Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Kopernik modeli və ya Kopernik heliosentrizmi (ing. Copernican heliocentrism) — Nikolay Kopernik tərəfindən XVI əsrdə irəli sürülmüş astronomik nəzəriyyə. Bu modelə görə, Günəş Kainatın mərkəzində yerləşir və Yer daxil olmaqla bütün planetlər onun ətrafında dövr edir. Kopernikin heliosentrik modeli geosentrik modelə — yəni Yer mərkəzli dünya təsəvvürünə — alternativ olaraq meydana çıxmış və sonradan elmi inqilabın başlanğıc nöqtələrindən biri olmuşdur.
Tarixi
Kopernik modelindən əvvəl, əsas götürülürdü. Bu sistemə görə, Yer kainatın mərkəzində dayanır və digər səma cisimləri onun ətrafında fırlanır. Bu model antik Yunanıstandan başlayaraq qədər geniş şəkildə qəbul edilirdi. XVI əsrin əvvəllərində polyak riyaziyyatçı və astronom Nikolay Kopernik , riyazi hesablama və nəzəri təhlillər əsasında, Günəşin kainatın mərkəzində yerləşdiyini və Yer də daxil olmaqla planetlərin onun ətrafında dövr etdiyini irəli sürdü.
Prinsipi
Kopernikin heliosentrik modelində Günəş kainatın mərkəzində yerləşən və hərəkətsiz bir cisim kimi qəbul olunurdu. Yer və digər planetlər isə bu mərkəzdəki Günəşin ətrafında müəyyən orbitlər üzrə hərəkət edirdi. Kopernikə görə, Yer hər gün öz oxu ətrafında fırlanaraq səma cisimlərinin görünən gündəlik hərəkətini izah edirdi. Bu yanaşma, Ptolemeyin geosentrik sistemindəki mürəkkəb epikik və deferent dairələrə ehtiyacı aradan qaldırırdı. Modelə əsasən, Ay Yerin ətrafında dövr edir və bu, Ayın fazalarını və tutulmalarını daha aydın izah etməyə imkan verirdi. Kopernik həmçinin qeyd edirdi ki, ulduzlar çox uzaqda yerləşdiyindən onların görünən hərəkəti yalnız Yerin hərəkətinə nisbətən dəyişir. Yerin Günəş ətrafında dövr etməsi nəticəsində fəsillərin dəyişməsi baş verir ki, bu da illik astronomik müşahidələrlə təsdiqlənirdi. Bu müddəalar Kopernik modelini sadə və riyazi baxımdan daha ardıcıl hala gətirmişdi.
Erkən tənqidlər
Kopernikin heliosentrik modeli təqdim olunduğu dövrdə həm elmi, həm də dini dairələrdə ciddi müqavimətlə qarşılandı. Onun 1543-cü ildə nəşr etdirdiyi De revolutionibus orbium coelestium (“Göy sferalarının fırlanması haqqında”) əsəri bir çox alim və ruhanilər üçün radikal görünürdü, çünki o vaxta qədər qəbul edilmiş Ptolemeyin geosentrik sistemi həm fəlsəfi, həm də dini baxımdan əsas modellərdən biri idi. Əvvəlcə Kopernikin ideyalarına qarşı çıxanların əsas arqumenti empirik əsasların zəifliyi idi. Model riyazi baxımdan daha sadə görünsə də, dövrün müşahidə texnologiyası onun iddialarını dəqiq şəkildə təsdiqləməyə imkan vermirdi. Beləliklə, Kopernikin irəli sürdüyü Günəş mərkəzli sistemin təcrübi sübutdan məhrum olması bəzi alimlər tərəfindən skeptisizmlə qarşılandı. Məsələn, Danimarkalı astronom Tixo Brahe Kopernik modelini tənqid edərək alternativ bir sistem – geoheliosentrik modeli təklif etdi; bu modeldə Günəş planetlərlə birlikdə Yerin ətrafında dövr edir.
Fəlsəfi və fiziki baxımdan da Kopernik modeli problemlərlə üzləşdi. O dövrdə Aristotel fizikasının təsiri altında olan alimlər iddia edirdilər ki, Yer kimi ağır bir cismin hərəkətdə olması mümkün deyil və əgər Yer hərəkət edirdisə, bu zaman havada atılmış cismlərin trayektoriyası dəyişməli idi. Halbuki gündəlik müşahidələr bunu göstərmirdi. Bu tip arqumentlər Kopernikin modelinə qarşı mühüm riyazi və fiziki əsaslı etirazlar kimi ortaya qoyulurdu.
Dini dairələrin tənqidi isə daha sərt idi. Kopernikin fikirləri Müqəddəs Kitabın bəzi ayələrinə zidd kimi qiymətləndirilirdi. Xüsusilə Müqəddəs Yazılarda Yerin "tərpənməz" və "sabit" olması ilə bağlı ifadələr heliosentrizmi ereziya kimi qələmə verməyə imkan yaradırdı. Katolik Kilsəsi uzun müddət Kopernikin əsərinə səssiz yanaşsa da, onun fikirlərini dəstəkləyən və ictimai şəkildə yayan Qalileo Qalileyin fəaliyyəti nəticəsində mövzu geniş polemikalara səbəb oldu. 1616-cı ildə Katolik Kilsəsi Kopernikin heliosentrik nəzəriyyəsini "yanlış və imanla ziddiyyətli" kimi elan etdi və De revolutionibus əsərini qadağan olunmuş kitablar siyahısına daxil etdi.
Beləliklə, Kopernikin modeli ilk vaxtlarda nə yalnız dini sferada, həm də elmi və fəlsəfi baxımdan müxtəlif səviyyələrdə kəskin tənqidlərlə qarşılaşdı. Lakin bu tənqidlər son nəticədə astronomiyanın inkişafını ləngitmək əvəzinə, onun elmi əsaslarla möhkəmlənməsi və riyazi-fiziki sübutlarla zənginləşməsi prosesini stimullaşdırdı. Kopernikə qarşı irəli sürülən arqumentlər sonradan Kepler qanunları, Qalileo Qalileyin müşahidələri və İsaak Nyutonun cazibə qanunu ilə təkzib edildi və heliosentrik model müasir astronomiyanın əsası kimi qəbul olundu.
İstinadlar
- di Bono, Mario. "Copernicus, Amico, Fracastoro and Ṭūsï's Device: Observations on the Use and Transmission of a Model". Journal for the History of Astronomy. xxvi (2). 1995: 133–154. Bibcode:1995JHA....26..133D. doi:10.1177/002182869502600203.
- Drake, Stillman. Galileo Studies. Ann Arbor: The University of Michigan Press. 1970. ISBN .
- Crowe, Michael J. Theories of the World from Antiquity to the Copernican Revolution. Mineola, New York: Dover Publications, Inc. 2001. ISBN .
- Esposito, John L. The Oxford history of Islam. Oxford University Press. 1999. ISBN .
- Gingerich, Owen. The Book Nobody Read. London: William Heinemann. 2004. ISBN .
- Gingerich, Owen, "Galileo, the Impact of the Telescope, and the Birth of Modern Astronomy" (PDF), Proceedings of the American Philosophical Society, Philadelphia PA, 155 (2), June 2011, 134–141, 2015-03-19 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2016-04-13
- Goddu, André. Copernicus and the Aristotelian tradition. Leiden, Netherlands: Brill. 2010. ISBN .
- Huff, Toby E. Intellectual Curiosity and the Scientific Revolution: A Global Perspective. Cambridge: Cambridge University Press. 2010. ISBN .
- Gingerich (2004), p. 248
- Nasr, Seyyed Hossein. An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines. SUNY Press. 1993-01-01. səh. 135. ISBN .
- Owen Gingerich, The eye of heaven: Ptolemy, Copernicus, Kepler, New York: American Institute of Physics, 1993, 181, ISBN
- Young, M. J. L., redaktorReligion, Learning and Science in the 'Abbasid Period. Cambridge University Press. 2006-11-02. səh. 413. ISBN .
- Linton, C. M. From Eudoxus to Einstein. Cambridge: Cambridge University Press. 2004. səh. 183. ISBN .
- Samsó, Julio. Biṭrūjī: Nūr al-Dīn Abū Isḥāq [Abū Jaʿfar] Ibrāhīm ibn Yūsuf al-Biṭrūjī // Thomas Hockey; və b. (redaktorlar ). The Biographical Encyclopedia of Astronomers. New York: Springer. 2007. 133–134. ISBN . 2012-02-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-06-25. (PDF version Arxiv surəti 13 aprel 2016 tarixindən (Wayback Machine) saytında)
- Koestler, Arthur. The Sleepwalkers: A History of Man's Changing Vision of the Universe. Arkana. 1989. ISBN .
- Kuhn, Thomas S. The Copernican Revolution—Planetary Astronomy in the Development of Western Thought. Cambridge, Mississippi: Harvard University Press. 1985. ISBN .
- Linton, Christopher M. From Eudoxus to Einstein—A History of Mathematical Astronomy. Cambridge: Cambridge University Press. 2004. ISBN .
- Veselovsky, I.N. "Copernicus and Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī". Journal for the History of Astronomy. iv. 1973: 128–130. Bibcode:1973JHA.....4..128V. doi:10.1177/002182867300400205.
Ədəbiyyat
- Hannam, James. "Deconstructing Copernicus". Medieval Science and Philosophy. 2007. İstifadə tarixi: 2007-08-17. Analyses the varieties of argument used by Copernicus in De revolutionibus.
- Goldstone, Lawrence. The Astronomer: A Novel of Suspense. New York: Walker and Company. 2010. ISBN .
Xarici keçidlər
- Heliocentric Pantheon
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kopernik modeli ve ya Kopernik heliosentrizmi ing Copernican heliocentrism Nikolay Kopernik terefinden XVI esrde ireli surulmus astronomik nezeriyye Bu modele gore Gunes Kainatin merkezinde yerlesir ve Yer daxil olmaqla butun planetler onun etrafinda dovr edir Kopernikin heliosentrik modeli geosentrik modele yeni Yer merkezli dunya tesevvurune alternativ olaraq meydana cixmis ve sonradan elmi inqilabin baslangic noqtelerinden biri olmusdur Nikolay Kopernikin heliosentrik modeli De revolutionibus orbium coelestium Goy sferalarinin inqilablari haqqinda TarixiKopernik modelinden evvel esas goturulurdu Bu sisteme gore Yer kainatin merkezinde dayanir ve diger sema cisimleri onun etrafinda firlanir Bu model antik Yunanistandan baslayaraq qeder genis sekilde qebul edilirdi XVI esrin evvellerinde polyak riyaziyyatci ve astronom Nikolay Kopernik riyazi hesablama ve nezeri tehliller esasinda Gunesin kainatin merkezinde yerlesdiyini ve Yer de daxil olmaqla planetlerin onun etrafinda dovr etdiyini ireli surdu PrinsipiKopernikin heliosentrik modelinde Gunes kainatin merkezinde yerlesen ve hereketsiz bir cisim kimi qebul olunurdu Yer ve diger planetler ise bu merkezdeki Gunesin etrafinda mueyyen orbitler uzre hereket edirdi Kopernike gore Yer her gun oz oxu etrafinda firlanaraq sema cisimlerinin gorunen gundelik hereketini izah edirdi Bu yanasma Ptolemeyin geosentrik sistemindeki murekkeb epikik ve deferent dairelere ehtiyaci aradan qaldirirdi Modele esasen Ay Yerin etrafinda dovr edir ve bu Ayin fazalarini ve tutulmalarini daha aydin izah etmeye imkan verirdi Kopernik hemcinin qeyd edirdi ki ulduzlar cox uzaqda yerlesdiyinden onlarin gorunen hereketi yalniz Yerin hereketine nisbeten deyisir Yerin Gunes etrafinda dovr etmesi neticesinde fesillerin deyismesi bas verir ki bu da illik astronomik musahidelerle tesdiqlenirdi Bu muddealar Kopernik modelini sade ve riyazi baximdan daha ardicil hala getirmisdi Erken tenqidlerKrakov Universitetinin qarsisinda Kopernikin heykeli Kopernikin heliosentrik modeli teqdim olundugu dovrde hem elmi hem de dini dairelerde ciddi muqavimetle qarsilandi Onun 1543 cu ilde nesr etdirdiyi De revolutionibus orbium coelestium Goy sferalarinin firlanmasi haqqinda eseri bir cox alim ve ruhaniler ucun radikal gorunurdu cunki o vaxta qeder qebul edilmis Ptolemeyin geosentrik sistemi hem felsefi hem de dini baximdan esas modellerden biri idi Evvelce Kopernikin ideyalarina qarsi cixanlarin esas arqumenti empirik esaslarin zeifliyi idi Model riyazi baximdan daha sade gorunse de dovrun musahide texnologiyasi onun iddialarini deqiq sekilde tesdiqlemeye imkan vermirdi Belelikle Kopernikin ireli surduyu Gunes merkezli sistemin tecrubi subutdan mehrum olmasi bezi alimler terefinden skeptisizmle qarsilandi Meselen Danimarkali astronom Tixo Brahe Kopernik modelini tenqid ederek alternativ bir sistem geoheliosentrik modeli teklif etdi bu modelde Gunes planetlerle birlikde Yerin etrafinda dovr edir Felsefi ve fiziki baximdan da Kopernik modeli problemlerle uzlesdi O dovrde Aristotel fizikasinin tesiri altinda olan alimler iddia edirdiler ki Yer kimi agir bir cismin hereketde olmasi mumkun deyil ve eger Yer hereket edirdise bu zaman havada atilmis cismlerin trayektoriyasi deyismeli idi Halbuki gundelik musahideler bunu gostermirdi Bu tip arqumentler Kopernikin modeline qarsi muhum riyazi ve fiziki esasli etirazlar kimi ortaya qoyulurdu Dini dairelerin tenqidi ise daha sert idi Kopernikin fikirleri Muqeddes Kitabin bezi ayelerine zidd kimi qiymetlendirilirdi Xususile Muqeddes Yazilarda Yerin terpenmez ve sabit olmasi ile bagli ifadeler heliosentrizmi ereziya kimi qeleme vermeye imkan yaradirdi Katolik Kilsesi uzun muddet Kopernikin eserine sessiz yanassa da onun fikirlerini destekleyen ve ictimai sekilde yayan Qalileo Qalileyin fealiyyeti neticesinde movzu genis polemikalara sebeb oldu 1616 ci ilde Katolik Kilsesi Kopernikin heliosentrik nezeriyyesini yanlis ve imanla ziddiyyetli kimi elan etdi ve De revolutionibus eserini qadagan olunmus kitablar siyahisina daxil etdi Belelikle Kopernikin modeli ilk vaxtlarda ne yalniz dini sferada hem de elmi ve felsefi baximdan muxtelif seviyyelerde keskin tenqidlerle qarsilasdi Lakin bu tenqidler son neticede astronomiyanin inkisafini lengitmek evezine onun elmi esaslarla mohkemlenmesi ve riyazi fiziki subutlarla zenginlesmesi prosesini stimullasdirdi Kopernike qarsi ireli surulen arqumentler sonradan Kepler qanunlari Qalileo Qalileyin musahideleri ve Isaak Nyutonun cazibe qanunu ile tekzib edildi ve heliosentrik model muasir astronomiyanin esasi kimi qebul olundu Istinadlardi Bono Mario Copernicus Amico Fracastoro and Ṭusi s Device Observations on the Use and Transmission of a Model Journal for the History of Astronomy xxvi 2 1995 133 154 Bibcode 1995JHA 26 133D doi 10 1177 002182869502600203 Drake Stillman Galileo Studies Ann Arbor The University of Michigan Press 1970 ISBN 0 472 08283 3 Crowe Michael J Theories of the World from Antiquity to the Copernican Revolution Mineola New York Dover Publications Inc 2001 ISBN 0 486 41444 2 Esposito John L The Oxford history of Islam Oxford University Press 1999 ISBN 978 0 1951 0799 9 Gingerich Owen The Book Nobody Read London William Heinemann 2004 ISBN 0 434 01315 3 Gingerich Owen Galileo the Impact of the Telescope and the Birth of Modern Astronomy PDF Proceedings of the American Philosophical Society Philadelphia PA 155 2 June 2011 134 141 2015 03 19 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 04 13 Goddu Andre Copernicus and the Aristotelian tradition Leiden Netherlands Brill 2010 ISBN 978 9 0041 8107 6 Huff Toby E Intellectual Curiosity and the Scientific Revolution A Global Perspective Cambridge Cambridge University Press 2010 ISBN 978 0 5211 7052 9 Gingerich 2004 p 248 Nasr Seyyed Hossein An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines SUNY Press 1993 01 01 seh 135 ISBN 9781438414195 Owen Gingerich The eye of heaven Ptolemy Copernicus Kepler New York American Institute of Physics 1993 181 ISBN 0 8831 8863 5 Young M J L redaktorReligion Learning and Science in the Abbasid Period Cambridge University Press 2006 11 02 seh 413 ISBN 9780521028875 Linton C M From Eudoxus to Einstein Cambridge Cambridge University Press 2004 seh 183 ISBN 978 0 5218 2750 8 Samso Julio Biṭruji Nur al Din Abu Isḥaq Abu Jaʿfar Ibrahim ibn Yusuf al Biṭruji Thomas Hockey ve b redaktorlar The Biographical Encyclopedia of Astronomers New York Springer 2007 133 134 ISBN 978 0 387 31022 0 2012 02 24 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2025 06 25 PDF version Arxiv sureti 13 aprel 2016 tarixinden Wayback Machine saytinda Koestler Arthur The Sleepwalkers A History of Man s Changing Vision of the Universe Arkana 1989 ISBN 978 0 14 019246 9 Kuhn Thomas S The Copernican Revolution Planetary Astronomy in the Development of Western Thought Cambridge Mississippi Harvard University Press 1985 ISBN 978 0 674 17103 9 Linton Christopher M From Eudoxus to Einstein A History of Mathematical Astronomy Cambridge Cambridge University Press 2004 ISBN 978 0 521 82750 8 Veselovsky I N Copernicus and Naṣir al Din al Ṭusi Journal for the History of Astronomy iv 1973 128 130 Bibcode 1973JHA 4 128V doi 10 1177 002182867300400205 EdebiyyatHannam James Deconstructing Copernicus Medieval Science and Philosophy 2007 Istifade tarixi 2007 08 17 Analyses the varieties of argument used by Copernicus in De revolutionibus Goldstone Lawrence The Astronomer A Novel of Suspense New York Walker and Company 2010 ISBN 978 0 8027 1986 7 Xarici kecidlerVikisitatda Kopernik modeli ile elaqedar sitatlar var Heliocentric Pantheon