fbpx
Wikipedia

Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı

Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı, qısaca: Sovet İttifaqı və ya SSRİ (rus. Союз Советских Социалистических Республик, СССР) — 1922–1991-ci illərdə əsasən indiki MDB dövlətləri ərazisində mövcud olmuş dövlət. SSRİ dünya tarixində rəsmi ideologiyası marksizm-leninizm – sol radikal sosialist ideologiyası olan dövlət olmuşdur. Rusiya İmperiyasının varisi olmuşdur.

rus. Союз Советских Социалистических Республик
Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı
30 dekabr 192226 dekabr 1991
Gerbi
Şüarı: Пролетарии всех стран, соединяйтесь!
(Bütün ölkələrin proletarları birləşin!)
Himni: İnternasional
(1922–1944)

SSRİ dövlət himni (1944–1991)"
(1945-ci ildən)
Statusuİttifaq dövləti
PaytaxtıMoskva
Ən böyük şəhəriMoskva, Leninqrad, Kiyev, Daşkənd, Bakı, Xarkov, Minsk, Qorki, Novosibirsk, Sverdlovsk
Rəsmi dilləriYoxdur (de-fakto rus dili)
Dini
Dünyəvi dövlət
Dövlət ateizmi
İdarəetmə formasıSovet respublikası
Faktiki dövlət başçısı 
• 1922–1924
Vladimir Lenin
• 1924–1953
İosif Stalin
• 1953–1955
Georgi Malenkov
• 1955–1964
Nikita Xruşşov
• 1964–1982
Leonid Brejnev
• 1982–1984
Yuri Andropov
• 1984–1985
Konstantin Ustinoviç Çernenko
• 1985–1991
Mixail Qorbaçov
Tarixi 
• Yaranması
30 dekabr 1922
• Süqutu
26 dekabr 1991
Ərazisi
• Ümumi
22 402 200
Əhalisi
• Təxmini
293 047 571
ValyutasıSSRİ rublu

Ümumilikdə dünyanın quru hissəsinin 1/6 hissəsi məhz SSRİ-nin payına düşmüşdür – 22 402 min km2. Əhalisinin sayına görə isə dünyada 3-cü yerdə olmuşdur (1989, 1 yanvar – 293 mln).

SSRİ-nin ərazisinin əsas hissəsini RSFSR təşkil etmişdir. SSRİ yaradılarkən onun əsasında 4 dövlət qurumu olmuşdur – Rusiya SFSR, Belarusiya SSR, Ukrayna SSR və tərkibində 3 (Azərbaycan SSR, Gürcüstan SSR, Ermənistan SSR) dövləti birləşdirmiş Zaqafqaziya SFSR. 1936-cı ilədək SSRİ-nin tərkibində əlavə Özbəkistan SSR, Türkmənistn SSR, Tacikistan SSR, Qırğızıstan SSRQazaxıstan SSR təşkil edilmişdi. Həmçinin, 1936-cı il islahatlarının nəticəsi olaraq Zaqafqaziya SFSR parçalandı. Beləliklə, SSRİ formal 11 dövlətdən ibarət ittifaqa çevrildi.

İkinci dünya müharibəsindən qalib çıxmış SSRİ tərkibinə Litva SSR-i, Moldova SSR-i, Estoniya SSR-i və Latviya SSR-i də qatdı. SSRİ öz sərhədlərini Avropaya tərəf genişləndirdi. Həmçinin Almaniyanın bir hissəsi də (keçmiş Köniqsberq əyaləti) ona nəsib oldu.

Coğrafiya

Ərazisinin sahəsi 22 400 000 km2-dir., Həmin dövrdə ərazisinə görə dünyanın ən böyük dövləti olmuşdur. Dünyanın altıda birini əhatə etmişdi. Ərazisinə görə Şimali Amerika ilə müqayisə edilirdi. Avropa hissəsi ölkə ərazisinin dörddə biri idi və onun mədəni və iqtisadi mərkəzi idi. Asiya hissəsində (şərqdəki Sakit okean və cənubdakı Əfqanıstan sərhədi) daha az əhali yaşayırdı. Sovet İttifaqının uzunluğu şərqdən qərbə 10 min km-dən çox, şimaldan cənuba isə təxminən 7 200 km idi. Ölkə ərazisində 5 iqlim qurşağı var idi.

Dünyanın ən uzun sərhədlərinə sahib idi (60.000 km-dən çox) və Norveç, Finlandiya, Polşa, Çexoslovakiya, Macarıstan, Rumıniya, Türkiyə, İran, Əfqanıstan, Çin, Monqolustan, Şimali Koreya, YaponiyaABŞ ilə sərhədləri mövcud idi.

Ölkənin ən uzun çayları Obİrtış idi. Ən yüksək zirvə Tacikistan SSR-dəki Kommunizm zirvəsi idi (7495 m).

Tarixi

  Əsas məqalə: SSRİ tarixi
 
SSRİ-də yaşayan xalqlar

SSRİ-nin qurulması

XX əsrin əvvəllərində Rusiyada kapitalizmin inkişafı sürətlənmişdi. Lakin 1900–1903-cü illər dünya iqtisadi böhranı Rusiyadan da yan keçmədi. İctimai siyasi proseslərin dərinləşməsi ilə ilk siyası partiyalar yaranmağa başladı. Sonralar Rusiyanın tarixində əhəmiyyətli rol oynamış Sosialist İnqilabçılar Partiyası 1902-ci ildə yarandı. Həmçinin 1903-cü ildə Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyası (RSDFP) yaradıldı.

Birinci dünya müharibəsi bir çox dövlətlərin, həmçinin Rusiya İmperiyasının da zəifləməsi ilə nəticələndi. Nəticədə daxildə olan ziddiyyətlər daha da qabardı. Bütün bu proseslərin nəticəsi kimi Rusiyada 1917-ci ilin fevralında inqilab nəticəsində 1613-cü ildən hakimiyyətdə olan Romanovlar sülaləsi taxtdan məhrum edildi (1917-ci il martın 2-si).

Hakimiyyət Müvəqqəti hökumətə (Eser-menşeviklərə) keçdi. Lakin bolşeviklər bu cür "hakimiyyət bölgüsündən" razı qalmadılar. 25 oktyabrda (7 noyabr) baş vermiş növbəti inqilab nəticəsində Müvəqqəti Hökumət hakimiyyətdən getdi. Nəticədə hakimiyyət Vladimir İliç Lenin başda olmaqla kommunistlərin əlinə keçdi.

Hakimiyyətə gəlmiş bolşeviklər ilk addım olaraq özlərinə "hərbi arxa" yaratmağa başladılar. Nəticədə təcili olaraq Qırmızı Ordunun quruculuğu başlandı, proletar milisi, hərbi-inqilabi tribunallar, əksinqilabi mübarizə üçün fövqəladə komissiya yaradıldı. Bolşeviklər öz ideoloji təbliğatını daha da genişləndirmək üçün yalnız öz mətbuat qurumlarının çıxmasına icazə verdilər.

1918-ci il yanvarın 5-də Rusiyada Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirildi. Müəssislər Məclisi elə fəaliyyətinin ilk günündəcə buraxıldı. III Sovetlər Qurultayı Rusiya Federativ Sosialist Respublikasının yaradıldığını elan etdi. Tezliklə 1918-ci iyununda ilk Sovet Konstitusiyası qəbul edildi.

Az sonra ölkədə vətəndaş müharibəsi başlandı. Qırmızılara qarşı Ağlar formalaşdılar. Şərqdə Admiral Kolçak Ağlara rəhbərlik etməyə başladı. O hətta "Rusiyanın Ali hökmdarı" elan edildi. Şimalda əksinqilabi qüvvələrə Miller, cənubda isə general Denikin rəhbərlik edirdi. Lakin bu müharibə tezliklə daxili müharibə kimi qalmayıb xaricdən hərbi müdaxiləyə məruz qaldı. ingilislərlə fransızlar Cənubi Qafqaza, ArxangelskəOdessaya, almanlar UkraynayaGürcüstana ordu yeritdilər. Lakin tezliklə qırmızı ordu üstünlüyü əlinə aldı və ardıcıl olaraq Kolçakı, Denikini, Vrangeli məğlub etdi. Sovetlərin bu qələbələri xarici qoşunları tezliklə öz ilkin mövqelərinə qayıtmağa məcbur etdi.

29 dekabr, 1922-ci ildə RSFSR, USSR, BSSRZSFSR arasında SSRİ-nin qurulması barədə saziş imzalandı. Bu saziş 30 dekabr, 1922-ci ildə Sovetlərin Birinci Birlik Konqresi tərəfindən qəbul edilmiş və nümayəndə heyətlərinin rəhbərləri tərəfindən imzalanmışdır. SSRİ Xalq Komissarları Şurası (Hökumət) və Xalq Komissarları (nazirliklər) 6 iyul, 1923-cü ildə yaradılmış olsa da, bu tarix SSRİ-nin formalaşması tarixidir.

SSRİ İkinci dünya müharibəsindən əvvəlki dövrdə, beşillik planlar

1924-ci ilin əvvəllərindən, əsasən Leninin ölümündən sonra ölkə rəhbərliyində hakimiyyət uğrunda ciddi siyasi mübarizə başladı. İosif Stalin tərəfindən təkbaşına idarə üçün tətbiq olunmuş avtoritar idarə metodu möhkəmləndi. Stalin və digər rəhbərlər SSRİ-nin digər Avropa ölkələrindən iqtisadi baxımdan çox geri qaldığını çox gözəl başa düşürdülər. 1924-cü ildən başlayaraq, ABŞ istisna olmaqla, bir sıra qərb ölkələri SSRİ-ni tanımağa başladılar. Lakin bu əlaqələrdə qeyri-bərabərlik mövcud idi. SSRİ dünya birliyinin üzvü kimi tanınsa da, bu illərdə Millətlər Cəmiyyətinə qəbul edilməmişdi.

XX əsrin 20-ci illərinin ortalarından başlayaraq Yeni İqtisadi Siyasət (YİS) tətbiq olunmağa başladı. Onun ardınca sənayeləşmə və kollektivləşmə kimi tədbirlər görüldü. 1928–1932-ci illərdə ilk beşillik plan qəbul olundu. 1932–1933-cü illərdə ölkədə kütləvi aclıq baş verdi. Kommunist partiyası ölkənin bütün idarəetmə strukturlarını özünə tabe etməyə müvəffəq oldu. Ölkədə çox güclü mərkəzləşmiş, hərbi-totalitar rejim yaradıldı. 1934-cü ildən başlayaraq ölkədəki kütləvi represiyalar cəmiyyətin əksər təbəqələrindən yan keçmədi. Ölkədə QULAQ sistemi bütün gücü ilə fəaliyyət göstərirdi.

SSRİ İkinci dünya müharibəsi illərində

XX əsrin 20–30-cu illərində yaranmış Beynəlxalq münasibətlər yeni bir dünya müharibəsini qaçılmaz etdi. Almaniya, İtaliyaYaponiya dünyanın "qeyri-bərabər" nüfuz dairələrinə bölünməsi ilə razı deyildilər. SSRİ öz nüfuz dairəsini Avropaya doğru genişləndirmək istəyir, dünyanın nüfuz dairələrinə bölünməsi onu da tam qane etmirdi. Buna görə də 1939-cu ilin martında Fransa, İngiltərə və SSRİ arasında başlanan danışıqlar uğursuz oldu. SSRİ kimi müttəfiqin olmasını arzulayan Almaniya 1939-cu il avqustun 23-də (İkinci dünya müharibəsinin başlanmasından 8 gün əvvəl) "Molotov-Ribbentrop paktı" imzaladılar. Bu pakta görə hər iki dövlət bir-birinin üzərinə 10 il müddətinə hücum etməmək haqqında öhdəlik götürürdülər. Müqavilənin məxfi hissəsində isə Polşanın və digər Şərqi Avropa ölkələrinin bölüşdürülməsinə dair saziş var idi.

Beləliklə 1939-cu il sentyabrın 1-i müharibə başladı. "23 avqust" sazişinə əsasən SSRİ həmçinin Polşaya şərqdən hücum etdi. Polşa zəbt edildi və bölüşdürüldü.

SSRİ-nin hərbi gücünə bələd olduqdan sonra Almaniya SSRİ torpaqlarını tutmaq qərarına gəldi. Almanlar bunun üçün yeni plan "Barbarossa"adlı "İldırım sürətli müharibə" (Blitz kriq) planı hazırladılar. Həmin plan SSRİ-nin çox sürətli işğalına imkan verəcəkdi. Bu planın yerinə yetirilməsində Yaponiyanın şərqdən hücumu vacib idi. Almaniya ilə Yaponiya arasında 70-ci meridian sərhəd kimi şərtləşdirilmişdi.

SSRİ-nin Yaponiyadaki məxfi agenti Rixard Zorge AlmaniyaYaponiyanın SSRİ-yə hücum vaxtını mərkəzə xəbər versə də, Stalin Hitlerdən belə tez hücum gözləmirdi.

1941-ci il iyun ayının 22-də səhər saat 4-də (R.Zorgenin dediyi vaxtda) Almaniya qəfildən SSRİ-yə hücum etdi. SSRİ tarixinə "Böyük Vətən Müharibəsi" kimi daxil olmuş müharibə başladı.

Sovetlər Amerika Birləşmiş Ştatlarıİngiltərə ilə danışığa başladı. 1941-ci il iyulun 12-də əməkdaşlıq haqqında İngiltərə ilə müqavilə imzalandı. SSRİ-nin silaha ehtiyacı olduğu üçün oktyabrın 1-də Amerika Birləşmiş Ştatları, İngiltərə və SSRİ arasında silah verilməsini nəzərdə tutan saziş imzalandı. Daha sonra Amerika Birləşmiş Ştatlarının "Lendliz" haqqında qanunu SSRİ-yə şamil edildi.

Stalinin hakimiyyəti illərində SSRİ-də təcrübəli hərbi kadrların böyük hissəsi "Stalinə sədaqətsiz" olduqları üçün məhv edilmişdilər. Bu da müharibənin ilk aylarında kəskin şəkildə özünü göstərdi.

Almanlar çox tez zamanda – ilk həftədə Smolenski tutdular. Sentyabr ayında Kiyev almanların əlinə keçdi, Leninqrad mühasirəyə alındı və noyabrda Moskvaya hücum başladı. Moskva ətrafında dekabrın 5–6-da baş verən Moskva döyüşündə almanlar məğlub oldular. Bu hadisə müharibənin gedişində əsaslı dönüşün başlanması kimi qəbul edilir. Məhz həmin döyüşdən sonra almanların "məğlubedilməzliyi" haqqında mif yox oldu. "Barbarossa" planı səmərəsiz çıxdı. Almanlar çox qısa zamanda uzun məsafəyə geri atıldı.

Müharibə dövründə İran özünü bitərəf elan etsə də bu ölkədə alman kəşfiyyatı çox güclü idi. İranla SSRİ arasındakı əvvəlki müqavilələrə əsasən (Həmin müqavilələrdə bir dövlətin ərazisinin zəbt edilməsi təhlükəsi yarandığı zaman digər dövlətin ərazisinə qoşun yeridilə biləcəyini nəzərdə tuturdu) 1941-ci il avqust ayında Sovet ordusu İran ərazisinə (Cənubi Azərbaycana) daxil oldu.

1942-ci ilin iyununda Sakit okeanda yaponlar ağır məğlubiyyətə uğradılar. Oktyabrda ingilis ordusu Bernard Lou Montqomerinin başçılığı ilə Misirdə, noyabrda isə amerikalılar Dvayt Eyzenhaverin başçılığı ilə Mərakeşdə faşistləri məğlub etdilər.

Almanlar bu dövrdə SSRİ-nin daxilinə doğru irəliləməkdə idilər. Kerçin müdafiəsi yarıldı, Sevastopol, Xarkov almanlar tərəfindən tutuldu. StalinqradQafqaz təhlükəyə düşdü. 1942-ci il noyabrın 19-da başlanan əks hücum almanları mühasirəyə saldı. Stalinqradda Sovet qoşunları qalib gəldi. Qafqazdan əks hücum başladı. Strateji üstünlük Sovetlərin əlinə keçdi.

1943-cü ilin iyul-avqust aylarında baş vermiş Kursk döyüşü tarixə ən böyük tank və texnika döyüşü kimi düşdü. Burada hər iki tərəfdən külli miqdarda tank və ağır zirehli hərbi maşınlar toplanmışdı. Sovetlər yenə qalib gəldi.

1943-cü ilin noyabrın 28-də Tehranda SSRİ səfirliyində "Tehran konfransı" başladı. Konfransda əsasən 3 dövlətin başçısı U.Çörçill (Böyük Britaniya), İ.Stalin (SSRİ) və F.D.Ruzvelt (Amerika Birləşmiş Ştatları) ilk dəfə görüşürdülər. Əsas müzakirə mövzusu sonrakı əməkdaşlıq və 2-ci cəbhənin açılması idi. Çörçill Sovetlərin Balkan yarımadasını işğal etməməsi üçün 2-ci cəbhənin buradan açılmasına çalışırdı. Lakin Stalinə Şimali Fransadan cəbhənin açılması lazım idi. Stalin Almaniyanı məğlub etdikdən sonra Yaponiya ilə müharibədə Amerika Birləşmiş Ştatlarına kömək edəcəyini Ruzveltə söz verdi. Beləliklə Ruzvelt Stalini dəstəklədi. Bu Stalinin ÇörçillBritaniya İmperiyasına vurduğu ağır zərbə oldu.

Tehran konfransında həmçinin İranın ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanılmasına dair saziş də imzalandı.

1944-cü ilin yanvar-fevral aylarında SSRİ Leninqrad altından və Ukraynadan əks hücuma başladı. Tezliklə Finlandiya SSRİ-yə təslim oldu və ərazisinin bir hissəsini SSRİ-yə verməli oldu.

1944-cü il iyunun 6-da general Dvayt Eyzenhaverin komandanlığı altında Normandiyada 2-ci cəbhə nəhayət ki, açıldı və Sovetlər Georgi Konstantinoviç Jukovun rəhbərliyi ilə "Baqration əməliyyatı"na başladılar. "Baqration əməliyyatı" nəticəsində SSRİ öz ərazisindən Almaniyanı qovub çıxara bildi.

1944-cü ilin avqustunda Fransa almanlardan təmizləndi. Yaponiya bir neçə adasını itirdi.

1945-ci il fevralın 4-də "Böyük üçlük" – Stalin, ÇörçillRuzvelt Yaltada görüşdülər. Onlar Almaniyanın qeyri-şərtsiz təslim edilməsi haqqında qərar qəbul etdilər. Stalin şərqə əlavə ərazi iddisı ilə çıxış etdi. Bu ərazilər içərisində vaxtilə Rusiya İmperiyasının yaponlarla müharibədə uduzduğu Port-Arturda var idi.

1944-cü ilin dekabrında almanlar son əks-hücuma keçdilər. Lakin Sovetlərin başladığı "Visla-Oder" əməliyyatı almanları geri oturtdu.

1945-ci il aprel ayının 16-da Sovet marşalı Georgi Jukovun rəhbərliyi ilə "Berlin" əməliyyatı başladı və aprelin 30-da Reyxstaq üzərində SSRİ-nin bayrağı dalğalanmağa başladı.

Mayın 8-də alman hökuməti adından feldmarşal Vilhelm fon Keytel təslim olma haqqında müqavilə imzaladı.

SSRİ İkinci dünya müharibəsindən sonra

 
SSRİ (1945–1991)

İkinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra SSRİ müharibədən 27 milyonluq insan və çoxlu miqdara təbii sərvət itkisi ilə çıxdı. Lakin SSRİ müharibədən qalib və qat-qat güclü hərbi-iqtisadi potensialla çıxmağı bacardı. Müharibədən sonrakı dövrdə dünyada supergüc kimi tanınmağa başladı. 1950-ci illərdə 6200 sənaye müəssisəsi bərpa olundu və ya yenidən quruldu. 1950-ci ilin əvvəli üçün kənd təsərrüfatı istehsalı da müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdırıldı. Buna baxmayaraq, ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbatın ödənilməsi səviyyəsi çox aşağı idi. 1948-ci ildə kolxozların ancaq 44,2%-i taxıl tədarükü planını ödəyirdi. 1946–1948-ci illərdə ölkədə baş vermiş aclıq nəticəsində bir milyona qədər insan ölmüşdü. Müharibədən sonra əmək ehtiyatları qıtlığı yaranmışdı. Ölkənin maliyyə sistemində də çətinliklər var idi. Onları aradan qaldırmaq məqsədilə 1947-ci ildə pul islahatı keçirildi. İslahat nəticəsində pulun dəyəri 10 qat artırıldı. 1947-ci ilin dekabrında məhsulun bölgüsündə talon sistemi ləğv olundu.

SSRİ-nin ikinci dünya müharibəsindən sonra ki siyasi vəziyyəti

  • Mövcud olan fövqəladə vəziyyət aradan qaldırıldı.
  • Müharibə şəraitinə görə yaradılmış dövlət Müdafiə Komitəsi ləğv olundu.
  • Yerli sovetlərə, respublikaların ali sovetlərinə və ssri ali sovetinə seçkilər keçirildi.
  • Müharibədən əvvəl ki totalitar rejim daha da gücləndirildi.
  • Siyasi hakimiyyətdə köklü dəyişikliklər etmək üçün çoxpartiyalılıq ləğv edildi.
  • İ.Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş daha da artdı.
  • Dövlət islah düşərgələr sistemi daha da genişləndi.
  • Müharibədən sonra kütləvi represiyaların yeni dalğası başladı.

1945-ci ilin iyununda "Böyük üçlük" Potsdam konfransında yenidən görüşdü. Franklin Ruzvelt vəfat etdiyindən onu Harri Trumen, Vinston Çörçili isə yeni seçilmiş baş nazir Klement Ettli əvəz etmişdi. Burada Almaniyanın sonrakı taleyi həll edildi və onun ərazisi 4 işğal zonasına bölündü. SSRİ-nin payına şərik çıxmaq üçün ingilis və amerkalılar Fransanı da müttəfiqlərin sırasına qatdılar.

Müharibədən sonra, 1946-cı il martın 5-də ABŞ-da səfərdə olan Vinston Çörçil, Missuri ştatının Fulton şəhərindəki Vestminster kollecində özünün məşhur "Sülhün əzələləri" adlı çıxışını etdi. Tarixçilər məhz həmin çıxışı Çörçillin kommunizmə qarşı birgə mübarizəyə çağırışı — Soyuq müharibənin başlanması üçün siqnal hesab edirlər. Amerika Birləşmiş Ştatlarının qəbul etdiyi "Marşal planı" və "Trumen doktorinası" isə müharibəni "rəsmiləşdirdi".

Müharibədən sonra iqtisadiyyatı dinc məqsədlər üçün istiqamətləndirmək xətti götürüldü. Yaranmış işçi qüvvəsi qıtlığını isə məhbusların, əsirlərin və sürgün olanlanların əməyi ilə əvəz etdilər.

1947-ci ildə pul islahatı keçirildi. Ölkəni yeni represiya dalğası bürüdü. 1953-cü ildə İosif Stalin vəfat etdi. Onun yerinə hakimiyyətə Nikita Xruşşov, Gennadi Malenkov və Lavrenti Beriya ittifaqa gəldi. Lakin 1953-cü ilin yayında Beriya tutuldu və güllələndi. 1955-ci ildə Malenkov rəhbərlikdən uzaqlaşdırıldı. 1957-ci ildə Georgi Jukov MK Rəyasət heyətinin üzvü və müdafiə naziri vəzifəsindən uzaqlaşdırıldılar. Hakimiyyət tək Xruşşovun əlində cəmləndi. 1958-ci ildə o, hakimiyyətə tam sahib oldu.

Onun dövründə "Şəxsiyyətə pərəstiş"(Stalinə) tənqid olundu. Minlərlə represiyaya məruz qalmış insanlar bəraət qazandılar. 1964-cü ilin oktyabrında Xruşşov tutduğu vəzifədən azad edildi. Leonid Brejnev Sov.İKP MK birinci katibi, Aleksey Kosıgin isə SSRİ Nazirlər Sovetinin Sədri seçildi. 1961-ci ildə Kommunist partiyasının XXII qurultayında 20 il müddətində ölkədə kommunist cəmiyyəti qurma proqramı qəbul olundu.

Nikita Xruşşovun və Leonid Brejnevin dövründə keçirilən iqtisadi islahatlar ölkəni iqtisadi cəhətdən dirçəltdi. Əkin sahələri artırıldı. Buna baxmayaraq 1963–1965-ci illərdə ölkədə taxıl çatışmamazlığı yarandı.

SSRİ-nin "Yenidənqurma" mərhələsi

1982-ci ildə Leonid Brejnev vəfat etdi. Yeni rəhbər DTK-nın (КГБ) keçmiş rəhbəri Yuri Andropov (1982–1984) oldu. Onun ölümündən sonra isə Konstantin Çernenko (1984–1985) hakimiyyətə gəldi. Hər iki Sovet rəhbəri səhhəti ucbatından hakimiyyətdə çox qalmadan vəfat etdi. 1985-ci ildə Mixail Sergeyeviç Qorbaçov Sov.İKP MK-nın birinci katibi seçildi. Qorbaçov 1985-ci ilin aprelində MK-nın plenumunda sosial-iqtisadi inkişafı artırmaq üçün sürətləndirmə xətti irəli sürüldü.

1987-ci ildə ictimai qurluşu – sosializmi yenidən qurmaq vəzifəsi irəli sürüldü. Buna əsasən 2 məqsəd müəyyən olundu:

  • Demokratik sosializm qurmaq;
  • "Lenin normalarına" qayıtmaq.

1990-cı ildə SSRİ-də prezident vəzifəsi təsis olunurdu. Qorbaçov SSRİ-ni birinci prezidenti oldu. Stalin yenidən tənqid olundu, Xruşşov dövründə bərəat ala bilməyənlər bərəat qazandılar.

"Böyük dağılma"

 
SSRİ rəhbərləri

1983-cü ildə Amerika Birləşmiş Ştatları prezidenti Ronald Reyqan Strateji Müdafiə Təşəbbüsü adlı kosmosda raketdən müdafiə planını həyata keçirməyə başladı. SSRİ həmçinin öz hərbi ve kosmik xərclərini artırdı. İqtisadi inkişafı sürətləndirmək üçün Qorbaçov "Yenidənqurma", " Sürətləndirmə", "Aşkarlıq" kimi şüarlar irəli sürdü.

Regionlarda etnik münaqişələr Sovetlərin vəziyyətini gərginləşdirdi. Azərbaycan SSR-in tərkibində olan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində ermənilər tərəfindən başlanan separatçılıq hərəkatı "Böyük dağılmanın" başlanğıcı oldu. 1990-cı ilin martında Estoniya, Litva, may ayında isə Latviya müstəqilliklərini bərpa etmək haqqında qərar qəbul etdilər. Gürcüstanda suverenlik haqqında dekret qəbul olundu.

İyun ayında RSFSR dövlət suverenliyi barədə Bəyənnammə qəbul etdi. 1991-ci ilin iyununda Boris Yeltsin RSFSR-in prezidenti seçildi. 1991-ci ilin avqustunda Sovet İttifaqını qoruyub saxlamaq istəyən yüksək çinli məmurlar ölkədə Fövqəladə vəziyyət elan etdilər. Qorbaçovun "səhhəti ağır olduğu üçün" onun səlahiyyətləri Gennadi Yanayevə verildi. Yanayev Moskvaya hərbi qüvvə yeritdi, lakin bu cəhd uğursuz alındı. "Avqust qiyamı" puç oldu. Bu hadisədən sonra Kommunist partiyasının fəaliyyəti dayandırıldı.

1991-ci il dekabrın 8-də SSRİ-ni təşkil etmiş – Rusiya SFSR, Ukrayna SSRBelorusiya SSR SSRİ-nin parçalanması haqqında istəklərini bildirdilər. 1991-ci il dekabrın 25-də Mixail Qorbaçov istefa verdi. Dekabrın 26-da Kreml üzərindən SSRİ-nin qırmızı bayrağı endirildi və beləliklə 1922-ci il dekabr ayının 30-da yaranmış və 69 il mövcud olmuş SSRİ dağıldı.

Dövlət rəmzləri

Sovet simvolizmi Sovet dövlətini, Oktyabr İnqilabını, Kommunistləri təsvir edən fərqli işarələr və təsvirlərdir. Kəndlilər, işçilər çəkic, oraq və beşbucaqlı qırmızı ulduz Sovet hakimiyyətinin ən başlıca simvollarıdır.

SSRİ rəhbərləri

Bayramlar

Tarix Azərbaycanca adı Rusca adı
1 yanvar Yeni il Новый год
23 fevral Ordu günü День Советской Армии и Военно-морского флота
8 mart Beynəlxalq Qadınlar günü Международный женский день
12 aprel Kosmonavtika günü День космонавтики
1 may Bir May – Dünya zəhmətkeşlərinin həmrəyliyi günü Первое Мая – День международной солидарности трудящихся
9 may Qələbə günü День Победы
7 oktyabr Konstitusiya günü День Конституции СССР
7 noyabr Böyük Oktyabr Sosialist İnqilabı günü Годовщина Великой Октябрьской социалистической революции

Ucqar nöqtələri

  • Şimalda – Çelyuskin burnu (77° 43`)
  • Cənubda – Kuşka şəhəri yaxınlığındakı Çilduxtər aulu (35° 08`)
  • Qərbdə – Qdansk yaxınlığında qumlu dil (19° 38`)
  • Şərqdə – Berinq boğazında

Qeydlər

  1. De-fakto
  2. 1977-ci il Sovet Konstitusiyasının III hissəsində qeyd olunduğu kimi, "SSRİ-nin milli-dövlət quruluşu"
  3. Dünyada Sovet Rusiyası, Bolşevik Rusiyası, sadəcə Rusiya və ya Sovetlər olaraq bilinir. Rusiyada və qonşu xalqlarda Sovdepiya və Sovok kimi tanınır.

Mənbə

  1. "Всесоюзная перепись населения 1989 года. Рaспpeдeлeниe нaсeлeния СССР по нaционaльности и языку — Еженедельная демографическая газета Демоскоп Weekly". İstifadə tarixi: 7 iyul 2015. Arxivləşdirilib.
  2. . Archived from the original on 2015-07-07. İstifadə tarixi: 7 iyul 2015..
  3. . Archived from the original on 2015-07-07. İstifadə tarixi: 7 iyul 2015..

İstinadlar

  1. "СССР. Крупнейшие города с числом жителей св. 1 млн". 2015-08-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-08-31.
  2. "ARTICLE 124". 2 January 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 4 February 2019.
  3. "Article 52". 16 February 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 4 February 2019.
  4. "Географическая карта СССР и её краткая характеристика". 2021-01-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-09.
  5. "СССР в Рунет-энциклопедии "Кругосвет"". 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-09.
  6. "География СССР. Общие данные". 2012-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-09.
  7. "Советская символика. Как серпом по Западу". 2012-09-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-10.

Xarici keçidlər

  • СССР-титульный лист 2010-05-06 at the Wayback Machine
  • The USSR in 1991: The Implosion of a Superpower. 2006-10-12 at the Wayback Machine
  • Sovet erası haqqında
  • Sovetlər İttifaqından şəkillər
  • SSRİ xəritəsi, sərhədləri, respublikaları və SSRİ ərazisi

Həmçinin bax

sovet, sosialist, respublikaları, ittifaqı, qısaca, sovet, ittifaqı, ssri, Союз, Советских, Социалистических, Республик, СССР, 1922, 1991, illərdə, əsasən, indiki, dövlətləri, ərazisində, mövcud, olmuş, dövlət, ssri, dünya, tarixində, rəsmi, ideologiyası, mark. Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi q 2 qisaca Sovet Ittifaqi ve ya SSRI q 3 rus Soyuz Sovetskih Socialisticheskih Respublik SSSR 1922 1991 ci illerde esasen indiki MDB dovletleri erazisinde movcud olmus dovlet SSRI dunya tarixinde resmi ideologiyasi marksizm leninizm sol radikal sosialist ideologiyasi olan dovlet olmusdur Rusiya Imperiyasinin varisi olmusdur rus Soyuz Sovetskih Socialisticheskih Respublik Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi30 dekabr 1922 26 dekabr 1991Bayragi GerbiSuari Proletarii vseh stran soedinyajtes Butun olkelerin proletarlari birlesin Himni Internasional 1922 1944 source source track track track track track track track track track track track track track SSRI dovlet himni 1944 1991 source source track track track track track track track track track 1945 ci ilden StatusuIttifaq dovletiPaytaxtiMoskvaEn boyuk seheriMoskva Leninqrad Kiyev Daskend Baki Xarkov Minsk Qorki Novosibirsk Sverdlovsk 1 Resmi dilleriYoxdur de fakto rus dili DiniDunyevi dovlet 2 3 Dovlet ateizmi q 1 Idareetme formasiSovet respublikasiFaktiki dovlet bascisi 1922 1924Vladimir Lenin 1924 1953Iosif Stalin 1953 1955Georgi Malenkov 1955 1964Nikita Xrussov 1964 1982Leonid Brejnev 1982 1984Yuri Andropov 1984 1985Konstantin Ustinovic Cernenko 1985 1991Mixail QorbacovTarixi Yaranmasi30 dekabr 1922 Suqutu26 dekabr 1991Erazisi Umumi22 402 200Ehalisi Texmini293 047 571ValyutasiSSRI rubluSelefi XelefiRSFSRUkrayna SSRBSSRZSFSR AzerbaycanBelarusErmenistanEstoniyaGurcustanLatviyaLitvaMoldovaOzbekistanQazaxistanQirgizistanRusiyaTacikistanTurkmenistanUkraynaUmumilikde dunyanin quru hissesinin 1 6 hissesi mehz SSRI nin payina dusmusdur 22 402 min km2 Ehalisinin sayina gore ise dunyada 3 cu yerde olmusdur 1989 1 yanvar 293 mln SSRI nin erazisinin esas hissesini RSFSR teskil etmisdir SSRI yaradilarken onun esasinda 4 dovlet qurumu olmusdur Rusiya SFSR Belarusiya SSR Ukrayna SSR ve terkibinde 3 Azerbaycan SSR Gurcustan SSR Ermenistan SSR dovleti birlesdirmis Zaqafqaziya SFSR 1936 ci iledek SSRI nin terkibinde elave Ozbekistan SSR Turkmenistn SSR Tacikistan SSR Qirgizistan SSR ve Qazaxistan SSR teskil edilmisdi Hemcinin 1936 ci il islahatlarinin neticesi olaraq Zaqafqaziya SFSR parcalandi Belelikle SSRI formal 11 dovletden ibaret ittifaqa cevrildi Ikinci dunya muharibesinden qalib cixmis SSRI terkibine Litva SSR i Moldova SSR i Estoniya SSR i ve Latviya SSR i de qatdi SSRI oz serhedlerini Avropaya teref genislendirdi Hemcinin Almaniyanin bir hissesi de kecmis Koniqsberq eyaleti ona nesib oldu Mundericat 1 Cografiya 2 Tarixi 2 1 SSRI nin qurulmasi 2 2 SSRI Ikinci dunya muharibesinden evvelki dovrde besillik planlar 2 3 SSRI Ikinci dunya muharibesi illerinde 2 4 SSRI Ikinci dunya muharibesinden sonra 2 5 SSRI nin Yenidenqurma merhelesi 2 6 Boyuk dagilma 3 Dovlet remzleri 4 SSRI rehberleri 5 Bayramlar 6 Ucqar noqteleri 7 Qeydler 8 Menbe 9 Istinadlar 10 Xarici kecidler 11 Hemcinin baxCografiya RedakteErazisinin sahesi 22 400 000 km2 dir 4 Hemin dovrde erazisine gore dunyanin en boyuk dovleti olmusdur 5 Dunyanin altida birini ehate etmisdi 5 Erazisine gore Simali Amerika ile muqayise edilirdi Avropa hissesi olke erazisinin dordde biri idi ve onun medeni ve iqtisadi merkezi idi Asiya hissesinde serqdeki Sakit okean ve cenubdaki Efqanistan serhedi daha az ehali yasayirdi 5 Sovet Ittifaqinin uzunlugu serqden qerbe 10 min km den cox simaldan cenuba ise texminen 7 200 km idi 6 Olke erazisinde 5 iqlim qursagi var idi Dunyanin en uzun serhedlerine sahib idi 60 000 km den cox ve Norvec Finlandiya Polsa Cexoslovakiya Macaristan Ruminiya Turkiye Iran Efqanistan Cin Monqolustan Simali Koreya Yaponiya ve ABS ile serhedleri movcud idi 6 Olkenin en uzun caylari Ob ve Irtis idi En yuksek zirve Tacikistan SSR deki Kommunizm zirvesi idi 7495 m Tarixi Redakte Esas meqale SSRI tarixi SSRI de yasayan xalqlar SSRI nin qurulmasi Redakte XX esrin evvellerinde Rusiyada kapitalizmin inkisafi suretlenmisdi Lakin 1900 1903 cu iller dunya iqtisadi bohrani Rusiyadan da yan kecmedi Ictimai siyasi proseslerin derinlesmesi ile ilk siyasi partiyalar yaranmaga basladi Sonralar Rusiyanin tarixinde ehemiyyetli rol oynamis Sosialist Inqilabcilar Partiyasi 1902 ci ilde yarandi Hemcinin 1903 cu ilde Rusiya Sosial Demokrat Fehle Partiyasi RSDFP yaradildi Birinci dunya muharibesi bir cox dovletlerin hemcinin Rusiya Imperiyasinin da zeiflemesi ile neticelendi Neticede daxilde olan ziddiyyetler daha da qabardi Butun bu proseslerin neticesi kimi Rusiyada 1917 ci ilin fevralinda inqilab neticesinde 1613 cu ilden hakimiyyetde olan Romanovlar sulalesi taxtdan mehrum edildi 1917 ci il martin 2 si Hakimiyyet Muveqqeti hokumete Eser menseviklere kecdi Lakin bolsevikler bu cur hakimiyyet bolgusunden razi qalmadilar 25 oktyabrda 7 noyabr bas vermis novbeti inqilab neticesinde Muveqqeti Hokumet hakimiyyetden getdi Neticede hakimiyyet Vladimir Ilic Lenin basda olmaqla kommunistlerin eline kecdi Hakimiyyete gelmis bolsevikler ilk addim olaraq ozlerine herbi arxa yaratmaga basladilar Neticede tecili olaraq Qirmizi Ordunun quruculugu baslandi proletar milisi herbi inqilabi tribunallar eksinqilabi mubarize ucun fovqelade komissiya yaradildi Bolsevikler oz ideoloji tebligatini daha da genislendirmek ucun yalniz oz metbuat qurumlarinin cixmasina icaze verdiler 1918 ci il yanvarin 5 de Rusiyada Muessisler Meclisine seckiler kecirildi Muessisler Meclisi ele fealiyyetinin ilk gunundece buraxildi III Sovetler Qurultayi Rusiya Federativ Sosialist Respublikasinin yaradildigini elan etdi Tezlikle 1918 ci iyununda ilk Sovet Konstitusiyasi qebul edildi Az sonra olkede vetendas muharibesi baslandi Qirmizilara qarsi Aglar formalasdilar Serqde Admiral Kolcak Aglara rehberlik etmeye basladi O hetta Rusiyanin Ali hokmdari elan edildi Simalda eksinqilabi quvvelere Miller cenubda ise general Denikin rehberlik edirdi Lakin bu muharibe tezlikle daxili muharibe kimi qalmayib xaricden herbi mudaxileye meruz qaldi ingilislerle fransizlar Cenubi Qafqaza Arxangelske ve Odessaya almanlar Ukraynaya ve Gurcustana ordu yeritdiler Lakin tezlikle qirmizi ordu ustunluyu eline aldi ve ardicil olaraq Kolcaki Denikini Vrangeli meglub etdi Sovetlerin bu qelebeleri xarici qosunlari tezlikle oz ilkin movqelerine qayitmaga mecbur etdi 29 dekabr 1922 ci ilde RSFSR USSR BSSR ve ZSFSR arasinda SSRI nin qurulmasi barede sazis imzalandi Bu sazis 30 dekabr 1922 ci ilde Sovetlerin Birinci Birlik Konqresi terefinden qebul edilmis ve numayende heyetlerinin rehberleri terefinden imzalanmisdir SSRI Xalq Komissarlari Surasi Hokumet ve Xalq Komissarlari nazirlikler 6 iyul 1923 cu ilde yaradilmis olsa da bu tarix SSRI nin formalasmasi tarixidir SSRI Ikinci dunya muharibesinden evvelki dovrde besillik planlar Redakte 1924 ci ilin evvellerinden esasen Leninin olumunden sonra olke rehberliyinde hakimiyyet ugrunda ciddi siyasi mubarize basladi Iosif Stalin terefinden tekbasina idare ucun tetbiq olunmus avtoritar idare metodu mohkemlendi Stalin ve diger rehberler SSRI nin diger Avropa olkelerinden iqtisadi baximdan cox geri qaldigini cox gozel basa dusurduler 1924 cu ilden baslayaraq ABS istisna olmaqla bir sira qerb olkeleri SSRI ni tanimaga basladilar Lakin bu elaqelerde qeyri beraberlik movcud idi SSRI dunya birliyinin uzvu kimi taninsa da bu illerde Milletler Cemiyyetine qebul edilmemisdi XX esrin 20 ci illerinin ortalarindan baslayaraq Yeni Iqtisadi Siyaset YIS tetbiq olunmaga basladi Onun ardinca senayelesme ve kollektivlesme kimi tedbirler goruldu 1928 1932 ci illerde ilk besillik plan qebul olundu 1932 1933 cu illerde olkede kutlevi acliq bas verdi Kommunist partiyasi olkenin butun idareetme strukturlarini ozune tabe etmeye muveffeq oldu Olkede cox guclu merkezlesmis herbi totalitar rejim yaradildi 1934 cu ilden baslayaraq olkedeki kutlevi represiyalar cemiyyetin ekser tebeqelerinden yan kecmedi Olkede QULAQ sistemi butun gucu ile fealiyyet gosterirdi SSRI Ikinci dunya muharibesi illerinde Redakte Esas meqale Boyuk Veten muharibesiXX esrin 20 30 cu illerinde yaranmis Beynelxalq munasibetler yeni bir dunya muharibesini qacilmaz etdi Almaniya Italiya ve Yaponiya dunyanin qeyri beraber nufuz dairelerine bolunmesi ile razi deyildiler SSRI oz nufuz dairesini Avropaya dogru genislendirmek isteyir dunyanin nufuz dairelerine bolunmesi onu da tam qane etmirdi Buna gore de 1939 cu ilin martinda Fransa Ingiltere ve SSRI arasinda baslanan danisiqlar ugursuz oldu SSRI kimi muttefiqin olmasini arzulayan Almaniya 1939 cu il avqustun 23 de Ikinci dunya muharibesinin baslanmasindan 8 gun evvel Molotov Ribbentrop pakti imzaladilar Bu pakta gore her iki dovlet bir birinin uzerine 10 il muddetine hucum etmemek haqqinda ohdelik gotururduler Muqavilenin mexfi hissesinde ise Polsanin ve diger Serqi Avropa olkelerinin bolusdurulmesine dair sazis var idi Belelikle 1939 cu il sentyabrin 1 i muharibe basladi 23 avqust sazisine esasen SSRI hemcinin Polsaya serqden hucum etdi Polsa zebt edildi ve bolusduruldu SSRI nin herbi gucune beled olduqdan sonra Almaniya SSRI torpaqlarini tutmaq qerarina geldi Almanlar bunun ucun yeni plan Barbarossa adli Ildirim suretli muharibe Blitz kriq plani hazirladilar Hemin plan SSRI nin cox suretli isgalina imkan verecekdi Bu planin yerine yetirilmesinde Yaponiyanin serqden hucumu vacib idi Almaniya ile Yaponiya arasinda 70 ci meridian serhed kimi sertlesdirilmisdi SSRI nin Yaponiyadaki mexfi agenti Rixard Zorge Almaniya ve Yaponiyanin SSRI ye hucum vaxtini merkeze xeber verse de Stalin Hitlerden bele tez hucum gozlemirdi 1941 ci il iyun ayinin 22 de seher saat 4 de R Zorgenin dediyi vaxtda Almaniya qefilden SSRI ye hucum etdi SSRI tarixine Boyuk Veten Muharibesi kimi daxil olmus muharibe basladi Sovetler Amerika Birlesmis Statlari ve Ingiltere ile danisiga basladi 1941 ci il iyulun 12 de emekdasliq haqqinda Ingiltere ile muqavile imzalandi SSRI nin silaha ehtiyaci oldugu ucun oktyabrin 1 de Amerika Birlesmis Statlari Ingiltere ve SSRI arasinda silah verilmesini nezerde tutan sazis imzalandi Daha sonra Amerika Birlesmis Statlarinin Lendliz haqqinda qanunu SSRI ye samil edildi Stalinin hakimiyyeti illerinde SSRI de tecrubeli herbi kadrlarin boyuk hissesi Staline sedaqetsiz olduqlari ucun mehv edilmisdiler Bu da muharibenin ilk aylarinda keskin sekilde ozunu gosterdi Almanlar cox tez zamanda ilk heftede Smolenski tutdular Sentyabr ayinda Kiyev almanlarin eline kecdi Leninqrad muhasireye alindi ve noyabrda Moskvaya hucum basladi Moskva etrafinda dekabrin 5 6 da bas veren Moskva doyusunde almanlar meglub oldular Bu hadise muharibenin gedisinde esasli donusun baslanmasi kimi qebul edilir Mehz hemin doyusden sonra almanlarin meglubedilmezliyi haqqinda mif yox oldu Barbarossa plani semeresiz cixdi Almanlar cox qisa zamanda uzun mesafeye geri atildi Muharibe dovrunde Iran ozunu biteref elan etse de bu olkede alman kesfiyyati cox guclu idi Iranla SSRI arasindaki evvelki muqavilelere esasen Hemin muqavilelerde bir dovletin erazisinin zebt edilmesi tehlukesi yarandigi zaman diger dovletin erazisine qosun yeridile bileceyini nezerde tuturdu 1941 ci il avqust ayinda Sovet ordusu Iran erazisine Cenubi Azerbaycana daxil oldu 1942 ci ilin iyununda Sakit okeanda yaponlar agir meglubiyyete ugradilar Oktyabrda ingilis ordusu Bernard Lou Montqomerinin basciligi ile Misirde noyabrda ise amerikalilar Dvayt Eyzenhaverin basciligi ile Merakesde fasistleri meglub etdiler Almanlar bu dovrde SSRI nin daxiline dogru irelilemekde idiler Kercin mudafiesi yarildi Sevastopol Xarkov almanlar terefinden tutuldu Stalinqrad ve Qafqaz tehlukeye dusdu 1942 ci il noyabrin 19 da baslanan eks hucum almanlari muhasireye saldi Stalinqradda Sovet qosunlari qalib geldi Qafqazdan eks hucum basladi Strateji ustunluk Sovetlerin eline kecdi 1943 cu ilin iyul avqust aylarinda bas vermis Kursk doyusu tarixe en boyuk tank ve texnika doyusu kimi dusdu Burada her iki terefden kulli miqdarda tank ve agir zirehli herbi masinlar toplanmisdi Sovetler yene qalib geldi 1943 cu ilin noyabrin 28 de Tehranda SSRI sefirliyinde Tehran konfransi basladi Konfransda esasen 3 dovletin bascisi U Corcill Boyuk Britaniya I Stalin SSRI ve F D Ruzvelt Amerika Birlesmis Statlari ilk defe gorusurduler Esas muzakire movzusu sonraki emekdasliq ve 2 ci cebhenin acilmasi idi Corcill Sovetlerin Balkan yarimadasini isgal etmemesi ucun 2 ci cebhenin buradan acilmasina calisirdi Lakin Staline Simali Fransadan cebhenin acilmasi lazim idi Stalin Almaniyani meglub etdikden sonra Yaponiya ile muharibede Amerika Birlesmis Statlarina komek edeceyini Ruzvelte soz verdi Belelikle Ruzvelt Stalini destekledi Bu Stalinin Corcill ve Britaniya Imperiyasina vurdugu agir zerbe oldu Tehran konfransinda hemcinin Iranin erazi butovluyunun qorunub saxlanilmasina dair sazis de imzalandi 1944 cu ilin yanvar fevral aylarinda SSRI Leninqrad altindan ve Ukraynadan eks hucuma basladi Tezlikle Finlandiya SSRI ye teslim oldu ve erazisinin bir hissesini SSRI ye vermeli oldu 1944 cu il iyunun 6 da general Dvayt Eyzenhaverin komandanligi altinda Normandiyada 2 ci cebhe nehayet ki acildi ve Sovetler Georgi Konstantinovic Jukovun rehberliyi ile Baqration emeliyyati na basladilar Baqration emeliyyati neticesinde SSRI oz erazisinden Almaniyani qovub cixara bildi 1944 cu ilin avqustunda Fransa almanlardan temizlendi Yaponiya bir nece adasini itirdi 1945 ci il fevralin 4 de Boyuk ucluk Stalin Corcill ve Ruzvelt Yaltada gorusduler Onlar Almaniyanin qeyri sertsiz teslim edilmesi haqqinda qerar qebul etdiler Stalin serqe elave erazi iddisi ile cixis etdi Bu eraziler icerisinde vaxtile Rusiya Imperiyasinin yaponlarla muharibede uduzdugu Port Arturda var idi 1944 cu ilin dekabrinda almanlar son eks hucuma kecdiler Lakin Sovetlerin basladigi Visla Oder emeliyyati almanlari geri oturtdu 1945 ci il aprel ayinin 16 da Sovet marsali Georgi Jukovun rehberliyi ile Berlin emeliyyati basladi ve aprelin 30 da Reyxstaq uzerinde SSRI nin bayragi dalgalanmaga basladi Mayin 8 de alman hokumeti adindan feldmarsal Vilhelm fon Keytel teslim olma haqqinda muqavile imzaladi SSRI Ikinci dunya muharibesinden sonra Redakte SSRI 1945 1991 Ikinci dunya muharibesi qurtardiqdan sonra SSRI muharibeden 27 milyonluq insan ve coxlu miqdara tebii servet itkisi ile cixdi Lakin SSRI muharibeden qalib ve qat qat guclu herbi iqtisadi potensialla cixmagi bacardi Muharibeden sonraki dovrde dunyada superguc kimi taninmaga basladi 1950 ci illerde 6200 senaye muessisesi berpa olundu ve ya yeniden quruldu 1950 ci ilin evveli ucun kend teserrufati istehsali da muharibeden evvelki seviyyeye catdirildi Buna baxmayaraq olkede kend teserrufati mehsullarina telebatin odenilmesi seviyyesi cox asagi idi 1948 ci ilde kolxozlarin ancaq 44 2 i taxil tedaruku planini odeyirdi 1946 1948 ci illerde olkede bas vermis acliq neticesinde bir milyona qeder insan olmusdu Muharibeden sonra emek ehtiyatlari qitligi yaranmisdi Olkenin maliyye sisteminde de cetinlikler var idi Onlari aradan qaldirmaq meqsedile 1947 ci ilde pul islahati kecirildi Islahat neticesinde pulun deyeri 10 qat artirildi 1947 ci ilin dekabrinda mehsulun bolgusunde talon sistemi legv olundu SSRI nin ikinci dunya muharibesinden sonra ki siyasi veziyyeti Movcud olan fovqelade veziyyet aradan qaldirildi Muharibe seraitine gore yaradilmis dovlet Mudafie Komitesi legv olundu Yerli sovetlere respublikalarin ali sovetlerine ve ssri ali sovetine seckiler kecirildi Muharibeden evvel ki totalitar rejim daha da guclendirildi Siyasi hakimiyyetde koklu deyisiklikler etmek ucun coxpartiyaliliq legv edildi I Stalinin sexsiyyetine perestis daha da artdi Dovlet islah dusergeler sistemi daha da genislendi Muharibeden sonra kutlevi represiyalarin yeni dalgasi basladi 1945 ci ilin iyununda Boyuk ucluk Potsdam konfransinda yeniden gorusdu Franklin Ruzvelt vefat etdiyinden onu Harri Trumen Vinston Corcili ise yeni secilmis bas nazir Klement Ettli evez etmisdi Burada Almaniyanin sonraki taleyi hell edildi ve onun erazisi 4 isgal zonasina bolundu SSRI nin payina serik cixmaq ucun ingilis ve amerkalilar Fransani da muttefiqlerin sirasina qatdilar Muharibeden sonra 1946 ci il martin 5 de ABS da seferde olan Vinston Corcil Missuri statinin Fulton seherindeki Vestminster kollecinde ozunun meshur Sulhun ezeleleri adli cixisini etdi Tarixciler mehz hemin cixisi Corcillin kommunizme qarsi birge mubarizeye cagirisi Soyuq muharibenin baslanmasi ucun siqnal hesab edirler Amerika Birlesmis Statlarinin qebul etdiyi Marsal plani ve Trumen doktorinasi ise muharibeni resmilesdirdi Muharibeden sonra iqtisadiyyati dinc meqsedler ucun istiqametlendirmek xetti goturuldu Yaranmis isci quvvesi qitligini ise mehbuslarin esirlerin ve surgun olanlanlarin emeyi ile evez etdiler 1947 ci ilde pul islahati kecirildi Olkeni yeni represiya dalgasi burudu 1953 cu ilde Iosif Stalin vefat etdi Onun yerine hakimiyyete Nikita Xrussov Gennadi Malenkov ve Lavrenti Beriya ittifaqa geldi Lakin 1953 cu ilin yayinda Beriya tutuldu ve gullelendi 1955 ci ilde Malenkov rehberlikden uzaqlasdirildi 1957 ci ilde Georgi Jukov MK Reyaset heyetinin uzvu ve mudafie naziri vezifesinden uzaqlasdirildilar Hakimiyyet tek Xrussovun elinde cemlendi 1958 ci ilde o hakimiyyete tam sahib oldu Onun dovrunde Sexsiyyete perestis Staline tenqid olundu Minlerle represiyaya meruz qalmis insanlar beraet qazandilar 1964 cu ilin oktyabrinda Xrussov tutdugu vezifeden azad edildi Leonid Brejnev Sov IKP MK birinci katibi Aleksey Kosigin ise SSRI Nazirler Sovetinin Sedri secildi 1961 ci ilde Kommunist partiyasinin XXII qurultayinda 20 il muddetinde olkede kommunist cemiyyeti qurma proqrami qebul olundu Nikita Xrussovun ve Leonid Brejnevin dovrunde kecirilen iqtisadi islahatlar olkeni iqtisadi cehetden dirceltdi Ekin saheleri artirildi Buna baxmayaraq 1963 1965 ci illerde olkede taxil catismamazligi yarandi SSRI nin Yenidenqurma merhelesi Redakte 1982 ci ilde Leonid Brejnev vefat etdi Yeni rehber DTK nin KGB kecmis rehberi Yuri Andropov 1982 1984 oldu Onun olumunden sonra ise Konstantin Cernenko 1984 1985 hakimiyyete geldi Her iki Sovet rehberi sehheti ucbatindan hakimiyyetde cox qalmadan vefat etdi 1985 ci ilde Mixail Sergeyevic Qorbacov Sov IKP MK nin birinci katibi secildi Qorbacov 1985 ci ilin aprelinde MK nin plenumunda sosial iqtisadi inkisafi artirmaq ucun suretlendirme xetti ireli suruldu 1987 ci ilde ictimai qurlusu sosializmi yeniden qurmaq vezifesi ireli suruldu Buna esasen 2 meqsed mueyyen olundu Demokratik sosializm qurmaq Lenin normalarina qayitmaq 1990 ci ilde SSRI de prezident vezifesi tesis olunurdu Qorbacov SSRI ni birinci prezidenti oldu Stalin yeniden tenqid olundu Xrussov dovrunde bereat ala bilmeyenler bereat qazandilar Boyuk dagilma Redakte SSRI rehberleri 1983 cu ilde Amerika Birlesmis Statlari prezidenti Ronald Reyqan Strateji Mudafie Tesebbusu adli kosmosda raketden mudafie planini heyata kecirmeye basladi SSRI hemcinin oz herbi ve kosmik xerclerini artirdi Iqtisadi inkisafi suretlendirmek ucun Qorbacov Yenidenqurma Suretlendirme Askarliq kimi suarlar ireli surdu Regionlarda etnik munaqiseler Sovetlerin veziyyetini gerginlesdirdi Azerbaycan SSR in terkibinde olan Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinde ermeniler terefinden baslanan separatciliq herekati Boyuk dagilmanin baslangici oldu 1990 ci ilin martinda Estoniya Litva may ayinda ise Latviya musteqilliklerini berpa etmek haqqinda qerar qebul etdiler Gurcustanda suverenlik haqqinda dekret qebul olundu Iyun ayinda RSFSR dovlet suverenliyi barede Beyennamme qebul etdi 1991 ci ilin iyununda Boris Yeltsin RSFSR in prezidenti secildi 1991 ci ilin avqustunda Sovet Ittifaqini qoruyub saxlamaq isteyen yuksek cinli memurlar olkede Fovqelade veziyyet elan etdiler Qorbacovun sehheti agir oldugu ucun onun selahiyyetleri Gennadi Yanayeve verildi Yanayev Moskvaya herbi quvve yeritdi lakin bu cehd ugursuz alindi Avqust qiyami puc oldu Bu hadiseden sonra Kommunist partiyasinin fealiyyeti dayandirildi 1991 ci il dekabrin 8 de SSRI ni teskil etmis Rusiya SFSR Ukrayna SSR ve Belorusiya SSR SSRI nin parcalanmasi haqqinda isteklerini bildirdiler 1991 ci il dekabrin 25 de Mixail Qorbacov istefa verdi Dekabrin 26 da Kreml uzerinden SSRI nin qirmizi bayragi endirildi ve belelikle 1922 ci il dekabr ayinin 30 da yaranmis ve 69 il movcud olmus SSRI dagildi Dovlet remzleri RedakteHemcinin bax SSRI bayragi SSRI gerbi ve SSRI himni Sovet simvolizmi Sovet dovletini Oktyabr Inqilabini 7 Kommunistleri tesvir eden 7 ferqli isareler ve tesvirlerdir Kendliler isciler cekic oraq ve besbucaqli qirmizi ulduz Sovet hakimiyyetinin en baslica simvollaridir 7 SSRI rehberleri RedakteVladimir Ilic Lenin 1922 1924 Iosif Stalin 1924 1953 Nikita Sergeyevic Xrussov 1953 1964 Leonid Ilic Brejnev 1964 1982 Yuri Vladimirovic Andropov 1982 1984 Konstantin Ustinovic Cernenko 1984 1985 Mixail Sergeyevic Qorbacov 1985 1991 Bayramlar RedakteTarix Azerbaycanca adi Rusca adi1 yanvar Yeni il Novyj god23 fevral Ordu gunu Den Sovetskoj Armii i Voenno morskogo flota8 mart Beynelxalq Qadinlar gunu Mezhdunarodnyj zhenskij den12 aprel Kosmonavtika gunu Den kosmonavtiki1 may Bir May Dunya zehmetkeslerinin hemreyliyi gunu Pervoe Maya Den mezhdunarodnoj solidarnosti trudyashihsya9 may Qelebe gunu Den Pobedy7 oktyabr Konstitusiya gunu Den Konstitucii SSSR7 noyabr Boyuk Oktyabr Sosialist Inqilabi gunu Godovshina Velikoj Oktyabrskoj socialisticheskoj revolyuciiUcqar noqteleri RedakteSimalda Celyuskin burnu 77 43 Cenubda Kuska seheri yaxinligindaki Cilduxter aulu 35 08 Qerbde Qdansk yaxinliginda qumlu dil 19 38 Serqde Berinq bogazindaQeydler Redakte De fakto 1977 ci il Sovet Konstitusiyasinin III hissesinde qeyd olundugu kimi SSRI nin milli dovlet qurulusu Dunyada Sovet Rusiyasi Bolsevik Rusiyasi sadece Rusiya ve ya Sovetler olaraq bilinir Rusiyada ve qonsu xalqlarda Sovdepiya ve Sovok kimi taninir Menbe Redakte Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1989 goda Rasppedelenie naseleniya SSSR po nacionalnosti i yazyku Ezhenedelnaya demograficheskaya gazeta Demoskop Weekly Istifade tarixi 7 iyul 2015 Arxivlesdirilib Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1989 goda Rasppedelenie naseleniya SSSR po nacionalnosti i yazyku Gopodskoe naselenie Ezhenedelnaya demograficheskaya gazeta Demoskop Weekly Archived from the original on 2015 07 07 Istifade tarixi 7 iyul 2015 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1989 goda Rasppedelenie naseleniya SSSR po nacionalnosti i yazyku Selskoe naselenie Ezhenedelnaya demograficheskaya gazeta Demoskop Weekly Archived from the original on 2015 07 07 Istifade tarixi 7 iyul 2015 Istinadlar Redakte SSSR Krupnejshie goroda s chislom zhitelej sv 1 mln 2015 08 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 08 31 ARTICLE 124 2 January 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 February 2019 Article 52 16 February 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 February 2019 Geograficheskaya karta SSSR i eyo kratkaya harakteristika 2021 01 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 09 1 2 3 SSSR v Runet enciklopedii Krugosvet 2018 03 11 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 09 1 2 Geografiya SSSR Obshie dannye 2012 12 12 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 08 09 1 2 3 Sovetskaya simvolika Kak serpom po Zapadu 2012 09 11 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 10 Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi ile elaqeli mediafayllar var SSSR titulnyj list Arxivlesdirilib 2010 05 06 at the Wayback Machine The USSR in 1991 The Implosion of a Superpower Arxivlesdirilib 2006 10 12 at the Wayback Machine History Sovet erasi haqqinda Sovetler Ittifaqindan sekiller SSRI xeritesi serhedleri respublikalari ve SSRI erazisiHemcinin bax RedakteBelovej raziligiMenbe https az wikipedia org w index php title Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi amp oldid 6093922, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.