fbpx
Wikipedia

Rzaqulu mirzə Əfşar

Avqust 25, 2021

Rzaqulu Mirzə Əfşar(5 aprel 1719 - 1747)—Nadir şah Əfşarın oğlu, vəliəhdi.

Rzaqulu Mirzə Əfşar
Rzaqulu Mirzə ibn Nadir şah Qırxlı-Əfşar
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri Məşhəd, Xorasan
Vəfat tarixi
Vəfat yeri Məşhəd, Xorasan
Atası Nadir şah Əfşar
Uşağı

Həyatı

Rzaqulu mirzə Nadir şah oğlu 1719-cu ildə aprel ayının 5-də anadan olmuşdu. Saray təlim-tərbiyəsi, təhsili görmüşdü. Atasının hakimiyyəti dönəmində Xorasanın valisi idi. Nadir şah təcrübəli və sadiq vəkili Təhmasibqulu xan Cəlayırı ona lələ və yardımçı təyin etmişdi.

Rzaqulu mirzə və Təhmasib xan Cəlayir Bəlxi Həsən xan Bayata tapşırıb, özləri Qunduz-Bədəşxan-Zuhhak-Bamiyan və Kabul yolu ilə hərəkət edib 1151-ci il rəcəb ayının 24-də (1738-i ildə) Aşağı Bahara gəlib, Nadirlə birləşilər.

Nadir şah oğlunu çox məhəbbətlə qəbul etdi. Təhmasib xan Cəlayir Elburusla müharibədə Nadirin göstərişlərini həyata keçirməyib Ceyhuna hücum etdiyi üçün ona çox etimad etmədi. O igid komandan hər an qorxurdu ki, Nadir onu öldürsün; Nadir sonralar onu yanına çağırıb hərəkətindən hiddətliyini bildirdi. Təhmasib xanın qəlbdən peşman olduğunu hiss edib onu bağışladı.

Nadir şah Rzaqulu mirzənin qoşununu yoxladı. Bəlx davasında zəifləyən, ölən atların və dağılan silahların yerini doldurdu. Onu naibüssəltənə və Avşar ordusunun komandanı təyin etdi. Onun ordusunun komandanlığını isə Hüseynqulu xan sərtibə (genarala) tapşırdı. Zabit və komandanların çıxarılıb, işə götürülməsini 1151-ci il şəban ayının əvvəlində ona tapşırdı. Bir neçə gündən sonra onun və o biri oğlu Mürtəzaqulunun (Nəsrullah mirzənin) başına almaz şahlıq tacı şahzadəlik dövründə cıqqallarını sol tərəfə, şah olduqda isə sağ tərəfə vursunlar. Nadir bu mühüm hadisə ilə əlaqədar qonaqlıq edib, yüksək rütbəli şəxsiyyətlərə, sorğu adamlarına xələt və nişan verdi. Ziyafət qurtarandan sonra Rzaqulu mirzəni yanına çağırıb, ona gizlincə belə bir nəsihət verdi: «Elə ki, İranda şahlığa çatdın, əvvəl gərək Səbzivarda həbs olunan şah Təhmasibin gözətçilərini inandığın adamlara dəyişəsən. Qalan adamları ona yaxın qoymasan. Bütün şəhər və qəsəbələrlə təyin etdiyimiz hakimlərə mərhəmətli olasan onları dəyişdirməyəsən: Səhranişinlərin (elatların) qayğısına qalasan. Allah eləməsin birdən Türküstan, Osmanlı və Avropadan sizə hücum eləsələr, müharibə eləmək haqqında qocalar, ağsaqqallar, tayfa başçıları ilə məsləhətləş, onlardan öyrən. Əgər məsələlər sülh yolu ilə həll olursa axmaqlıq edib silaha əl atmayasan. Oğruları, qarətçiləri və araqarışdİranları məhv edərsən. Tacirlərə, əcnəbi tacirlərin karvanlarına mehribanlıq elə, onları qoru, ədalətli səxavətli və sədaqətli ol ki, sənin şöhrətin hər yerə yayılsın. Artıq xərc etmə. Lakin ölkədə bir hadisə baş verdikdə, onu dəf etmək üçün xəzinədən istifadə etməkdə və əsgərləri həvəsləndirməkdə qətiyyətsizlik göstərmə».

Nadir şah oğlunun rəftarını müəyyənləşdirəndən sonra ona xatırlatdı ki, altı ay, bəlkə də az müddətdə bu tapşırığın təsiri özünü göstərəcəkdir. Rzaqulu mirzəyə tapşırdı ki, Xarəzm hakimi Elburusa hücum etsin və nəticəsi haqqında atasına ətraflı məlumat versin, bəlkə itaətsizlik göstərən adamlara, başqa yağı və yolkəsənlərə ibrət dərsi ola.

Rzaqulu mirzə 1151-ci il şəban ayının 3-də (hicri qəməri) atasından icazə alıb Herat və Əbivərd yolu ilə Məşhədə gəldi ki, öz şəxsi işləri ilə məşğul olsun. Amma çox zaman atasının əksər tapşırıqlarını yerinə yetirmədi. Rzaqulu mirzənin nayibüssəltənəlik dövrünü tanımaq üçün aşağıdakı əsas nöqtələri nəzərə alaq:

Əvvələn, Nadir şah Hindistanda olarkən Rzaqulu mirzə özünü sərbəst hiss edib atasından başqa heç kəslə hesablaşmırdı. Nadir Rzaqulu mirzəni nayibüssəltənə (canişin) təyin edəndə elə eləmədi ki, qardaşı İbrahim xanı ləzgilər öldürdülər.

İkincisi, Rzaqulu mirzə müəyyən qədər özbaşına və mənsəbpərəst idi. Üçüncüsü, uzun müddət atasından dəqiq xəbər yox idi.

Rzaqulu mirzə üç ay ondan öncə Məşhəddə özü üçün on üç min nəfərlik xüsusi qvardiya hazırladı, onları xüsusi əla zərli güləbətin paltar və qiymətli qılınclarla bəzəyib, öz sarayında gözəğçi qoydu. Özü üçün şah-cəlallı şahlıq dəstgahı düzəltdi. Əlbəttə, hiyləgər və xani saray adamları onun ətrafına toplanıb, öz mənfur məqsədlərini həyata keçirmək üçün onun təcrübəsizliyindən istifadə edib dedilər ki, çoxdan bəri atandan xəbər olmadığı üçün onun təyin etdiyi hakimlər qiyam qaldıra bilərlər; onları işdən götürüb yerinə inandığı adamları qoymağa təhrik etdilər. Rzaqulu mirzə o xainlərin sözünə inanıb ləyaqətli hakimləri işdən götürdü. Fikirləşmədən yerinə ayrı adamları qoydu. Bunlardan əlavə öz zülmünü və özbaşınalığını daha da artırdı, kiçik günahlar üçün çoxlu adam öldürdü.

Hanvey nayibüssəltənənin o zamankı rəftarı haqqında belə yazır: «Öz zalimanə hərəkətləri ilə az müddətdə xalq arasında vəhşət yaratdı. Bunlardan əlavə ticarəti inhisara alıb tacirlərin əl qolunu bağladı».

Hanvey, Rzaqulu mirzə tərəfindən ipək ticarətinin inhisara alınmasını şərh edib, 1739-cu ildə rus kompaniyasına məxsus xeyli mal ilə Məşhədə gəlmiş Alton və Geraymın dilindən belə nağıl edir: «Nayibüssəltənədən almışdılar. Onlardan başqa heç kəsin ipək ticarətinə ixtiyarı yox idi. Təkcə Gilanın xam ipəyi deyil, bütün əyalətlərdən gələn ipəyi nayibüssəltənə ucuz alıb, baha satırtı. Belə ki, biz də öz malımızı onun adamlarından başqa digərləri ilə dəyişdirə bilməzdik».

Lakin sonra Alton və Geraym təsdiq edirdilər ki, həqiqi möhtəkir Rzaqulu mirzə özü yox, nayibbülsəltənin dəstəgahında, xəzinədar vəzifəsində işləyən bir Isfahan taciri idi. O bütün Avropadan gələn malları öz xeyrinə anbar edirdi. Bununla belə Rzaqulu mirzə 1739-cu ildə Alton və Geraymə böyük imtiyaz verdi və özündən asılı olan tacirlərin ixtiyarıtını azaltdı.

Qeyd etmək lazımdır ki. İranın mərkəzi və cənubi ilə məhdudlaşan bu imtiyaz Şərqi Hind kompaniyasının işinə mane ola bilmirdi. Rzaqulü mirzə bəzən zalım və zorakı olsa da, çox vaxt sübut edirdi ki, rəiyyətin rahat yaşamasını da istəyir.

Hicri qəməri 1152-ci ildə Fars bəylərbəyi Məhəmməd Tağı xan Kerman kələntərinə göstəriş verdi ki, onun üçün 1500 tümən vergi yığıb versin. Kerman kələntəri məsələni Rzaqulu mirzəyə bildirdi. O, bəylərbəyinin göstərişini ləğv etdi.

Buna baxmayaraq bəylərbəyi kələntəri o pulu yığmağa məcbur etdi. O da pulun hamısını yığa bilmədi, qalanını ingilis ya Hollandiya kompaniyalardan borc elədi. Bundan sonra kələntər yenə məsələni Rzaqulu mirzəyə çatdırdı. Rzaqulu, Tağı xana göstəriş verdi ki, kompaniyalardan aldığı pulu axırıncı qəpiyinə qədər onlara qaytarsın.

Təkcə bu məsələdə deyil, ümumiyyətlə Rzaqulu Məhəmməd Tağı xanın çox özbaşınalıqlarının qarşısına alırdı.

Hicri qəməri 1151-ci ilin payızında bəylərbəyi Şərqi Hind kompaniyasının ziyanına bir iş görmüşdü. Kompaniyanın nümayəndəsi məsələni Bombeydəki mərkəzi idarələrinə bildirdi. Orada bu məsələ Nadirə çatdırıldı. Nadir oradan Rzaqulu ya məktub yazıb bəylərbəyinin işindən narazılığını bildirdi. Rzaqulu mirzə qəzəbləndi və göstəriş verdi ki, Məhəmməd Tağı xan kompaniyaya dəyən bütün zərəri ödəsin.

Hicri qəməri 1152-ci ildə Məhəmməd Tağı xanın oğlu İsfahandan Rzaqulunun sarayına tərəf yollandı. Məhəmməd Tağı xanın düşmənlərinin təhriki ilə Rzaqulu mirzə Məhəmməd Tağı oğlunun silahlarını alıb özünə də çox əziyyət verdi. Rzaqulu ilə Tağı xanın ümumiyyətlə bir-birinə düşmən münasibətləri var idi. Bəylərbəyi sonralar Nadirin yanında hörmət qazandığı şübhəsiz Rzaqulu mirzənin əleyhinə çox işlər gördü.

Rzaqulu mirzənin nayibüssəltənəliyi vaxtında baş verən mühüm hadisə bədbəxt şah Təhmasib və onun ailəsinin öldürülməsidir. Bu bilavasitə məsuliyyət daşıyan Nadirin canişini Rzaqulu mirzənin gördüyü işlərdən ən xoşagəlməzi idi.

1152-ci ilin baharında İraqda şayiə yayıldı ki, Hindistanda İran ordusuna qorxulu xəstəlik düşüb, Nadir şah özü də həlak olub. Sonradan İranda olan hindlilər tərəfindən xalq arasında vahimə yaratmaq xatirinə, belə cürbəcür şayilər yayılırdı. Həmin ilin axırlarında Nadir şahın ölüm xəbəri çox genişləndi. Rzaqulu mirzənin yaxın adamlarından biri olan Məhəmməd Hüseyn xan Qacar onu təhrik elədi ki, ehtiyatla Şah Təhmasib və iki oğlunu öldürsün. Ona görə ki, Nadirin ölümü doğru olsa; Səbzivarda Səfəvi məhbuslarının xeyrinə qiyam atəşi alovlanacaq və onun da odu surətlə ölkənin hər yerinə yayıla bilər, bunun da nəticəsi nayibüssəltənə üçün qorxulu ola bilər. Bəzi dövlət adamları, o cümlədən Rəhim sultan Mərvi Məhəmməd Hüseyn xanın dediklərini təsdiq etdi. Rzaqulu mirzə iki gündən sonra şah Təhmasib və iki oğlunu öldürməyi qərara aldı. Məhəmməd Hüseyn xanı bu işi yerinə yetirmək üçün Səbzivara göndərdi.

Məhəmməd Hüseyn xan, Şah Təhmasib və ailəsi həbs olunan binaya daxil olan kimi Şah Təhmasib hadisəni ailəsinə bildirdi, ailədən nalə, ağlaşma səsi göyə ucaldı.Zalım Məhəmməd Hüseyn xan həyasızlıqla içəri girib gətirdiyi iplə Şah Təhmasibi boğdu. Təhmasibin 8 yaşlı oğlu Abbas mirzə ozünü atasının cənazəsinin üstünə atdı, Məhəmməd Hüseyn xan onu da rəhimsizcəsinə boğdu, ikinci oğlu İsmayıl mirzəni quyuya tulladı, bir adamıne bu bədbəxt uşağa ürəyi yanıb, onu quyudan çıxardı. Yazıq uşaq qaçıb aradan çıxmaq əvəzinə gəlib özünü ata və qardaşının cənazəsini üstünə yıxdı. Cəllad Məhəmməd Hüseyn xan İsmayıl mirzənin başına kəsdi. Bu məsələ Səbzvarda böyük şivən və dəhşətə səbəb oldu. Əhali bir neçə gün matəm saxladı. Sonra öldürülənlərin üçünün də cənazəsinin Məşhədə aparıb dəfn etdilər. Rzaqulu mirzə şah Təhmasib və oğlanlarının ölümündən sonra hiyləgər, yaltaq və mənfəətpərəst adamların təhriki ilə şahlıq fikrinə düşdü, amma tezliklə bu fikri başından çıxardı. Qəflətən Nadirin böyük qabiliyyəti-Hindistanın paytaxtını tutmaq xəbəri Məşhədə çatdı.

Məhəmməd Kazım yazır: «Rzaqulu mirzə atasının qələbəsindən xəbər tutulduqda öz ağılsız işlərinə görə peşmançılıq çəkdi. Zahirən atasının qələbəsinə görə göstəriş verdi; neçə gün Məşhəddə təntəli şənlik məclisləri düzəldib şadlıq etdilər».

Rzaqulu mirzənin arvadı Fatimə Sultan bəyiminin qardaşı II Şah Təhmasibin və uşaqlarının ölümündən xəbəri yox idi, amma onun mürəbbisi hey ağlayırdı. Onun ağlamasının səbəbini öyrəndikdə o da özünü öldürdü. Bəziləri deyir özünü asdı, bəziləri də deyir ki, üzüyündə olan zəhər ilə özünü öldürdü.

Rzaqulu mirzə arvadının ölümündən xəbər tutanda çox təsirləndi, onun da cənazəsini ehtiramla İmam Rza Əleyhissəlamın hərəmində, qardaşının yanında dəfn elədi. Bir neçə gündən sonra Novruz bayramı üçün Tehrana getdi.

Rzaqulu mirzə Novruz bayramı məclisi təşkil etməzdən qabaq atasının göstərişi ilə əhaliyə bildirdi və onlardan xahiş etdi ki, pullarını-abbasi, mahmudi və nadirini Nadirin Hindistanda vurdurduğu pul rupyəsi ilə dəyişsinlər. Rzaqulu mirzənin Novruz məclisinin məqsədi Nadirin Muğanda düzəldiyi məclisinki kimidir. Deyirdilər Rzaqulu mirzənin bütün İran hakimlərini Tehrana yığmaqda məqsədi ölkənin illik gəlir və çıxarını hesablayıb, bilməkdir.

1153-cü ilin baharında Bəsrədə şayiə yayıldı ki, Osmanlı sərdarı Osman paşa qərara gəlib ki, Nadirin ölməsi düz olsa İran tac-taxtına sahib olsun. Bu şayiənin düz olub-olmaması haqda dəqiq məlumat yoxdur. Ancaq Sultan Əhməd tamahkar adam idi. Əfqanlar İrana hücum edən zaman fürsətdən istifadə edərək İranın qərb tərəfindən xeyli yeri tutmuşdu. O da ola bilərdi ki, Nadirin olmamasından istifadə edib, Kermanşah, Ərdəlan və Həmadan əyalətlərində, Bəsrə və Bağdad vilayətlərinə daxil olan ərazidə şahlıq etmək istəyirdi.

Nadirin Rzaqulu mirzəyə Heratda onunla görüşməsinə göstəriş verməsinə baxmayaraq oğlu ölkə işlərinə başı qarışdığını bəhanə gətirib, atasının yanına getməkdə səhlənkarlıq edirdi. Məlum deyil, doğrudan başı işə qarışdıqdan, ya atasının qorxusundan onunla görüşməyə getmədi. Nəhayət, atası ilə görüşmək üçün Tehranı tərk etmək qərarına gəldikdə ətrafına kifayət qədər nüfuz və qüdrət toplaşmışdı. O, şah kimi öz şəxsi qvardiyası və qardaşı ilə birlikdə çox təmtəraqla yola çıxdı. Rzaqulu mirzə vaxtında Tehrandan çıxmadığına görə Heratda yox, Qaratəpə və Badğisdə görüşdülər. Heratdan Nadir ilə yol yoldaşı olan Məhəmməd Kazım yazır: «İran şahənşahı filə minmişdi. Rzaqulu və zabitlər onun 60 metrliyinə yetişcək atdan düşdülər. Nadir onun gözətçi qoşununu nəzərdən keçirdi. Onların qiymətli, əlvan paltarından təəccübləndi. Lakin öz təəccübünü gizlətdi, mehribanlıqla oğlunu bağrına basdı. Rzaqulunun rəftarı və səltənət tələbliyi haqda Nadirə çatmış xəbərlər həqiqət imiş. Dərhal göstəriş verdi, Rzaqulunun gözətçiləri dağıldı, yarım saat ərzində onun 12 min nəfərlik qvardiyasından 30-40 nəfərdən artıq adam qalmadı. Rzaqulu mirzə çox istədiyi gözətçilərinin dağıdılmasından sonra onu çadırına çağırıb, ölkənin vəziyyəti haqda ona çoxlu suallar verdi və bir qədər onun ürəyini ələ aldı. Amma yenə ürəyindəkiləri aşağıdakıları mənalı sözlərlə Rzaqulu mirzəyə çatdırdı:

«Mən sənin özünə məxsus düzəltdiyin qvardiyadan narahatam. İran xalqı iki saray tanımağa adət etməyibdir. Bizim bir sarayımız var, o da olmalıdır. Bu cahi-cəlal, bu hökumət, bu qoşun və bu böyük işlərə sən layiq deyilsən. Yeni vəziyyətdə yaşamağa adət elə ki, xalq sənin dalınca pis deməsin».

Nadir şah II Təhmasibin ölümündən çox narahat oldu. Qəzəbləndi, az sonra qoşun başçılarını toplayıb, onlara dedi: «Oğlumun şah Təhmasibi öldürməsi mənim ruhumu incidib, narahat edib. Buna görə də onu vəliəhdlikdən çıxarıram».

Nadir şah oğlu Nəsrulla mirzəni Rzaqulunun yerinə canişin təyin edib, onu oğlu İmamqulu mirzə və xanımı ilə Məşhədə göndərdi. Rzaqulu mirzəni öz yanında saxlayıb, Türküstana getdi. Demək lazımdır ki, Nadir ölkədə olmadığı zaman kəndlərinin vəziyyəti ağırlaşmışdı. Cənubda Məhəmməd Tağı xan bəylərbəyinin zülmü həddən aşmışdı, xalqın vəziyyəti hər cəhətdən acınacaqlı idi. Buna görə də Rzaqulu mirzənin nayibbülsəltənəlikdən çıxarılmasına xalq şad oldu.

Nadir şah Türküstan muharibəsində Buxaranı tutandan sonra şahlıq tacını Əbülfeyz xanın başına qoyub, onu şah edəndən sonra Ceyhun çayına qədər cənub topaqlarını İrana birləşdirdi.

Nadir Həkim Atalığa bildirdi ki, Əbülfeyz xana çatdırsın ki, qızlarının birini Nadir öz oğluna-Rzaquluya, birini də qardaşı oğlu Əliqulu xana istəyir. Qadınları qızlara elçiliyə göndərdilər. Nadirə dedilər ki, Əbülfeyzin kiçik qızı çox ağıllı, kamallı, dilavər, çox da gözəldir. Nadir böyük qızı oğluna, kiçiyini də qardaşı oğluna demişdi. Təkid elədi ki, böyük qızı Rzaqulu mirzə alsın. Rzaqulu bu işdən çox təsirlənib, dedi: «Əgər iş belə getsə, çarəm yoxdur, Allah mənə rəhm eləsin. Gərək tezliklə Çin şahının qızı ilə evlənəm».

Qadınlar bu sözləri Nadirə çatdİranda Nadir hirsləndi, bu fikir başında daha da qüvvətləndi ki, Rzaqulu İran tac-taxtına sahib olmaq istəyir. Açıq dedi ki, əgər Rzaqulu Əbülfeyz xanın qızını almasa, özü alar. Tezliklə də dediyini həyata keçirdi.

Nadir Şir Hacıda Xarəzm hakimi Elburusla muharibəyə hazırlaşdı. Oğlu Rzaqulu mirzəni Məşhədə göndərdi. Bu zaman Məhəmməd Tağı xan Şirazlı Mükranda müharibə əməliyyatında ləyaqətsizlik göstərdiyi üçün Nadirin ona qəzəbi tutmuşdu. Lakin yenidən Nadirin hörmətini qazanıb, Fars bəylərbəyi vəzifəsinə təyin olundu. Şir Hacıda Nadirin daha artıq diqqətini cəlb etdi ki, yenə Məşhədə qayıtsın. Məhəmməd Tağı xan Rzaqulu mirzənin vəliəhdlik dövründə ondan çox narazı idi. Ehtimal ki, Nadirə Rzaqulu mirzə əleyhinə çox demişdir.

Nadir şah Məşhədə gələndən sonra 1741-ci il yanvar ayında oğlanları Rzaqulu mirzə və İmamqulu mirzə ilə birlikdə kifayət qədər qoşunla Gürgan, Xəbuşan, Mazardaran yolu ilə Dağıstana ləzgiləri əzməyə getdi. 1154-cü il səfər ayının 28-i. 15 may 1741-ci ildə meşədən darısqal yoldan keçərkən 20 m-lik məsafədən Gəlik yaxınlığında ağacın dalından Nadirə güllə atıldı. Güllə onun əlini yaralayıb, atın boynuna dəydi, at yerə yıxıldı, Nadir də yerə dəydi, çox soyuqqanlıqla özünü ölülüyə vurdu ki, guya hərif məqsədinə nail oldu. Daha ikinci güllə atılmadı.

Bir neçə dəqiqə qoşun və şahın mühafizəçiləri içərisində hərc-mərclik baş verdi. Hamı bir-birinə dəydi. Lakin dərhal məlum oldu ki, şaha heç nə olmayıb.

Rzaqulunun komandası altında mühafizəçilər dərhal özlərini şaha çatırdılar. Xeyli məsafədə cinayətkarı axtardılar, ondan əsər-əlamət tapmadılar. Az dayandıqdan sonra yola düşdülər. Nadir Tehrana çatan kimi Rzaqulu mirzənin Tehranda qoydu və dedi ki, bu şəhərin gəliri sənindir. Bu da onu göstərdi ki, Nadir Rzaquluya qəzəblənibdir. Məlum deyil ki, Nadirin oğlundan şübhələnməsi ona olan sui-qəsdə əlaqədr idi, ya vəliəhdliyi dövründə vəzifəsini yerinə yetirə bilmədiyi üçün onu cəhalandırmaq istəyirdi..

Rzaqulu mirzə öyrətmə nəticəsində, 1742-ci ildə atası tərəfindən kor edilmişdi.

Rzaqulu mirzə 1747-ci ildə əmisioğlu Əliqulu xanın əmri ilə Kəlatda öldürdülər. Onun cənazəsini Məşhədə gətirib Nadir şahın yanında dəfn etdilər.

Ailəsi

Rzaqulu mirzə Fatiməsultan bəyim Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin qızı ilə ailə qurmuşdu. Şahrux mirzə, Möhbəli mirzə, Əhmədqulu mirzə, Harun mirzə, Bisütun mirzə, Mahmud mirzə adlı oğulları vardı.

İstinadlar

  1. . Larudi Nurulla. Nader şah pesər-e şəmşir. Tehran, 1383, s.11.
  2. Astrabadi, Mirzə Mehdi xan. Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi. Tehran, 1368, s.264-265
  3. Əbülhəsən bin Məhəmmədəmin Gülüstanə, Mücməl üt-təvarix dər tarix-e Zəndiyyə, Şiraz, 1190, səh.132.
  4. Məhəmməd Kazım, Aləm-Ara-yi Nadiri, II cild, s.4-5
  5. Məhəmməd Hüseyn Qüddusi, Nadir şah, Bakı, «Gənclik», 1999, səh. 164-170
  6. Mirzə Rəşid Ədibüşşüara, Tarixi Əfşar, Təbriz, «Şəfəq», səh. 111.

Ədəbiyyat

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

Avqust 25, 2021
rzaqulu, mirzə, əfşar, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, məqa. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Rzaqulu Mirze Efsar 5 aprel 1719 1747 Nadir sah Efsarin oglu veliehdi Rzaqulu Mirze EfsarRzaqulu Mirze ibn Nadir sah Qirxli EfsarSexsi melumatlarDogum tarixi 5 aprel 1719Dogum yeri Meshed XorasanVefat tarixi 1747Vefat yeri Meshed XorasanAtasi Nadir sah EfsarUsagi Sahrux sah Qirxli Avsar Mundericat 1 Heyati 2 Ailesi 3 Istinadlar 4 Edebiyyat 5 Hemcinin bax 6 Xarici kecidlerHeyati RedakteRzaqulu mirze Nadir sah oglu 1719 cu ilde aprel ayinin 5 de anadan olmusdu Saray telim terbiyesi tehsili gormusdu Atasinin hakimiyyeti doneminde Xorasanin valisi idi Nadir sah tecrubeli ve sadiq vekili Tehmasibqulu xan Celayiri ona lele ve yardimci teyin etmisdi Rzaqulu mirze ve Tehmasib xan Celayir Belxi Hesen xan Bayata tapsirib ozleri Qunduz Bedesxan Zuhhak Bamiyan ve Kabul yolu ile hereket edib 1151 ci il receb ayinin 24 de 1738 i ilde Asagi Bahara gelib Nadirle birlesiler 1 Nadir sah oglunu cox mehebbetle qebul etdi Tehmasib xan Celayir Elburusla muharibede Nadirin gosterislerini heyata kecirmeyib Ceyhuna hucum etdiyi ucun ona cox etimad etmedi O igid komandan her an qorxurdu ki Nadir onu oldursun Nadir sonralar onu yanina cagirib hereketinden hiddetliyini bildirdi Tehmasib xanin qelbden pesman oldugunu hiss edib onu bagisladi 2 Nadir sah Rzaqulu mirzenin qosununu yoxladi Belx davasinda zeifleyen olen atlarin ve dagilan silahlarin yerini doldurdu Onu naibusseltene ve Avsar ordusunun komandani teyin etdi Onun ordusunun komandanligini ise Huseynqulu xan sertibe genarala tapsirdi Zabit ve komandanlarin cixarilib ise goturulmesini 1151 ci il seban ayinin evvelinde ona tapsirdi Bir nece gunden sonra onun ve o biri oglu Murtezaqulunun Nesrullah mirzenin basina almaz sahliq taci sahzadelik dovrunde ciqqallarini sol terefe sah olduqda ise sag terefe vursunlar Nadir bu muhum hadise ile elaqedar qonaqliq edib yuksek rutbeli sexsiyyetlere sorgu adamlarina xelet ve nisan verdi Ziyafet qurtarandan sonra Rzaqulu mirzeni yanina cagirib ona gizlince bele bir nesihet verdi Ele ki Iranda sahliga catdin evvel gerek Sebzivarda hebs olunan sah Tehmasibin gozetcilerini inandigin adamlara deyisesen Qalan adamlari ona yaxin qoymasan Butun seher ve qesebelerle teyin etdiyimiz hakimlere merhemetli olasan onlari deyisdirmeyesen Sehranisinlerin elatlarin qaygisina qalasan Allah elemesin birden Turkustan Osmanli ve Avropadan size hucum eleseler muharibe elemek haqqinda qocalar agsaqqallar tayfa bascilari ile meslehetles onlardan oyren Eger meseleler sulh yolu ile hell olursa axmaqliq edib silaha el atmayasan Ogrulari qaretcileri ve araqarisdIranlari mehv edersen Tacirlere ecnebi tacirlerin karvanlarina mehribanliq ele onlari qoru edaletli sexavetli ve sedaqetli ol ki senin sohretin her yere yayilsin Artiq xerc etme Lakin olkede bir hadise bas verdikde onu def etmek ucun xezineden istifade etmekde ve esgerleri heveslendirmekde qetiyyetsizlik gosterme Nadir sah oglunun reftarini mueyyenlesdirenden sonra ona xatirlatdi ki alti ay belke de az muddetde bu tapsirigin tesiri ozunu gosterecekdir Rzaqulu mirzeye tapsirdi ki Xarezm hakimi Elburusa hucum etsin ve neticesi haqqinda atasina etrafli melumat versin belke itaetsizlik gosteren adamlara basqa yagi ve yolkesenlere ibret dersi ola Rzaqulu mirze 1151 ci il seban ayinin 3 de hicri qemeri atasindan icaze alib Herat ve Ebiverd yolu ile Meshede geldi ki oz sexsi isleri ile mesgul olsun Amma cox zaman atasinin ekser tapsiriqlarini yerine yetirmedi Rzaqulu mirzenin nayibusseltenelik dovrunu tanimaq ucun asagidaki esas noqteleri nezere alaq Evvelen Nadir sah Hindistanda olarken Rzaqulu mirze ozunu serbest hiss edib atasindan basqa hec kesle hesablasmirdi Nadir Rzaqulu mirzeni nayibusseltene canisin teyin edende ele elemedi ki qardasi Ibrahim xani lezgiler oldurduler Ikincisi Rzaqulu mirze mueyyen qeder ozbasina ve mensebperest idi Ucuncusu uzun muddet atasindan deqiq xeber yox idi Rzaqulu mirze uc ay ondan once Meshedde ozu ucun on uc min neferlik xususi qvardiya hazirladi onlari xususi ela zerli gulebetin paltar ve qiymetli qilinclarla bezeyib oz sarayinda gozegci qoydu Ozu ucun sah celalli sahliq destgahi duzeltdi Elbette hiyleger ve xani saray adamlari onun etrafina toplanib oz menfur meqsedlerini heyata kecirmek ucun onun tecrubesizliyinden istifade edib dediler ki coxdan beri atandan xeber olmadigi ucun onun teyin etdiyi hakimler qiyam qaldira bilerler onlari isden goturub yerine inandigi adamlari qoymaga tehrik etdiler Rzaqulu mirze o xainlerin sozune inanib leyaqetli hakimleri isden goturdu Fikirlesmeden yerine ayri adamlari qoydu Bunlardan elave oz zulmunu ve ozbasinaligini daha da artirdi kicik gunahlar ucun coxlu adam oldurdu Hanvey nayibusseltenenin o zamanki reftari haqqinda bele yazir Oz zalimane hereketleri ile az muddetde xalq arasinda vehset yaratdi Bunlardan elave ticareti inhisara alib tacirlerin el qolunu bagladi Hanvey Rzaqulu mirze terefinden ipek ticaretinin inhisara alinmasini serh edib 1739 cu ilde rus kompaniyasina mexsus xeyli mal ile Meshede gelmis Alton ve Geraymin dilinden bele nagil edir Nayibusselteneden almisdilar Onlardan basqa hec kesin ipek ticaretine ixtiyari yox idi Tekce Gilanin xam ipeyi deyil butun eyaletlerden gelen ipeyi nayibusseltene ucuz alib baha satirti Bele ki biz de oz malimizi onun adamlarindan basqa digerleri ile deyisdire bilmezdik Lakin sonra Alton ve Geraym tesdiq edirdiler ki heqiqi mohtekir Rzaqulu mirze ozu yox nayibbulseltenin destegahinda xezinedar vezifesinde isleyen bir Isfahan taciri idi O butun Avropadan gelen mallari oz xeyrine anbar edirdi Bununla bele Rzaqulu mirze 1739 cu ilde Alton ve Gerayme boyuk imtiyaz verdi ve ozunden asili olan tacirlerin ixtiyaritini azaltdi Qeyd etmek lazimdir ki Iranin merkezi ve cenubi ile mehdudlasan bu imtiyaz Serqi Hind kompaniyasinin isine mane ola bilmirdi Rzaqulu mirze bezen zalim ve zoraki olsa da cox vaxt subut edirdi ki reiyyetin rahat yasamasini da isteyir Hicri qemeri 1152 ci ilde Fars beylerbeyi Mehemmed Tagi xan Kerman kelenterine gosteris verdi ki onun ucun 1500 tumen vergi yigib versin Kerman kelenteri meseleni Rzaqulu mirzeye bildirdi O beylerbeyinin gosterisini legv etdi Buna baxmayaraq beylerbeyi kelenteri o pulu yigmaga mecbur etdi O da pulun hamisini yiga bilmedi qalanini ingilis ya Hollandiya kompaniyalardan borc eledi Bundan sonra kelenter yene meseleni Rzaqulu mirzeye catdirdi Rzaqulu Tagi xana gosteris verdi ki kompaniyalardan aldigi pulu axirinci qepiyine qeder onlara qaytarsin 3 Tekce bu meselede deyil umumiyyetle Rzaqulu Mehemmed Tagi xanin cox ozbasinaliqlarinin qarsisina alirdi Hicri qemeri 1151 ci ilin payizinda beylerbeyi Serqi Hind kompaniyasinin ziyanina bir is gormusdu Kompaniyanin numayendesi meseleni Bombeydeki merkezi idarelerine bildirdi Orada bu mesele Nadire catdirildi Nadir oradan Rzaqulu ya mektub yazib beylerbeyinin isinden naraziligini bildirdi Rzaqulu mirze qezeblendi ve gosteris verdi ki Mehemmed Tagi xan kompaniyaya deyen butun zereri odesin Hicri qemeri 1152 ci ilde Mehemmed Tagi xanin oglu Isfahandan Rzaqulunun sarayina teref yollandi Mehemmed Tagi xanin dusmenlerinin tehriki ile Rzaqulu mirze Mehemmed Tagi oglunun silahlarini alib ozune de cox eziyyet verdi Rzaqulu ile Tagi xanin umumiyyetle bir birine dusmen munasibetleri var idi Beylerbeyi sonralar Nadirin yaninda hormet qazandigi subhesiz Rzaqulu mirzenin eleyhine cox isler gordu Rzaqulu mirzenin nayibusselteneliyi vaxtinda bas veren muhum hadise bedbext sah Tehmasib ve onun ailesinin oldurulmesidir Bu bilavasite mesuliyyet dasiyan Nadirin canisini Rzaqulu mirzenin gorduyu islerden en xosagelmezi idi 1152 ci ilin baharinda Iraqda sayie yayildi ki Hindistanda Iran ordusuna qorxulu xestelik dusub Nadir sah ozu de helak olub Sonradan Iranda olan hindliler terefinden xalq arasinda vahime yaratmaq xatirine bele curbecur sayiler yayilirdi Hemin ilin axirlarinda Nadir sahin olum xeberi cox genislendi Rzaqulu mirzenin yaxin adamlarindan biri olan Mehemmed Huseyn xan Qacar onu tehrik eledi ki ehtiyatla Sah Tehmasib ve iki oglunu oldursun Ona gore ki Nadirin olumu dogru olsa Sebzivarda Sefevi mehbuslarinin xeyrine qiyam atesi alovlanacaq ve onun da odu suretle olkenin her yerine yayila biler bunun da neticesi nayibusseltene ucun qorxulu ola biler Bezi dovlet adamlari o cumleden Rehim sultan Mervi Mehemmed Huseyn xanin dediklerini tesdiq etdi Rzaqulu mirze iki gunden sonra sah Tehmasib ve iki oglunu oldurmeyi qerara aldi Mehemmed Huseyn xani bu isi yerine yetirmek ucun Sebzivara gonderdi Mehemmed Huseyn xan Sah Tehmasib ve ailesi hebs olunan binaya daxil olan kimi Sah Tehmasib hadiseni ailesine bildirdi aileden nale aglasma sesi goye ucaldi Zalim Mehemmed Huseyn xan heyasizliqla iceri girib getirdiyi iple Sah Tehmasibi bogdu Tehmasibin 8 yasli oglu Abbas mirze ozunu atasinin cenazesinin ustune atdi Mehemmed Huseyn xan onu da rehimsizcesine bogdu ikinci oglu Ismayil mirzeni quyuya tulladi bir adamine bu bedbext usaga ureyi yanib onu quyudan cixardi Yaziq usaq qacib aradan cixmaq evezine gelib ozunu ata ve qardasinin cenazesini ustune yixdi Cellad Mehemmed Huseyn xan Ismayil mirzenin basina kesdi Bu mesele Sebzvarda boyuk siven ve dehsete sebeb oldu Ehali bir nece gun matem saxladi Sonra oldurulenlerin ucunun de cenazesinin Meshede aparib defn etdiler Rzaqulu mirze sah Tehmasib ve oglanlarinin olumunden sonra hiyleger yaltaq ve menfeetperest adamlarin tehriki ile sahliq fikrine dusdu amma tezlikle bu fikri basindan cixardi Qefleten Nadirin boyuk qabiliyyeti Hindistanin paytaxtini tutmaq xeberi Meshede catdi Mehemmed Kazim yazir Rzaqulu mirze atasinin qelebesinden xeber tutulduqda oz agilsiz islerine gore pesmanciliq cekdi Zahiren atasinin qelebesine gore gosteris verdi nece gun Meshedde tenteli senlik meclisleri duzeldib sadliq etdiler 4 Rzaqulu mirzenin arvadi Fatime Sultan beyiminin qardasi II Sah Tehmasibin ve usaqlarinin olumunden xeberi yox idi amma onun murebbisi hey aglayirdi Onun aglamasinin sebebini oyrendikde o da ozunu oldurdu Bezileri deyir ozunu asdi bezileri de deyir ki uzuyunde olan zeher ile ozunu oldurdu Rzaqulu mirze arvadinin olumunden xeber tutanda cox tesirlendi onun da cenazesini ehtiramla Imam Rza Eleyhisselamin hereminde qardasinin yaninda defn eledi Bir nece gunden sonra Novruz bayrami ucun Tehrana getdi Rzaqulu mirze Novruz bayrami meclisi teskil etmezden qabaq atasinin gosterisi ile ehaliye bildirdi ve onlardan xahis etdi ki pullarini abbasi mahmudi ve nadirini Nadirin Hindistanda vurdurdugu pul rupyesi ile deyissinler Rzaqulu mirzenin Novruz meclisinin meqsedi Nadirin Muganda duzeldiyi meclisinki kimidir Deyirdiler Rzaqulu mirzenin butun Iran hakimlerini Tehrana yigmaqda meqsedi olkenin illik gelir ve cixarini hesablayib bilmekdir 1153 cu ilin baharinda Besrede sayie yayildi ki Osmanli serdari Osman pasa qerara gelib ki Nadirin olmesi duz olsa Iran tac taxtina sahib olsun Bu sayienin duz olub olmamasi haqda deqiq melumat yoxdur Ancaq Sultan Ehmed tamahkar adam idi Efqanlar Irana hucum eden zaman fursetden istifade ederek Iranin qerb terefinden xeyli yeri tutmusdu O da ola bilerdi ki Nadirin olmamasindan istifade edib Kermansah Erdelan ve Hemadan eyaletlerinde Besre ve Bagdad vilayetlerine daxil olan erazide sahliq etmek isteyirdi Nadirin Rzaqulu mirzeye Heratda onunla gorusmesine gosteris vermesine baxmayaraq oglu olke islerine basi qarisdigini behane getirib atasinin yanina getmekde sehlenkarliq edirdi Melum deyil dogrudan basi ise qarisdiqdan ya atasinin qorxusundan onunla gorusmeye getmedi Nehayet atasi ile gorusmek ucun Tehrani terk etmek qerarina geldikde etrafina kifayet qeder nufuz ve qudret toplasmisdi O sah kimi oz sexsi qvardiyasi ve qardasi ile birlikde cox temteraqla yola cixdi Rzaqulu mirze vaxtinda Tehrandan cixmadigina gore Heratda yox Qaratepe ve Badgisde gorusduler Heratdan Nadir ile yol yoldasi olan Mehemmed Kazim yazir Iran sahensahi file minmisdi Rzaqulu ve zabitler onun 60 metrliyine yetiscek atdan dusduler Nadir onun gozetci qosununu nezerden kecirdi Onlarin qiymetli elvan paltarindan teeccublendi Lakin oz teeccubunu gizletdi mehribanliqla oglunu bagrina basdi Rzaqulunun reftari ve seltenet telebliyi haqda Nadire catmis xeberler heqiqet imis Derhal gosteris verdi Rzaqulunun gozetcileri dagildi yarim saat erzinde onun 12 min neferlik qvardiyasindan 30 40 neferden artiq adam qalmadi Rzaqulu mirze cox istediyi gozetcilerinin dagidilmasindan sonra onu cadirina cagirib olkenin veziyyeti haqda ona coxlu suallar verdi ve bir qeder onun ureyini ele aldi Amma yene ureyindekileri asagidakilari menali sozlerle Rzaqulu mirzeye catdirdi Men senin ozune mexsus duzeltdiyin qvardiyadan narahatam Iran xalqi iki saray tanimaga adet etmeyibdir Bizim bir sarayimiz var o da olmalidir Bu cahi celal bu hokumet bu qosun ve bu boyuk islere sen layiq deyilsen Yeni veziyyetde yasamaga adet ele ki xalq senin dalinca pis demesin Nadir sah II Tehmasibin olumunden cox narahat oldu Qezeblendi az sonra qosun bascilarini toplayib onlara dedi Oglumun sah Tehmasibi oldurmesi menim ruhumu incidib narahat edib Buna gore de onu veliehdlikden cixariram Nadir sah oglu Nesrulla mirzeni Rzaqulunun yerine canisin teyin edib onu oglu Imamqulu mirze ve xanimi ile Meshede gonderdi Rzaqulu mirzeni oz yaninda saxlayib Turkustana getdi Demek lazimdir ki Nadir olkede olmadigi zaman kendlerinin veziyyeti agirlasmisdi Cenubda Mehemmed Tagi xan beylerbeyinin zulmu hedden asmisdi xalqin veziyyeti her cehetden acinacaqli idi Buna gore de Rzaqulu mirzenin nayibbulseltenelikden cixarilmasina xalq sad oldu Nadir sah Turkustan muharibesinde Buxarani tutandan sonra sahliq tacini Ebulfeyz xanin basina qoyub onu sah edenden sonra Ceyhun cayina qeder cenub topaqlarini Irana birlesdirdi Nadir Hekim Ataliga bildirdi ki Ebulfeyz xana catdirsin ki qizlarinin birini Nadir oz ogluna Rzaquluya birini de qardasi oglu Eliqulu xana isteyir Qadinlari qizlara elciliye gonderdiler Nadire dediler ki Ebulfeyzin kicik qizi cox agilli kamalli dilaver cox da gozeldir Nadir boyuk qizi ogluna kiciyini de qardasi ogluna demisdi Tekid eledi ki boyuk qizi Rzaqulu mirze alsin Rzaqulu bu isden cox tesirlenib dedi Eger is bele getse carem yoxdur Allah mene rehm elesin Gerek tezlikle Cin sahinin qizi ile evlenem Qadinlar bu sozleri Nadire catdIranda Nadir hirslendi bu fikir basinda daha da quvvetlendi ki Rzaqulu Iran tac taxtina sahib olmaq isteyir Aciq dedi ki eger Rzaqulu Ebulfeyz xanin qizini almasa ozu alar Tezlikle de dediyini heyata kecirdi Nadir Sir Hacida Xarezm hakimi Elburusla muharibeye hazirlasdi Oglu Rzaqulu mirzeni Meshede gonderdi Bu zaman Mehemmed Tagi xan Sirazli Mukranda muharibe emeliyyatinda leyaqetsizlik gosterdiyi ucun Nadirin ona qezebi tutmusdu Lakin yeniden Nadirin hormetini qazanib Fars beylerbeyi vezifesine teyin olundu Sir Hacida Nadirin daha artiq diqqetini celb etdi ki yene Meshede qayitsin Mehemmed Tagi xan Rzaqulu mirzenin veliehdlik dovrunde ondan cox narazi idi Ehtimal ki Nadire Rzaqulu mirze eleyhine cox demisdir Nadir sah Meshede gelenden sonra 1741 ci il yanvar ayinda oglanlari Rzaqulu mirze ve Imamqulu mirze ile birlikde kifayet qeder qosunla Gurgan Xebusan Mazardaran yolu ile Dagistana lezgileri ezmeye getdi 1154 cu il sefer ayinin 28 i 15 may 1741 ci ilde meseden darisqal yoldan kecerken 20 m lik mesafeden Gelik yaxinliginda agacin dalindan Nadire gulle atildi Gulle onun elini yaralayib atin boynuna deydi at yere yixildi Nadir de yere deydi cox soyuqqanliqla ozunu oluluye vurdu ki guya herif meqsedine nail oldu Daha ikinci gulle atilmadi Bir nece deqiqe qosun ve sahin muhafizecileri icerisinde herc merclik bas verdi Hami bir birine deydi Lakin derhal melum oldu ki saha hec ne olmayib Rzaqulunun komandasi altinda muhafizeciler derhal ozlerini saha catirdilar Xeyli mesafede cinayetkari axtardilar ondan eser elamet tapmadilar Az dayandiqdan sonra yola dusduler Nadir Tehrana catan kimi Rzaqulu mirzenin Tehranda qoydu ve dedi ki bu seherin geliri senindir Bu da onu gosterdi ki Nadir Rzaquluya qezeblenibdir Melum deyil ki Nadirin oglundan subhelenmesi ona olan sui qesde elaqedr idi ya veliehdliyi dovrunde vezifesini yerine yetire bilmediyi ucun onu cehalandirmaq isteyirdi 5 Rzaqulu mirze oyretme neticesinde 1742 ci ilde atasi terefinden kor edilmisdi Rzaqulu mirze 1747 ci ilde emisioglu Eliqulu xanin emri ile Kelatda oldurduler Onun cenazesini Meshede getirib Nadir sahin yaninda defn etdiler 6 Ailesi RedakteRzaqulu mirze Fatimesultan beyim Sah Sultan Huseyn Sefevinin qizi ile aile qurmusdu Sahrux mirze Mohbeli mirze Ehmedqulu mirze Harun mirze Bisutun mirze Mahmud mirze adli ogullari vardi Istinadlar Redakte Larudi Nurulla Nader sah peser e semsir Tehran 1383 s 11 Astrabadi Mirze Mehdi xan Tarix e Cahanqosa ye Naderi Tehran 1368 s 264 265 Ebulhesen bin Mehemmedemin Gulustane Mucmel ut tevarix der tarix e Zendiyye Siraz 1190 seh 132 Mehemmed Kazim Alem Ara yi Nadiri II cild s 4 5 Mehemmed Huseyn Quddusi Nadir sah Baki Genclik 1999 seh 164 170 Mirze Resid Edibussuara Tarixi Efsar Tebriz Sefeq seh 111 Edebiyyat RedakteEnver Cingizoglu Aydin Avsar Meshur avsarlar Baki Mutercim 2014 324 seh Hemcinin bax RedakteNadir sah Qirxli Avsar Efsarlar Efsarlar dovleti Efsarlar sulalesi Avsar eli Qirxli oymagiXarici kecidler RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Rzaqulu mirze Efsar amp oldid 5952599, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.