fbpx
Wikipedia

Coğrafiya

Avqust 05, 2021

Coğrafiya (yun. γεωγραφία, yerin təsviri, γεια — Yer, torpaq və γραφειν — yazmaq, təsvir etmək) — təbii və istehsal ərazi komplekslərini və onların komponentlərini tədqiq edən təbiət və ictimai elmlər sistemi. Təbiət və ictimai coğrafiya elmlərinin vahid sistem şəklindəki birliyi.

Dünyanın müasir xəritəsi

İlk əvvəl coğrafiya Yer haqqında ensiklopedik elm olmuşdur. Diferensasiya prosesində birinci növbədə iki əsas qola ayrıldı: fiziki coğrafiya və iqtisadi coğrafiya. Bunun səbəbi həmin elimlərin öyrəndiyi obyektlərin müxtəlifliyi idi. Fiziki coğrafiya təbiət elmlərinin kəşf etdikləri qanunları rəhbər tutur, iqtisadi coğrafiya isə ictimai elmdir. İqtisadi coğrafiya ictimai istehsalat-sənayeni, kənd təsərrüfatını, həmçinin əhalini, onların yerləşməsini və istehsalat-ərazi komplekslərini öyrənir. İqtisadi coğrafiya da fiziki coğrafiya kimi ümumi və regional hissələrə ayrılır.

Coğrafiya elmləri sisteminə həmçinin kartoqrafiya daxildir. Bu elm texniki elmdir, lakin o, coğrafiyanın inkişafına səbəb olmuş, hətta bəzən onu qabaqlamışdır. Onun əsas məqsədi təbiət obyektlərinin, hadisələrinin və cəmiyyətin məkanca yerləşməsini, uyğunlaşmasını, qarşılıqlı əlaqəsini, dəyişməsini əks və tədqiq etməkdən ibarətdir.

Coğrafiyanin tarixi

  Əsas məqalə: Coğrafiya tarixi

Coğrafi biliklərin inkişafı və Yer kürəsinin öyrənilməsi 4 əsas dövrə bölünür.

  1. Qədim dövr.
  2. Orta əsrlər dövrü (V–XIV əsrlər).
  3. Böyük coğrafi kəşflər dövrü (XV–XVII əsrlər).
  4. Müasir coğrafi tədqiqatlar dövrü.

Qədim dövr

İnsanlar qədim dövrlərdən başlayaraq ətraf əraziləri, onların təbii-coğrafi şəraitini, təbiətdə baş verən hadisələri öyrənməyə cəhd etmişlər. Eyni zamanda yaxın ərazilərdə yaşayan tayfa və xalqları tanımaq, onların yaşadığı əraziləri bilmək insanlara daha çox qida toplaması yerlərini müəyyən etmək və tayfalararası toqquşmalardan uzaq olmaq üçün lazım idi. İnsanların sayının artaması, müxtəlif ərazilərdə yaşayan tayfaların birliklərinin yaranması dövlətlərin formalaşması ilə nəticələndi. Şumer, Misir, Yunanıstan, Roma, Çin və Hindistanda dövlətlərin yaranması daha uzaq ərazilərin öyrənməyə maraq artırdı.

Şumerdə və Babilistanda coğrafi biliklərin toplanması

 
Şumerdə tapılan ən qədim topoqrafik xəritə
 
Babilistanda çəkilmiş ən qədim xəritə

Mesopotamiya ilkin coğrafi təsəvvürlərin və biliklərin yarandığı ərazilərdən biridir. Dəclə və Fərat çayları arasında məskunlaşan, şumerlər adlanan xalqlar tarix boyu bir neçə dövlət qurmuşdur. Şumerlərin e.ə XXV əsrə aid gil lövhələr üzərində olan yazıları dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bu lövhələrdə balıq pulcuqlarına oxşar simvollarla Livan dağları, mərkəzdə paralel xətlərlə şumerlər üçün mühüm cəhət təyini obyekti olan Fərat çayının orta axarı, Zaqros dağları çəkilir. Dörd cəhətin olması fikri şumerlərə məxsusdur. Qədim Babilistana aid olunan (E.ə V əsr), hazırda Britaniya muzeyində saxlanılan xəritələrin birində şəhərlərin təsvirindən görünür ki, Dünya dairəvi və yastı formadadır. Fərat çayı dağlardan başlayaraq ölkədən keçir və okeana tökülür. Xəritənin mərkəzində Babilistan, həmçinin kənarda Assuriya və Urartu dövlətlərinin adları yazılmış.

Qədim Misirdə coğrafi biliklər

 
Qədim Misirlilərin öyrəndiyi ərazilər

Uzaq ərazilərə ilk səyahətlər qədim misirlilərə məxsusdur. Müxtəlif tikililərdə, daşlar, fil sümüyü və ya papirus üzərində olan və bizə gəlib çatan yazılarda onların hərbi yerləri haqqında məlumatlar vardır. Bu məlumatlarda göstərilir ki, onlar e.ə XXIX əsrdə Suveyş körfəzinə çatmış və Sinay yarımadasına keçmişdir. I Tutmos Suriyanı keçərək Fərat çayının yuxarı axarına, Xatşepşut dəniz səyahəti zamanı Punt ölkəsinə (indiki Somali yarımadası və Yəmən) çatmışdır.

E.ə VII əsrin sonunda firon Nexo Misir-Finikiya donanmasında Qırmızı dəniz boyu cənuba üzərək üç il ərzində Afrikanın ətrafında dolanaraq geri qayıtmışlar. Bu səyahət barədə qədim yunan alimi Herodot da məlumat vermişdir.

 
Bisutun yazıları

Qədim İranda ətraf ərazilər haqqında məlumatlar

İndiki İran ərazisində qədim dövrlərdə mövcud olmuş Əhəmənilər imperiyası böyük gücə malik idi. Böyük II Kirin hakimiyyəti dövründə (e.ə 558-e.ə 530) İran, Midiya, Lidiya, Kiçik Asiyada olan yunan şəhərləri, Mesopotomiya, o cümlədən Babilistan, Mərkəzi Asiyanın çox hissəsi, Qafqaz onun tabeliyində olmuşdur. I Dara dövründə (e.ə 522-e.ə 486) farslar Pamir yaylası (qədim fars dilində Pa-i-maxr-Günəş allahı olan Mitra damı), Fərqanə vadisi, Amudərya çayının yuxarı axarı, Hind çayının sağ sahillərindəki əraziləri tanıyırdılar. I Daranın dövründə olan yürüşlər və zəfər qazandıqları ölkələr haqqında məşhur Bisutun yazıları qalmışdır. Farsların məlumatları əsasında Heradot yazır: "Xəzər daxili su hövzəsidir, heç bir dənizlə əlaqəli deyildir. Onun uzunluğu avarlı gəmidə 15 günlük, eni ən geniş yerdə 8 günlük yoldur".

 
Finikiya gəmisi

Finikiyada coğrafi biliklər

Finikiya dənizçiləri Aralıq dənizi sahillərini öyrənmiş, ilk dəfə Cəbəllütariq boğazından Atlantik okeanına çıxmış, Avropa və Afrika sahilboyu ölkələrində olmuşlar. Bəzi məlumatlarda finikiyalıların Baltik dənizinə qədər getdiyini, buradan kəhraba apardığını sübut edir. Bundan başqa finikiyalı dənizçilər ilk dəfə ekvatoru kəsib keçmişlər və ilk dəfə günəşi şimalda görmüşlər.

Qədim Hindistanda coğrafi biliklərin yaranması

Qədim hindlilərin coğrafi biliklərinin ilk ümumiləşmiş forması onların müqəddəs kitabələrində saxlanır. Hindlilərin ən qədim salnaməsi olan Riqveda kitabında (Himinlərin elmi) poetik formada Sindxu (Hind) çayı və onun qolları təsvir olunur. Müqəddəs himinlər toplusu olan Vedalar kitabında "Bxavana darza" (Dünyanın güzgüsü) adlı hissə dünyanın qurluşunun təsvirinə həsr edilmişdir. Mahabharataın altıncı kitabının "Coğrafiya" bölməsində olan 300 şeirdə okeanlar, dənizlər, dağlar və çayların adı var. Ramayana kitabında b.e.ə III əsrdə hindlilərə məlum olan Yer kürəsi təsvir olunur.

Qədim Çində coğrafiyanın inkişafı

 
Çin kompasının modeli

Qədim Çin coğrafiyanın inkişaf etdiyi mərkəzlərdən biri olmaqla bərabər, həm də o dövrdə öyrənilən ərazilərin geniş olması, əkinçiliyin yaxşı inkişaf etməsi ilə fərqlənir. Qədim Çin mədəniyyəti e.ə.II-I minillikdə Xuanxe və Yantsız çaylarının aşağı axınlarındakı düzənlikdə yaranmışdır. Qədim çinlilər Xuanxe və Yantsızı çayları boyunca yuxarı qalxaraq dağlıq əraziləri və aşağı enərək Sarı dənizi və Cənubi-Şərqi Çin dənizi sahillərini, Koreya yarımadasını və həmçinin Tayvan adasını kəşf etmişlər.

E.ə. II əsrdə coğrafiyaya dair əsərlərin xüsusi forması-səyahətlərin yol təsviri yaranır. Belə təsvirin müəlliflərindən biri olan Çjan-Syan e.ə. 138-ci ildə Çin imperatoru tərəfindən Mərkəzi Asiyanın Yeddiçaylıq (Semireçye-rus.) rayonunda köçəri həyat sürən sakların düşərgəsinə göndərilir, lakin onu yolda Mərkəzi Monqolustan və Trans-Baykal yüksək düzənliklərində hökmranlıq edən hunlar əsir götürür. On il əsirlikdə qaldıqdan sonra qaçmağa müyəssər olur. Mərkəzi Tyan-Şanın hündür aşırımlarından keçib donmayan İssık-Kul gölünün cənub sahilinə köçəri sakların düşərgəsi olan – Çiqu şəhərinə gəlib çıxır, oradan yenidən dağ aşırımlarını keçərək Narın çayı dərəsi boyunca Fərqanə vadisinə – Quşyan (Kassan) şəhərinə gəlir. Bir il sonra vətənə qayıdan Çjan-Syan Pamir dağlarını şimaldan (Alay vadisindən) keçərək Təklə-Məkan səhrasına gəlib çatır. Onun səthi ilə bir vadidən digərinə keçərək axarsız duzlu göl (Lobnor) yerləşən geniş yastı çökəkliyə çatır. Özünün hesablamalarına görə 14.2 min km. yol qət etmiş Çjan-Syan ilk dəfə çinliləri Mərkəzi Asiyanın çölləri, səhraları, iri dağ sistemləri-Tyan-Şan və Pamir, bu dağlardan başlayan və "Qərb dənizinə" – (Aral dənizi) tökülən Amu-Dərya və Sırdərya çayları haqqında dürüst məlumatlarla tanış etmişdir. Onun keçdiyi marşrutla e.ə. II–I əsrlərin sərhədlərində Böyük İpək yolunun cənub qolu salınmışdır.

Tarixi məlumatlara görə e.ə. XI–VIII əsrlərdə Çində ipək parça üzərində yüksək səviyyədə tərtib olunmuş torpaq və poçt yolları və digər xəritələr düzəldilirdi. Onlardan biri olan "hərbi" xəritədə yollar, çaylar, dağlar, hərbi postlar, siqnal qüllələri, yaşayış yerləri və orada olan evlərin sayı və s. əks olunmuşdur. Xəritələrdə yerlər dəqiqliklə göstərilirdi. Bunun üçün ən mükəmməl alət olan kompasdan istifadə olunması haqqında çin səyyahları hələ e.ə. III əsrdə məlumat verməyə başlamışdılar.Bizim eranın III əsrində məsafə ölçən alət icad olunur; yüngül arabacığın təkəri və barabanı dişli ötürücü ilə birləşdirilirdi. Hər "li" (576 m) barabana vurmaqla qeyd olunurdu. Bu icadın köməyi ilə Çində ipək parça üzərində 18 səhifədən ibarət böyük regional atlas düzəldilmişdir ki, bir adam onun səhifəsini güclə çevirə bilirdi.

Antik coğrafiya

Qədim Yunanıstanda və Qədim Roma b.e.ə. I minillikdən eramızın V əsrinə qədər yüksək inkişaf səviyyəsində olmuşdur. Eyni zamanda indiyə qədər gəlib çatan mənbələr göstərir ki, digər elmlərlə yanaşı burada "Coğrafiya" da yüksək inkişaf etmişdir.

Yunanıstanda "Coğrafiya" elmi
 
Hekateyin xəritəsi

B.e.ə XVI–XV əsrlərdə Aralıq və Qara dənizləri birləşdirən Hellesnont (Dardanel) və Bosfor boğazları artıq yunanalara məlum idi. Yunanlar-axeylilər az vaxtda Krit adası da daxil olmaqla ətrafda olan Rodos, Kipr, Evbeya adaları və digər sahilboyu əraziləri öz əsarətlərinə aldılar.

B.e.ə. VIII–V əsrlərdə yunanlar Aralıq dənizinin bütün sahillərinə yayıldılar. Milet şəhərindən olan dənizçilər Nil çayının mənsəbində olarkən onun yunan hərfi deltaya (Δ) oxşadığını nəzərə alaraq bu ərazini Delta adlandırdılar. Yunanlar Qara dənizinin şimal sahillərində və dənizin Qafqaz dağları ilə olan sahillərində 50-dən çox məntəqənin əsasını qoymuşdular.

Qədim Yunanıstanda təbiətşünaslığın əsasını Miletli Fales (b.e.ə. VII əsrin sonu-VI əsrin ortaları) qoymuşdur. O, "üfüq", "üfüqün cəhətləri" terminini ilk dəfə işlətmiş və o vaxtdan coğrafiya xəritələri cəhətlərə əsasən tərtib olunur. İlk belə xəritənin tərtib edilməsi (b.e.ə. 550 il) Falesin şagirdi Aneksimandrın adı ilə bağlıdır. O, "Dünyanın xəritəsi" və "Qlobus" traktatlarını yazmışdır. Miletli coğrafiyaçılar "qitələr" terminindən istifadə edərək "Asiya" və "Avropa"nı ayırmağa başladılar. Aneksimandrın müasiri olan Miletli Hekatey Liviyanı (Afrika) da əlavə qitə kimi ayırmışdır. Hekatey dünyanın yunanalara məlum olan hissəsinin bizə gəlib çatan ilk xəritəsini tərtib etmişdir.

Heradot (b.e.ə. 490–425) özünün "Tarix" kitabında təkcə hadisələr haqqında deyil, həm də gəzdiyi ərazilərin əhalisi, təsərrüfatı, coğrafi təsviri haqqında da məlumat verir.

Yerin kürə şəklində olması əvvəlcə b.e.ə. VI əsrdə Pifaqor, sonra Eleyadan olan Parmenid (b.e.ə. V–IV əsrlər) tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bu fikirlər faktlarla təsdiq edilmirdi. Pifaqorun fikrinə görə kürə ideal formadır. Ona görə ilahi qüvvə bütün göy cisimlərinə belə ideal forma vermişdir.

 
Eratosfenin ölçü işləri

Yerin kürə şəklində olmasını Stargirdən olan məşhur filosof Aristotel və Knidadan olan astronom Evdoks (b.e.ə. IV əsr) sübut etmişdir. Şimaldan cənuba gedərkən ulduzların biri görünür, digəri üfüqdən gözdən itir. Bunu Yer səthinin əyri olması ilə izah etmək olar. Gəmilər açıq okeanda uzaqlaşdıqca üfüqdə əvvəlcə onların gövdələri, sonra isə tədricən dor ağacları gözdən itir. Aristotel ona diqqət yetirmişdir ki, Ay tutulan zaman Yerin kölgəsi onun üzərində dairəvi görünür, dağlara qalxdıqca üfüqdə görünən ərazilər genişlənir. Coğrafiya terminini ilk dəfə Eratosfen (e.ə. 276-194-cu illər) işlətmişdir. Eratosfeni çox vaxt "Coğrafiyanın atası" adlandırırlar. Alim özünün "Coğrafi qeydlər" kitabında Yerin təsvirini vermiş və məlum olan ərazilərin xəritəsini tərtib etmişdir. O Yerin kürə şəklində olması ideyasını qəbul edərək Misirin İsgəndəriyyə şəhərində ölçmə işləri aparmışdır. Eratosfen Yerin radiusunun 6310 km, 1°-lik meredian qövsünün 110 km olduğunu təyin etmişdir. Enliklərin dərəcələrlə hesablanmasını ilk dəfə Hipparx (b.e.ə 160–125) aparmışdır. O, ilk dəfə meridianı 180 dərcəyə bölmüş, xəritədə dərəcə şəbəkəsi çəkmiş, Yerin məskunlaşma hissəsində 12 iqlim, yəni enlik zonası ayırmışdır.

Antik coğrafiyanın ən mühüm ideyalarından biri Dünya okeanının vahidliyi haqqındadır. Bu fikiri ilk dəfə Aristotel söyləmiş, sonra Eratosfen tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. O, deyirdi ki, "əgər Atlantik okeanının geniş suları mane olmasa, eyni paralel üzrə İberiyadan (Priney yarımadası) Hindistana üzüb keçmək olar". Bu dövrdə Cənubda olan torpaq sahələri Terra Australis İncognita (Naməlum Cənub Torpaqları) adlanmış və 1,5 min ilə yaxın sirr olaraq qalmışdır.

Qədim Roma imperiyasında "Coğrafiya" elmi
 
Yer kürəsinin Ptolomey tərəfindən çəkilmiş xəritəsi

Qədim Romada bir neçə iri həcimli "Coğrafiya" kitabları yazılmışdır. Bu kitablar hazırda da öz əhəmiyyətini saxlayırlar. Bu kitablardan birinin müəllifi olan Strabon (b.e.ə. 63-b.e 24) iki eranın qovşağında yaşamışdır.

Strabon varlı və məşhur ailədən idi, yaxşı təhsil almışdı. Kiçik Asiyada yerləşən Amasiyadan olan Strabonun "Coğrafiya" əsəri 17 kitabdan ibarətdir. "Coğrafiya" ilə yanaşı "Tarixi qeydlər" kimi fundamental əsərlər yaratmışdır. İkinci əsər dövrümüzə gəlib çatmamışdır. Kitabda Strabon o dövrdə məlum olan bütün ölkələr, onların tarixi, əhalisi, təsərrüfatı haqqında digər mənbələrdə olmayan məlumatlar verir.

Strabonun bu kitabında ilk dəfə Azərbaycanın təbiəti, təsərrüfatı və əhalisi haqqında yazılı məlumat verilir.

Eramızın II əsrində Misirdə İsgəndəriyyə şəhərində yaşamış yunan alimi Klavdi Ptolemey (90–160) öz dövrü üçün fundamental əsər sayılan "Coğrafiya" kitabını yazmışdır. Kitab bir çox əsrlər boyu, yəni "İntibah" dövrünə qədər ölkələr və regionlar haqqında zəngin məlumat mənbəyi kimi istifadə etmişdir. Kitab 8 hissədən ibarətdir. Ptolemey həm də Dünya xəritəsini tərtib etmişdir. Eratosfen və Ptolomeyin xəritələrində oxşarlıq odur ki, onların hər ikisində eyni quru ərazilər -Yeni və Köhnə Dünya – Cənubi Avropa, Ön Asiya və Şimali Afrika təsvir olunmuşdur. Fərqli cəhət odur ki, Eratosfenin xəritəsindən fərqli olaraq Ptolomeyin xəritəsində meridian və paralellər çəkilmiş, yerin kürəviliyi nəzərə alınmışdır. XV əsrə qədər Ptolomeyin xəritəsindən istifadə olunmuşdur. Ptolomeyin xəritəsində dünyanın bir neçə ölkələrdən ibarət olduğu görünür.

Orta əsrlər dövrü (V–XIV əsrlər).

Erkən orta əsrlərdə Avropada elm və mədəniyyət dinin təsiri altında durğunluğa uğradı. Quldarlıq dövrünün mütərəqqi elmi fikirləri yaddan çıxırdı. Hər cür təbii proseslər və hadisələrin baş verməsi maddi varlıqların yaranması haqqındakı fikirlər Allahın iradəsi ilə bağlanır, dini əfsanələr ilə əlaqələndirilirdi.

Şərq ölkələrində "Coğrafiya"nın inkişafı

 
Piri Rəisin xəritəsi

Avropa ölkələrindən fərqli olaraq ərəb ölkələrində, Yaxın Şərqin və Orta Asiyanın digər ölkələrində antik Yunan və Roma coğrafiyasının irsi hifz edilib saxlanılır, onun ən yaxşı nümunələri ərəb dilinə tərcümə edilirdi. Ərəb Xilafətinin yaranması ərəblərin Ərəbistan yarımadasından bütün Yaxın və Orta Şərq ölkələrinə, Mərkəzi Asiyaya, Şimali Afrika və Cənubi Avropaya yayılmasına imkan vermişdir. VIII–IX əsrlərdə Ərəb Xilafətində elm və mədəniyyət yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. IX əsrdə İbn Xordadbəy (820–912) ərəbcə "Yollar və məmləkətlər haqqında kitab" əsərinin yazmışdır. Əsərin əsas məzmununu Bağdaddan şimala, Mərkəzi Asiyaya qədər və cənubdan-Hindistana qədər yolların təsviri təşkil edir. X əsrin məşhur səyyahı İbn Fadlan Volqa boyunda yaşayan bulqarlar və peçneqler, Qara dənizin şimalında yaşayan xalqlar haqqında zəngin məlumatlar verilmişdir.

Xərəzim şəhərində anadan olmuş Əbu-Reyhan Biruni (973–1048) "Astronomiya və ulduzlar haqqında Məsud Cədvəli" kitabında coğrafi koordinatların təyin edilməsi üsullarını izah etmiş, 600-dən çox yaşayış məntəqəsinin enlik və uzunluq koordinatını vermişdir. Əl-Biruninin "Hindistan", "İranın icmalı" əsərləri böyük maraq və əhəmiyyət kəsb edir. Əl-Biruni diametri 5 m olan qlobus hazırlamış,1°-lik qövsün uzunluğunu (111,6 km), Yerin meridian çevrəsinin uzunluğunu hesablamış (41500 km), onun Günəş ətrafında fırlanmasını söyləmişdir. O, Yerin fırlanma oxunun 29°34’ olduğunu müəyyən etmişdir. Nəsrəddin Tusi (1201–1274) 1259-cu ildə İranın Marağa şəhərində rəsədxana qurmuşdur. N.Tusi "Zic-Elxani" əsərində yaşadığı dövrdə məlum olan 256 şəhərin coğrafi kordinatlarını göstərmişdir. Orta əsrlərdə yaşamış coğrafiyaçı alimlər arasında Əbdülrrəşid Bakuvinin də adını çəkmək olar. Bakuvi Yeri 7 iqlim qurşağına bölmüşdür. O, Azərbaycan və onun şəhərləri haqqında da məlumat vermişdir. Bakuvi Azərbaycanı 4-cü və 5-ci iqlim qurşaqlarına aid edir. XVI əsrdə məşhur türk dənizçisi Piri Rəis Atlantik okeanının Afrika sahillərində üzmüş,1513-ci ildə Atlantik okeanın dəqiq topoqrafik xəritəsini tərtib etmişdir.

Böyük coğrafi kəşflər dövrü (XV–XVII əsrlər) (15–17 əsrlər)

 
Xristofor Kolumbun dörd səyahəti

Yeni dövrün ilk əsrləri (XV–XVI əsrlər) Avropa sənayesinin və ticarətin inkişafı, elmin və mədəniyyətin sürətli yüksəlişi ilə xarakterizə olunurdu.Böyük Coğrafi kəşflərin tarixinə əsaslı diqqət yetirilməsi onunla bağlıdır ki, birincisi, bu kəşflər coğrafi ideyaların irəliyə doğru inkişafı nəticəsində mümkün olmuşdur, ikincisi, coğrafi kəşflər öz növbəsində yeni coğrafi ideyaların inkişafına güclü təsir göstərmişdir. Böyük coğrafi kəşflərin ilkin mərhələsində bir sıra səbəblər üzündən İspaniya və Portuqaliya digər ölkələrlə müqayisədə qarşıda duran mürəkkəb vəzifələrin yerinə yetirilməsinə daha çox hazır idilər. Məhz bu iki Pireney ölkəsinin səyyahları bir neçə onilliklərdə Afrikanın ətrafını dolanmaqla Şərq ölkələrinə və Amerikaya gedən yolları kəşf etmişlər, Şərq yolunun axtarışı ilə onlar Hindistanı və Qərb yolunun axtarışı ilə isə iki böyük materiki – Şimali və Cənubi Amerikanı kəşf etdilər və öyrəndilər.

Lakin XVI əsrin ortalarından başlayaraq Pireney ölkələri zəbt etdikləri sərvətlər ilə məhdudlaşaraq, yeni torpaqlar axtarışından imtina etdilər və əsas diqqəti tutuqları yerləri əldə saxlamağa yönəltdilər. Göstərilən vaxtdan sonra onların yerinə daha güclü olan İngiltərə və Hollandiya gəldi.

Hindistana yol axtaran Diaş Bartolomeu (1450–1500) ilk dəfə 1487–1488-ci illərdə Afrikanın cənub ucqarlarından keçərək indiyə qədər qapalı hesab olunan Hind okeanına çıxır. Lakin güclü fırtınalar onun gəmilərini əldən elə salır ki, o, həmin burnu "Fırtına burnu" adlandırır. Amma indi biz coğrafiya xəritələrində bu ada rast gəlmirik, ona görə ki, Portuqaliya Kralı II Juan "Fırtına burnu"nu "Ümüd burnu" adlandırmağı əmr edir. Çünki Diaşın kəşfi portuqaliyalılara zəngin Hindistana dəniz yolu ilə gedib çıxmaq ümidini verirdi.

Xristofor Kolumbun 1492-ci ildə ilk dəfə Atlantik okeanını üzüb keçməsi Böyük coğrafi kəşflərin başlanğıcı kimi qəbul olunur (şəkil 10). Amerika sahillərinə yaxınlaşan Kolumbun gəmiləri ilk dəfə olaraq 12 oktyabr 1492-ci ildə sahildə qurunu görürlər və sonrakı gün özlərinin kəşf etdikləri torpağa ayaq basaraq onu Vest-İndiya adlandırırlar. Bu, birinci səyahəti zamanı (1492–1493-cü illər) X.Kolumb Baham, Kuba və Haiti (Espanyola) adalarını kəşf edir.

Onun ikinci səyahəti (1493–1496-cı il) Kiçik Antil adalarının bir qrupunun, Puerto-Riko və Yamayka adalarının kəşfinə gətirib çıxarır; bundan başqa Kubanın cənub sahillərini tədqiq edir (materikin bir hissəsi kimi başa düşürdü). Üçüncü səyahəti (1498–1500-cü il) zamanı cənubi Amerika materikinin şimal sahillərindəki Orinoko çayının ağzı və Trinidad adası kəşf olunur.

Kolumb Cənubi Amerika materikinin sahillərində olsa da, onu Köhnə Dünyanın bir adası hesab edirdi və Yeni Dünyanı kəşf etdiyini heç təsəvvürünə belə gətirmirdi.

Dördüncü səyahəti zamanı (1502–1504-cü ildə) o, Mərkəzi Amerikanın 2 min km. uzunluğundakı sahillərini kəşf edir və Panama bərzəxinə yaxın hissədən qərbə yol axtarır. X.Kolumb daha sonra Honduras Nikaraqua, Kosta-Rika və Panama sahilboyu üzərək cənub-şərqə gedib Daryen körfəzinə çıxır.

Varlı İspan gəmi sahibləri 1499–1500-cü illərdə Ameriqo Vespuççinin iştirakı ilə cənubi Amerikaya dörd ekspedisiya təşkil edirlər. Onlar 700–800 mil uzunluğunda sahilləri öyrənirlər və Amazon çayının ağzını kəşf edirlər.

 
Vasko da Qamanın Hindistana səfəri

1497-ci ildə kral Manuel Vasko da Qamanın (1469–1524) başçılığı altında Hindistana ekspedisiya göndərir. Afrikanın şərq sahili boyu üzərək Mozambik adalarına gəlir və burada o qızğın ticarət edən ərəb tacirlərini görür. Şimal istiqamətində üzən Vasko da Qama Malinda limanına gəlib çatır. Burada portuqaliyalılar yerli hökmdarların köməyi ilə ən mahir ərəb losmanı və kartoqrafı hesab olunan Əhməd İbn-Məcidi özlərinə bələdçi götürürlər. Vasko da Qama onun köməyi və musson-səmt (may ayı) küləklərindən istifadə edərək 1498-ci ildə Hindistan sahillərinə gəlib çatır. O, yerli tacirlərlə alver edərək, ədviyyat, qızıl və bahalı daş-qaşla öz gəmilərini yükləyir və yenə də musson küləklərindən istifadə edərək geriyə – Afrika sahillərinə və oradan isə 1499-cu ildə Portuqaliyaya qayıdır. Beləliklə, Vasko da Qama Afrika ətrafına cənubdan dolanaraq dəniz yolu ilə Hindistana gəlmiş ilk avropalı hesab olunur. Bu təkcə Portuqaliya tarixində deyil, dünya ticarəti tarixində də önəmli bir hadisə idi. Həmin vaxtdan başlayaraq Süveyş kanalı (1869) açılanadək, Avropa ilə Hindistan və Çin arasında ticarət əvvəlki kimi Aralıq dənizi ilə yox, Atlantik okeanı – Ümid Burnu yanından keçən dəniz yolu ilə aparıldı. Yeni açılan bu dəniz yolu tarixi İpək yolunun da tənəzzülünə səbəb oldu. Sosial-siyasi baxımdan isə Hindistanın talan və işğalının başlanğıcını qoydu.

 
Magellanın dünya səyahəti

Fernan Magellan (1480–1521) 1519-cu ilin 20 sentyabrında beş gəmi ilə İspaniyadan ilk dünya səyahətinə yola düşür. Atlantik okeanını keçdikdən sonra Magellan Cənubi Amerika sahilləri boyu üzərək qərbə gedən boğazı axtarır və nəhayət 520 c.e. indi onun adını daşıyan Magellan boğazını böyük çətinliklə keçərək okean ənginliklərinə çıxır. Dar, qaranlıq boğaz döngələrindən sakit bir okeana çıxan ekspedisiya iştirakçılarında xoş təəssürat yaranır və bu okeanı Sakit okean adlandırırlar. Dünyada ilk dəfə Sakit okeanın ən enli yerindən üzüb keçən Magellanın gəmiləri xoş və acı günləri yaşamaqla dörd aydan sora gəlib indiki Filippin adalarına çıxırlar. Burada Magellan yerli tayfalar arasında gedən vuruşmaya qoşulur və 27 aprel 1521-ci ildə öldürülür.

Qalan gəmilərdən birisi Xuan Sebastyan Elkanonun başçılığı ilə bütün yol boyu portuqaliyalılardan gizli əvvəlcə Moluk adalarına gəlir, orada xeyli ədviyyat yükləyir, Timor adasından keçib böyük çətinliklərlə Hind okeanının cənub enliklərilə üzərək, Ümid burnundan keçib 1522-ci ilin 8 sentyabrında salamat qalmış cəmi 18 nəfər dənizçi ilə (yola çıxan 265 nəfərdən) gəlib İspaniyaya çatır.

Hollandiya böyük cəsarətlə Yeni kəşflər təşəbbüsünü öz əlinə keçirdi. 1602-ci ildə təşkil olunmuş "Ost-İndiya Hollandiya şirkəti" bir neçə ildən sonra Zond adalarındakı ən mühüm əraziləri portuqaliyalıların əlindən aldı. Yeni sərvət mənbələrinin axtarışı onları tezliklə Avstraliya sahillərinə gətirib çıxartdı. Hollandiya dənizçisi Villem Yanszon Torresdən bir neçə ay əvvəl Avstraliya sahillərində olmuş ilk avropalı hesab olunur. O, 1606-cı ildə Keyp-York yarımadasının qərb sahillərini öz xəritəsinə köçürmüşdür. Artıq XVII əsrin ilk illərində hollandiyalı dənizçilər Avstraliyanın "Yeni Hollandiya" sahillərini görürdülər, 1615-ci ildən sonra onun qərb, qismən şimal və cənub sahillərinin xəttləri müəyyənləşdirilmişdir.

Müasir coğrafi tədqiqatlar dövrü

On səkkizinci əsrin ortası və on doqquzuncu əsrin birinci yarısında Avropanın bir sıra ölkələrində sənaye inqilabı baş verir, kapitalizm sürətlə inkişaf edir və onun texniki bazası möhkəmlənir. Bu dövrdə, xüsusilə İngiltərə xeyli güclənir və öz rəqiblərini sıxışdıraraq dünyanın ən böyük müstəmləkəçi dövlətinə çevrilir.

Ceyms Kuk (1728–1779) görkəmli ingilis dəniz səyyahı olub, dünya səyyahları arasında adı Kolumb və Magellandan sonra üçüncü çəkilir. Ceyms Kuk ilk dəfə həm Arktika və həm də Antarktidada olmuş, ilk dəfə cənub qütb dairəsini kəsib keçmiş, onun gəmiləri üç dəfə Yer kürəsini dolanmış və altı dəfə ekvatoru kəsmişdir. Kukun apardığı coğrafi kəşflərin siyahısını tutmağın özü çox vaxt tələb edərdi. Böyük ingilis səyyahı Avstraliyanın bütün şərq sahillərini, Yeni Kaledoniyanı, Havay, Cənubi Georgiya, Yeni Zelandiya və s. adaları kəşf edib. Faktiki olaraq Kuk ilk dəfə Okeaniyanı dünyaya tanıdanlardan olmuşdur.

Onun həyata keçirdiyi ən böyük kəşflər sayəsində Yerin cənub yarımkürəsinin xəritəsi özünün müasir şəklini ala bilmişdir. Kuk böyük elmi nəticələr verən üç dünya səyahəti etmişdir.

 
Amudsen və Skotun Cənub qütbü marşurutu

1819–1821-ci illərdə Rusiya dövləti F. F. Bellinshauzen və M.P.Lazaryevin başçılığı ilə naməlum Cənub materikinin axtarışına ekspedisiya göndərir. Onların gəmiləri bu naməlum materikin ətrafına fırlanır, beş dəfə sahilə xeyli yaxınlaşır və Antarktikanın sularında çoxlu yeni adalar kəşf edir. Ekspedisiyanın Antarktida sahillərinə ilk dəfə yaxınlaşdığı gün-28 yanvar 1820-ci il onun kəşf olunma tarixi kimi qəbul olunur. Sonralar bir sıra digər ekspedisiyalarda iştirak etmiş F.F.Bellinshauzeni sonuncu böyük dəniz səyyahı adlandırmaq olar. Yerin axırıncı materiki artıq kəşf olunmuşdur.

XIX əsrin sonuna yaxın Yerin qütblərini kəşf etmək uğrunda mübarizə özünün kulminasiya nöqtəsinə çatır. Özü də bu yarışda ön plana elmi maraqlardan daha çox yox, milli və şəxsi nüfuzlar çəkilmişdir. Amerikalı Robert Piri (1856–1920) həyatının 23 ilini Şimal qütbünün öyrənilməsinə həsr etmişdir. Bir neçə ciddi cəhətlərdən sonra Robert Piri nəhayət, 1909-cu ildə tarixdə ilk dəfə olaraq Şimal qütbündə olur.

Cənub qütbünə isə kimin tez çatacağı uğrunda gedən mübarizə faciə ilə nəticələnir. Norveçli Raul Amundsenin başçılıq etdiyi ekspedisiya itlər qoşulmuş xizəklərlə 1911-ci ilin dekabrında Cənub qütbünə çatır, orada məktub və çadır qoyub geri dönür. At qoşqu heyvanları qoşulmuş xizəklə yola düşən ingilis Robert Skotun (1868–1912) ekspedisiyası bir aydan sonra gəlib cənub qütbünə çatır və burada Norveç bayrağını görür. İngilislər gecikdiklərinə görə mənəvi cəhətdən dərin sarsıntı keçirirlər və geri qayıdarkən yolda həlak olurlar.

Beləliklə, qütblərin kəşfi uğrunda gedən böyük epopeya başa çatır, lakin həmin dövrdə onların elmi cəhətdən öyrənilməsi hələ aparılmırdı. Yalnız sonralar yeni texniki avadanlıqlarla təchiz olunan ekspedisiyalar Arktika və Antarktikanın əsaslı öyrənilməsinə başlayırlar.

Elmi ekspedisiyalar və coğrafi nəzəriyyələr

XIX əsrdə elmin, texnikanın coşğun inkişafı öz təsirini coğrafiyaya da göstərdi. Bu dövrdə yeni coğrafiyanın əsaslarını qoyan – Aleksandr Humbolt, Karl Ritter, İohan Tünen, K. İ. Arsenyev və s. kimi görkəmli alimləri misal göstərmək olar.

 
Aleksandr Humboltun Latın Amerikasına etdiyi ekspedisiyası

XIX əsrin yeni coğrafiyasının böyük tədqiqatçısı, səyyah, təbiətşünas, geoloq müqayisəli fiziki coğrafiyanın, landşaftşünaslığın banisi Aleksandr Humbolt (1769–1859) olmuşdur. O, coğrafiya elminə Cənubi və Şimali Amerika, Mərkəzi Asiya, Ural, Altay ölkəsi və dünyanın başqa rayonlarına səyahət etməklə dərin elmi müşahidələr aparmaqla gəlmişdir. Həyata keçirdiyi iri elmi ekspedisiyalarda çoxlu məlumatlar toplamış, yol qeydləri aparmış və sonra bu məlumatları sintez edərək qiymətli elmi əsərlər yazmışdır. Onun qələmindən 600-dən artıq coğrafiyanın müxtəlif sahələrini əhatə edən qiymətli əsərlər çıxmışdır. Bu əsərlərin çoxu sanballı monoqrafiyalar və elmi kitablardır. Amerikanın təbiətinə aid 30 cildlik, Mərkəzi Asiyaya aid 3 cildlik, Yerin təbiəti və insan problemlərinə aid 4 cildlik əsərlər nəşr etdirmişdir.

Klassik coğrafiyanın ikinci böyük nümayəndəsi A.Humboltun müasiri Karl Ritter (1779–1859) olmuşdur. Müqayisəli coğrafiyanın tərəfdarı olan Karl Ritter dərin bilikli, geniş dünyagörüşlü alim idi. Almaniyada Berlin universitetinin ilk coğrafiya kafedrasını təşkil etmiş və onun professoru olmuşdur. Onun dərin mənalı, maraqlı mühazirələrini bir çox görkəmli alimlər – isveçrəli A.Qyuye, fransız Elize Reklü, rus Pyotr Semyenov-Tyanşanski və b. dinləmişlər. A.Humboltdan fərqli olaraq, Ritter səyahət etməmişdi. O, kabinet alimi idi. Buna baxmayaraq o, zəngin coğrafi və fəlsəfi ədəbiyyatdan istifadə edərək, çoxlu əsərlər yazmışdır. Bu əsərlər sırasında 19 cildlik "Təbiətə və insan tarixinə aid yerşünaslıq və ya ümumi müqayisəli coğrafiya" adlı əsəri də var. Əsər böyük həcmli olsa da, oradakı mülahizələr Afrikaya və Avropanın bir hissəsinə aid materiallar üzərində qurulmuşdur. Ritterin nəzəri coğrafi görüşləri müqayisəli yerşünaslıq ideyası bu kitabda öz əksini tapmışdır.

Klassik coğrafiyanın görkəmli nümayəndələrindən biri də alman mülkədarı, ilk sahə modelinin yaradıcısı İohann Tünen (1783–1850) olmuşdur. O, kənd təsərrüfatı istehsalının yerləşdirilməsinin optimal modelinə yaxın ilk sxem tərtib etmiş, "Təcrid olunmuş dövlət" (1826) kitabında bu modelləşdirmə ideyasının izahını vermişdir. O, kənd təsərrüfatının yerləşdirilməsinə təsir edən 3 amili – 1) istehsalın xarakterini, 2) torpaqların münbitliyini və bitkilərin xüsusiyyətlərini, 3) bazar qiymətləri ilə müqayisədə nəqliyyat xərclərini əsas götürmüşdür.

Azərbaycanda coğrafiyanın inkişafı

  Əsas məqalə: Azərbaycan coğrafiya tarixi
 
İlk coğrafiya dərsliyinin müəllifi,Qafur Rəşad Mirzəzadə

Qədim Azərbaycanın təbiəti, sərvətləri, xalqları, ümumiyyətlə, coğrafiyası haqqında Herodotun, Strabonun, Plininin, Plutarxın, Ptolomeyin əsərlərində geniş məlumatlar vardır. XIV əsrin axırı – XV əsrin birinci yarısında yaşamış Azərbaycan coğrafiyaçısı və tarixçisi Əbdürrəşid Bakuvinin coğrafiyaya dair fikirləri maraq doğurur. O, 1404-cü ildə yazdığı "Abidələrin xülasəsi və qüdrətli hökmdarın möcüzələri" adlı əsərində Bakının neft quyuları haqqında zəngin məlumat verir. Bakuvi Yer kürəsini yeddi iqlimə bölmüş, hər iqlimdə yerləşən ölkələr, şəhərlər, dənizlər, adalar haqqında məlumat vermişdir. Bakuvi Azərbaycanı 4-cü və 5-ci iqlimə daxil edir.

Hacı Zeynalabdin Şirvani (1780–1837) ömrünün 40 ilini səyahətdə keçirmişdir. Yazdığı "Cənnət bağı səyahətləri" , "Səyahət bağı" əsərlərində Azərbaycan, Mərkəzi Asiya, Yaxın Şərq ölkələrinin coğrafiyası, etnoqrafiyası, görkəmli şəxsləri, abidələri haqqında qiymətli məlumatlar vermişdir. Onun coğrafi adların mənşəyi haqqında çoxlu mülahizələri vardır. Abbasqulu ağa Bakıxanov (1794–1846) coğrafiya sahəsində də xidmətləri vardır. O, səyahət etdiyi ölkələrin geniş coğrafi ölkələrin geniş coğrafi təsvirini vermiş, "Qəribə kəşflər" əsərini Amerika qitəsinin kəşf olunmasına – ümumiyyətlə, Amerikanın coğrafi təsvirinə həsr etmişdir.

İsmayıl Qutqaşınlı (1806–1861). Məkkə səfərini əks etdirən "Səfərnamə" adlı əsəri coğrafiya baxımdan qiymətlidir. Görkəmli maarifçi, təbiətşünas alım Həsən bəy Zərdabinin (1842–1907) Azərbaycanda coğrafi fikrin inkişaf etdirilməsində böyük rolu olmuşdur.

Qafur Rəşad Mirzəzadə (1884–1943) Azərbaycanın görkəmli coğrafiyaçıdır. O, Azərbaycanda coğrafiya tədrisi metodikasının əsasını qoymuş, Azərbaycanda ilk dəfə Azərbaycan dilində coğrafiya dərsliyi yazmışdır. Onun "Qafqaz coğrafiyası", "Ümumi coğrafiya", "Azərbaycan coğrafiyası", "Coğrafiya terminləri lüğəti", "Ümumi fiziki coğrafiya" adlı əsərləri respublikamızda coğrafiya elminin inkişafı üçün qiymətli töhfələrdir.

Məhəmmədhəsən Baharlı (1896–1943) Azərbaycanda coğrafiya elminin inkişafında misilsiz rol oynamışdır. M. Baharlının Azərbaycan coğrafiyasına gətirdiyi ən böyük töhfə "Azərbaycan" kitabıdır. Bu kitab 1921-ci ildə Azərbaycan və rus dillərində çap olunmuşdur. Respublikamızda coğrafiya məktəbi olmadığı üçün kadrlar Rusiyanın müxtəlif şəhərlərində yetişdirilir. Azərbaycanda Respublikası Elmlər Akademiyasının Coğrafiya İnstitutu yarandıqdan sonra respublikamızda coğrafiya elmi sürətlə inkişaf etmişdir.

Coğrafiyanın vəzifələri və strukturu

Hazırda coğrafiyanın əsas vəzifəsi coğrafi proqnozlar verməkdir. Coğrafi proqnozlar əvvəlki tədqiqatların nəticələrinə əsaslanaraq gələcəkdə (yaxın zamanda) baş verəcək coğrafi hadisələrin düzgün olaraq göstərilməsidir. Coğrafiya təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsi və onların mühafizə yollarını müəyyənləşdirir.

Müasir coğrafiya elmi üç əsas sahədən ibarətdir:

1.Fiziki coğrafiya (təbiət elimləri). Fiziki coğrafiya özündə bir çox elmləri birləşdirir.

2.İqtisadi və sosial coğrafiya (ictimai elmlər). Əhalini, sənayeni, kənd təsərrüfatını, nəqliyyatı, müxtəlif xidmət sahələrini və s.tədqiq edən elmlərə ayrılır.

       
Tarixi coğrafiya Sosial coğrafiya İqtisadi coğrafiya Siyasi coğrafiya
       
Əhali coğrafiyası Nəqliyyat coğrafiyası Turizim coğrafiyası Şəhər coğrafiyası

3.Kartoqrafiya (texniki elmlər)-Çox vaxt Xəritəşünaslıq adlanan bu sahə aşağıda ki, elmlərlə sıx əlaqəlidir.

   
Geodeziya Topqrafiya

Coğrafiyanın tədqiqat metodları

Coğrafiyanın tədqiqat sahəsi, coğrafi mühitdə baş verən ümumi qanunauyğunları, tərkibini, onun inkişaf dinamikasını və ərazi üzrə differensiasiyasını öyrənməkdən ibarətdir. Coğrafiyanın tədqiqat metodları bunlardır:

  1. Sistemli təhlil.
  2. Statistik.
  3. Kartoqrafik.
  4. Sistemli yanaşma.
  5. Riyazı.
  6. Sorğu aparılması.
  7. Tarixi materiallardan istifadə.
  8. Balans.
  9. Modelləşdirmə.
  10. Qruplaşdırma.
  11. Müqayisəli təhlil.
  12. Çöl tədqiqatları.

Göstərilən metodlarla yanaşı, bütün fiziki – coğrafi tədqiqatlar üç mərhələdə aparılır:

  • Hazırlıq.
  • Çöl.
  • Kameral.

Coğrafiyanın başqa elmlərlə əlaqəsi

 
Coğrafiya elimlər sisteminin onunla əlaqədar elmlər arasında yeri.

Coğrafiya ilə yanaşı bir çox elimlər Yer kürəsini öyrənir. Buraya geologiya, geofizika, geokimya, biologiya və s.daxildir. Bundan başqa coğrafiyanın yuxarıda göstərilən sahələri ayrı-ayrılıqda bir çox elmlərlə sıx əlaqəlidir. Coğrafiyaya ən yaxın elm sahəsi geologiyadır. Fiziki coğrafiyanın fizika, kimya, astronomiya və riyaziyyatla müxtəlif mövzularda bağlılığı var. Coğrafiyanın ekologiya və biologiya ilə ortaq sahələri var. Məsələn bitkilərin və heyvanların yayılmasını öyrənən elm sahəsi var: Biocoğrafiya. Buraya zoocoğrafiya və bitki coğrafiyası sahələri daxildir. Ekologiya elmi zatən hər bir sahədə coğrafiya ilə sıx bağlantıya malikdir.

İqtisadi və sosial coğrafiya ilk növbədə iqtisadiyyat və sosiologiya elmləri ilə əlaqəlidir. Bundan başqa ictimai elmlərdən tarix,toponimika, politologiya (siyası elm), etnologiya iqtisadi və sosial coğrafiya ilə əlaqəlidir.

Zaman keçdikcə coğrafiya elminin sferasından bir-çox müstəqil elmlər meydana gəldi:

İstinadlar

  1. Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ekoloqların məlumat kitabı[ölü keçid]. "Elm" nəşriyyatı. Bakı: 2003. 516 s.
  2. Л.П.Шубаjев. Yмуми Jершyнаслыг. Бакы. 1986. с.7.
  3. http://lah.ru/konspekt/gipoteza/242nbogi.htm
  4. Coğrafiya ensiklopediyası. I kitab. Bakı: 2012, s.7.
  5. http://www.kitabxana.net/files/books/file/1280412030.pdf.
  6. И.Ш.Шифман. Финикийские мореходы. Наука, 1965, c.43–49
  7. http://www.e-reading.ws/bookreader.php/1019607/Shifman_-_Finikiyskie_morehody.html
  8. http://big-archive.ru/geography/basis_of_common_geography/3.php
  9. http://www.kitabxana.net/files/books/file/1280412030.pdf
  10. Kompas
  11. Coğrafiya ensiklopediyası.I kitab.Bakı 2012.s.15
  12. http://simposium.ru/ru/node/9904
  13. Coğrafiya ensiklopediyası.I kitab.Bakı 2012.s.15.
  14. . 2016-12-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-07.
  15. Coğrafiya ensiklopediyası. I kitab. Bakı: 2012, s.18.
  16. http://www.physchem.chimfak.rsu.ru/Source/History/Persones/Ptolemaios.html
  17. В.Ж.Габриэль."Всеобщая история географических открытий".Москва.2007.c.102.
  18. . 2016-11-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-13.
  19. . 2015-05-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-23.
  20. CoğrafiyaAbituriyentlər üçün dərs vəsaiti.E.Əliyev,N.Cəbrayılov.Bakı.2007.s.5.
  21. http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/6172/%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F
  22. http://wiki.vspu.ru/workroom/iteach2007/ichanskijsv_saparovag/pag51
  23. http://worldofscience.ru/geografija-mira/6962-svyaz-ekonomicheskoj-i-sotsialnoj-geografii-mira-s-drugimi-naukami.html

Həmçinin bax

  Vikianbarda Coğrafiya ilə əlaqəli mediafayllar var.

Xarici keçidlər

  • Piriyev V. Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası. Bakı: "Müəllim" nəşriyyatı, 2006.
  • Əliyev M. C., Həsənli F. A. Coğrafi kəşflərinin tarixi və səyyahlar (pedaqoji universitetlər üçün dərs vəsaiti). Bakı, 2009.
  • http://www.google.com/earth/

Avqust 05, 2021
coğrafiya, γεωγραφία, yerin, təsviri, γεια, torpaq, γραφειν, yazmaq, təsvir, etmək, təbii, istehsal, ərazi, komplekslərini, onların, komponentlərini, tədqiq, edən, təbiət, ictimai, elmlər, sistemi, təbiət, ictimai, coğrafiya, elmlərinin, vahid, sistem, şəklind. Cografiya yun gewgrafia yerin tesviri geia Yer torpaq ve grafein yazmaq tesvir etmek tebii ve istehsal erazi komplekslerini ve onlarin komponentlerini tedqiq eden tebiet ve ictimai elmler sistemi Tebiet ve ictimai cografiya elmlerinin vahid sistem seklindeki birliyi 1 Dunyanin muasir xeritesi Ilk evvel cografiya Yer haqqinda ensiklopedik elm olmusdur Diferensasiya prosesinde birinci novbede iki esas qola ayrildi fiziki cografiya ve iqtisadi cografiya Bunun sebebi hemin elimlerin oyrendiyi obyektlerin muxtelifliyi idi Fiziki cografiya tebiet elmlerinin kesf etdikleri qanunlari rehber tutur iqtisadi cografiya ise ictimai elmdir Iqtisadi cografiya ictimai istehsalat senayeni kend teserrufatini hemcinin ehalini onlarin yerlesmesini ve istehsalat erazi komplekslerini oyrenir Iqtisadi cografiya da fiziki cografiya kimi umumi ve regional hisselere ayrilir Cografiya elmleri sistemine hemcinin kartoqrafiya daxildir Bu elm texniki elmdir lakin o cografiyanin inkisafina sebeb olmus hetta bezen onu qabaqlamisdir Onun esas meqsedi tebiet obyektlerinin hadiselerinin ve cemiyyetin mekanca yerlesmesini uygunlasmasini qarsiliqli elaqesini deyismesini eks ve tedqiq etmekden ibaretdir 2 Mundericat 1 Cografiyanin tarixi 1 1 Qedim dovr 1 1 1 Sumerde ve Babilistanda cografi biliklerin toplanmasi 1 1 2 Qedim Misirde cografi bilikler 1 1 3 Qedim Iranda etraf eraziler haqqinda melumatlar 1 1 4 Finikiyada cografi bilikler 1 1 5 Qedim Hindistanda cografi biliklerin yaranmasi 1 1 6 Qedim Cinde cografiyanin inkisafi 1 1 7 Antik cografiya 1 1 7 1 Yunanistanda Cografiya elmi 1 1 7 2 Qedim Roma imperiyasinda Cografiya elmi 1 2 Orta esrler dovru V XIV esrler 1 2 1 Serq olkelerinde Cografiya nin inkisafi 1 3 Boyuk cografi kesfler dovru XV XVII esrler 15 17 esrler 1 4 Muasir cografi tedqiqatlar dovru 2 Elmi ekspedisiyalar ve cografi nezeriyyeler 3 Azerbaycanda cografiyanin inkisafi 4 Cografiyanin vezifeleri ve strukturu 5 Cografiyanin tedqiqat metodlari 6 Cografiyanin basqa elmlerle elaqesi 7 Istinadlar 8 Hemcinin bax 9 Xarici kecidlerCografiyanin tarixi Redakte Esas meqale Cografiya tarixiCografi biliklerin inkisafi ve Yer kuresinin oyrenilmesi 4 esas dovre bolunur Qedim dovr Orta esrler dovru V XIV esrler Boyuk cografi kesfler dovru XV XVII esrler Muasir cografi tedqiqatlar dovru Qedim dovr Redakte Insanlar qedim dovrlerden baslayaraq etraf erazileri onlarin tebii cografi seraitini tebietde bas veren hadiseleri oyrenmeye cehd etmisler Eyni zamanda yaxin erazilerde yasayan tayfa ve xalqlari tanimaq onlarin yasadigi erazileri bilmek insanlara daha cox qida toplamasi yerlerini mueyyen etmek ve tayfalararasi toqqusmalardan uzaq olmaq ucun lazim idi Insanlarin sayinin artamasi muxtelif erazilerde yasayan tayfalarin birliklerinin yaranmasi dovletlerin formalasmasi ile neticelendi Sumer Misir Yunanistan Roma Cin ve Hindistanda dovletlerin yaranmasi daha uzaq erazilerin oyrenmeye maraq artirdi Sumerde ve Babilistanda cografi biliklerin toplanmasi Redakte Sumerde tapilan en qedim topoqrafik xerite Babilistanda cekilmis en qedim xerite Mesopotamiya ilkin cografi tesevvurlerin ve biliklerin yarandigi erazilerden biridir Decle ve Ferat caylari arasinda meskunlasan sumerler adlanan xalqlar tarix boyu bir nece dovlet qurmusdur Sumerlerin e e XXV esre aid gil lovheler uzerinde olan yazilari dovrumuze qeder gelib catmisdir Bu lovhelerde baliq pulcuqlarina oxsar simvollarla Livan daglari merkezde paralel xetlerle sumerler ucun muhum cehet teyini obyekti olan Ferat cayinin orta axari Zaqros daglari cekilir Dord cehetin olmasi fikri sumerlere mexsusdur 3 Qedim Babilistana aid olunan E e V esr hazirda Britaniya muzeyinde saxlanilan xeritelerin birinde seherlerin tesvirinden gorunur ki Dunya dairevi ve yasti formadadir Ferat cayi daglardan baslayaraq olkeden kecir ve okeana tokulur Xeritenin merkezinde Babilistan hemcinin kenarda Assuriya ve Urartu dovletlerinin adlari yazilmis Qedim Misirde cografi bilikler Redakte Qedim Misirlilerin oyrendiyi eraziler Uzaq erazilere ilk seyahetler qedim misirlilere mexsusdur Muxtelif tikililerde daslar fil sumuyu ve ya papirus uzerinde olan ve bize gelib catan yazilarda onlarin herbi yerleri haqqinda melumatlar vardir Bu melumatlarda gosterilir ki onlar e e XXIX esrde Suveys korfezine catmis ve Sinay yarimadasina kecmisdir I Tutmos Suriyani kecerek Ferat cayinin yuxari axarina Xatsepsut deniz seyaheti zamani Punt olkesine indiki Somali yarimadasi ve Yemen catmisdir E e VII esrin sonunda firon Nexo Misir Finikiya donanmasinda Qirmizi deniz boyu cenuba uzerek uc il erzinde Afrikanin etrafinda dolanaraq geri qayitmislar Bu seyahet barede qedim yunan alimi Herodot da melumat vermisdir 4 Bisutun yazilari Qedim Iranda etraf eraziler haqqinda melumatlar Redakte Indiki Iran erazisinde qedim dovrlerde movcud olmus Ehemeniler imperiyasi boyuk guce malik idi Boyuk II Kirin hakimiyyeti dovrunde e e 558 e e 530 Iran Midiya Lidiya Kicik Asiyada olan yunan seherleri Mesopotomiya o cumleden Babilistan Merkezi Asiyanin cox hissesi Qafqaz onun tabeliyinde olmusdur I Dara dovrunde e e 522 e e 486 farslar Pamir yaylasi qedim fars dilinde Pa i maxr Gunes allahi olan Mitra dami Ferqane vadisi Amuderya cayinin yuxari axari Hind cayinin sag sahillerindeki erazileri taniyirdilar I Daranin dovrunde olan yurusler ve zefer qazandiqlari olkeler haqqinda meshur Bisutun yazilari qalmisdir Farslarin melumatlari esasinda Heradot yazir Xezer daxili su hovzesidir hec bir denizle elaqeli deyildir Onun uzunlugu avarli gemide 15 gunluk eni en genis yerde 8 gunluk yoldur 5 Finikiya gemisi Finikiyada cografi bilikler Redakte Finikiya denizcileri Araliq denizi sahillerini oyrenmis ilk defe Cebellutariq bogazindan Atlantik okeanina cixmis Avropa ve Afrika sahilboyu olkelerinde olmuslar Bezi melumatlarda finikiyalilarin Baltik denizine qeder getdiyini buradan kehraba apardigini subut edir Bundan basqa finikiyali denizciler ilk defe ekvatoru kesib kecmisler ve ilk defe gunesi simalda gormusler 6 7 Qedim Hindistanda cografi biliklerin yaranmasi Redakte Qedim hindlilerin cografi biliklerinin ilk umumilesmis formasi onlarin muqeddes kitabelerinde saxlanir Hindlilerin en qedim salnamesi olan Riqveda kitabinda Himinlerin elmi poetik formada Sindxu Hind cayi ve onun qollari tesvir olunur Muqeddes himinler toplusu olan Vedalar kitabinda Bxavana darza Dunyanin guzgusu adli hisse dunyanin qurlusunun tesvirine hesr edilmisdir Mahabharatain altinci kitabinin Cografiya bolmesinde olan 300 seirde okeanlar denizler daglar ve caylarin adi var Ramayana kitabinda b e e III esrde hindlilere melum olan Yer kuresi tesvir olunur 8 Qedim Cinde cografiyanin inkisafi Redakte Cin kompasinin modeli Qedim Cin cografiyanin inkisaf etdiyi merkezlerden biri olmaqla beraber hem de o dovrde oyrenilen erazilerin genis olmasi ekinciliyin yaxsi inkisaf etmesi ile ferqlenir Qedim Cin medeniyyeti e e II I minillikde Xuanxe ve Yantsiz caylarinin asagi axinlarindaki duzenlikde yaranmisdir Qedim cinliler Xuanxe ve Yantsizi caylari boyunca yuxari qalxaraq dagliq erazileri ve asagi enerek Sari denizi ve Cenubi Serqi Cin denizi sahillerini Koreya yarimadasini ve hemcinin Tayvan adasini kesf etmisler E e II esrde cografiyaya dair eserlerin xususi formasi seyahetlerin yol tesviri yaranir Bele tesvirin muelliflerinden biri olan Cjan Syan e e 138 ci ilde Cin imperatoru terefinden Merkezi Asiyanin Yeddicayliq Semirecye rus rayonunda koceri heyat suren saklarin dusergesine gonderilir lakin onu yolda Merkezi Monqolustan ve Trans Baykal yuksek duzenliklerinde hokmranliq eden hunlar esir goturur On il esirlikde qaldiqdan sonra qacmaga muyesser olur Merkezi Tyan Sanin hundur asirimlarindan kecib donmayan Issik Kul golunun cenub sahiline koceri saklarin dusergesi olan Ciqu seherine gelib cixir oradan yeniden dag asirimlarini kecerek Narin cayi deresi boyunca Ferqane vadisine Qusyan Kassan seherine gelir Bir il sonra vetene qayidan Cjan Syan Pamir daglarini simaldan Alay vadisinden kecerek Tekle Mekan sehrasina gelib catir Onun sethi ile bir vadiden digerine kecerek axarsiz duzlu gol Lobnor yerlesen genis yasti cokekliye catir Ozunun hesablamalarina gore 14 2 min km yol qet etmis Cjan Syan ilk defe cinlileri Merkezi Asiyanin colleri sehralari iri dag sistemleri Tyan San ve Pamir bu daglardan baslayan ve Qerb denizine Aral denizi tokulen Amu Derya ve Sirderya caylari haqqinda durust melumatlarla tanis etmisdir Onun kecdiyi marsrutla e e II I esrlerin serhedlerinde Boyuk Ipek yolunun cenub qolu salinmisdir 9 Tarixi melumatlara gore e e XI VIII esrlerde Cinde ipek parca uzerinde yuksek seviyyede tertib olunmus torpaq ve poct yollari ve diger xeriteler duzeldilirdi Onlardan biri olan herbi xeritede yollar caylar daglar herbi postlar siqnal qulleleri yasayis yerleri ve orada olan evlerin sayi ve s eks olunmusdur Xeritelerde yerler deqiqlikle gosterilirdi Bunun ucun en mukemmel alet olan kompasdan istifade olunmasi haqqinda cin seyyahlari hele e e III esrde melumat vermeye baslamisdilar 10 Bizim eranin III esrinde mesafe olcen alet icad olunur yungul arabacigin tekeri ve barabani disli oturucu ile birlesdirilirdi Her li 576 m barabana vurmaqla qeyd olunurdu Bu icadin komeyi ile Cinde ipek parca uzerinde 18 sehifeden ibaret boyuk regional atlas duzeldilmisdir ki bir adam onun sehifesini gucle cevire bilirdi Antik cografiya Redakte Qedim Yunanistanda ve Qedim Roma b e e I minillikden eramizin V esrine qeder yuksek inkisaf seviyyesinde olmusdur Eyni zamanda indiye qeder gelib catan menbeler gosterir ki diger elmlerle yanasi burada Cografiya da yuksek inkisaf etmisdir Yunanistanda Cografiya elmi Redakte Hekateyin xeritesi B e e XVI XV esrlerde Araliq ve Qara denizleri birlesdiren Hellesnont Dardanel ve Bosfor bogazlari artiq yunanalara melum idi Yunanlar axeyliler az vaxtda Krit adasi da daxil olmaqla etrafda olan Rodos Kipr Evbeya adalari ve diger sahilboyu erazileri oz esaretlerine aldilar B e e VIII V esrlerde yunanlar Araliq denizinin butun sahillerine yayildilar Milet seherinden olan denizciler Nil cayinin mensebinde olarken onun yunan herfi deltaya D oxsadigini nezere alaraq bu erazini Delta adlandirdilar 11 Yunanlar Qara denizinin simal sahillerinde ve denizin Qafqaz daglari ile olan sahillerinde 50 den cox menteqenin esasini qoymusdular Qedim Yunanistanda tebietsunasligin esasini Miletli Fales b e e VII esrin sonu VI esrin ortalari qoymusdur O ufuq ufuqun cehetleri terminini ilk defe isletmis ve o vaxtdan cografiya xeriteleri cehetlere esasen tertib olunur Ilk bele xeritenin tertib edilmesi b e e 550 il Falesin sagirdi Aneksimandrin adi ile baglidir O Dunyanin xeritesi ve Qlobus traktatlarini yazmisdir Miletli cografiyacilar qiteler termininden istifade ederek Asiya ve Avropa ni ayirmaga basladilar Aneksimandrin muasiri olan Miletli Hekatey Liviyani Afrika da elave qite kimi ayirmisdir Hekatey dunyanin yunanalara melum olan hissesinin bize gelib catan ilk xeritesini tertib etmisdir 12 Heradot b e e 490 425 ozunun Tarix kitabinda tekce hadiseler haqqinda deyil hem de gezdiyi erazilerin ehalisi teserrufati cografi tesviri haqqinda da melumat verir Yerin kure seklinde olmasi evvelce b e e VI esrde Pifaqor sonra Eleyadan olan Parmenid b e e V IV esrler terefinden ireli surulmusdur Bu fikirler faktlarla tesdiq edilmirdi Pifaqorun fikrine gore kure ideal formadir Ona gore ilahi quvve butun goy cisimlerine bele ideal forma vermisdir 13 Eratosfenin olcu isleri Yerin kure seklinde olmasini Stargirden olan meshur filosof Aristotel ve Knidadan olan astronom Evdoks b e e IV esr subut etmisdir Simaldan cenuba gederken ulduzlarin biri gorunur digeri ufuqden gozden itir Bunu Yer sethinin eyri olmasi ile izah etmek olar Gemiler aciq okeanda uzaqlasdiqca ufuqde evvelce onlarin govdeleri sonra ise tedricen dor agaclari gozden itir Aristotel ona diqqet yetirmisdir ki Ay tutulan zaman Yerin kolgesi onun uzerinde dairevi gorunur daglara qalxdiqca ufuqde gorunen eraziler genislenir 14 Cografiya terminini ilk defe Eratosfen e e 276 194 cu iller isletmisdir Eratosfeni cox vaxt Cografiyanin atasi adlandirirlar Alim ozunun Cografi qeydler kitabinda Yerin tesvirini vermis ve melum olan erazilerin xeritesini tertib etmisdir O Yerin kure seklinde olmasi ideyasini qebul ederek Misirin Isgenderiyye seherinde olcme isleri aparmisdir Eratosfen Yerin radiusunun 6310 km 1 lik meredian qovsunun 110 km oldugunu teyin etmisdir Enliklerin derecelerle hesablanmasini ilk defe Hipparx b e e 160 125 aparmisdir O ilk defe meridiani 180 derceye bolmus xeritede derece sebekesi cekmis Yerin meskunlasma hissesinde 12 iqlim yeni enlik zonasi ayirmisdir Antik cografiyanin en muhum ideyalarindan biri Dunya okeaninin vahidliyi haqqindadir Bu fikiri ilk defe Aristotel soylemis sonra Eratosfen terefinden inkisaf etdirilmisdir O deyirdi ki eger Atlantik okeaninin genis sulari mane olmasa eyni paralel uzre Iberiyadan Priney yarimadasi Hindistana uzub kecmek olar Bu dovrde Cenubda olan torpaq saheleri Terra Australis Incognita Namelum Cenub Torpaqlari adlanmis ve 1 5 min ile yaxin sirr olaraq qalmisdir 15 Qedim Roma imperiyasinda Cografiya elmi Redakte Yer kuresinin Ptolomey terefinden cekilmis xeritesi Qedim Romada bir nece iri hecimli Cografiya kitablari yazilmisdir Bu kitablar hazirda da oz ehemiyyetini saxlayirlar Bu kitablardan birinin muellifi olan Strabon b e e 63 b e 24 iki eranin qovsaginda yasamisdir Strabon varli ve meshur aileden idi yaxsi tehsil almisdi Kicik Asiyada yerlesen Amasiyadan olan Strabonun Cografiya eseri 17 kitabdan ibaretdir Cografiya ile yanasi Tarixi qeydler kimi fundamental eserler yaratmisdir Ikinci eser dovrumuze gelib catmamisdir Kitabda Strabon o dovrde melum olan butun olkeler onlarin tarixi ehalisi teserrufati haqqinda diger menbelerde olmayan melumatlar verir Strabonun bu kitabinda ilk defe Azerbaycanin tebieti teserrufati ve ehalisi haqqinda yazili melumat verilir Eramizin II esrinde Misirde Isgenderiyye seherinde yasamis yunan alimi Klavdi Ptolemey 90 160 oz dovru ucun fundamental eser sayilan Cografiya kitabini yazmisdir Kitab bir cox esrler boyu yeni Intibah dovrune qeder olkeler ve regionlar haqqinda zengin melumat menbeyi kimi istifade etmisdir Kitab 8 hisseden ibaretdir Ptolemey hem de Dunya xeritesini tertib etmisdir Eratosfen ve Ptolomeyin xeritelerinde oxsarliq odur ki onlarin her ikisinde eyni quru eraziler Yeni ve Kohne Dunya Cenubi Avropa On Asiya ve Simali Afrika tesvir olunmusdur Ferqli cehet odur ki Eratosfenin xeritesinden ferqli olaraq Ptolomeyin xeritesinde meridian ve paraleller cekilmis yerin kureviliyi nezere alinmisdir XV esre qeder Ptolomeyin xeritesinden istifade olunmusdur Ptolomeyin xeritesinde dunyanin bir nece olkelerden ibaret oldugu gorunur 16 Orta esrler dovru V XIV esrler Redakte Erken orta esrlerde Avropada elm ve medeniyyet dinin tesiri altinda durgunluga ugradi Quldarliq dovrunun mutereqqi elmi fikirleri yaddan cixirdi Her cur tebii prosesler ve hadiselerin bas vermesi maddi varliqlarin yaranmasi haqqindaki fikirler Allahin iradesi ile baglanir dini efsaneler ile elaqelendirilirdi Serq olkelerinde Cografiya nin inkisafi Redakte Piri Reisin xeritesi Avropa olkelerinden ferqli olaraq ereb olkelerinde Yaxin Serqin ve Orta Asiyanin diger olkelerinde antik Yunan ve Roma cografiyasinin irsi hifz edilib saxlanilir onun en yaxsi numuneleri ereb diline tercume edilirdi Ereb Xilafetinin yaranmasi ereblerin Erebistan yarimadasindan butun Yaxin ve Orta Serq olkelerine Merkezi Asiyaya Simali Afrika ve Cenubi Avropaya yayilmasina imkan vermisdir VIII IX esrlerde Ereb Xilafetinde elm ve medeniyyet yuksek inkisaf seviyyesine catmisdir IX esrde Ibn Xordadbey 820 912 erebce Yollar ve memleketler haqqinda kitab eserinin yazmisdir Eserin esas mezmununu Bagdaddan simala Merkezi Asiyaya qeder ve cenubdan Hindistana qeder yollarin tesviri teskil edir X esrin meshur seyyahi Ibn Fadlan Volqa boyunda yasayan bulqarlar ve pecneqler Qara denizin simalinda yasayan xalqlar haqqinda zengin melumatlar verilmisdir Xerezim seherinde anadan olmus Ebu Reyhan Biruni 973 1048 Astronomiya ve ulduzlar haqqinda Mesud Cedveli kitabinda cografi koordinatlarin teyin edilmesi usullarini izah etmis 600 den cox yasayis menteqesinin enlik ve uzunluq koordinatini vermisdir El Biruninin Hindistan Iranin icmali eserleri boyuk maraq ve ehemiyyet kesb edir El Biruni diametri 5 m olan qlobus hazirlamis 1 lik qovsun uzunlugunu 111 6 km Yerin meridian cevresinin uzunlugunu hesablamis 41500 km onun Gunes etrafinda firlanmasini soylemisdir O Yerin firlanma oxunun 29 34 oldugunu mueyyen etmisdir Nesreddin Tusi 1201 1274 1259 cu ilde Iranin Maraga seherinde resedxana qurmusdur N Tusi Zic Elxani eserinde yasadigi dovrde melum olan 256 seherin cografi kordinatlarini gostermisdir Orta esrlerde yasamis cografiyaci alimler arasinda Ebdulrresid Bakuvinin de adini cekmek olar Bakuvi Yeri 7 iqlim qursagina bolmusdur O Azerbaycan ve onun seherleri haqqinda da melumat vermisdir Bakuvi Azerbaycani 4 cu ve 5 ci iqlim qursaqlarina aid edir XVI esrde meshur turk denizcisi Piri Reis Atlantik okeaninin Afrika sahillerinde uzmus 1513 ci ilde Atlantik okeanin deqiq topoqrafik xeritesini tertib etmisdir Boyuk cografi kesfler dovru XV XVII esrler 15 17 esrler Redakte Xristofor Kolumbun dord seyaheti Yeni dovrun ilk esrleri XV XVI esrler Avropa senayesinin ve ticaretin inkisafi elmin ve medeniyyetin suretli yukselisi ile xarakterize olunurdu Boyuk Cografi kesflerin tarixine esasli diqqet yetirilmesi onunla baglidir ki birincisi bu kesfler cografi ideyalarin ireliye dogru inkisafi neticesinde mumkun olmusdur ikincisi cografi kesfler oz novbesinde yeni cografi ideyalarin inkisafina guclu tesir gostermisdir Boyuk cografi kesflerin ilkin merhelesinde bir sira sebebler uzunden Ispaniya ve Portuqaliya diger olkelerle muqayisede qarsida duran murekkeb vezifelerin yerine yetirilmesine daha cox hazir idiler Mehz bu iki Pireney olkesinin seyyahlari bir nece onilliklerde Afrikanin etrafini dolanmaqla Serq olkelerine ve Amerikaya geden yollari kesf etmisler Serq yolunun axtarisi ile onlar Hindistani ve Qerb yolunun axtarisi ile ise iki boyuk materiki Simali ve Cenubi Amerikani kesf etdiler ve oyrendiler Lakin XVI esrin ortalarindan baslayaraq Pireney olkeleri zebt etdikleri servetler ile mehdudlasaraq yeni torpaqlar axtarisindan imtina etdiler ve esas diqqeti tutuqlari yerleri elde saxlamaga yoneltdiler Gosterilen vaxtdan sonra onlarin yerine daha guclu olan Ingiltere ve Hollandiya geldi Hindistana yol axtaran Dias Bartolomeu 1450 1500 ilk defe 1487 1488 ci illerde Afrikanin cenub ucqarlarindan kecerek indiye qeder qapali hesab olunan Hind okeanina cixir Lakin guclu firtinalar onun gemilerini elden ele salir ki o hemin burnu Firtina burnu adlandirir Amma indi biz cografiya xeritelerinde bu ada rast gelmirik ona gore ki Portuqaliya Krali II Juan Firtina burnu nu Umud burnu adlandirmagi emr edir Cunki Diasin kesfi portuqaliyalilara zengin Hindistana deniz yolu ile gedib cixmaq umidini verirdi Xristofor Kolumbun 1492 ci ilde ilk defe Atlantik okeanini uzub kecmesi Boyuk cografi kesflerin baslangici kimi qebul olunur sekil 10 Amerika sahillerine yaxinlasan Kolumbun gemileri ilk defe olaraq 12 oktyabr 1492 ci ilde sahilde qurunu gorurler ve sonraki gun ozlerinin kesf etdikleri torpaga ayaq basaraq onu Vest Indiya adlandirirlar Bu birinci seyaheti zamani 1492 1493 cu iller X Kolumb Baham Kuba ve Haiti Espanyola adalarini kesf edir Onun ikinci seyaheti 1493 1496 ci il Kicik Antil adalarinin bir qrupunun Puerto Riko ve Yamayka adalarinin kesfine getirib cixarir bundan basqa Kubanin cenub sahillerini tedqiq edir materikin bir hissesi kimi basa dusurdu Ucuncu seyaheti 1498 1500 cu il zamani cenubi Amerika materikinin simal sahillerindeki Orinoko cayinin agzi ve Trinidad adasi kesf olunur Kolumb Cenubi Amerika materikinin sahillerinde olsa da onu Kohne Dunyanin bir adasi hesab edirdi ve Yeni Dunyani kesf etdiyini hec tesevvurune bele getirmirdi Dorduncu seyaheti zamani 1502 1504 cu ilde o Merkezi Amerikanin 2 min km uzunlugundaki sahillerini kesf edir ve Panama berzexine yaxin hisseden qerbe yol axtarir X Kolumb daha sonra Honduras Nikaraqua Kosta Rika ve Panama sahilboyu uzerek cenub serqe gedib Daryen korfezine cixir Varli Ispan gemi sahibleri 1499 1500 cu illerde Ameriqo Vespuccinin istiraki ile cenubi Amerikaya dord ekspedisiya teskil edirler Onlar 700 800 mil uzunlugunda sahilleri oyrenirler ve Amazon cayinin agzini kesf edirler Vasko da Qamanin Hindistana seferi 1497 ci ilde kral Manuel Vasko da Qamanin 1469 1524 basciligi altinda Hindistana ekspedisiya gonderir Afrikanin serq sahili boyu uzerek Mozambik adalarina gelir ve burada o qizgin ticaret eden ereb tacirlerini gorur Simal istiqametinde uzen Vasko da Qama Malinda limanina gelib catir Burada portuqaliyalilar yerli hokmdarlarin komeyi ile en mahir ereb losmani ve kartoqrafi hesab olunan Ehmed Ibn Mecidi ozlerine beledci gotururler Vasko da Qama onun komeyi ve musson semt may ayi kuleklerinden istifade ederek 1498 ci ilde Hindistan sahillerine gelib catir O yerli tacirlerle alver ederek edviyyat qizil ve bahali das qasla oz gemilerini yukleyir ve yene de musson kuleklerinden istifade ederek geriye Afrika sahillerine ve oradan ise 1499 cu ilde Portuqaliyaya qayidir Belelikle Vasko da Qama Afrika etrafina cenubdan dolanaraq deniz yolu ile Hindistana gelmis ilk avropali hesab olunur Bu tekce Portuqaliya tarixinde deyil dunya ticareti tarixinde de onemli bir hadise idi Hemin vaxtdan baslayaraq Suveys kanali 1869 acilanadek Avropa ile Hindistan ve Cin arasinda ticaret evvelki kimi Araliq denizi ile yox Atlantik okeani Umid Burnu yanindan kecen deniz yolu ile aparildi Yeni acilan bu deniz yolu tarixi Ipek yolunun da tenezzulune sebeb oldu Sosial siyasi baximdan ise Hindistanin talan ve isgalinin baslangicini qoydu Magellanin dunya seyaheti Fernan Magellan 1480 1521 1519 cu ilin 20 sentyabrinda bes gemi ile Ispaniyadan ilk dunya seyahetine yola dusur Atlantik okeanini kecdikden sonra Magellan Cenubi Amerika sahilleri boyu uzerek qerbe geden bogazi axtarir ve nehayet 520 c e indi onun adini dasiyan Magellan bogazini boyuk cetinlikle kecerek okean enginliklerine cixir Dar qaranliq bogaz dongelerinden sakit bir okeana cixan ekspedisiya istirakcilarinda xos teessurat yaranir ve bu okeani Sakit okean adlandirirlar Dunyada ilk defe Sakit okeanin en enli yerinden uzub kecen Magellanin gemileri xos ve aci gunleri yasamaqla dord aydan sora gelib indiki Filippin adalarina cixirlar Burada Magellan yerli tayfalar arasinda geden vurusmaya qosulur ve 27 aprel 1521 ci ilde oldurulur Qalan gemilerden birisi Xuan Sebastyan Elkanonun basciligi ile butun yol boyu portuqaliyalilardan gizli evvelce Moluk adalarina gelir orada xeyli edviyyat yukleyir Timor adasindan kecib boyuk cetinliklerle Hind okeaninin cenub enliklerile uzerek Umid burnundan kecib 1522 ci ilin 8 sentyabrinda salamat qalmis cemi 18 nefer denizci ile yola cixan 265 neferden gelib Ispaniyaya catir Hollandiya boyuk cesaretle Yeni kesfler tesebbusunu oz eline kecirdi 1602 ci ilde teskil olunmus Ost Indiya Hollandiya sirketi bir nece ilden sonra Zond adalarindaki en muhum erazileri portuqaliyalilarin elinden aldi Yeni servet menbelerinin axtarisi onlari tezlikle Avstraliya sahillerine getirib cixartdi Hollandiya denizcisi Villem Yanszon Torresden bir nece ay evvel Avstraliya sahillerinde olmus ilk avropali hesab olunur O 1606 ci ilde Keyp York yarimadasinin qerb sahillerini oz xeritesine kocurmusdur Artiq XVII esrin ilk illerinde hollandiyali denizciler Avstraliyanin Yeni Hollandiya sahillerini gorurduler 1615 ci ilden sonra onun qerb qismen simal ve cenub sahillerinin xettleri mueyyenlesdirilmisdir 17 Muasir cografi tedqiqatlar dovru Redakte On sekkizinci esrin ortasi ve on doqquzuncu esrin birinci yarisinda Avropanin bir sira olkelerinde senaye inqilabi bas verir kapitalizm suretle inkisaf edir ve onun texniki bazasi mohkemlenir Bu dovrde xususile Ingiltere xeyli guclenir ve oz reqiblerini sixisdiraraq dunyanin en boyuk mustemlekeci dovletine cevrilir Ceyms Kuk 1728 1779 gorkemli ingilis deniz seyyahi olub dunya seyyahlari arasinda adi Kolumb ve Magellandan sonra ucuncu cekilir Ceyms Kuk ilk defe hem Arktika ve hem de Antarktidada olmus ilk defe cenub qutb dairesini kesib kecmis onun gemileri uc defe Yer kuresini dolanmis ve alti defe ekvatoru kesmisdir Kukun apardigi cografi kesflerin siyahisini tutmagin ozu cox vaxt teleb ederdi Boyuk ingilis seyyahi Avstraliyanin butun serq sahillerini Yeni Kaledoniyani Havay Cenubi Georgiya Yeni Zelandiya ve s adalari kesf edib Faktiki olaraq Kuk ilk defe Okeaniyani dunyaya tanidanlardan olmusdur Onun heyata kecirdiyi en boyuk kesfler sayesinde Yerin cenub yarimkuresinin xeritesi ozunun muasir seklini ala bilmisdir Kuk boyuk elmi neticeler veren uc dunya seyaheti etmisdir Amudsen ve Skotun Cenub qutbu marsurutu 1819 1821 ci illerde Rusiya dovleti F F Bellinshauzen ve M P Lazaryevin basciligi ile namelum Cenub materikinin axtarisina ekspedisiya gonderir Onlarin gemileri bu namelum materikin etrafina firlanir bes defe sahile xeyli yaxinlasir ve Antarktikanin sularinda coxlu yeni adalar kesf edir Ekspedisiyanin Antarktida sahillerine ilk defe yaxinlasdigi gun 28 yanvar 1820 ci il onun kesf olunma tarixi kimi qebul olunur Sonralar bir sira diger ekspedisiyalarda istirak etmis F F Bellinshauzeni sonuncu boyuk deniz seyyahi adlandirmaq olar Yerin axirinci materiki artiq kesf olunmusdur XIX esrin sonuna yaxin Yerin qutblerini kesf etmek ugrunda mubarize ozunun kulminasiya noqtesine catir Ozu de bu yarisda on plana elmi maraqlardan daha cox yox milli ve sexsi nufuzlar cekilmisdir Amerikali Robert Piri 1856 1920 heyatinin 23 ilini Simal qutbunun oyrenilmesine hesr etmisdir Bir nece ciddi cehetlerden sonra Robert Piri nehayet 1909 cu ilde tarixde ilk defe olaraq Simal qutbunde olur Cenub qutbune ise kimin tez catacagi ugrunda geden mubarize facie ile neticelenir Norvecli Raul Amundsenin basciliq etdiyi ekspedisiya itler qosulmus xizeklerle 1911 ci ilin dekabrinda Cenub qutbune catir orada mektub ve cadir qoyub geri donur At qosqu heyvanlari qosulmus xizekle yola dusen ingilis Robert Skotun 1868 1912 ekspedisiyasi bir aydan sonra gelib cenub qutbune catir ve burada Norvec bayragini gorur Ingilisler gecikdiklerine gore menevi cehetden derin sarsinti kecirirler ve geri qayidarken yolda helak olurlar Belelikle qutblerin kesfi ugrunda geden boyuk epopeya basa catir lakin hemin dovrde onlarin elmi cehetden oyrenilmesi hele aparilmirdi Yalniz sonralar yeni texniki avadanliqlarla techiz olunan ekspedisiyalar Arktika ve Antarktikanin esasli oyrenilmesine baslayirlar Elmi ekspedisiyalar ve cografi nezeriyyeler RedakteXIX esrde elmin texnikanin cosgun inkisafi oz tesirini cografiyaya da gosterdi Bu dovrde yeni cografiyanin esaslarini qoyan Aleksandr Humbolt Karl Ritter Iohan Tunen K I Arsenyev ve s kimi gorkemli alimleri misal gostermek olar Aleksandr Humboltun Latin Amerikasina etdiyi ekspedisiyasi XIX esrin yeni cografiyasinin boyuk tedqiqatcisi seyyah tebietsunas geoloq muqayiseli fiziki cografiyanin landsaftsunasligin banisi Aleksandr Humbolt 1769 1859 olmusdur O cografiya elmine Cenubi ve Simali Amerika Merkezi Asiya Ural Altay olkesi ve dunyanin basqa rayonlarina seyahet etmekle derin elmi musahideler aparmaqla gelmisdir Heyata kecirdiyi iri elmi ekspedisiyalarda coxlu melumatlar toplamis yol qeydleri aparmis ve sonra bu melumatlari sintez ederek qiymetli elmi eserler yazmisdir Onun qeleminden 600 den artiq cografiyanin muxtelif sahelerini ehate eden qiymetli eserler cixmisdir Bu eserlerin coxu sanballi monoqrafiyalar ve elmi kitablardir Amerikanin tebietine aid 30 cildlik Merkezi Asiyaya aid 3 cildlik Yerin tebieti ve insan problemlerine aid 4 cildlik eserler nesr etdirmisdir 18 Klassik cografiyanin ikinci boyuk numayendesi A Humboltun muasiri Karl Ritter 1779 1859 olmusdur Muqayiseli cografiyanin terefdari olan Karl Ritter derin bilikli genis dunyagoruslu alim idi Almaniyada Berlin universitetinin ilk cografiya kafedrasini teskil etmis ve onun professoru olmusdur Onun derin menali maraqli muhazirelerini bir cox gorkemli alimler isvecreli A Qyuye fransiz Elize Reklu rus Pyotr Semyenov Tyansanski ve b dinlemisler A Humboltdan ferqli olaraq Ritter seyahet etmemisdi O kabinet alimi idi Buna baxmayaraq o zengin cografi ve felsefi edebiyyatdan istifade ederek coxlu eserler yazmisdir Bu eserler sirasinda 19 cildlik Tebiete ve insan tarixine aid yersunasliq ve ya umumi muqayiseli cografiya adli eseri de var Eser boyuk hecmli olsa da oradaki mulahizeler Afrikaya ve Avropanin bir hissesine aid materiallar uzerinde qurulmusdur Ritterin nezeri cografi gorusleri muqayiseli yersunasliq ideyasi bu kitabda oz eksini tapmisdir Klassik cografiyanin gorkemli numayendelerinden biri de alman mulkedari ilk sahe modelinin yaradicisi Iohann Tunen 1783 1850 olmusdur O kend teserrufati istehsalinin yerlesdirilmesinin optimal modeline yaxin ilk sxem tertib etmis Tecrid olunmus dovlet 1826 kitabinda bu modellesdirme ideyasinin izahini vermisdir O kend teserrufatinin yerlesdirilmesine tesir eden 3 amili 1 istehsalin xarakterini 2 torpaqlarin munbitliyini ve bitkilerin xususiyyetlerini 3 bazar qiymetleri ile muqayisede neqliyyat xerclerini esas goturmusdur Azerbaycanda cografiyanin inkisafi Redakte Esas meqale Azerbaycan cografiya tarixi Ilk cografiya dersliyinin muellifi Qafur Resad Mirzezade Qedim Azerbaycanin tebieti servetleri xalqlari umumiyyetle cografiyasi haqqinda Herodotun Strabonun Plininin Plutarxin Ptolomeyin eserlerinde genis melumatlar vardir XIV esrin axiri XV esrin birinci yarisinda yasamis Azerbaycan cografiyacisi ve tarixcisi Ebdurresid Bakuvinin cografiyaya dair fikirleri maraq dogurur O 1404 cu ilde yazdigi Abidelerin xulasesi ve qudretli hokmdarin mocuzeleri adli eserinde Bakinin neft quyulari haqqinda zengin melumat verir Bakuvi Yer kuresini yeddi iqlime bolmus her iqlimde yerlesen olkeler seherler denizler adalar haqqinda melumat vermisdir Bakuvi Azerbaycani 4 cu ve 5 ci iqlime daxil edir Haci Zeynalabdin Sirvani 1780 1837 omrunun 40 ilini seyahetde kecirmisdir Yazdigi Cennet bagi seyahetleri Seyahet bagi eserlerinde Azerbaycan Merkezi Asiya Yaxin Serq olkelerinin cografiyasi etnoqrafiyasi gorkemli sexsleri abideleri haqqinda qiymetli melumatlar vermisdir Onun cografi adlarin menseyi haqqinda coxlu mulahizeleri vardir Abbasqulu aga Bakixanov 1794 1846 cografiya sahesinde de xidmetleri vardir O seyahet etdiyi olkelerin genis cografi olkelerin genis cografi tesvirini vermis Qeribe kesfler eserini Amerika qitesinin kesf olunmasina umumiyyetle Amerikanin cografi tesvirine hesr etmisdir Ismayil Qutqasinli 1806 1861 Mekke seferini eks etdiren Sefername adli eseri cografiya baximdan qiymetlidir Gorkemli maarifci tebietsunas alim Hesen bey Zerdabinin 1842 1907 Azerbaycanda cografi fikrin inkisaf etdirilmesinde boyuk rolu olmusdur Qafur Resad Mirzezade 1884 1943 Azerbaycanin gorkemli cografiyacidir O Azerbaycanda cografiya tedrisi metodikasinin esasini qoymus Azerbaycanda ilk defe Azerbaycan dilinde cografiya dersliyi yazmisdir Onun Qafqaz cografiyasi Umumi cografiya Azerbaycan cografiyasi Cografiya terminleri lugeti Umumi fiziki cografiya adli eserleri respublikamizda cografiya elminin inkisafi ucun qiymetli tohfelerdir Mehemmedhesen Baharli 1896 1943 Azerbaycanda cografiya elminin inkisafinda misilsiz rol oynamisdir M Baharlinin Azerbaycan cografiyasina getirdiyi en boyuk tohfe Azerbaycan kitabidir Bu kitab 1921 ci ilde Azerbaycan ve rus dillerinde cap olunmusdur Respublikamizda cografiya mektebi olmadigi ucun kadrlar Rusiyanin muxtelif seherlerinde yetisdirilir Azerbaycanda Respublikasi Elmler Akademiyasinin Cografiya Institutu yarandiqdan sonra respublikamizda cografiya elmi suretle inkisaf etmisdir 19 Cografiyanin vezifeleri ve strukturu RedakteHazirda cografiyanin esas vezifesi cografi proqnozlar vermekdir Cografi proqnozlar evvelki tedqiqatlarin neticelerine esaslanaraq gelecekde yaxin zamanda bas verecek cografi hadiselerin duzgun olaraq gosterilmesidir Cografiya tebii ehtiyatlardan istifade edilmesi ve onlarin muhafize yollarini mueyyenlesdirir Muasir cografiya elmi uc esas saheden ibaretdir 1 Fiziki cografiya tebiet elimleri Fiziki cografiya ozunde bir cox elmleri birlesdirir Biocografiya Iqlimsunasliq Geomorfologiya Hidrologiya Landsafsunasliq Okeanologiya Torpaqsunasliq Paleocografiya 2 Iqtisadi ve sosial cografiya ictimai elmler Ehalini senayeni kend teserrufatini neqliyyati muxtelif xidmet sahelerini ve s tedqiq eden elmlere ayrilir Tarixi cografiya Sosial cografiya Iqtisadi cografiya Siyasi cografiya Ehali cografiyasi Neqliyyat cografiyasi Turizim cografiyasi Seher cografiyasi 3 Kartoqrafiya texniki elmler Cox vaxt Xeritesunasliq adlanan bu sahe asagida ki elmlerle six elaqelidir Geodeziya TopqrafiyaCografiyanin tedqiqat metodlari RedakteCografiyanin tedqiqat sahesi cografi muhitde bas veren umumi qanunauygunlari terkibini onun inkisaf dinamikasini ve erazi uzre differensiasiyasini oyrenmekden ibaretdir Cografiyanin tedqiqat metodlari bunlardir Sistemli tehlil Statistik Kartoqrafik Sistemli yanasma Riyazi Sorgu aparilmasi Tarixi materiallardan istifade Balans Modellesdirme Qruplasdirma Muqayiseli tehlil Col tedqiqatlari Gosterilen metodlarla yanasi butun fiziki cografi tedqiqatlar uc merhelede aparilir Hazirliq Col Kameral 20 Cografiyanin basqa elmlerle elaqesi Redakte Cografiya elimler sisteminin onunla elaqedar elmler arasinda yeri Cografiya ile yanasi bir cox elimler Yer kuresini oyrenir Buraya geologiya geofizika geokimya biologiya ve s daxildir Bundan basqa cografiyanin yuxarida gosterilen saheleri ayri ayriliqda bir cox elmlerle six elaqelidir Cografiyaya en yaxin elm sahesi geologiyadir Fiziki cografiyanin fizika kimya astronomiya ve riyaziyyatla muxtelif movzularda bagliligi var Cografiyanin ekologiya ve biologiya ile ortaq saheleri var Meselen bitkilerin ve heyvanlarin yayilmasini oyrenen elm sahesi var Biocografiya Buraya zoocografiya ve bitki cografiyasi saheleri daxildir Ekologiya elmi zaten her bir sahede cografiya ile six baglantiya malikdir Iqtisadi ve sosial cografiya ilk novbede iqtisadiyyat ve sosiologiya elmleri ile elaqelidir Bundan basqa ictimai elmlerden tarix toponimika politologiya siyasi elm etnologiya iqtisadi ve sosial cografiya ile elaqelidir 21 22 23 Zaman kecdikce cografiya elminin sferasindan bir cox musteqil elmler meydana geldi giokrilogiya daimi donuslugu oyrenen elm qlyasiologiya buzlaqlar haqqinda elm limnologiya golleri oyrenen elm olkesunasliq democografiya tibbi cografiya herbi cografiya ve s Istinadlar Redakte Memmedov Q S Xelilov M Y Ekoloqlarin melumat kitabi olu kecid Elm nesriyyati Baki 2003 516 s L P Shubajev Ymumi Jershynaslyg Baky 1986 s 7 http lah ru konspekt gipoteza 242nbogi htm Cografiya ensiklopediyasi I kitab Baki 2012 s 7 http www kitabxana net files books file 1280412030 pdf I Sh Shifman Finikijskie morehody Nauka 1965 c 43 49 http www e reading ws bookreader php 1019607 Shifman Finikiyskie morehody html http big archive ru geography basis of common geography 3 php http www kitabxana net files books file 1280412030 pdf Kompas Cografiya ensiklopediyasi I kitab Baki 2012 s 15 http simposium ru ru node 9904 Cografiya ensiklopediyasi I kitab Baki 2012 s 15 Arxivlenmis suret 2016 12 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 04 07 Cografiya ensiklopediyasi I kitab Baki 2012 s 18 http www physchem chimfak rsu ru Source History Persones Ptolemaios html V Zh Gabriel Vseobshaya istoriya geograficheskih otkrytij Moskva 2007 c 102 Arxivlenmis suret 2016 11 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 04 13 Arxivlenmis suret 2015 05 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 04 23 CografiyaAbituriyentler ucun ders vesaiti E Eliyev N Cebrayilov Baki 2007 s 5 http dic academic ru dic nsf enc geo 6172 D0 B3 D0 B5 D0 BE D0 B3 D1 80 D0 B0 D1 84 D0 B8 D1 8F http wiki vspu ru workroom iteach2007 ichanskijsv saparovag pag51 http worldofscience ru geografija mira 6962 svyaz ekonomicheskoj i sotsialnoj geografii mira s drugimi naukami htmlHemcinin bax RedakteFiziki cografiya Geologiya Yersunasliq Vikianbarda Cografiya ile elaqeli mediafayllar var Xarici kecidler RedaktePiriyev V Azerbaycanin tarixi siyasi cografiyasi Baki Muellim nesriyyati 2006 Eliyev M C Hesenli F A Cografi kesflerinin tarixi ve seyyahlar pedaqoji universitetler ucun ders vesaiti Baki 2009 http www google com earth Menbe https az wikipedia org w index php title Cografiya amp oldid 6084977, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.