fbpx
Wikipedia

Əfşar İmperiyası

Əfşarlar dövləti (1736-1747)Səfəvilər dövləti dağıldıqdan sonra meydana gəldi. Nadir şah Əfşar dövlətin banisi oldu. II Təhmasib Nadir xanın nüfuzunun dövlətdə artdığını görüb öz nüfuzunu artırmak məqsədi ilə 1731-ci ildə Osmanlılara qarşı yürüşə keçdi. Lakin döyüşdə məğlub olduqdan sonra İrəvan Osmanlıların əlinə keçdi. Nadir xan 1732-ci ildə II Təhmasibi hakimiyyətdən uzaqlaşdıraraq onun yerinə oğlu III Abbası hakimiyyətə gətirdi.

الدولة الأفشارية
Əddəulət-u Əfşar
Xanədan-i Türkmaniyyə
Əfşarlar İmperiyası
17361796
Bayrağı
Gerbi
Nadir şahın dövründə Əfşarlar dövlətinin ərazisi 3.800.000
Statusuİmperiya
PaytaxtıMəşhəd
Rəsmi dilləriAzərbaycan türkcəsi (rəsmi)
Fars dili (rəsmi)
Dini
İslam(Şiəlik)
İdarəetmə formasıMütləq monarxiya
Şahənşah 
• (17361747)
I Nadir
• (1747-1747)
I Adil
• (17471748)
I İbrahim
• (17481796)
I Şahrux
• (1797-1803)
II Nadir
Tarixi 
• Yaranması
1736
• Süqutu
1796
Ərazisi
İndi tərkibində Özbəkistan
İran
Türkmənistan
Tacikistan
Qırğızıstan
Qazaxıstan
Azərbaycan
Gürcüstan
Əfqanıstan
Pakistan
Hindistan
İraq
Küveyt
Türkiyə
Çin
Rusiya
Oman
B.Ə.Ə
Bəhreyn
Suriya

Əfşarlar sülaləsinin mənşəyi

  Əsas məqalə: Əfşar boyu

İlk olaraq deyək ki Nadir şah bir ömürlük imperiyanı idarə edib. Fəzlullah Rəşidəddin və Əbülqazi Bahadır xan Xivəliyə görə əfşar adının mənası “işlərini cəld görən və ova həvəslidir”. Bəzi müəlliflər isə bu adı əsərlərində “toplayıcı” və ya “əfsər, zabit” kimi açıqlayır. K.Nemət isə əfşar adının “avşı” feilindən yarandığı, “itaətli” mənasını verdiyini yazır. Türkoloq Mahmud Kaşğari “Divani-Lüğət-it-türk” əsərində 22 oğuz tayfalarından birini Əfşarlar qeyd etmişdir. Bu boy Boz oxlardan, Oğuz Xaqanın oğlu Ulduz xanın dörd oğlundan ən böyüyü olan Əfşarın soyundan gəlir.

Əfşarlar Orta Asiyada, Dədə Qorqud dastanlarında Oğuz eli deyilən Sırdərya bölgəsində yaşamışdılar. Böyük köç ilə Xuzistan, Xorasan yolu ilə Azərbaycana, bir qismi isə İraq, Suriya yolu ilə Anadoluya gəlmişdilər və İrana, İraq Suriyasına, və Əfqanıstana da yayılmışlar. Əfşarlar Oğuzun o biri nəvələri Qınıqlar və Sürüşülər kimi dövlət qurmuş, böyük hökmdarlar və sülalələr yetişdirmişlər.

Bu adın əfşar Azərbaycan-türk mənşəli etnonimdən yaranması şübhə doğurmur. Əfşarlar Azərbaycan xalqı və dilinin formalaşmasında əsas rol oynayan və Azərbaycan ərazisində toponimlərin yaranmasında fəal iştirak edən etnos olmuşlar. Avşar etnonimi İran ərazisində də çox yayılmışdır. Türk xalqlarının abidələrində bu tayfanın adı çəkilir. Əfşarların İranda geniş ərazidə yayıldığını V.İ.Savina qeyd edir: “Əfşarlar İranın türk əhalisinin arasında hazırkı dönəmdə böyük qrupları vardır. Səfəvilərə qədər Azərbaycanda (Cağatu çayından şərqdə), sonra demək olar ki, hər tərəfə yayıldılar. İndi onlara Azərbaycanda rast gəlmək mümkündür.” Əfşarların 1071-ci il Malazgird döyüşündə Anadolunun türk yurdu halına gəlməsində Qayılar, Qınıqlar kimi ilk sıralarda yer aldıqlarını göstərən mənbələr mövcuddur. Onlar, türk ulusu içərində bir boy olduğuna baxmayaraq türk topluluğu arasında əfşarların adı çox çəkilir. Əfşarlar Oğuzların islamdan öncəki tarixində də əhəmiyyətli rol oynamış boylardan biridir.

Tarixi araşdırmalardan birində Əfşar boyunun Şahsevən boyundan yaranması və Kerman vilayətində yerləşməsi qeyd olunur. Məlumdur ki, Şahsevən boyu da türk boyudur və əfşarlar bu boydan yaranması haqqında ciddi faktlar yoxdur. Əfşarların Kerman vilayətində yaşamasını isə tarixi ədəbiyyatda Səfəvi dövrü ilə bağlılığı və əfşarların Kerman ətrafına Şah İsmayıl tərəfindən köçürülməsi təsdiqlənir. O da bildirilir ki, “Kerman ətrafında hazırda da əfşarlar yaşamaqda davam edirlər. Ancaq onların çoxu fars əhalisi ilə assimliyasiya olunmuş və çox az bir hissəsi hazırda ana dilində danışa bilir.”

Nadir şah haqqında irihəcmli tədqiqat əsərinin müəllifi olan Əbuturab Sərdadvər öz kitabında Əfşar boyunun ilkin olaraq Qafqazda və Azərbaycan məskunlaşdıqlarını təsdiq edir. Və sonra da bu boyun sırf İran boyu olduğunu iddia edir. Müəllif əlavə edir ki, bu boyun yalnız dili Azərbaycan dilidir. Qalan bütün xüsusiyyətləri isə İranla bağlıdır. Başqa bir İran təqdiqatçısı Əlirza Əfşar Cəm də Əfşar boyunu tamamilə İranla bağlayır və onun türklərə ümumiyyətlə heç bir aidliyi olmadığını irəli sürür. Onun iddiasına görə Əfşarlar qədim İranın qədim tayfalarından olmaqla part irqinə mənsubdurlar. Müəllif yazır ki, yalnız monqol hücumları başlayarkən onlar Türküstandan hərəkət edib Qərbi Azərbaycana köç etmişlər.

L.Lokkart da bu fikri təsdiq edir. Onun yazdıqlarına görə, əfşarlar Mərkəzi Asiyadan monqol hücumları nəticəsində sıxışdırılaraq Azərbaycana köçmüş və sonra da buradan İranın bütün ərazisinə yayılmışlar. Lokkartın istinad etdiyi fikrə görə, əfşarların Mərkəzi Asiyadan Azərbaycana doğru hərəkət etməsi XVI əsrdə baş vermişdir.

Nadir şah (1736-1747)

  Əsas məqalə: Nadir şah Əfşar

Əfşar sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi

Nadirqulu xan Əfşar 1730-1736-cı illərdə Səfəvi İmperiyasının ali baş komandanı, 1732-1736-cı illərdə isə şahın qəyyumu idi. 1732-1736-cı illərdə Səfəvilər dövlətinin itirilmiş bütün ərazilərini geri qaytaran Nadir 1736-cı ilin əvvəllərində özünü şah elan etmək üçün münasib şərait yaratdı. Əvvəlcədən hazırlanmış plana görə III Şah Abbasın qəflətən ölümündən istifadə edərək, 1736-cı ilin martın 21-də Suqovuşan adlanan yer olan Qalaqayında (indiki Sabirabad şəhərində Kürlə Arazın qovuşduğu yer) toplanmış Muğan qurultayında Nadir xan özünü şah elan etdi. Beləliklə, əslində Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu və İranla Azərbaycanda yeni türk-müsəlman sülaləsi olan Əfşarlar sülaləsi hakimiyyətə gəldi.

Dağıstanda Əfşarlar əleyhinə üsyanlar

Nadir şahın fəthləri

Nadir şah ömrünün təqribən 37 ilini müxtəlif döyüşlərdə at belində keçirib, xarici işğalçılara qarşı 120-dən artıq irili-xırdalı müharibələr aparmışdır. Onların çox azında məğlub olsa da, bu uğursuzluqların heç biri onu ruhdan salmamış, əksinə o, məğlubiyyətin səbəblərini dərindən öyrənib daha ciddi, daha möhkəm hazırlıqla hücuma keçib, düşmənlərinin məğlub etmişdir.Bu misilsiz sərkərdə öz polad iradəsi, cəsarəti, mətanəti, möhkəm səbri, ağıllı tədbirləri, hədsiz rəşadəti və şücaəti ilə qarşıya çıxan çətinlikləri mərdliklə aradan qaldırıb, daxili və xarici düşmənlərin öhdəsindən layiqincə gəlirdi.

Get-gedə Nadirin əhatəsi və şöhrəti böyüdü. 1719-1720-ci illərdə Nadir Kelata hücum etdi və oranı tutdu. Kelat qalasının hakimini və onun qoşunlarını əsir aldı. Nadir 1727-ci ildə Bağdaddakı əfqanları və qiyamçılarını qılıncdan keçirtdi. Nadir 500 nəfərlə 4 gün içərisində əfqanların içərisinə elə bir vəlvələ saldı ki, əfqanlar Herata doğru geri çəkildilər. O, 1729-cu ildə əfqanları Bəstanda, Mehmandüştanda, Xar dərəsində darmadağın etdi. 1729-cu il 26 oktyabrda isə İsfahan şəhərini əfqanlardan təmizlədi. Tezliklə Nadir Şiraza doğru hücum edib, əfqan ordusunu darmadağın etdi. Əfqan ordusunun başçısı Əşrəf xan Sistanndə öldürüldü Əşrəfin öldürülməsi ilə əfqanlar üzərində 1730-cu ildə qəti qələbə çalındı. 1729-cu ildə Qəndahar şəhərində, Dəludustanda əfqan qüvvələri tamamilə darmadağın edildi. Nadir Qəndəharı tutmaqla Səfəvi ordusunun şərəfini və eyni zamanda Səfəvilərin əldən getmiş torpaqlarını geri qaytardı. Nadir 1730-cu ilin mart ayında 25 min atlı və xeyli sayda qoşunla Həmədana doğru irəlilədi. Nadir qəflətən Nəhavənddə Osmanlı qoşunlarını darmadağın etdi və osmanlı ordusunun baş komandanı Osman paşa Həmədana qaçdı. Nadir irəliləyərək daha sonra 50 minlik Osmanlı ordusuna ağır zərbə vurdu və Osmanlı ordusu məğlub olub Bağdada çəkildi. Çoxlu sayda silah, at və cəbbəxana sursatları Nadirin əlinə keçdi. Nadir tezliklə Həmədanı tutub Kirmanşaha hücum etdi. Osmanlı ordusunun baş komandanı Həsən paşa Kirmanşahı buraxıb, Həmədana qaçdı. Nadir şah Azərbaycanı osmanlılardan təmizləmək üçün Gürcüstandan Azərbaycan ərazisinə keçdi. Bu xəbəri eşidən Osmanlı sultanı 1730-cu ilin 24 iyulunda Səfəvilərə rəsmi müharibə elan etdi. Nadir Miyandaba şəhərində toplaşan Osmanlı qoşunlarına hücum etdi, 100 minlik Nadiri nqoşunu qarşısında Osmanlı ordusu Marağaya doğru qaçdı. Nadir şah onları təqib edib, Marağanı və onun ətrafını osmanlılardan azad etdi. Nadir iki gün Marağada qaldıqdan sonra Təbrizi azad etmək üçün Təbrizə doğru hücuma keçib, Rüstəm paşa və Mustafa paşanın ordularını darmadağın edib, 17 avqust 1730-cu ildə Təbrizi osmanlılardan azad etdi.

Nadirin dalbadal qələbələri osmanlıları narahat etdi. Osmanlılar elə zənn edirdilər ki, ruslar Nadirə kömək edirlər. O dövrün fransız səfiri Şevalye Qerqan 1730-cu ildə İsfahandan Fransaya gedərkən yazır: «Bəsrədən Bağdada, Hələb darvazalarına qədər hamı Nadir xanın adı gələndə tir-tir əsirdi».'II Şah Təhmasib 1731-ci ildə osmanlılarla müharibəyə başladı. Lakin II Şah Təhmasibin ordusu Həmədan yaxınlığında Qurcanda osmanlılarla döyüşdə məğlub oldu və yenidən osmanlılar Əli paşanın başçılığı ilə Azərbaycana yürüş edib, Təbrizi, Marağanı tutdu. 11 yanvar 1732-ci ildə Təhmasib şah osmanlılar ilə sülh müqaviləsi(Kirmanşah müqaviləsi) bağlamalı oldu. 1732-ci ildə Nadir Şah Təhmasibi hakimiyyətdən kənarlaşdırıb, 8 aylıq III Şah Abbası Səfəvi şahı elan etdi. Tezliklə Nadir 1732-ci ildə Kirmanşahı osmanlılardan azad etdi. Daha sonra o, KərkükVan şəhərlərinə hücum edib, osmanlı ordusundan azad etdi. Bağdada doğru hücuma keçdi, tezliklə o, Kərbəla, Nəcəf və köhnə Bağdad şəhərini tutdu. Osmanlı imperatoru Bağdadın vəziyyətinin çətin olduğunu görüb, görkəmli sərkərdəsi Topal Osman paşanı 100 minlik qoşunla Bağdada göndərdi. Bu döyüşdə Osman paşa öldürüldü. Nadir tezliklə Təbrizi də azad etdi və yenidən 30 minlik ordu ilə Bağdada qayıtdı. Bir neçə gündən sonra Osmanlı ordusuna rəhbərlik edən Əhməd paşa Nadirin yanına adam göndərib, sülh müqaviləsi bağlamasını təklif etdi. Tutduqları bütün Səfəvi torpaqlarını geri qaytaracaqlarını vəd etdi. 1733-cü ilin qışında osmanlılarla sülh müqaviləsi imzalandı. Müqaviləyə əsasən Səfəvi əsirləri və işğal olunmuş Səfəvi torpaqları geri qaytarıldı. Bundan sonra Nadirin qoşunları 1734-cü ilin 21 martında Novruz bayramını Şirazda təntənə ilə qeyd etdi və Osmanlı dövlətinə xəbərdarlıq etdi ki, Araz çayının şimalındakı Azərbaycan torpaqlarını geri qaytarsınlar. Tezliklə Nadir anladı ki, Osmanlı dövləti Bağdad sülhünə əsasən Araz çayının şimalında olan Azərbaycan torpaqlarını qaytarmaq istəmir. Nadir rus hökumətinin səfiri Kaluşkindən Xəzərboyu əyalətlərdən əl çəkməyi tələb etdi. Nadir Şamaxıya hücum edib (bu taktiki siyasi addım idi) rus dövlətini qorxuya saldı, həmçinin gürcü çarı VI Vaxtanq Nadirin qorxusundan ruslara itaət etməkdən əl çəkib, Nadirə itaət etdi. 1735-ci il noyabrın 10-da Gəncədə bağlanan müqaviləyə əsasən rus qoşunları zəbt etdikləri Xəzəryanı ərazini Nadirin hücumundan qorxub tamamilə tərk etdilər. 1735-ci ilin yazında Nadir, demək olar ki, Azərbaycanın qərb torpaqlarını – Gəncəni, Borçalını, İrəvanı, həmçinin Gürcüstanı, osmanlılardan azad etdi. 1735-ci ildə Qarsı mühasirəyə aldı, may ayının 15-də Qarsı və onun ətrafını ələ keçirtdi. Nadirin qoşunları Osmanlı ərazisində Ərzurum, Qars, Van əyalətlərini və bir sıra şimal bölgələrini yenidən öz imperiyasının tərkibinə qatdı. Bundan sonra o, qoşununu cənuba – Fars körfəzinin əyalətlərinə çəkib, tezliklə Bəsrəni, Bəhreyni ələ keçirdiyi Fars körfəzində apardığı müharibələrdə dəniz donanmasının da yaranmasına böyük əhəmiyyət verdi. 1741-ci ildə Dərbənddən Osmanlı dövlətinə tərəf geri qayıtdı. Dərbənddə olarkən o, Xəzər dənizində də donanma təşkil etmək və gələcəkdə türklərin əzəli torpağı olan Həştərxan və Volqaboyu əraziləri də ələ keçirtmək niyyətində idi. Lakin osmanlılarla gedən müharibə onu bu fikrindən daşındırdı.

Nadir şah Rusiya və Osmanlı dövlətləriylə əlaqələri nizama saldıqdan sonra Hindistana üz tutur. Nadir şahın Hindistana yürüşünün səbəbi bu ölkənin ərazisində sığınacaq tapan qiyamçı əfqanlara qarşı Hindistan sarayının qətiyyətli mövqe tutmaması ilə əlaqələndirilir. İstər şimaldakı əbdali əfqanları, istərsə cənubda gilzayi əfqanları mütəmadi olaraq qiyamçı yürüşlər edib mərkəzi dövlətin möhkəmlənməsinə zərbə vurdular. Hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi üçün ciddi narahatçılıq mənbəyi olan əfqan qiyamçılarının əsas qüvvələrinin bir dəfəlik susdurulması Nadir şahın arzularından biri idi. Amma əfqanlar Nadir şahın qoşunlarının təqibindən qaçıb Hindistan ərazisində sığınacaq tapa bilirdilər. Nadir şah Hindistan padşahı Məhəmməd şah Gurganinin nəzərinə çatdırdı ki, Qəndəharın gilzayi əfqanlarından təmizlənməsi üçün lazımi tədbirlər həyata keçirəcəkdir. Bu zaman əfqanlar Kabula və oradan da Hindistana geri çəkiləcəklər. Nadir şah buna yol verməmək üçün sərhədlərin bağlanmasını xahiş edirdi. Nadirin göndərdiyi elçinin Məhəmməd şah qayıtmasına izin vermədi. Nadir bundan qəzəblənib, 1738-ci ilin yazında QəznəKabula hərəkətə keçdi. 1738-ci ilin 14 iyununda Nadirin qoşunları Qəznəyə çatdı. Oradan Kabula keçdi. Kabul hakimi Nəsir xan Dehlidən kömək istədi. Lakin onlardan heç bir kömək gəlmədi. Tezliklə Kabul təslim oldu və Nadirin qoşunu Hindistanın paytaxtı Dehliyə doğru hücuma başladı. Onu da vurğulayıram ki, Nadir şah Məhəmməd şaha bir neçə dəfə müraciət etsə də, Məhəmməd şah ona cavab verməmişdi. Nadir də bu soyuqqanlılıqdan sonra Məhəmməd şahın üzərinə hücum etmək qərarına gəlimişdi. Tezliklə Pişəvər, Lahor əyalətləri Nadir tərəfindən zəbt olunur. Nadirin ordusu çətin dağ aşırımlarından, çaylardan keçərək, Yəminabadın, Abadı, Kəşmiri, Xornalı və Hindistanın başqa şəhərlərini ələ keçirtdi. Nadir şahın qoşunları Hindistanın qərb hissəsini fəth edib, Dehliyə yaxınlaşdılar. 1739-cu ilin 24 fevralında Məhəmməd şahın qoşunları Nadirin qoşunları ilə Dehlinin yaxınlığında, Karnal deyilən ərazidə qarşılaşdılar. Mənbələrə görə, hind qoşunlarının sayı 350 min nəfər, Nadir şahın qoşunlarının sayı isə 160 min nəfər idi. Hind qoşunlarının əhatə etdiyi ərazi 50 hektarlıq bir sahə idi. Bu üstünlüklərə baxmayaraq, tezliklə Nadirin ordusu özündən qat-qat güclü olan hind ordusunu darmadağın etdi. Məhəmməd şah sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur qaldı. 31-də ordusu ilə birgə Nadirə təslim oldu. Məhəmməd şah da türk-soylu sülalədən olan bir şah idi. Ona görə Nadir şah onun şahlığını əlindən almadı bu mərhəmət müqabilində 150 (75 milyon) kurur tümən müharibə xərci kimi Hindistan tərəfindən ödənildi. Eyni zamanda müqavilədə hansı ərazilərin əfşarlar dövlətinin tərkibinə qatılması da dəqiqləşdirildi. Bu ərazilər aşağıdakılar idi: Ətək çayının və Sind çayının Absind və Nalasəng qalalarından qərbdə olan ərazilər, yəni, Pişavər, Kabul əyaləti, Qəzni, Əfqanıstan, hezarələr yaşayan ərazilər və s. Bir sözlə Ətək çayının qərbindən başlayaraq keçmiş Səfəvi sərhədlərinə qədər olan ərazilər Azərbaycana verilməli idi. Həmin ərazilərin idarə edilməsi Nadir şah sarayının ixtiyarna verilirdi. Hindistan daxilindəki işləri nizama saldıqdan, çoxlu sayda sərvət ələ keçirdikdən və istirahət üçün zəruri olan vaxt başa çatdıqdan sonra Nadir şah geri qayıtmaq qərarına gəldi. “Tarix-e Cahanqoşaye Naderi”nin yazdığına görə, Nadir şah Hindistanda 57 gün qaldı

Hindistandakı işləri qaydaya salandan sonra Nadir şah Türküstana yürüşə hazırlaşır. Türküstana yürüş başlanmasının əsas səbəbi Türküstan xanı İlbars xanın Nadir şaha qarşı saymazyanalığı, dəfələrlə Xorasan vilayətinə basqınlar etməsi, Xorasana növbəti müdaxilələrin qarşısının birdəfəlik alınması istəyi idi. 1740-cı ilin yazında Türküstana doğru yürüşə başladı. Nadirin Türküstana yürüşü yerli xalqlar tərəfindən çox sevinclə qarşılandı. Hətta bəzi qala qapıları yerli insanlar tərəfindən Nadirin qoşunlarının üzünə açılırdı. Tezliklə Nadirin qoşunları 1740-cı il avqustun 20-də Kərki məntəqəsinə daxil oldular. Türküstan xanı Əbülfəz Əmir Teymura məxsus olan qılıncı, Çingiz xana məxsus olan dəbilqə və zirehi və çoxsaylı hədiyyələri, eyni zamanda bütün xəzinəsini Nadir şaha hədiyyə etdi. Nadir də öz növbəsində, Hindis tandan gətirdiyi qiymətli hədiyyələrdən Əbülfəz xanı və digər ona tabe olan əyyanları mükafatlandırdı. Əbülfəz xan ilə barışıq sazişi əldə edildikdən sonra Nadir şah Əbülfəz xanı yenidən Türküstan xanı elan etdi(vassal olaraq). 1740-cı il oktyabr ayın 17-də Türküstanın şahlıq tacını ona qaytardı. 1740-cı il noyabr ayının 14-də İlbars xan məğlub edilərək öldürüldü və tezliklə Buxara, Səmərqənd istiqamətində olan ərazilər də Nadirin hakimiyyətini qəbul etdilər. Nadir şah tezliklə Xivədə, Xarəzmdə öz hakimiyyətini bərqərar etdi.

Nadir şah HindistanıTürküstanı fəth etdikdən sonra Məşhədə qayıtdı. Daxili idarəçilik və qoşunların nizamlanması ilə məşğul oldu. Türküstanın fəthindən sonra qardaşı İbrahimin qisasını almaqdan ötrü Dağıstana yürüş etməli idi. Həmçinin bu yürüş İbrahim xanın qisasının alınmasından başqa Dağıstan ərazisini və rus qoşunlarının da Şimali Qafqaza girməsinin qarşısını almaq idi. 1741-ci il mart ayının 14-də Nadir şahın qoşunları Məşhəddən Dağıstana doğru istiqamət götürdülər. 1742-ci ilin mayında Tabasaranda Nadir böyük əməliyyat keçirdib həmin əraziləri itaət altına aldı. Nadir Dağıstanda, Qumuxda, Qaraqayıtda və Tabasaranda çox ciddi müqavimətə rast gəldi. Nadir belə bir qərara gəldi ki, burada hücumlarını dayandırsın. Dağıstanın nüfuzlu əyyanlarından olan Üsmi Əhməd xan Qürreyş qalasında Nadirə ciddi müqavimət göstərdi, lakin Nadirin qoşunları tezliklə Qürreyş qalasını da ələ keçirtdi. Üsmi Əhmət xan gizlincə qaladan qaçaraq Avara üz tutdu. Nadirin əmri ilə Qürreyş qalası yerlə yeksan edildi. Döyüşlərin son dərəcə ağır getməsinə baxmayaraq, Nadir şahın qoşunları Dağıstanın böyük bir hissəsini nəzarət altına ala bildi. 1742-ci ilin oktyabrında Samurçay ətrafında məskunlaşan və Nadir şaha itaətini bəyan edən dağlılar Nadir şah tərəfindən bahalı hədiyyələrə layiq görüldü.

 
Əfşar İmperiyasının süvarisi

Parçalanması və dağılması

Hicri-qəməri tarixi ilə 1160-cı il Cəmadül-Sani ayının 11-i axşamı (bazar gecəsi) Xəbuşan yaxınlığındakı Fəthabadda qurulan düşərgədə Məhəmməd bəy Qacar İrəvani, Musa bəy Əmirli Əfşar, Qoca bəy Kəndirli Əfşar, Saleh xan Qırxlının, keşikçibaşı Məmmədqulu xan Əfşarın və bir sıra digər həmişəkeşiyin dəstəyi ilə gecə yarı Nadir şahın çadırına daxil oldular, Nadir şahı qətlə yetirdilər. Əliqulu xan Nadir şahın qətli xəbərini alan kimi dərhal Məşhədə yola düşdü və Nadir şahın öldürülməsindən 16 gün sonra özünü Məşhəddə ölkə şahı elan etdi. Əliqulu xanın əmri ilə Kelatda Rzaqulu Mirzə və Nadir şahın övlad və nəvələrindən daha 16 nəfəri qətlə yetirildi. Qətlə yetirilənlər arasında Nadir şahın kiçik yaşlı övladları və nəvələri var idi. Ədalətli şah olacağını qabartmaq üçün Əliqulu xan adını da dəyişdirdi və Adil şah adını öz üzərinə götürdü. Ona bəzən Əli şah kimi də müraciət olunurdu. 1748-ci ilin iyulunda Adil şah qardaşı İbrahim tərəfindən məğlub edilərək öldürüldü. Nadir şahın həyatına qəsd edən Adil şahın şahlığı cəmi bir il çəkdi. İbrahim xan özünü şah elan etdi və adına sikkə zərb etdirdi. 1748-ci ildə İbrahim şah Əfşar ölkədə çox böyük gücə malik olan Əmiraslan xanı Marağa yaxınlığında məğlub edəndən sonra bütün hakimiyyəti öz əlində birləşdirdi.Əmiraslan xan məğlubiyyətə uğradıqdan sonra Azərbaycanda, Gürcüstanda, Luristanda, Xuzistanda, Farsda və Fars körfəzində, habelə Kirmanda olan Nadir şah qoşunlarının qalıqları, habelə əfqan və özbək tayfaları onun tərəfinə keçdilər. Eyni zamanda adları çəkilən vilayətlər də onun nəzarəti altına düşdülər. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, İbrahim xanın tabeliyində olan qoşunların ümumi sayı 120 min nəfərə çatdı . İbrahim şah isə Şahrux Mirzə tərəfindən öldürüldü. Şahrux şahın da hakimiyyəti uzun sürmədi. Bir müddətdən sonra Şah Sultan Hüseynin bacısının əri, Seyid Məhəmməd adlı birisi Şahrux şahı sünniliklə bağlı olması bəhanəsi ilə ona qarşı təbliğata başladı və ətrafına xeyli adam toplaya bildi. Onun tərəfdarları o qədər çoxaldı ki, hətta Şahrux şahın üzərinə qoşun da çəkdi. Seyid Məhəmməd öz tərəfdarları ilə birlikdə Şahrux şaha üstün gəldi. Şahrux şah həbs edilib gözləri çıxardıldı. Seyid Məhəmməd özünü Süleyman şah adı ilə şah elan etdi. Bununla da əslində, ölkə daxilində yenidən hərc-mərclik yaranmasına rəvac verildi. Çox keçmədi ki, Şahrux Mirzənin sərkərdələrindən olan Yusifəli adlı birisi Süleyman şahın üstünə qoşun çəkdi. Onu öldürdü və Şahrux şah yenidən şah elan edildi. Qısa müddətdən sonra Xorasanda güclənən çəkişmələr nəticəsində Şahrux Mirzə bir daha taxt tacdan uzaqlaşdırıldı. Əhməd xan Əbdali Dürraninin rəhbərliyi altında olan əfqanlar hücumla Məşhədi tutub Şahrux şahı yenə taxta çıxardılar. Ölkədə qızışan daxili çəkişmələr Şahrux şahın hakimiyyətini yalnız Xorasan vilayəti ilə məhdudlaşdırırdı. Digər vilayətlərin hakimləri isə Şahrux Mirzə hakimiyyətini tanımaq istəmirdilər. 1796-cı ildə Xorasan vilayəti də Ağa Məhəmməd xan Qacarın hücumuna məruz qaldı. Ağa Məhəmməd xan Şahruxu taxtdan saldı və öldürdü. Şahrux şahın oğlu II Nadir şah əfqanların köməyi ilə 1800-cü ildə Xorasanda özünü hakim elan etdi. 1805-ci ildə o, Fətəli şah Qacar tərəfindən qətlə yetirildi. Bununla, Nadir şahın ölümündən 58 il sonra onun sülaləsinə də son qoyuldu.

Əfşarların mənşəyi

«Əfşar» – yəni «ovda çevik olan».Onlar Oğuz xanın oğlu Ulduz xanın övladlarıdır. Əfşar boyu Oğuz Xaqan dastanına görə oğuzların 24 boyundan biri və Mahmud Kaşğariyə görə "Divanü Lüğat-it-Türk"dəki iyirmi iki oğuz bölümündən altıncısıdır. Bu boy Boz oxlardan, Oğuz Xaqanın oğlu Ulduz xanın dörd oğlundan ən böyüyü olan Əfşarın(Afşarın) soyundan gəlir.

Əfşarlar Orta Asiyada, Dədə Qorqud dastanlarında Oğuzeli deyilən Sırdərya bölgəsində yaşamışdılar. Böyük köç ilə Xuzistan, Xorasan yolu ilə Azərbaycana, bir qismi isə İraq, Suriya yolu ilə Anadoluya gəlmişdilər və İrana, İraq Suriyasına, və Əfqanıstana da yayılmışlar. Əfşarlar Oğuzun o biri nəvələri Qınıqlar və Sürüşülər kimi dövlət qurmuş, böyük hökmdarlar və sülalələr yetişdirmişlər.Türklük şuurları olduqca güçlü bir boydur.

Azərbaycanda Əfşarların birinci dalğası 1399-1400-cü ildə Əmir Teymur tərəfindən, Qorgin Bəy Usalu (Qurd Osalu) adında birini bu bölgənin (Urmiyanın) valisi təyin edən zaman yerləşmişdir.

Əfşar şahları

Adı Portreti Atası Həyatı Hakimiyyətinin başlanğıcı Hakimiyyətinin sonu
1 Nadir şah   İmamqulu bəy Əfşar 1688–1747 21 mart 1736 19 iyun 1747
2 Adil şah İbrahim xan Əfşar 1719–1748 17 iyun 1747 iyul 1748
3 İbrahim şah İbrahim xan Əfşar 1717–1748 iyul 1748 sentyabr 1748
4 Şahrux şah Rzaqulu xan Əfşar 1734–1796 sentyabr 1748 1749 (1796)
5 II Nadir şah Şahrux şah Qırxlı-Avşar ?–1803 noyabr 1797 aprel 1803

Ədəbiyyat

  • Ənvər Çingizoğlu, Aydın Avşar. Avşar eli və Avşarlar. Bakı: "Şuşa" nəşriyyatı, 2008.

İstinadlar

  1. T. C. BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 136,I MAHMUD-NADİR ŞAH MEKTUPLAŞMALARI, 3 Numaralı Nâme-i Hümâyûn Defteri ( Transkripsiyon / Tıpkıbasım ),İSTANBUL 2014, s.180
  2. "NĀDER SHAH – Encyclopaedia Iranica".
  3. Soucek, Svat (2000). A History of Inner Asia. Cambridge University Press. səh. 179. ISBN 9780521657044. In 1740 Nadir Shah, the new ruler of Iran, crossed the Amu Darya and, accepting the submission of Muhammad Hakim Bi which was then formalized by the acquiescence of Abulfayz Khan himself, proceeded to attack Khiva. When rebellions broke out in 1743 upon the death of Muhammad Hakim, the shah dispatched the ataliq’s son Muhammad Rahim Bi, who had accompanied him to Iran, to quell them.
  4. Riyahi M. Ə. «Aləm Ara-ye Naderi»yə əsərinə müqəddimə, c. I, Tehran, 1358, s. 42.
  5. Şəbani R. Tarix-e ectemai-ye İran dər əsr-e Əfşariyye. Tehran, 1371, s. 151, 153.
  6. Axworthy, Michael (2006). The Sword of Persia . I.B. Tauris. pp. 5, 45, 70, 80, 157, 279. ISBN 1-84511-982-7
  7. "HISTORIOGRAPHY vii. AFSHARID AND ZAND PERIODS – Encyclopaedia Iranica"
  8. Katouzian, Homa (2003). Iranian History and Politics . Routledge. p. 128. ISBN 0-415-29754-0 .
  9. Ənvər Çingizoğlu, Aydın Avşar.s.29.
  10. Ənvər Çingizoğlu, Aydın Avşar.s.30.
  11. Ənvər Çingizoğlu, Aydın Avşar.s.29-30.
  12. Mehman Süleymanov.s.8.
  13. Cahangir Hüseyn Əfşar.s.34.
  14. Şahin Fərzəliyev - tarix elmləri doktoru, professor. (2012). Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi. Elm. səh. 336. ISBN 978-9952-453-43-0.
  15. Yaqub M. Mahmudov,Kərim K.Şükürov. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər və diplomatiya tarixi, Dövlətlərarası müqavilələr və digər xarici siyasət aktları 1639-1828. Dörd cilddə. Birinci cild, Bakı 2009. səh 95
  16. Azərabycan Tarixi (9-cu sinif üçün dərslik). Bakı. "Aspoliqraf". 2005. səh. 66
  17. M.H.Qüddusi. Nadir şah. Bakı, 1999, s.102.
  18. Mərvi Məhəmməd Kazım. «Aləm Ara-ye Naderi» Tehran, I c. s 468.
  19. Mərvi Məhəmməd Kazım. «Aləm Ara-ye Naderi» Tehran,s.421,224.
  20. M.H.Qüddusi. Nadir şah. Bakı, 1999, s.98.
  21. M.H.Qüddusi. Nadir şah. Bakı, 1999, s.67,78.
  22. Aləm Ara-ye Naderi, c.III, ... s.1196
  23. Aləm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1197-1198
  24. Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi, ... s. 546
  25. M.H.Qüddusi. Nadir şah. Bakı, 1999, s.417.
  26. Cahanqoşa-ye Naderi, ... s. 549
  27. Larudi N., ... s.247-248
  28. Tarix-i Qezelbaşan, Vivo-Book.com Bakı - 2015 səh.32.
  29. Encyclopædia Iranica. Статья: AFŠĀR
  30. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975 16-0405-2 , Cilt I, sayfa 56
  31. . 2018-07-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-08.
  32. http://www.azadliq.info/12240.html
  33. B. Nikitin, “Urmiya Avşarları”, 1929

Həmçinin bax

əfşar, imperiyası, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, əfşarlar. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Efsarlar dovleti 1736 1747 Sefeviler dovleti dagildiqdan sonra meydana geldi Nadir sah Efsar dovletin banisi oldu II Tehmasib Nadir xanin nufuzunun dovletde artdigini gorub oz nufuzunu artirmak meqsedi ile 1731 ci ilde Osmanlilara qarsi yuruse kecdi Lakin doyusde meglub olduqdan sonra Irevan Osmanlilarin eline kecdi Nadir xan 1732 ci ilde II Tehmasibi hakimiyyetden uzaqlasdiraraq onun yerine oglu III Abbasi hakimiyyete getirdi الدولة الأفشاريةEddeulet u EfsarXanedan i Turkmaniyye 1 Efsarlar Imperiyasi1736 1796Bayragi GerbiNadir sahin dovrunde Efsarlar dovletinin erazisi 3 800 000 2 3 StatusuImperiyaPaytaxtiMeshedResmi dilleriAzerbaycan turkcesi resmi 4 5 6 Fars dili 7 8 resmi DiniIslam Sielik Idareetme formasiMutleq monarxiyaSahensah 1736 1747 I Nadir 1747 1747 I Adil 1747 1748 I Ibrahim 1748 1796 I Sahrux 1797 1803 II NadirTarixi Yaranmasi1736 Suqutu1796ErazisiSelefi XelefiSefeviler dovletiHotaki Zendler sulalesiDurraniler ImperiyasiQacarlar dovletiIndi terkibindeOzbekistan Iran Turkmenistan Tacikistan Qirgizistan Qazaxistan Azerbaycan Gurcustan Efqanistan Pakistan Hindistan Iraq Kuveyt Turkiye Cin Rusiya Oman B E E Behreyn Suriya Mundericat 1 Efsarlar sulalesinin menseyi 2 Nadir sah 1736 1747 3 Efsar sulalesinin hakimiyyete gelmesi 4 Dagistanda Efsarlar eleyhine usyanlar 5 Nadir sahin fethleri 6 Parcalanmasi ve dagilmasi 7 Efsarlarin menseyi 8 Efsar sahlari 9 Edebiyyat 10 Istinadlar 11 Hemcinin baxEfsarlar sulalesinin menseyi Redakte Esas meqale Efsar boyuIlk olaraq deyek ki Nadir sah bir omurluk imperiyani idare edib Fezlullah Resideddin ve Ebulqazi Bahadir xan Xiveliye gore efsar adinin menasi islerini celd goren ve ova heveslidir Bezi muellifler ise bu adi eserlerinde toplayici ve ya efser zabit kimi aciqlayir K Nemet ise efsar adinin avsi feilinden yarandigi itaetli menasini verdiyini yazir Turkoloq Mahmud Kasgari Divani Luget it turk eserinde 22 oguz tayfalarindan birini Efsarlar qeyd etmisdir Bu boy Boz oxlardan Oguz Xaqanin oglu Ulduz xanin dord oglundan en boyuyu olan Efsarin soyundan gelir 9 Efsarlar Orta Asiyada Dede Qorqud dastanlarinda Oguz eli deyilen Sirderya bolgesinde yasamisdilar Boyuk koc ile Xuzistan Xorasan yolu ile Azerbaycana bir qismi ise Iraq Suriya yolu ile Anadoluya gelmisdiler ve Irana Iraq Suriyasina ve Efqanistana da yayilmislar Efsarlar Oguzun o biri neveleri Qiniqlar ve Surusuler kimi dovlet qurmus boyuk hokmdarlar ve sulaleler yetisdirmisler 10 Bu adin efsar Azerbaycan turk menseli etnonimden yaranmasi subhe dogurmur Efsarlar Azerbaycan xalqi ve dilinin formalasmasinda esas rol oynayan ve Azerbaycan erazisinde toponimlerin yaranmasinda feal istirak eden etnos olmuslar Avsar etnonimi Iran erazisinde de cox yayilmisdir Turk xalqlarinin abidelerinde bu tayfanin adi cekilir 11 Efsarlarin Iranda genis erazide yayildigini V I Savina qeyd edir Efsarlar Iranin turk ehalisinin arasinda hazirki donemde boyuk qruplari vardir Sefevilere qeder Azerbaycanda Cagatu cayindan serqde sonra demek olar ki her terefe yayildilar Indi onlara Azerbaycanda rast gelmek mumkundur Efsarlarin 1071 ci il Malazgird doyusunde Anadolunun turk yurdu halina gelmesinde Qayilar Qiniqlar kimi ilk siralarda yer aldiqlarini gosteren menbeler movcuddur Onlar turk ulusu icerinde bir boy olduguna baxmayaraq turk toplulugu arasinda efsarlarin adi cox cekilir Efsarlar Oguzlarin islamdan onceki tarixinde de ehemiyyetli rol oynamis boylardan biridir 10 Tarixi arasdirmalardan birinde Efsar boyunun Sahseven boyundan yaranmasi ve Kerman vilayetinde yerlesmesi qeyd olunur Melumdur ki Sahseven boyu da turk boyudur ve efsarlar bu boydan yaranmasi haqqinda ciddi faktlar yoxdur Efsarlarin Kerman vilayetinde yasamasini ise tarixi edebiyyatda Sefevi dovru ile bagliligi ve efsarlarin Kerman etrafina Sah Ismayil terefinden kocurulmesi tesdiqlenir O da bildirilir ki Kerman etrafinda hazirda da efsarlar yasamaqda davam edirler Ancaq onlarin coxu fars ehalisi ile assimliyasiya olunmus ve cox az bir hissesi hazirda ana dilinde danisa bilir 12 Nadir sah haqqinda irihecmli tedqiqat eserinin muellifi olan Ebuturab Serdadver oz kitabinda Efsar boyunun ilkin olaraq Qafqazda ve Azerbaycan meskunlasdiqlarini tesdiq edir Ve sonra da bu boyun sirf Iran boyu oldugunu iddia edir Muellif elave edir ki bu boyun yalniz dili Azerbaycan dilidir Qalan butun xususiyyetleri ise Iranla baglidir Basqa bir Iran teqdiqatcisi Elirza Efsar Cem de Efsar boyunu tamamile Iranla baglayir ve onun turklere umumiyyetle hec bir aidliyi olmadigini ireli surur Onun iddiasina gore Efsarlar qedim Iranin qedim tayfalarindan olmaqla part irqine mensubdurlar Muellif yazir ki yalniz monqol hucumlari baslayarken onlar Turkustandan hereket edib Qerbi Azerbaycana koc etmisler 12 13 L Lokkart da bu fikri tesdiq edir Onun yazdiqlarina gore efsarlar Merkezi Asiyadan monqol hucumlari neticesinde sixisdirilaraq Azerbaycana kocmus ve sonra da buradan Iranin butun erazisine yayilmislar Lokkartin istinad etdiyi fikre gore efsarlarin Merkezi Asiyadan Azerbaycana dogru hereket etmesi XVI esrde bas vermisdir 12 Nadir sah 1736 1747 Redakte Esas meqale Nadir sah EfsarEfsar sulalesinin hakimiyyete gelmesi RedakteNadirqulu xan Efsar 1730 1736 ci illerde Sefevi Imperiyasinin ali bas komandani 1732 1736 ci illerde ise sahin qeyyumu idi 1732 1736 ci illerde Sefeviler dovletinin itirilmis butun erazilerini geri qaytaran Nadir 1736 ci ilin evvellerinde ozunu sah elan etmek ucun munasib serait yaratdi Evvelceden hazirlanmis plana gore III Sah Abbasin qefleten olumunden istifade ederek 1736 ci ilin martin 21 de Suqovusan adlanan yer olan Qalaqayinda 14 indiki Sabirabad seherinde Kurle Arazin qovusdugu yer toplanmis Mugan qurultayinda Nadir xan ozunu sah elan etdi 15 Belelikle eslinde Sefeviler sulalesinin hakimiyyetine son qoyuldu ve Iranla Azerbaycanda yeni turk muselman sulalesi olan Efsarlar sulalesi hakimiyyete geldi 16 Dagistanda Efsarlar eleyhine usyanlar Redakte Esas meqale Nadirin Dagistan yurusleriNadir sahin fethleri Redakte Esas meqaleler Nadirin Efqanistan yurusleri ve Karnal doyusuNadir sah omrunun teqriben 37 ilini muxtelif doyuslerde at belinde kecirib xarici isgalcilara qarsi 120 den artiq irili xirdali muharibeler aparmisdir Onlarin cox azinda meglub olsa da bu ugursuzluqlarin hec biri onu ruhdan salmamis eksine o meglubiyyetin sebeblerini derinden oyrenib daha ciddi daha mohkem hazirliqla hucuma kecib dusmenlerinin meglub etmisdir Bu misilsiz serkerde oz polad iradesi cesareti metaneti mohkem sebri agilli tedbirleri hedsiz resadeti ve sucaeti ile qarsiya cixan cetinlikleri merdlikle aradan qaldirib daxili ve xarici dusmenlerin ohdesinden layiqince gelirdi Get gede Nadirin ehatesi ve sohreti boyudu 1719 1720 ci illerde Nadir Kelata hucum etdi ve orani tutdu Kelat qalasinin hakimini ve onun qosunlarini esir aldi Nadir 1727 ci ilde Bagdaddaki efqanlari ve qiyamcilarini qilincdan kecirtdi Nadir 500 neferle 4 gun icerisinde efqanlarin icerisine ele bir velvele saldi ki efqanlar Herata dogru geri cekildiler O 1729 cu ilde efqanlari Bestanda Mehmandustanda Xar deresinde darmadagin etdi 1729 cu il 26 oktyabrda ise Isfahan seherini efqanlardan temizledi Tezlikle Nadir Siraza dogru hucum edib efqan ordusunu darmadagin etdi Efqan ordusunun bascisi Esref xan Sistannde olduruldu Esrefin oldurulmesi ile efqanlar uzerinde 1730 cu ilde qeti qelebe calindi 1729 cu ilde Qendahar seherinde Deludustanda efqan quvveleri tamamile darmadagin edildi Nadir Qendehari tutmaqla Sefevi ordusunun serefini ve eyni zamanda Sefevilerin elden getmis torpaqlarini geri qaytardi 17 Nadir 1730 cu ilin mart ayinda 25 min atli ve xeyli sayda qosunla Hemedana dogru ireliledi Nadir qefleten Nehavendde Osmanli qosunlarini darmadagin etdi ve osmanli ordusunun bas komandani Osman pasa Hemedana qacdi Nadir irelileyerek daha sonra 50 minlik Osmanli ordusuna agir zerbe vurdu ve Osmanli ordusu meglub olub Bagdada cekildi Coxlu sayda silah at ve cebbexana sursatlari Nadirin eline kecdi Nadir tezlikle Hemedani tutub Kirmansaha hucum etdi Osmanli ordusunun bas komandani Hesen pasa Kirmansahi buraxib Hemedana qacdi Nadir sah Azerbaycani osmanlilardan temizlemek ucun Gurcustandan Azerbaycan erazisine kecdi Bu xeberi esiden Osmanli sultani 1730 cu ilin 24 iyulunda Sefevilere resmi muharibe elan etdi Nadir Miyandaba seherinde toplasan Osmanli qosunlarina hucum etdi 100 minlik Nadiri nqosunu qarsisinda Osmanli ordusu Maragaya dogru qacdi Nadir sah onlari teqib edib Maragani ve onun etrafini osmanlilardan azad etdi Nadir iki gun Maragada qaldiqdan sonra Tebrizi azad etmek ucun Tebrize dogru hucuma kecib Rustem pasa ve Mustafa pasanin ordularini darmadagin edib 17 avqust 1730 cu ilde Tebrizi osmanlilardan azad etdi Nadirin dalbadal qelebeleri osmanlilari narahat etdi Osmanlilar ele zenn edirdiler ki ruslar Nadire komek edirler O dovrun fransiz sefiri Sevalye Qerqan 1730 cu ilde Isfahandan Fransaya gederken yazir Besreden Bagdada Heleb darvazalarina qeder hami Nadir xanin adi gelende tir tir esirdi 18 II Sah Tehmasib 1731 ci ilde osmanlilarla muharibeye basladi Lakin II Sah Tehmasibin ordusu Hemedan yaxinliginda Qurcanda osmanlilarla doyusde meglub oldu ve yeniden osmanlilar Eli pasanin basciligi ile Azerbaycana yurus edib Tebrizi Maragani tutdu 11 yanvar 1732 ci ilde Tehmasib sah osmanlilar ile sulh muqavilesi Kirmansah muqavilesi baglamali oldu 1732 ci ilde Nadir Sah Tehmasibi hakimiyyetden kenarlasdirib 8 ayliq III Sah Abbasi Sefevi sahi elan etdi Tezlikle Nadir 1732 ci ilde Kirmansahi osmanlilardan azad etdi Daha sonra o Kerkuk ve Van seherlerine hucum edib osmanli ordusundan azad etdi Bagdada dogru hucuma kecdi tezlikle o Kerbela Necef ve kohne Bagdad seherini tutdu Osmanli imperatoru Bagdadin veziyyetinin cetin oldugunu gorub gorkemli serkerdesi Topal Osman pasani 100 minlik qosunla Bagdada gonderdi Bu doyusde Osman pasa olduruldu Nadir tezlikle Tebrizi de azad etdi ve yeniden 30 minlik ordu ile Bagdada qayitdi Bir nece gunden sonra Osmanli ordusuna rehberlik eden Ehmed pasa Nadirin yanina adam gonderib sulh muqavilesi baglamasini teklif etdi Tutduqlari butun Sefevi torpaqlarini geri qaytaracaqlarini ved etdi 1733 cu ilin qisinda osmanlilarla sulh muqavilesi imzalandi Muqavileye esasen Sefevi esirleri ve isgal olunmus Sefevi torpaqlari geri qaytarildi Bundan sonra Nadirin qosunlari 1734 cu ilin 21 martinda Novruz bayramini Sirazda tentene ile qeyd etdi ve Osmanli dovletine xeberdarliq etdi ki Araz cayinin simalindaki Azerbaycan torpaqlarini geri qaytarsinlar Tezlikle Nadir anladi ki Osmanli dovleti Bagdad sulhune esasen Araz cayinin simalinda olan Azerbaycan torpaqlarini qaytarmaq istemir Nadir rus hokumetinin sefiri Kaluskinden Xezerboyu eyaletlerden el cekmeyi teleb etdi Nadir Samaxiya hucum edib bu taktiki siyasi addim idi rus dovletini qorxuya saldi hemcinin gurcu cari VI Vaxtanq Nadirin qorxusundan ruslara itaet etmekden el cekib Nadire itaet etdi 1735 ci il noyabrin 10 da Gencede baglanan muqavileye esasen rus qosunlari zebt etdikleri Xezeryani erazini Nadirin hucumundan qorxub tamamile terk etdiler 1735 ci ilin yazinda Nadir demek olar ki Azerbaycanin qerb torpaqlarini Genceni Borcalini Irevani hemcinin Gurcustani osmanlilardan azad etdi 1735 ci ilde Qarsi muhasireye aldi may ayinin 15 de Qarsi ve onun etrafini ele kecirtdi Nadirin qosunlari Osmanli erazisinde Erzurum Qars Van eyaletlerini ve bir sira simal bolgelerini yeniden oz imperiyasinin terkibine qatdi Bundan sonra o qosununu cenuba Fars korfezinin eyaletlerine cekib tezlikle Besreni Behreyni ele kecirdiyi Fars korfezinde apardigi muharibelerde deniz donanmasinin da yaranmasina boyuk ehemiyyet verdi 19 20 1741 ci ilde Derbendden Osmanli dovletine teref geri qayitdi Derbendde olarken o Xezer denizinde de donanma teskil etmek ve gelecekde turklerin ezeli torpagi olan Hesterxan ve Volqaboyu erazileri de ele kecirtmek niyyetinde idi Lakin osmanlilarla geden muharibe onu bu fikrinden dasindirdi Nadir sahin Hindistana yurusu Nadir sah Rusiya ve Osmanli dovletleriyle elaqeleri nizama saldiqdan sonra Hindistana uz tutur Nadir sahin Hindistana yurusunun sebebi bu olkenin erazisinde siginacaq tapan qiyamci efqanlara qarsi Hindistan sarayinin qetiyyetli movqe tutmamasi ile elaqelendirilir Ister simaldaki ebdali efqanlari isterse cenubda gilzayi efqanlari mutemadi olaraq qiyamci yurusler edib merkezi dovletin mohkemlenmesine zerbe vurdular Hakimiyyetinin mohkemlendirilmesi ucun ciddi narahatciliq menbeyi olan efqan qiyamcilarinin esas quvvelerinin bir defelik susdurulmasi Nadir sahin arzularindan biri idi Amma efqanlar Nadir sahin qosunlarinin teqibinden qacib Hindistan erazisinde siginacaq tapa bilirdiler Nadir sah Hindistan padsahi Mehemmed sah Gurganinin nezerine catdirdi ki Qendeharin gilzayi efqanlarindan temizlenmesi ucun lazimi tedbirler heyata kecirecekdir Bu zaman efqanlar Kabula ve oradan da Hindistana geri cekilecekler Nadir sah buna yol vermemek ucun serhedlerin baglanmasini xahis edirdi Nadirin gonderdiyi elcinin Mehemmed sah qayitmasina izin vermedi Nadir bundan qezeblenib 1738 ci ilin yazinda Qezne ve Kabula herekete kecdi 1738 ci ilin 14 iyununda Nadirin qosunlari Qezneye catdi Oradan Kabula kecdi Kabul hakimi Nesir xan Dehliden komek istedi Lakin onlardan hec bir komek gelmedi Tezlikle Kabul teslim oldu ve Nadirin qosunu Hindistanin paytaxti Dehliye dogru hucuma basladi Onu da vurgulayiram ki Nadir sah Mehemmed saha bir nece defe muraciet etse de Mehemmed sah ona cavab vermemisdi Nadir de bu soyuqqanliliqdan sonra Mehemmed sahin uzerine hucum etmek qerarina gelimisdi Tezlikle Pisever Lahor eyaletleri Nadir terefinden zebt olunur Nadirin ordusu cetin dag asirimlarindan caylardan kecerek Yeminabadin Abadi Kesmiri Xornali ve Hindistanin basqa seherlerini ele kecirtdi Nadir sahin qosunlari Hindistanin qerb hissesini feth edib Dehliye yaxinlasdilar 1739 cu ilin 24 fevralinda Mehemmed sahin qosunlari Nadirin qosunlari ile Dehlinin yaxinliginda Karnal deyilen erazide qarsilasdilar Menbelere gore hind qosunlarinin sayi 350 min nefer Nadir sahin qosunlarinin sayi ise 160 min nefer idi Hind qosunlarinin ehate etdiyi erazi 50 hektarliq bir sahe idi Bu ustunluklere baxmayaraq tezlikle Nadirin ordusu ozunden qat qat guclu olan hind ordusunu darmadagin etdi Mehemmed sah sulh muqavilesi baglamaga mecbur qaldi 31 de ordusu ile birge Nadire teslim oldu Mehemmed sah da turk soylu sulaleden olan bir sah idi Ona gore Nadir sah onun sahligini elinden almadi bu merhemet muqabilinde 150 75 milyon kurur tumen muharibe xerci kimi Hindistan terefinden odenildi Eyni zamanda muqavilede hansi erazilerin efsarlar dovletinin terkibine qatilmasi da deqiqlesdirildi Bu eraziler asagidakilar idi Etek cayinin ve Sind cayinin Absind ve Nalaseng qalalarindan qerbde olan eraziler yeni Pisaver Kabul eyaleti Qezni Efqanistan hezareler yasayan eraziler ve s Bir sozle Etek cayinin qerbinden baslayaraq kecmis Sefevi serhedlerine qeder olan eraziler Azerbaycana verilmeli idi Hemin erazilerin idare edilmesi Nadir sah sarayinin ixtiyarna verilirdi Hindistan daxilindeki isleri nizama saldiqdan coxlu sayda servet ele kecirdikden ve istirahet ucun zeruri olan vaxt basa catdiqdan sonra Nadir sah geri qayitmaq qerarina geldi Tarix e Cahanqosaye Naderi nin yazdigina gore Nadir sah Hindistanda 57 gun qaldi 21 Hindistandaki isleri qaydaya salandan sonra Nadir sah Turkustana yuruse hazirlasir Turkustana yurus baslanmasinin esas sebebi Turkustan xani Ilbars xanin Nadir saha qarsi saymazyanaligi defelerle Xorasan vilayetine basqinlar etmesi Xorasana novbeti mudaxilelerin qarsisinin birdefelik alinmasi isteyi idi 1740 ci ilin yazinda Turkustana dogru yuruse basladi Nadirin Turkustana yurusu yerli xalqlar terefinden cox sevincle qarsilandi Hetta bezi qala qapilari yerli insanlar terefinden Nadirin qosunlarinin uzune acilirdi Tezlikle Nadirin qosunlari 1740 ci il avqustun 20 de Kerki menteqesine daxil oldular Turkustan xani Ebulfez Emir Teymura mexsus olan qilinci Cingiz xana mexsus olan debilqe ve zirehi ve coxsayli hediyyeleri eyni zamanda butun xezinesini Nadir saha hediyye etdi Nadir de oz novbesinde Hindis tandan getirdiyi qiymetli hediyyelerden Ebulfez xani ve diger ona tabe olan eyyanlari mukafatlandirdi Ebulfez xan ile barisiq sazisi elde edildikden sonra Nadir sah Ebulfez xani yeniden Turkustan xani elan etdi vassal olaraq 1740 ci il oktyabr ayin 17 de Turkustanin sahliq tacini ona qaytardi 1740 ci il noyabr ayinin 14 de Ilbars xan meglub edilerek olduruldu ve tezlikle Buxara Semerqend istiqametinde olan eraziler de Nadirin hakimiyyetini qebul etdiler Nadir sah tezlikle Xivede Xarezmde oz hakimiyyetini berqerar etdi Nadir sah Hindistani ve Turkustani feth etdikden sonra Meshede qayitdi Daxili idarecilik ve qosunlarin nizamlanmasi ile mesgul oldu Turkustanin fethinden sonra qardasi Ibrahimin qisasini almaqdan otru Dagistana yurus etmeli idi Hemcinin bu yurus Ibrahim xanin qisasinin alinmasindan basqa Dagistan erazisini ve rus qosunlarinin da Simali Qafqaza girmesinin qarsisini almaq idi 1741 ci il mart ayinin 14 de Nadir sahin qosunlari Meshedden Dagistana dogru istiqamet goturduler 1742 ci ilin mayinda Tabasaranda Nadir boyuk emeliyyat kecirdib hemin erazileri itaet altina aldi Nadir Dagistanda Qumuxda Qaraqayitda ve Tabasaranda cox ciddi muqavimete rast geldi Nadir bele bir qerara geldi ki burada hucumlarini dayandirsin Dagistanin nufuzlu eyyanlarindan olan Usmi Ehmed xan Qurreys qalasinda Nadire ciddi muqavimet gosterdi lakin Nadirin qosunlari tezlikle Qurreys qalasini da ele kecirtdi Usmi Ehmet xan gizlince qaladan qacaraq Avara uz tutdu Nadirin emri ile Qurreys qalasi yerle yeksan edildi Doyuslerin son derece agir getmesine baxmayaraq Nadir sahin qosunlari Dagistanin boyuk bir hissesini nezaret altina ala bildi 1742 ci ilin oktyabrinda Samurcay etrafinda meskunlasan ve Nadir saha itaetini beyan eden daglilar Nadir sah terefinden bahali hediyyelere layiq goruldu Efsar Imperiyasinin suvarisiParcalanmasi ve dagilmasi RedakteHicri qemeri tarixi ile 1160 ci il Cemadul Sani ayinin 11 i axsami bazar gecesi Xebusan yaxinligindaki Fethabadda qurulan dusergede Mehemmed bey Qacar Irevani Musa bey Emirli Efsar Qoca bey Kendirli Efsar Saleh xan Qirxlinin kesikcibasi Memmedqulu xan Efsarin ve bir sira diger hemisekesiyin desteyi ile gece yari Nadir sahin cadirina daxil oldular Nadir sahi qetle yetirdiler 22 Eliqulu xan Nadir sahin qetli xeberini alan kimi derhal Meshede yola dusdu ve Nadir sahin oldurulmesinden 16 gun sonra ozunu Meshedde olke sahi elan etdi Eliqulu xanin emri ile Kelatda Rzaqulu Mirze ve Nadir sahin ovlad ve nevelerinden daha 16 neferi qetle yetirildi 23 Qetle yetirilenler arasinda Nadir sahin kicik yasli ovladlari ve neveleri var idi Edaletli sah olacagini qabartmaq ucun Eliqulu xan adini da deyisdirdi ve Adil sah adini oz uzerine goturdu Ona bezen Eli sah kimi de muraciet olunurdu 1748 ci ilin iyulunda Adil sah qardasi Ibrahim terefinden meglub edilerek olduruldu 24 Nadir sahin heyatina qesd eden Adil sahin sahligi cemi bir il cekdi Ibrahim xan ozunu sah elan etdi ve adina sikke zerb etdirdi 1748 ci ilde Ibrahim sah Efsar olkede cox boyuk guce malik olan Emiraslan xani Maraga yaxinliginda meglub edenden sonra butun hakimiyyeti oz elinde birlesdirdi Emiraslan xan meglubiyyete ugradiqdan sonra Azerbaycanda Gurcustanda Luristanda Xuzistanda Farsda ve Fars korfezinde habele Kirmanda olan Nadir sah qosunlarinin qaliqlari habele efqan ve ozbek tayfalari onun terefine kecdiler Eyni zamanda adlari cekilen vilayetler de onun nezareti altina dusduler Menbelerin verdiyi melumata gore Ibrahim xanin tabeliyinde olan qosunlarin umumi sayi 120 min nefere catdi Ibrahim sah ise Sahrux Mirze terefinden olduruldu 25 26 Sahrux sahin da hakimiyyeti uzun surmedi Bir muddetden sonra Sah Sultan Huseynin bacisinin eri Seyid Mehemmed adli birisi Sahrux sahi sunnilikle bagli olmasi behanesi ile ona qarsi tebligata basladi ve etrafina xeyli adam toplaya bildi Onun terefdarlari o qeder coxaldi ki hetta Sahrux sahin uzerine qosun da cekdi Seyid Mehemmed oz terefdarlari ile birlikde Sahrux saha ustun geldi Sahrux sah hebs edilib gozleri cixardildi Seyid Mehemmed ozunu Suleyman sah adi ile sah elan etdi Bununla da eslinde olke daxilinde yeniden herc merclik yaranmasina revac verildi Cox kecmedi ki Sahrux Mirzenin serkerdelerinden olan Yusifeli adli birisi Suleyman sahin ustune qosun cekdi Onu oldurdu ve Sahrux sah yeniden sah elan edildi Qisa muddetden sonra Xorasanda guclenen cekismeler neticesinde Sahrux Mirze bir daha taxt tacdan uzaqlasdirildi Ehmed xan Ebdali Durraninin rehberliyi altinda olan efqanlar hucumla Meshedi tutub Sahrux sahi yene taxta cixardilar Olkede qizisan daxili cekismeler Sahrux sahin hakimiyyetini yalniz Xorasan vilayeti ile mehdudlasdirirdi Diger vilayetlerin hakimleri ise Sahrux Mirze hakimiyyetini tanimaq istemirdiler 1796 ci ilde Xorasan vilayeti de Aga Mehemmed xan Qacarin hucumuna meruz qaldi Aga Mehemmed xan Sahruxu taxtdan saldi ve oldurdu 27 Sahrux sahin oglu II Nadir sah efqanlarin komeyi ile 1800 cu ilde Xorasanda ozunu hakim elan etdi 1805 ci ilde o Feteli sah Qacar terefinden qetle yetirildi Bununla Nadir sahin olumunden 58 il sonra onun sulalesine de son qoyuldu Efsarlarin menseyi Redakte Efsar yeni ovda cevik olan Onlar Oguz xanin oglu Ulduz xanin ovladlaridir 28 Efsar boyu Oguz Xaqan dastanina gore oguzlarin 24 boyundan biri 29 ve Mahmud Kasgariye gore Divanu Lugat it Turk deki iyirmi iki oguz bolumunden altincisidir 30 31 Bu boy Boz oxlardan Oguz Xaqanin oglu Ulduz xanin dord oglundan en boyuyu olan Efsarin Afsarin soyundan gelir Efsarlar Orta Asiyada Dede Qorqud dastanlarinda Oguzeli deyilen Sirderya bolgesinde yasamisdilar Boyuk koc ile Xuzistan Xorasan yolu ile Azerbaycana bir qismi ise Iraq Suriya yolu ile Anadoluya gelmisdiler ve Irana Iraq Suriyasina ve Efqanistana da yayilmislar Efsarlar Oguzun o biri neveleri Qiniqlar ve Surusuler kimi dovlet qurmus boyuk hokmdarlar ve sulaleler yetisdirmisler Turkluk suurlari olduqca guclu bir boydur 32 Azerbaycanda Efsarlarin birinci dalgasi 1399 1400 cu ilde Emir Teymur terefinden Qorgin Bey Usalu Qurd Osalu adinda birini bu bolgenin Urmiyanin valisi teyin eden zaman yerlesmisdir 33 Efsar sahlari RedakteAdi Portreti Atasi Heyati Hakimiyyetinin baslangici Hakimiyyetinin sonu1 Nadir sah Imamqulu bey Efsar 1688 1747 21 mart 1736 19 iyun 17472 Adil sah Ibrahim xan Efsar 1719 1748 17 iyun 1747 iyul 17483 Ibrahim sah Ibrahim xan Efsar 1717 1748 iyul 1748 sentyabr 17484 Sahrux sah Rzaqulu xan Efsar 1734 1796 sentyabr 1748 1749 1796 5 II Nadir sah Sahrux sah Qirxli Avsar 1803 noyabr 1797 aprel 1803Edebiyyat RedakteEnver Cingizoglu Aydin Avsar Avsar eli ve Avsarlar Baki Susa nesriyyati 2008 Istinadlar Redakte T C BASBAKANLIK DEVLET ARSIVLERI GENEL MUDURLUGU Osmanli Arsivi Daire Baskanligi Yayin Nu 136 I MAHMUD NADIR SAH MEKTUPLASMALARI 3 Numarali Name i Humayun Defteri Transkripsiyon Tipkibasim ISTANBUL 2014 s 180 NADER SHAH Encyclopaedia Iranica Soucek Svat 2000 A History of Inner Asia Cambridge University Press seh 179 ISBN 9780521657044 In 1740 Nadir Shah the new ruler of Iran crossed the Amu Darya and accepting the submission of Muhammad Hakim Bi which was then formalized by the acquiescence of Abulfayz Khan himself proceeded to attack Khiva When rebellions broke out in 1743 upon the death of Muhammad Hakim the shah dispatched the ataliq s son Muhammad Rahim Bi who had accompanied him to Iran to quell them Riyahi M E Alem Ara ye Naderi ye eserine muqeddime c I Tehran 1358 s 42 Sebani R Tarix e ectemai ye Iran der esr e Efsariyye Tehran 1371 s 151 153 Axworthy Michael 2006 The Sword of Persia I B Tauris pp 5 45 70 80 157 279 ISBN 1 84511 982 7 HISTORIOGRAPHY vii AFSHARID AND ZAND PERIODS Encyclopaedia Iranica Katouzian Homa 2003 Iranian History and Politics Routledge p 128 ISBN 0 415 29754 0 Enver Cingizoglu Aydin Avsar s 29 1 2 Enver Cingizoglu Aydin Avsar s 30 Enver Cingizoglu Aydin Avsar s 29 30 1 2 3 Mehman Suleymanov s 8 Cahangir Huseyn Efsar s 34 Sahin Ferzeliyev tarix elmleri doktoru professor 2012 Quba xanligi ehali tarixi ve azadliq mucadilesi Elm seh 336 ISBN 978 9952 453 43 0 Orijinal metn azerb Nadir dovletin her bucagina qilinc gucune tutulmus butun eyaletlere qabaqcadan fermanlar gondermis hakimler vilayet reisleri eyyan ve ulemalar Quzey Azerbaycana Mugana qurultaya cagirilmisdilar Bir de buyurmusdu ki Kur ile Arazin qovusdugu yerde Cavad kecidi yaxinliginda agac ve qargidan 12 min ev tikilsin ayrica karvansara mescid ve imaretler qurulsun Tezlikle bura 100 mine kimi adam toplandi Bu qurultay hal hazirda Sabirabad rayonunun erazisinde yerlesen Qalaqayin kendinide kecirilmisdir Yaqub M Mahmudov Kerim K Sukurov Azerbaycan beynelxalq munasibetler ve diplomatiya tarixi Dovletlerarasi muqavileler ve diger xarici siyaset aktlari 1639 1828 Dord cildde Birinci cild Baki 2009 seh 95 Azerabycan Tarixi 9 cu sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 66 M H Quddusi Nadir sah Baki 1999 s 102 Mervi Mehemmed Kazim Alem Ara ye Naderi Tehran I c s 468 Mervi Mehemmed Kazim Alem Ara ye Naderi Tehran s 421 224 M H Quddusi Nadir sah Baki 1999 s 98 M H Quddusi Nadir sah Baki 1999 s 67 78 Alem Ara ye Naderi c III s 1196 Alem Ara ye Naderi c III s 1197 1198 Tarix e Cahanqosa ye Naderi s 546 M H Quddusi Nadir sah Baki 1999 s 417 Cahanqosa ye Naderi s 549 Larudi N s 247 248 Tarix i Qezelbasan Vivo Book com Baki 2015 seh 32 Encyclopaedia Iranica Statya AFSAR Atalay Besim 2006 Divanu Lugati t Turk Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi ISBN 975 16 0405 2 Cilt I sayfa 56 Arxivlenmis suret 2018 07 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 07 08 http www azadliq info 12240 html B Nikitin Urmiya Avsarlari 1929Hemcinin bax RedakteEfsar boyu Urmiya xanligiMenbe https az wikipedia org w index php title Efsar Imperiyasi amp oldid 6069747, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.