fbpx
Wikipedia

Kimya

Avqust 05, 2021

Kimya – maddənin tərkibini, quruluşunu, xassələrini ,çevrilməsini və bu çevrilmələr zamanı baş verən hadisələri öyrənən təbiət elmidir.Kimyanın mühüm vəzifələrinə zəruri maddələrin alınması, maddələrin çevrilməsini və bu çevrilmələri müşahidə edən hadisələri öyrənmək, ətraf mühtin mühafizəsi və s. kimi vəzifələr aiddir.

Kimya
Elm sahəsi → öyrənir
Yarımbölmə → öyrənir
Qeyri-üzvi kimya → Qeyri-üzvi birləşmələri
Fiziki kimya → Çoxlu hissəçiklərin iştirakı ilə baş verən prosesləri
Analitik kimya → Maddələrin quruluşu və kimyəvi tərkibini
Kolloid kimya → Dispers sitemlərini və səthdə baş verən hadisələri

Etimologiyası

Kimya sözünün nə vaxt meydana gəlməsi və ilk olaraq hansı mənanı ifadə etməsini dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Bir çox kimya tarixçiləri öz hipotezlərini təklif etsələr də, vahid bir fikir formalaşmadı. XVII əsrin başlanğıcından "kimya", "kimyaçı" məfhumları elmi ədəbiyyata, monoqrafiyalara və dərsliklərə möhkəm surətdə daxil oldu. Müxtəlif avropa dillərində "kimya" sözü oxşar səslənməyə malikdir: ing. chemistry, alm. chemie, çex və hollandca chemic, fransızca və rumın dilində chimie, italyanca chimica, polyak, slovak və latın dillərində chemia, litva dilində chemija, ispan və portuqal dillərində quimica, İsveç dilində kemi, eson dilində keemia, xorvat və sloven dillərində kemija, latış dilində kimija, Norveç dilində kjeıııi adlanır. Əgər fikir versək, bütün sözlərdə "kem" və ya "kim" kökləri vardır. Tarixçilərin bir neçəsi qeyd edir ki, "kimya" sözü qədim yunan dilinin bir neçə sözü ilə həmahəngdir. Məs., təbabət və əczaçılığa dair əlyazmalarda rast gəlinən "kimos" və ya "kümos" sözləri "sərbəst" mənasını verirdi. "Kima" və ya "küna" sözləri isə "tökmə" kimi tərcümə olunurdu. Məntiqi nəticə kimi ehtimal etmək olar ki, ilk əvvəllər "kimya", "metalların əridilməsi və tökməsi sənəti" idi. "Kimevsis" sözünün mənası isə "qarışdırma"dır ki, bu əməliyyat da bir çox kimyəvi proseslərdə geniş istifadə olunur. Belə ki, "ximevsis" sözü də tam hüquqla "kimya" sözünün sələfi ola bilər.

Tarix

Kimya elmi inkişaf dövründə 5 əsas mərhələdən keçmişdir:

Əlkimyadan əvvəlki dövr

Kimyanın bilinən tarixi Qədim Misir dövründə başlamışdır. E.ə. 2000-ci illərdə Misirlilərin kimyəvi üsullar istifadə edərək kosmetik tozlar çıxardıqları iddia edilməkdədir. Kral Hammurapi dövründə (e.ə 1792–1750) Babillər qızıl, gümüş, civə, güllə, dəmir və mis kimi metalları təyin olunmuş və bu metallara simvollar verilmişdir. Erkən Yunan fəlsəfəçilər (Sokrat əvvəli mütəfəkkirlər) təbii hadisələri fövqəltəbii olmayan səbəblərlə şərhə çalışmışlar, bunun nəticəsində də bu dövrdə əlkimya əvvəli kimya elminin təməlləri atılmışdır. Miletli Tales (e.ə 624 – e.ə 546) maddənin prinsiplərini araşdırmış və suyun kainatın təməl maddəsi olduğunu önə sürmüşdür. Bir başqa Miletli Anaksimandros (e.ə 610- e.ə 546) suyun əleyhdarı olan atəşin necə meydana gəldiyini sorğulamışdır. Empedokles (e.ə 490–430) kainatın 4 təməl element atəş, hava, su və torpaqdan meydana gəldiyini iddia etmişdir. Empedoklesin tərifinə görə torpaq bərk/qatı maddələri, su maye maddələri və metalları, hava qazları ifadə etməkdə idi. Bununla birlikdə atəşi də bir müddətdən çox maye, qaz və bərk/qatı kimi maddənin bir halı olaraq təyin etmişdir. Demokritosun müəllimi Leukippos kainatın iki növ elementdən meydana gəldiyini (boşluq və bərk/qatı) ifadə etmiş, boşluğun və qatılığın kainatdakı bütün elementləri meydana gətirdiyini ifadə etmişdir. Democritus (e.ə 460–370 ) Leukippos ilə birlikdə atomçu nəzəriyyəni inkişaf etdirmişdir. Maddələrin quruluş daşı olaraq daha kiçik parçalara ayrıla bilməyən atomlar Leucippus və Democritusun inkişaf etdirdiyi bir fəlsəfə sistemi olaraq qəbul edilməsinə baxmayaraq Platon bu atomçuluq nəzəriyyəsinə bölünə bilməzlik prinsipini əlavə etmişdir. Platon kainatı meydana gətirən 4 təməl elementin geometrik qatılardan meydana gəldiyini bu qatılarında üçbucaq səthlərdən meydana gəldiyini iddia etmişdir. Aristoteles (e.ə 384–323) elementlərin xüsusiyyətləri düşüncəsini təyin etdirmişdir. Fərqli elementlərin fərqli xüsusiyyətləri olduğunu və bunun müxtəlif dəyişənlərə bağlı olduğunu ifadə etmişdir. Bu xüsusiyyətləri dəyişdirildiyində bir elementin başqa bir elementə çevrilə biləcəyini və maddələrin dəyişmə halında olduğunu iddia etmişdir.

Əlkimya(kimyagərlik) dövrü

Kimya, tarixi olaraq kimyagərlikdən ayrılaraq ortaya çıxmışdır. Kimyanın yaranmasına qədər keçən minlərlə il boyunca maddələrin xüsusiyyətləriylə və bir-birləriylə olan qarşılıqlı təsirləri ilə maraqlananlar kimyagərlər olmuşdur. Eynilə günümüz kimyaçıları kimi kimyagərlər də zamanlarının böyük bir hissəsini laboratoriyalarında keçirərdi. Amma onlar, kimyaçılar kimi maddələr arasındakı əlaqələrin necə olduğunu, dəyişmələrin niyə ortaya çıxdığını anlamağa çalışmazdı. Kimyagərlər başlıca məşğuliyyəti, sıravi maddələri daha qiymətli maddələrə çevirmənin yollarını tapmaq idi. Hər kimyagərin xülyalarını bəzəyən maddələrin başında da "fəlsəfə daşı" (ya da "fəlsəfəçi daşı") olaraq bilinən, cadulu bir daşı əldə etmək gəlirdi. Bu daşın, daşıdığı güc sayəsində mis, qalay, dəmir ya da güllə kimi sıravi metalları altına çevirdiyinə inanılardı. Bunun yanında bəzi kimyagərlər də həyatlarını hər cür xəstəliyi yaxşılaşdırdığına, sonsuz gənclik və ölümsüzlük verdiyinə inanılan ‘həyat sununu (əl iksir ya da ABi həyat) axtarışa həsr etmişdi. Çindən Hindistana, Orta şərqdən Avropaya qədər bütün kimyagərlərin başlıca çalışdıqları bunlar idi. Kimyagərlərlə məşğul olanların təbiətə və onu meydana gətirən maddələrə baxışları çox fərqli idi. Onların da özlərinə xas amma elmi olmayan bəzi qaydaları vardı. Məsələn dörd təməl elementə inanardılar. Bunlar hava, torpaq, atəş və su idi. Onlara görə yer üzündəki bütün maddələr bu dörd təməl elementin dəyişik nisbətlərdəki qarışığından meydana gəlmişdi. Bunun yanında bu elementlərin daşıdığı bəzi təməl xüsusiyyətlər də vardı: soyuqluq, quruluq, istilik və yaşlıq. Hər element bu dörd təməl xüsusiyyətdən ikisini daşıyardı. Atəş istilik və quruluq özəlliklərini daşıyardı. Torpaq quru və soyuq idi; hava isti və yaş idi; su da yaş və soyuq idi.Şübhəsiz Kimyagərliyin fəlsəfə daşını ya da həyat sununu əldə etmək üçün sınadığı heç bir üsul nəticə vermədi. Amma minlərlə il boyunca minlərlə kimyagərin bu korkoranə səyi əsnasında insanların faydasına bir çox maddə tapıldı, müxtəlif alətlər inkişaf etdirildi və üsullar ortaya çıxdı. Təbiətin gerçək element olan elementlərə bağlı böyük bir məlumat təcrübəsi meydana gəldi. Müasir kimyanın təməlləri yavaş yavaş atıldı. Zamanla kimyagərliyin cadu əsaslı boş inanışları, təsirini itirməyə başladı. Kimyagər işləri 1400-cü illərdə doruğa çatdıqdan sonra insanlar kimyagər qaydalarına olan inanclarını itirməyə başladılar. Xüsusilə İntibahla birlikdə təbiəti anlamaq üçün diqqətli müşahidələr aparan, diqqətli ölçümlər və bəzi təcrübələr edən bəzi insanlar ortaya çıxdı. Bunlar işlərində cadu ya da simyaya müraciət etmirdi. Bu cür işlər gedərək yayıldı, mətbəə sayəsində də kitablarla paylaşılmağa və yaxşıca yayılmağa başladı. Hər şeyə baxmayaraq kimyagərlik 1600-cü illərin sonuna qədər kimyayla birlikdə varlığını davam etdirdi. Bir çox elm insanı təbiəti və insanı elmi olaraq ələ almadan əvvəl bir müddət kimyagərliklə məşğul oldu. Kimyagərlər, Fəlsəfə Daşı deyilən bir daşın, metalları qızıla çevirmə gücü olduğuna inanardı. Bir çox kimyagərlərin təməl məqsədi sıravi metallardan qızıl əldə etmək idi. Bunun üçün sıra başqa təcrübələr etməkdən çəkinmirdilər. Məsələn Hamburglu kimyagər Henrig Brand bu məqsədlə 1669 tarixində aslan sidiyi ilə yüzlərlə təcrübə etmişdi. Ona görə bu soylu heyvanın sidiyində qızıl olmalı idi. Brand aylar sürən səyinin sonunda şübhəsiz qızıl əldə edə bilmədi amma parlayan yeni bir maddə tapdı. Ona ‘işıq daşıyan' mənasını verən Yunanca ‘fosfor' adını verdi.

Ənənəvi kimya

Bu dövr XVII əsr sonuyla XIX əsr başlarına bərabər gəlməkdədir. Johann Joachim Becher XVII əsr ortalarında yanma ilə əlaqədar Phlogiston nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə hər yanıcı maddə phlogiston deyə adlandırılan qoxusuz, rəngsiz, dadsız və ağırlıqsız bir məzmun ehtiva etməkdə idi və bu məzmun yanma reallaşdığında yanıcı maddə tərəfindən mühitə salınmaqda idi. Bu nəzəriyyə daha sonra Georg Ernst Stahl tərəfindən daha məşhur bir hala gətirilmiş XVIII əsrin böyük bir qisimində ümumi qəbul görmüşdür. 1785–1787 illəri arasında Fransız fizikaçı Charles Augustine də indiki vaxtda Coulomb qanunu olaraq adlandırılan bənzər yüklü maddələrin bir-birini itələdiyi əleyhdar yüklülərin bir-birini çəkdiyi və bu çəkiliş ya da itələnən qüvvətinin hesablanması üçün lazımlı tənliyi də ehtiva edən qanunu tapmışdır. Phlogiston nəzəriyyəsi XVIII əsrin sonlarına gəlindiyində Lavoisier tərəfindən yürüdülmüşdür. Daha əvvəldən Phlogiston nəzəriyyəsinə görə də, phlogiston maddəsi olaraq adlandıralan maddənin oksigen olduğunu kəşf etmişdir. 1803-cü ildə John Dalton atom nəzəriyyəsini royal institutunda ilk dəfə təqdim etmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə fərqli elementlərin atomları, fərqli ağırlıqlara sahibdirlər. Bu nəzəriyyənin bəzi qanunları aşağıdakılardır:

  • Bütün maddələrr atomlardan ibarətdir.
  • Atomlar daha kiçik hissələrə parçalana bilməzlər.
  • Eyni elementin bütün atomları bir-birinin eynisidir.
  • Fərqli elementlər fərqli atomlara malikdir.
  • Atomların yenidən təşkil edilməsi nəticəsi kimyəvi reaksiyalar meydana gəlir.
  • Birləşmələr elementlərdən təşkil olunub.

Bu nəzəriyyə ilə müasir kimyanın təməlləri qoyulmuşdur.

Müasir kimya

Bu dövr XIX əsr və sonrasını əhatə edir. Heinrich Geibler (1814–1879) 1854-cü ildə suyun ən yüksək sıxlığa 3.8 C° çatdığını öz icad etdiyi bir mexanizmlə göstərmişdir (daha sonra bu istiliyin 3.98 C° olduğu tapılmışdır). Daha sonra isə Geisslerin icad etdiyi vakuum balonuyla William Crookes atom nəzəriyyəsində irəliləmələr qeyd etmiş və Cathode relsi kəşf etmişdir. Eugen Qoldsteinin (1850–1930) işləri protonun varlığını isbat etmişdir. C.C.Tomson (1856–1940) öz atom modelini inkişaf etdirmiş və 1906-cı ildə Nobel fizika mükafatını qazanmışdır. Mendeleyev dövri cədvəli 1869-cu ildə Kimyanın Prinsipləri əsərində nümayiş etmişdir. Bu dövri cədvəldə bilinən 63 elementi atom ağırlıqlarına və bənzər xüsusiyyətlərinə görə sıralamışdır. Mariya Küri (1867–1934) radioaktivliyi və sonrasında Polonium və Radiumu kəşf etmiş və 1911-ci ildə Nobel kimya mükafatını qazanmışdır. Ernest Rutherford 3 növ radioaktivliyi alfa hissəciyi (+), beta hissəciyi (-) və qamma şüasını kəşf etmişdir. Bu inkişafların sonrasında və əvvəlində daha bir çox elm insanının töhfəsilə kimya elmi günümüzə çatmışdır. 2011-ci il Birləşmiş Millətlər tərəfindən beynəlxalq kimya ili elan edilmişdir.Nüvə reaksiyaları yolu ilə Dubna və Kaliforniyada ifrat ağır elementlərin alınmışdır.Elementlərin ikinci yüzlüyü Md ilə başlamışdır.Hal hazırda Rentgenium,Kopernikium,Flörovium,Ununtrium,Tenessinium,Flörovium,Ununoktium (Oqaneson) və Ununennium alınmışdır.


Kimyanın əsas anlayışları

Kimyanın tədqiqat obyekti maddələr – atom və molekullardır. Bunlar kimyəvi hissəciklər adlanırlar. Onların ölçüsü 10−10 – 10−6 metr arasında olur. Bundan kiçik ölçülü hissəcikləri fizika öyrənir. Həmin hissəciklər mikrohissəciklər adlanır. Ölçüsü iri olan hissəciklərdə baş verən prosesləri də fizika öyrənir.

 
Kimyəvi elementlərin müasir dövri cədvəli

Adi kimyəvi üsullarla daha bəsit maddələrə ayırmanın mümkün olmadığı təbii və süni maddələr. Kimyəvi elementlər bir-biri ilə birləşərək bizi əhatə edən aləmin bütün mürəkkəb maddələrini əmələ gətirir. Hər kimyəvi, nüvəsində eyni sayda elektrik yükü və atom örtüyündə eyni sayda elektron olan atomlardan yaranmışdır. Atomların nüvəsi sayca həmin elementin atom nömrəsinə bərabər protondan və müxtəlif sayda neytrondan ibarətdir. Eyni elementin kütlə ədədləri müxtəlif olan növlərinə izotop deyilir. Kimyəvi elementlərin çoxunun təbiətdə iki və ya daha artıq izotopu var. 81 elementin 276 sabit və 1500-ə yaxın radioaktiv izotopu məlumdur. Yer üzərində təbii elementlərin izotop tərkibi, adətən, sabit olduğundan hər elementin atom kütləsi, demək olar ki, daim sabit qalır və elementin ən mühüm xarakteristikalarından biridir.

Hələlik elmə məlum olan Kimyəvi elementlərin sayı 176-dır (2017).Bu elementlərin 118 -i stabil nuklidlərdir.Və bu elementlərin 118-i" İUPAK" tərəfindən adlandırılmışdır.Onların əksəriyyəti radioaktiv deyil və təbiətdə mövcud olan bütün bəsit və mürəkkəb maddələri əmələ gətirir. Bəsit maddə — elementin sərbəst haldakı formasıdır.Bu o deməkdir ki elementlər birləşib bir və ya bir necə bəsit maddə əmələ gətirir.Bu hadisə allotropiya adlanır.Allotropiya iki səbəbdən baş verə bilər. I.Kristal quruluşda olan müxtəliflik. II.Molekulda olan atomların sayının müxtəlifliyi. Oksigendə allotropiya 2 səbəbə görə ancaq fosforda isə 1 səbəbə görə baş verir.

Məhz bu səbəbə görə bəsit maddələr elementlərdən sayca çoxdur. Bəsit maddələr isə öz növbəsində birləşərək kimyəvi birləşmələri yəni mürəkkəb maddələri əmələ gətirir.

Mürəkkəb maddələrin təsnifatı

Mürəkkəb maddələr iki böyük qrupa bölünür.Üzvi və qeyri üzvi maddələr. Qeyri üzvi maddələr isə 8 qrupa bölünür:Oksidlər,əsaslar,turşular,duzlar, intermetallid birləşmələr,binar birləşmələr,mürəkkəb ionlar və sərbəst radikallar.Bunlardan oksidlər,əsaslar,turşular və duzlar qeyri üzvi birləşmələrin əsas sinifləri adlanır.Oksidlər,əsaslar,turşular və duzlar arasında ümumiyyətlə qeyri üzvi birləşmələr arasında genetik əlaqə mövcuddur.Bu genetik əlaqə onların mənşəyinin bir daha bir olduğunu sübut edir.Üzvi maddələr isə 2 böyük qrupa bölünür:Tsiklik və atsiklik birləşmələr.

Komplekslər haqqında qısa məlumat

Kimyəvi birləşmələr isə daha da mürəkkəb maddələri kompleksləri yaradır.Kompleks birləşmələr isə adi mürəkkəb maddələrdən fərqlənir.Onlar iki sferadan : daxili və xarici sferadan ibarətdir.Burada mərkəzi və liqandlar olur. Mərkəzi ətrafında müəyyən sayda(əsasən:2,4,6,8) liqand olur.Liqandların sayı mərkəzi elementin koordinasiya ədədi adlanır.

Maddələrin adlandırılması

Hər bir kimyəvi maddə özünəməxsus adla deyil ,daxil olduğu sinfin adlandırma qanunlarına görə adlandırılır.oksidlərin adıandırılması sadədir.Elementin və oksigenin yunanca sayı deyilir.Məsələn , dinatrium -monooksid. Əsaslar da belə qayda ilə adlandırılır.Sadəcə burada oksigenin yox "OH" qrupunun sayı göstərilir.Məsələn, natrium-hidroksid.Turşuları adlandlrarkən əvvəlcə hidrogenin sonra oksigenin yunanca sayı daha sonra isə mərkəzi elementin adı və əsas valentliyi deyilir.Məsələn, hidrogen tetraokso sulfat (VI).Duzları adlandırarkən isə hidrogen əvəzinə metalın adı deyilir.Məsələn, natrium tetraokso sulfat (VI).

Kimyanın bölmələri

Kimya üç böyük bölməyə ayrılır:

  • Ümumi kimya
  • Qeyri-üzvi kimya
  • Üzvi kimya

Ancaq kimyanın başqa bölmələri də mövcuddur:

  • Analitik kimya
  • Nüvə kimyası
  • Radiokimya
  • Radioaktivlik kimyası
  • Kvant kimyası
  • Elektrokimya
  • Kolloid kimyası
  • Təbabət kimyası
  • Metalüzvi kimya
  • Enzimologiya (fermentlər kimyası)
  • Fiziki kimya (fizikokimya)
  • Kimyəvi termodinamika
  • Termokimya və s.

Digər elmlərlə əlaqəsi

Kimya daha çox fizika, biologiya və geologiya elmləri olmaqla digər təbiət elmləri ilə sıx əlaqədədir. Bu əlaqələr nəticəsində fiziki kimya, geokimya, biokimya və s. törəmə elm sahələri meydana çıxmışdır.

Kimyanın digər elmlərlə əlaqəsi əsasən metodların ehtiyacı nəticəsində əmələ gəlir. Məsələn, biokimya elmi biologiyada canlı orqanizmlərin tərkibində olan maddələrin öyrənilməsində kimyəvi metodlara olan ehtiyac nəticəsində əmələ gəlmişdir. Həmcinin fiziki kimya da əsasən analitik kimya elminin fiziki metodlara olan ehtiyyacı nəticəsində əmələ gəlir. Geokimya elmi isə dövranları, süxurların, torpağın kimyəvi tərkibini öyrənir. Başqa sözlə geokimya elmi geologiya elmində kimyaya olan ehtiyyac nəticəsində yaranmışdır.

Üzvi maddələrin təsnifatı və adlandırılması

Kimyaçılara məlum olan birləşmələrin sayının artım sürətini təssəvvür etmək belə,çox çətindir.Son 120 ildə üzvi maddələrin siyahısı 1500 dəfə artmışdır.Bu maddələri nəhəng qoşun birləşməsinə bənzətmək olar.Belə sayda olan maddələri isə trivial adla adlandırmaq isə absurd olardı.Ona görə də hamı tərəfindən qəbul edilmiş ciddi adlandırma üsulu yaratmaq lazım idi.Alimlər tərəfindən, belə təsnifata ilk dəfə edilən cəhd üzvi kimyanın bir sərbəst elm kimi formalaşdığı bir dövrdə həyata keçirildi.1839-cu ildə fransız kimyaçısı Jan Batsit Düma(1800–1884) tiplər nəzəriyyəsini təklif etdi.Alim eyni əsas reaksiyalarla xarakterizə olunan və oxşar quruluşlu maddələri bir tipə aid edirdi: spirt,turşu,aldehid,asetat,efir və s.Dümanın ideyaları onun həmyerlisi Şarl Frederik Jerarın işlərində inkişaf etdirilmişdir."Üzvi turşuların anhidridləri haqqında" məqaləsində Jerar təklif etdi ki, bütün üzvi maddələri dörd əsas qrupa bölmək olar:hidrogen,hidrogen xlorid,su və ammonyak.Bu dörd tipə daxil olan maddələrdə hidrogen atomunu müəyyən atomlar qrupu ilə əvəz etməklə istəlinən üzvi maddəni almaq olar.O dövrdə kimyaçılar əvəzedici qrupların və bütövlükdə molekulun quruluşu haqqında heç nə bilmirdilər. Jerar hidrogen tipinə karbihidrogenləri,hidrogen-xlorid tipinə isə karbohidrigenlərin halogenli törəmələrini və nitrilləri aid edirdi. Su tipinə o,ən geniş öyrənilmiş və ən çoxsaylı turşuları, sadə və mürəkkəb efirləri, yurşu anihidridlərini və aldehidlərini daxil edirdi. Jerara görə ammonyak tipinə aminlər,amidlər,imidlər və s.aid olmalıdır.Bu sistemdə rasional başlanğıcın olmasını qəbul etməmək olmaz.1842-ci ildə Yakob Şil belə bir ideya söylədi ki, spirtlər müəyyən sıra əmələ gətirir və bu sırada hər bir birləşmə özündən əvvəlki birləşmədən müəyyən atomlar qrupu ilə fərqlənir.Sonlar Jan Düma doymuş turşular üçün bu sıranı müəyyən etdi.Lakin o dövrdə üzvi birləşmələrin quruluşu haqqında məlumat az idi.Hətta məlum üzvi birləşmələrin dəqiq molekulyar formulu belə, məlum deyildi. XIX əsrin ikinci yarısında üzvi kimya yalnız eksperimental deyil, həm də nəzəri elm kimi güclü formalaşmağa başladı.Kimyaçılara məlum olan birləşmələrin sayı kəskin artı və tiplər nəzəriyyəsinə sığışmadı.1861-ci ildə Aleksandr Mixayiloviç Butlerov elmə, molekulda atomların birləşmə ardıcıllığını daxil etdi.O quruluş nəzəriyyəsini yaratdı.Butlerov nəzəriyyəsi müasir təsnifatın başlanğıcı oldu.

 
Aleksandr Butlerov

Karbon skeletinin quruluşu,bu təsnifatın əsasını təşkil edirdi.Birləşmə,onun karbon zəncirinin quruluşundan asılı olaraq, müəyyən sinfə daxil edilirdi:şaxələnmiş və ya xətti;digər atomları saxlayan və ya yalnız karbon elementindən təşkil olunan;tsiklik qapalı və ya xətti uzanmış. Alman kimyaçıları Fridrix Avqust Kekule və Adolf Bayerin (1835–1917) aromatik birləşmələrin quruluşu sahəsində işlərindən sonra, yəni XIX əsrin ikinci yarısında, üzvi birləşmələrin "nəsil ağacına" oxşar təsnifat sxemi yaradıldı. Üzvi birləşmələrinin təsnifatının digər prinsipi homoloji sıra və qruplar prinsipinə əsaslanır. Xassələrinə görə oxşar, tərkibinə görə isə bir-birindən CH2 qrupu-homoloji fərq qədər fərqlənən üzvi birləşmələrdə mövcuddur.Oxşar birləşmələrin sırası homoloji, üzvləri isə homoloqlar adlanır.Məsələn etilen, propen, buten və digər karbohidrogenlərCnH2n ümumi formuluna malik homoloji sıralar əmələ gətirirlər. Əksər homoloji sıraların üzvləri xarakterik funksional qrupa malik olurlar. Funksional qrup homoloqların ümumi kimyəvi xassələrini müəyyən edən atom və ya atomlar qrupu ola bilər.

Kimyəvi rabitə

Atomların molekul və kristal qəfəs əmələ gətirməsində iştirak edən bütün qüvvələrin məcmusuna kimyəvi rabitə deyilir. Kimyəvi rabitələrin aşağı növləri ayırd edilir:

  • Kovalent rabitə — ortaqlaşmış elektron cütü hesabına yaranan rabitə.
  • İon rabitə — kation və anionlar arasında yaranan rabitə.
  • Metallik rabitə — metallar arasında olan rabitə.
  • Hidrogen rabitəsi — molekullar arasında olan rabitə.

Kovalent rabitə

Kovalent rabitənin iki növü var:

  • Şərikləşmə yolu ilə yaranan rabitə;
  • Donor- akseptor rabitəsi (Donor akseptor rabitəsi iki eyni atom arasında yarandıqda dativ rabitə adlanır).

Kovalent rabitənin növləri

Orbitalların vəziyyətinə görə:

  • π rabitə
  • σ rabitə

elektron sıxlığına görə:

  • polyar kovalent rabitə
  • qeyri- polyar kovalent rabitə

İon rabitəsi

İon rabitəli birləşmələr bunlardır:

  • metal halogenidlər
  • əsaslar
  • duzlar

Metallik rabitə

Matal ionları arasında sərbəst elektronlar arasında yaranan rabitə metal rabitəsi və ya metallik rabitə adlanır.

Hidrogen rabitəsi

Hidrogen rabitəsi molekullararası rabitədir.

Valent Rabitələr Nəzəriyyəsi (VRN)

Valent rabitələr nəzəriyyəsində göstərilir ki, hər bir birləşmədə valintliyə sahibdir və bu onun əmələ gətirdiyi kovalent rabitələrin sayına bərabərdir.

Molekulyar Orbitallar Nəzəriyyəsi (MON)

MON- da göstərilir ki, molekullar çoxnüvəli hissəciklərdir və onların ətrafənda elektron örtüyü var.

Kristal Sahə Nəzəriyyəsi (KSN)

KSN- də göstərilir ki, bütün birləşmələrdə bir mərkəzi atom və onun ətrafında olan liqandlar mövcuddur.

Katalizatorlar

Katalizatorlar kimyəvi reaksiya sürətləndirir və bəzən onun gedişinə təsir edir. Amma reaksiyada nə reagent, nə də məhsul deyil. Katalizatorların ən ixtisaslaşmış nümayəndələri enzimlər və ya fermentlərdir. Onları enzimologiya öyrənir.

Fermentlər

Fermentlər çoxludur: Katalaza, ribonukleaza, katalaza və s. Məsələn katalaza haqqında danışdıqda deyə bilərik ki, Katalaza hidrogen- peroksidi (H2O2) dihidrogen (H2) və dihidrogen- monooksidə (H2O, su) parçalayan enzimdir; (ferment). Tərkibində Fe3+ kationu saxlayır; bu günə qədər hidrogen peroksidi katalaza enzimindən sürətli parçalayan katalizator nə tapılmış, nə də sintez edilməmişdir; hidrogen peroksidlə əmələ gətirdiyi aralıq kompleks katalaza peroksidat (CAT-H2O2) adlanır; tənəffüs zamanı ağ ciyərlərimizdə hidrogen- peroksid alınır, bu maddə tibdə istifadə edilməsinə baxmayaraq zəhərlidir, bu səbəbdən orqanizmdə katalaza enziminə ( fermentinə )ehtiyyac olur; katalaza demək olar ki, bütün aerob orqanizmlərdə tapılmışdır; katalaza dörd subvahiddən əmələ gəlmişdir və tərkibində təxminən 2 milyon aminturşu qalığı mövcuddur, yəni tetramerdir ; bu dörd subvahiddə hidrogen- peroksidlə reaksiyaya daxil olmağa imkan verən hem var; İnsan orqanizmində katalaza üçün optimal pH=7-dir pH- ın 6.8 və 7.5 kimi qiymətlərində reaksiya getmir; Digər orqanizmlər üçün bu qiymət 6–11 arası qiymətlər alır ; optimal temperatur isə müxtəlif orqanizmlər üçün müxtəlifdir; . İnsan katalazasını konseptual dörd bölməyə bölmək olar ki, bu dörd bölmə birlikdə tetramer təşkil edir.Hər qlobulada geniş hidrofob əsaslı 8 antiparalel b-barel vardır (b1–8) və bir tərəfdən A9 loops ilə əhatə olunmuşdur.b-barel üzərindəki A Helikal domayn b4 və b5 qalıqları arasında əldə olunan dörd C-terminal Helikes (A16, A17, A18 və A19) və dörd Helikesdən ibarətdir (A4, A5, A6, və a7). 1818-ci ildə Louis Jacques Thenard səhvən hidrogen peroksidi parçalayan enzim tapır. Bu enzim katalaza idi. Bu enzim sonradan bir çox orqanizmlərdə tapıldı və Oscar Loew 1900-cü ildə bu enzimi katalaza adlandırmağı təklif etdi

İstinadlar

  1. Uqay Y.A. (2004). Ümumi kimya. Bakı: "Çaşıoğlu" nəşriyyatı. səh. səh 5. (#accessdate_missing_url)
  2. İ.Lətifov,A.Orucova,X.Zeynalova (2012). Kaspi.Orta məktəb şagirdləri və abituriyentlər üçün vəsait..Kimya. Bakı: "Polygraphing Production" nəşriyyatı. səh. səh 5. (#accessdate_missing_url)
  3. Məmmədov, Elman; Abışov, Nasim; Süleymanov, Rahim. Uşaqlar üçün Kimya ensiklopediyası. Şərq-Qərb. 8. ISBN 978-9952-34-195-9. (#accessdate_missing_url)
  4. V.S. Həsənov, Y.C. Qasımova , G.V. Babayeva, A.M. Umudova (2013). Kimya həvəskarları üçün yaddaş. Bakı: Elm. ISBN 978-9952-453-03-4-655. (#invisible_char); (#accessdate_missing_url)
  5. . 2016-10-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-19.
  6. ↑ Abbasov M., Abbasov V., Abışov N., Əliyev V. (2014). Kimya (Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün dərslik). Bakı: Aspoliqraf. (#accessdate_missing_url)
  7. ↑ E.Məmmədov,N.Abışov,R.Süleymanov,E.Allahyarov (2008). Uşaqlar üçün Ensiklopediya.Kimya. Bakı: "Şərq-Qərb" nəşriyyatı.
  8. E.Məmmədov,N.Abışov,R.Süleymanov,E.Allahyarov (2008). Uşaqlar üçün Ensiklopediya.Kimya. Bakı: "Şərq-Qərb" nəşriyyatı. səh. səh 334. (#accessdate_missing_url)
  9. İ.Lətifov,A.Orucova,X.Zeynalova (2012). Kaspi.Orta məktəb şagirdləri və abituriyentlər üçün vəsait..Kimya. Bakı: "Polygraphing Production" nəşriyyatı. səh. səh 157. (#accessdate_missing_url)
  10. V.Abbasov,A.Məhərrəmov,M.Abbasov,V.Əliyev,R.Əliyev,A.Əliyev,L.Qasımov (2005). Dərslik .10-cu siniflər üçün .Kimya. Bakı: "Aspoliqraf" nəşriyyatı. səh. səh 39. (#accessdate_missing_url)
  11. İ.Lətifov,Ş.Mustafa (2016). Dərslik.9-cu siniflər üçün.Kimya. Bakı: "Şərq-Qərb" nəşriyyatı. səh. səh 147. (#accessdate_missing_url)
  12. M.Abassov (2008). TQDK.Qəbul imtahanlarına hazırlaşanlar,yuxarı sinif şagirdləri və müəllimlər üçün dərs vəsaiti.Kimya. Bakı: "Şərq-Qərb" nəşriyyatı. səh. səh 134. (#accessdate_missing_url)
  13. ↑ İ.Lətifov,A.Orucova,X.Zeynalova (2012). Kaspi.Orta məktəb şagirdləri və abituriyentlər üçün vəsait..Kimya. Bakı: "Polygraphing Production" nəşriyyatı. səh. səh 38. (#accessdate_missing_url)
  14. ↑ İ.Lətifov,A.Orucova,X.Zeynalova (2012). Kaspi.Orta məktəb şagirdləri və abituriyentlər üçün vəsait..Kimya. Bakı: "Polygraphing Production" nəşriyyatı. səh. səh 41. (#accessdate_missing_url)
  15. ↑ İ.Lətifov,A.Orucova,X.Zeynalova (2012). Kaspi.Orta məktəb şagirdləri və abituriyentlər üçün vəsait..Kimya. Bakı: "Polygraphing Production" nəşriyyatı. səh. səh 42. (#accessdate_missing_url)
  16. ↑ İ.Lətifov,A.Orucova,X.Zeynalova (2012). Kaspi.Orta məktəb şagirdləri və abituriyentlər üçün vəsait..Kimya. Bakı: "Polygraphing Production" nəşriyyatı. səh. səh 42. (#accessdate_missing_url)
  17. fermentlər
  18. Chelikani P, Fita I, Loewen PC (January 2004). "Diversity of structures and properties among catalases". Cellular and Molecular Life Sciences. 61 (2): 192–208. doi:10.1007/s00018-003-3206-5. PMID 14745498.
  19. Boon EM, Downs A, Marcey D. "Catalase: H2O2: H2O2 Oxidoreductase". Catalase Structural Tutorial Text. İstifadə tarixi: 2007-02-11.
  20. Maehly AC, Chance B (1954). "The assay of catalases and peroxidases". Methods of Biochemical Analysis. Methods of Biochemical Analysis. 1: 357–424. doi:10.1002/9780470110171.ch14. ISBN 978-0-470-11017-1. PMID 13193536.
  21. Aebi H (1984). "Catalase in vitro". Methods in Enzymology. Methods in Enzymology. 105: 121–6. doi:10.1016/S0076-6879(84)05016-3. ISBN 978-0-12-182005-3. PMID 6727660.
  22. "EC 1.11.1.6 – catalase". BRENDA: The Comprehensive Enzyme Information System. Department of Bioinformatics and Biochemistry, Technische Universität Braunschweig. İstifadə tarixi: 2009-05-26.
  23. Toner K, Sojka G, Ellis R. "A Quantitative Enzyme Study; CATALASE". bucknell.edu. 2000-06-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2007-02-11.
  24. ↑ Putnam CD, Arvai AS, Bourne Y, Tainer JA (February 2000). "Active and inhibited human catalase structures: ligand and NADPH binding and catalytic mechanism". Journal of Molecular Biology. 296 (1): 295–309. doi:10.1006/jmbi.1999.3458. PMID 10656833.
  25. Loew O (May 1900). "A New Enzyme of General Occurrence in Organisms". Science. 11 (279): 701–2. Bibcode:1900Sci....11..701L. doi:10.1126/science.11.279.701. JSTOR 1625707. PMID 17751716.

Avqust 05, 2021
kimya, maddənin, tərkibini, quruluşunu, xassələrini, çevrilməsini, çevrilmələr, zamanı, baş, verən, hadisələri, öyrənən, təbiət, elmidir, nın, mühüm, vəzifələrinə, zəruri, maddələrin, alınması, maddələrin, çevrilməsini, çevrilmələri, müşahidə, edən, hadisələri. Kimya maddenin terkibini qurulusunu xasselerini cevrilmesini ve bu cevrilmeler zamani bas veren hadiseleri oyrenen tebiet elmidir 1 Kimyanin muhum vezifelerine zeruri maddelerin alinmasi maddelerin cevrilmesini ve bu cevrilmeleri musahide eden hadiseleri oyrenmek etraf muhtin muhafizesi ve s kimi vezifeler aiddir 2 KimyaElm sahesi oyrenirTebiet elmleri TebietiKimya MaddeleriYarimbolme oyrenirQeyri uzvi kimya Qeyri uzvi birlesmeleri Uzvi kimya Uzvi maddeleri Fiziki kimya Coxlu hisseciklerin istiraki ile bas veren prosesleri Analitik kimya Maddelerin qurulusu ve kimyevi terkibini Kolloid kimya Dispers sitemlerini ve sethde bas veren hadiseleri Mundericat 1 Etimologiyasi 2 Tarix 2 1 Elkimyadan evvelki dovr 2 2 Elkimya kimyagerlik dovru 2 3 Enenevi kimya 2 4 Muasir kimya 3 Kimyanin esas anlayislari 3 1 Murekkeb maddelerin tesnifati 3 2 Kompleksler haqqinda qisa melumat 3 3 Maddelerin adlandirilmasi 4 Kimyanin bolmeleri 5 Diger elmlerle elaqesi 6 Uzvi maddelerin tesnifati ve adlandirilmasi 7 Kimyevi rabite 7 1 Kovalent rabite 7 1 1 Kovalent rabitenin novleri 7 2 Ion rabitesi 7 3 Metallik rabite 7 4 Hidrogen rabitesi 8 Valent Rabiteler Nezeriyyesi VRN 9 Molekulyar Orbitallar Nezeriyyesi MON 10 Kristal Sahe Nezeriyyesi KSN 11 Katalizatorlar 11 1 Fermentler 12 IstinadlarEtimologiyasi RedakteKimya sozunun ne vaxt meydana gelmesi ve ilk olaraq hansi menani ifade etmesini deqiq mueyyenlesdirmek mumkun deyil Bir cox kimya tarixcileri oz hipotezlerini teklif etseler de vahid bir fikir formalasmadi XVII esrin baslangicindan kimya kimyaci mefhumlari elmi edebiyyata monoqrafiyalara ve dersliklere mohkem suretde daxil oldu Muxtelif avropa dillerinde kimya sozu oxsar seslenmeye malikdir ing chemistry alm chemie cex ve hollandca chemic fransizca ve rumin dilinde chimie italyanca chimica polyak slovak ve latin dillerinde chemia litva dilinde chemija ispan ve portuqal dillerinde quimica Isvec dilinde kemi eson dilinde keemia xorvat ve sloven dillerinde kemija latis dilinde kimija Norvec dilinde kjeiiii adlanir Eger fikir versek butun sozlerde kem ve ya kim kokleri vardir Tarixcilerin bir necesi qeyd edir ki kimya sozu qedim yunan dilinin bir nece sozu ile hemahengdir Mes tebabet ve eczaciliga dair elyazmalarda rast gelinen kimos ve ya kumos sozleri serbest menasini verirdi Kima ve ya kuna sozleri ise tokme kimi tercume olunurdu Mentiqi netice kimi ehtimal etmek olar ki ilk evveller kimya metallarin eridilmesi ve tokmesi seneti idi Kimevsis sozunun menasi ise qarisdirma dir ki bu emeliyyat da bir cox kimyevi proseslerde genis istifade olunur Bele ki ximevsis sozu de tam huquqla kimya sozunun selefi ola biler 3 Tarix RedakteKimya elmi inkisaf dovrunde 5 esas merheleden kecmisdir 4 Elkimyadan evvelki dovr Redakte Kimyanin bilinen tarixi Qedim Misir dovrunde baslamisdir E e 2000 ci illerde Misirlilerin kimyevi usullar istifade ederek kosmetik tozlar cixardiqlari iddia edilmekdedir Kral Hammurapi dovrunde e e 1792 1750 Babiller qizil gumus cive gulle demir ve mis kimi metallari teyin olunmus ve bu metallara simvollar verilmisdir Erken Yunan felsefeciler Sokrat evveli mutefekkirler tebii hadiseleri fovqeltebii olmayan sebeblerle serhe calismislar bunun neticesinde de bu dovrde elkimya evveli kimya elminin temelleri atilmisdir Miletli Tales e e 624 e e 546 maddenin prinsiplerini arasdirmis ve suyun kainatin temel maddesi oldugunu one surmusdur Bir basqa Miletli Anaksimandros e e 610 e e 546 suyun eleyhdari olan atesin nece meydana geldiyini sorgulamisdir Empedokles e e 490 430 kainatin 4 temel element ates hava su ve torpaqdan meydana geldiyini iddia etmisdir Empedoklesin terifine gore torpaq berk qati maddeleri su maye maddeleri ve metallari hava qazlari ifade etmekde idi Bununla birlikde atesi de bir muddetden cox maye qaz ve berk qati kimi maddenin bir hali olaraq teyin etmisdir Demokritosun muellimi Leukippos kainatin iki nov elementden meydana geldiyini bosluq ve berk qati ifade etmis boslugun ve qatiligin kainatdaki butun elementleri meydana getirdiyini ifade etmisdir Democritus e e 460 370 Leukippos ile birlikde atomcu nezeriyyeni inkisaf etdirmisdir Maddelerin qurulus dasi olaraq daha kicik parcalara ayrila bilmeyen atomlar Leucippus ve Democritusun inkisaf etdirdiyi bir felsefe sistemi olaraq qebul edilmesine baxmayaraq Platon bu atomculuq nezeriyyesine bolune bilmezlik prinsipini elave etmisdir Platon kainati meydana getiren 4 temel elementin geometrik qatilardan meydana geldiyini bu qatilarinda ucbucaq sethlerden meydana geldiyini iddia etmisdir Aristoteles e e 384 323 elementlerin xususiyyetleri dusuncesini teyin etdirmisdir Ferqli elementlerin ferqli xususiyyetleri oldugunu ve bunun muxtelif deyisenlere bagli oldugunu ifade etmisdir Bu xususiyyetleri deyisdirildiyinde bir elementin basqa bir elemente cevrile bileceyini ve maddelerin deyisme halinda oldugunu iddia etmisdir Elkimya kimyagerlik dovru Redakte Kimya tarixi olaraq kimyagerlikden ayrilaraq ortaya cixmisdir Kimyanin yaranmasina qeder kecen minlerle il boyunca maddelerin xususiyyetleriyle ve bir birleriyle olan qarsiliqli tesirleri ile maraqlananlar kimyagerler olmusdur Eynile gunumuz kimyacilari kimi kimyagerler de zamanlarinin boyuk bir hissesini laboratoriyalarinda kecirerdi Amma onlar kimyacilar kimi maddeler arasindaki elaqelerin nece oldugunu deyismelerin niye ortaya cixdigini anlamaga calismazdi Kimyagerler baslica mesguliyyeti siravi maddeleri daha qiymetli maddelere cevirmenin yollarini tapmaq idi Her kimyagerin xulyalarini bezeyen maddelerin basinda da felsefe dasi ya da felsefeci dasi olaraq bilinen cadulu bir dasi elde etmek gelirdi Bu dasin dasidigi guc sayesinde mis qalay demir ya da gulle kimi siravi metallari altina cevirdiyine inanilardi Bunun yaninda bezi kimyagerler de heyatlarini her cur xesteliyi yaxsilasdirdigina sonsuz genclik ve olumsuzluk verdiyine inanilan heyat sununu el iksir ya da ABi heyat axtarisa hesr etmisdi Cinden Hindistana Orta serqden Avropaya qeder butun kimyagerlerin baslica calisdiqlari bunlar idi Kimyagerlerle mesgul olanlarin tebiete ve onu meydana getiren maddelere baxislari cox ferqli idi Onlarin da ozlerine xas amma elmi olmayan bezi qaydalari vardi Meselen dord temel elemente inanardilar Bunlar hava torpaq ates ve su idi Onlara gore yer uzundeki butun maddeler bu dord temel elementin deyisik nisbetlerdeki qarisigindan meydana gelmisdi Bunun yaninda bu elementlerin dasidigi bezi temel xususiyyetler de vardi soyuqluq quruluq istilik ve yasliq Her element bu dord temel xususiyyetden ikisini dasiyardi Ates istilik ve quruluq ozelliklerini dasiyardi Torpaq quru ve soyuq idi hava isti ve yas idi su da yas ve soyuq idi Subhesiz Kimyagerliyin felsefe dasini ya da heyat sununu elde etmek ucun sinadigi hec bir usul netice vermedi Amma minlerle il boyunca minlerle kimyagerin bu korkorane seyi esnasinda insanlarin faydasina bir cox madde tapildi muxtelif aletler inkisaf etdirildi ve usullar ortaya cixdi Tebietin gercek element olan elementlere bagli boyuk bir melumat tecrubesi meydana geldi Muasir kimyanin temelleri yavas yavas atildi Zamanla kimyagerliyin cadu esasli bos inanislari tesirini itirmeye basladi Kimyager isleri 1400 cu illerde doruga catdiqdan sonra insanlar kimyager qaydalarina olan inanclarini itirmeye basladilar Xususile Intibahla birlikde tebieti anlamaq ucun diqqetli musahideler aparan diqqetli olcumler ve bezi tecrubeler eden bezi insanlar ortaya cixdi Bunlar islerinde cadu ya da simyaya muraciet etmirdi Bu cur isler gederek yayildi metbee sayesinde de kitablarla paylasilmaga ve yaxsica yayilmaga basladi Her seye baxmayaraq kimyagerlik 1600 cu illerin sonuna qeder kimyayla birlikde varligini davam etdirdi Bir cox elm insani tebieti ve insani elmi olaraq ele almadan evvel bir muddet kimyagerlikle mesgul oldu Kimyagerler Felsefe Dasi deyilen bir dasin metallari qizila cevirme gucu olduguna inanardi Bir cox kimyagerlerin temel meqsedi siravi metallardan qizil elde etmek idi Bunun ucun sira basqa tecrubeler etmekden cekinmirdiler Meselen Hamburglu kimyager Henrig Brand bu meqsedle 1669 tarixinde aslan sidiyi ile yuzlerle tecrube etmisdi Ona gore bu soylu heyvanin sidiyinde qizil olmali idi Brand aylar suren seyinin sonunda subhesiz qizil elde ede bilmedi amma parlayan yeni bir madde tapdi Ona isiq dasiyan menasini veren Yunanca fosfor adini verdi Enenevi kimya Redakte Bu dovr XVII esr sonuyla XIX esr baslarina beraber gelmekdedir Johann Joachim Becher XVII esr ortalarinda yanma ile elaqedar Phlogiston nezeriyyesini inkisaf etdirmisdir Bu nezeriyyeye gore her yanici madde phlogiston deye adlandirilan qoxusuz rengsiz dadsiz ve agirliqsiz bir mezmun ehtiva etmekde idi ve bu mezmun yanma reallasdiginda yanici madde terefinden muhite salinmaqda idi Bu nezeriyye daha sonra Georg Ernst Stahl terefinden daha meshur bir hala getirilmis XVIII esrin boyuk bir qisiminde umumi qebul gormusdur 1785 1787 illeri arasinda Fransiz fizikaci Charles Augustine de indiki vaxtda Coulomb qanunu olaraq adlandirilan benzer yuklu maddelerin bir birini itelediyi eleyhdar yuklulerin bir birini cekdiyi ve bu cekilis ya da itelenen quvvetinin hesablanmasi ucun lazimli tenliyi de ehtiva eden qanunu tapmisdir Phlogiston nezeriyyesi XVIII esrin sonlarina gelindiyinde Lavoisier terefinden yurudulmusdur Daha evvelden Phlogiston nezeriyyesine gore de phlogiston maddesi olaraq adlandiralan maddenin oksigen oldugunu kesf etmisdir 1803 cu ilde John Dalton atom nezeriyyesini royal institutunda ilk defe teqdim etmisdir Bu nezeriyyeye gore ferqli elementlerin atomlari ferqli agirliqlara sahibdirler Bu nezeriyyenin bezi qanunlari asagidakilardir Butun maddelerr atomlardan ibaretdir Atomlar daha kicik hisselere parcalana bilmezler Eyni elementin butun atomlari bir birinin eynisidir Ferqli elementler ferqli atomlara malikdir Atomlarin yeniden teskil edilmesi neticesi kimyevi reaksiyalar meydana gelir Birlesmeler elementlerden teskil olunub Bu nezeriyye ile muasir kimyanin temelleri qoyulmusdur Muasir kimya Redakte Bu dovr XIX esr ve sonrasini ehate edir Heinrich Geibler 1814 1879 1854 cu ilde suyun en yuksek sixliga 3 8 C catdigini oz icad etdiyi bir mexanizmle gostermisdir daha sonra bu istiliyin 3 98 C oldugu tapilmisdir Daha sonra ise Geisslerin icad etdiyi vakuum balonuyla William Crookes atom nezeriyyesinde irelilemeler qeyd etmis ve Cathode relsi kesf etmisdir Eugen Qoldsteinin 1850 1930 isleri protonun varligini isbat etmisdir C C Tomson 1856 1940 oz atom modelini inkisaf etdirmis ve 1906 ci ilde Nobel fizika mukafatini qazanmisdir Mendeleyev dovri cedveli 1869 cu ilde Kimyanin Prinsipleri eserinde numayis etmisdir Bu dovri cedvelde bilinen 63 elementi atom agirliqlarina ve benzer xususiyyetlerine gore siralamisdir Mariya Kuri 1867 1934 radioaktivliyi ve sonrasinda Polonium ve Radiumu kesf etmis ve 1911 ci ilde Nobel kimya mukafatini qazanmisdir Ernest Rutherford 3 nov radioaktivliyi alfa hisseciyi beta hisseciyi ve qamma suasini kesf etmisdir Bu inkisaflarin sonrasinda ve evvelinde daha bir cox elm insaninin tohfesile kimya elmi gunumuze catmisdir 2011 ci il Birlesmis Milletler terefinden beynelxalq kimya ili elan edilmisdir 5 Nuve reaksiyalari yolu ile Dubna ve Kaliforniyada ifrat agir elementlerin alinmisdir Elementlerin ikinci yuzluyu Md ile baslamisdir Hal hazirda Rentgenium Kopernikium Florovium Ununtrium Tenessinium Florovium Ununoktium Oqaneson ve Ununennium alinmisdir Kimyanin esas anlayislari RedakteKimyanin tedqiqat obyekti maddeler atom ve molekullardir Bunlar kimyevi hissecikler adlanirlar Onlarin olcusu 10 10 10 6 metr arasinda olur Bundan kicik olculu hissecikleri fizika oyrenir Hemin hissecikler mikrohissecikler adlanir Olcusu iri olan hisseciklerde bas veren prosesleri de fizika oyrenir Kimyevi elementlerin muasir dovri cedveli Adi kimyevi usullarla daha besit maddelere ayirmanin mumkun olmadigi tebii ve suni maddeler Kimyevi elementler bir biri ile birleserek bizi ehate eden alemin butun murekkeb maddelerini emele getirir Her kimyevi nuvesinde eyni sayda elektrik yuku ve atom ortuyunde eyni sayda elektron olan atomlardan yaranmisdir Atomlarin nuvesi sayca hemin elementin atom nomresine beraber protondan ve muxtelif sayda neytrondan ibaretdir Eyni elementin kutle ededleri muxtelif olan novlerine izotop deyilir Kimyevi elementlerin coxunun tebietde iki ve ya daha artiq izotopu var 81 elementin 276 sabit ve 1500 e yaxin radioaktiv izotopu melumdur Yer uzerinde tebii elementlerin izotop terkibi adeten sabit oldugundan her elementin atom kutlesi demek olar ki daim sabit qalir ve elementin en muhum xarakteristikalarindan biridir Helelik elme melum olan Kimyevi elementlerin sayi 176 dir 2017 Bu elementlerin 118 i stabil nuklidlerdir Ve bu elementlerin 118 i IUPAK terefinden adlandirilmisdir Onlarin ekseriyyeti radioaktiv deyil ve tebietde movcud olan butun besit ve murekkeb maddeleri emele getirir Besit madde elementin serbest haldaki formasidir Bu o demekdir ki elementler birlesib bir ve ya bir nece besit madde emele getirir Bu hadise allotropiya adlanir Allotropiya iki sebebden bas vere biler I Kristal qurulusda olan muxteliflik II Molekulda olan atomlarin sayinin muxtelifliyi Oksigende allotropiya 2 sebebe gore ancaq fosforda ise 1 sebebe gore bas verir Mehz bu sebebe gore besit maddeler elementlerden sayca coxdur Besit maddeler ise oz novbesinde birleserek kimyevi birlesmeleri yeni murekkeb maddeleri emele getirir Murekkeb maddelerin tesnifati Redakte Murekkeb maddeler iki boyuk qrupa bolunur Uzvi ve qeyri uzvi maddeler Qeyri uzvi maddeler ise 8 qrupa bolunur Oksidler esaslar tursular duzlar intermetallid birlesmeler binar birlesmeler murekkeb ionlar ve serbest radikallar Bunlardan oksidler esaslar tursular ve duzlar qeyri uzvi birlesmelerin esas sinifleri adlanir Oksidler esaslar tursular ve duzlar arasinda umumiyyetle qeyri uzvi birlesmeler arasinda genetik elaqe movcuddur Bu genetik elaqe onlarin menseyinin bir daha bir oldugunu subut edir Uzvi maddeler ise 2 boyuk qrupa bolunur Tsiklik ve atsiklik birlesmeler Kompleksler haqqinda qisa melumat Redakte Kimyevi birlesmeler ise daha da murekkeb maddeleri kompleksleri yaradir Kompleks birlesmeler ise adi murekkeb maddelerden ferqlenir Onlar iki sferadan daxili ve xarici sferadan ibaretdir Burada merkezi ve liqandlar olur Merkezi etrafinda mueyyen sayda esasen 2 4 6 8 liqand olur Liqandlarin sayi merkezi elementin koordinasiya ededi adlanir Maddelerin adlandirilmasi Redakte Her bir kimyevi madde ozunemexsus adla deyil daxil oldugu sinfin adlandirma qanunlarina gore adlandirilir oksidlerin adiandirilmasi sadedir Elementin ve oksigenin yunanca sayi deyilir Meselen dinatrium monooksid Esaslar da bele qayda ile adlandirilir Sadece burada oksigenin yox OH qrupunun sayi gosterilir Meselen natrium hidroksid Tursulari adlandlrarken evvelce hidrogenin sonra oksigenin yunanca sayi daha sonra ise merkezi elementin adi ve esas valentliyi deyilir Meselen hidrogen tetraokso sulfat VI Duzlari adlandirarken ise hidrogen evezine metalin adi deyilir Meselen natrium tetraokso sulfat VI Kimyanin bolmeleri RedakteKimya uc boyuk bolmeye ayrilir 6 Umumi kimya Qeyri uzvi kimya Uzvi kimyaAncaq kimyanin basqa bolmeleri de movcuddur Analitik kimya Nuve kimyasi Radiokimya Radioaktivlik kimyasi Kvant kimyasi Elektrokimya Kolloid kimyasi Tebabet kimyasi Metaluzvi kimya Enzimologiya fermentler kimyasi Fiziki kimya fizikokimya Kimyevi termodinamika Termokimya ve s Diger elmlerle elaqesi RedakteKimya daha cox fizika biologiya ve geologiya elmleri olmaqla diger tebiet elmleri ile six elaqededir Bu elaqeler neticesinde fiziki kimya geokimya biokimya ve s toreme elm saheleri meydana cixmisdir 6 Kimyanin diger elmlerle elaqesi esasen metodlarin ehtiyaci neticesinde emele gelir Meselen biokimya elmi biologiyada canli orqanizmlerin terkibinde olan maddelerin oyrenilmesinde kimyevi metodlara olan ehtiyac neticesinde emele gelmisdir Hemcinin fiziki kimya da esasen analitik kimya elminin fiziki metodlara olan ehtiyyaci neticesinde emele gelir Geokimya elmi ise dovranlari suxurlarin torpagin kimyevi terkibini oyrenir Basqa sozle geokimya elmi geologiya elminde kimyaya olan ehtiyyac neticesinde yaranmisdir Uzvi maddelerin tesnifati ve adlandirilmasi RedakteKimyacilara melum olan birlesmelerin sayinin artim suretini tessevvur etmek bele cox cetindir Son 120 ilde uzvi maddelerin siyahisi 1500 defe artmisdir 7 Bu maddeleri neheng qosun birlesmesine benzetmek olar Bele sayda olan maddeleri ise trivial adla adlandirmaq ise absurd olardi Ona gore de hami terefinden qebul edilmis ciddi adlandirma usulu yaratmaq lazim idi Alimler terefinden bele tesnifata ilk defe edilen cehd uzvi kimyanin bir serbest elm kimi formalasdigi bir dovrde heyata kecirildi 1839 cu ilde fransiz kimyacisi Jan Batsit Duma 1800 1884 tipler nezeriyyesini teklif etdi 7 Alim eyni esas reaksiyalarla xarakterize olunan ve oxsar quruluslu maddeleri bir tipe aid edirdi spirt tursu aldehid asetat efir ve s Dumanin ideyalari onun hemyerlisi Sarl Frederik Jerarin islerinde inkisaf etdirilmisdir Uzvi tursularin anhidridleri haqqinda meqalesinde Jerar teklif etdi ki butun uzvi maddeleri dord esas qrupa bolmek olar hidrogen hidrogen xlorid su ve ammonyak 7 Bu dord tipe daxil olan maddelerde hidrogen atomunu mueyyen atomlar qrupu ile evez etmekle istelinen uzvi maddeni almaq olar O dovrde kimyacilar evezedici qruplarin ve butovlukde molekulun qurulusu haqqinda hec ne bilmirdiler Jerar hidrogen tipine karbihidrogenleri hidrogen xlorid tipine ise karbohidrigenlerin halogenli toremelerini ve nitrilleri aid edirdi Su tipine o en genis oyrenilmis ve en coxsayli tursulari sade ve murekkeb efirleri yursu anihidridlerini ve aldehidlerini daxil edirdi Jerara gore ammonyak tipine aminler amidler imidler ve s aid olmalidir 8 Bu sistemde rasional baslangicin olmasini qebul etmemek olmaz 1842 ci ilde Yakob Sil bele bir ideya soyledi ki spirtler mueyyen sira emele getirir ve bu sirada her bir birlesme ozunden evvelki birlesmeden mueyyen atomlar qrupu ile ferqlenir Sonlar Jan Duma doymus tursular ucun bu sirani mueyyen etdi Lakin o dovrde uzvi birlesmelerin qurulusu haqqinda melumat az idi Hetta melum uzvi birlesmelerin deqiq molekulyar formulu bele melum deyildi XIX esrin ikinci yarisinda uzvi kimya yalniz eksperimental deyil hem de nezeri elm kimi guclu formalasmaga basladi Kimyacilara melum olan birlesmelerin sayi keskin arti ve tipler nezeriyyesine sigismadi 1861 ci ilde Aleksandr Mixayilovic Butlerov elme molekulda atomlarin birlesme ardicilligini daxil etdi 9 10 11 12 O qurulus nezeriyyesini yaratdi Butlerov nezeriyyesi muasir tesnifatin baslangici oldu Aleksandr Butlerov Karbon skeletinin qurulusu bu tesnifatin esasini teskil edirdi Birlesme onun karbon zencirinin qurulusundan asili olaraq mueyyen sinfe daxil edilirdi saxelenmis ve ya xetti diger atomlari saxlayan ve ya yalniz karbon elementinden teskil olunan tsiklik qapali ve ya xetti uzanmis Alman kimyacilari Fridrix Avqust Kekule ve Adolf Bayerin 1835 1917 aromatik birlesmelerin qurulusu sahesinde islerinden sonra yeni XIX esrin ikinci yarisinda uzvi birlesmelerin nesil agacina oxsar tesnifat sxemi yaradildi 7 Uzvi birlesmelerinin tesnifatinin diger prinsipi homoloji sira ve qruplar prinsipine esaslanir Xasselerine gore oxsar terkibine gore ise bir birinden CH2 qrupu homoloji ferq qeder ferqlenen uzvi birlesmelerde movcuddur Oxsar birlesmelerin sirasi homoloji uzvleri ise homoloqlar adlanir Meselen etilen propen buten ve diger karbohidrogenlerCnH2n umumi formuluna malik homoloji siralar emele getirirler Ekser homoloji siralarin uzvleri xarakterik funksional qrupa malik olurlar Funksional qrup homoloqlarin umumi kimyevi xasselerini mueyyen eden atom ve ya atomlar qrupu ola biler Kimyevi rabite RedakteAtomlarin molekul ve kristal qefes emele getirmesinde istirak eden butun quvvelerin mecmusuna kimyevi rabite deyilir Kimyevi rabitelerin asagi novleri ayird edilir Kovalent rabite ortaqlasmis elektron cutu hesabina yaranan rabite 13 Ion rabite kation ve anionlar arasinda yaranan rabite 14 Metallik rabite metallar arasinda olan rabite 15 Hidrogen rabitesi molekullar arasinda olan rabite 16 Kovalent rabite Redakte Kovalent rabitenin iki novu var 13 Seriklesme yolu ile yaranan rabite Donor akseptor rabitesi Donor akseptor rabitesi iki eyni atom arasinda yarandiqda dativ rabite adlanir Kovalent rabitenin novleri Redakte Orbitallarin veziyyetine gore 13 p rabite s rabiteelektron sixligina gore 13 polyar kovalent rabite qeyri polyar kovalent rabiteIon rabitesi Redakte Ion rabiteli birlesmeler bunlardir 14 metal halogenidler esaslar duzlarMetallik rabite Redakte Matal ionlari arasinda serbest elektronlar arasinda yaranan rabite metal rabitesi ve ya metallik rabite adlanir 15 Hidrogen rabitesi Redakte Hidrogen rabitesi molekullararasi rabitedir 16 Valent Rabiteler Nezeriyyesi VRN RedakteValent rabiteler nezeriyyesinde gosterilir ki her bir birlesmede valintliye sahibdir ve bu onun emele getirdiyi kovalent rabitelerin sayina beraberdir 7 Molekulyar Orbitallar Nezeriyyesi MON RedakteMON da gosterilir ki molekullar coxnuveli hisseciklerdir ve onlarin etrafenda elektron ortuyu var 7 Kristal Sahe Nezeriyyesi KSN RedakteKSN de gosterilir ki butun birlesmelerde bir merkezi atom ve onun etrafinda olan liqandlar movcuddur 7 Katalizatorlar RedakteKatalizatorlar kimyevi reaksiya suretlendirir ve bezen onun gedisine tesir edir Amma reaksiyada ne reagent ne de mehsul deyil 7 Katalizatorlarin en ixtisaslasmis numayendeleri enzimler ve ya fermentlerdir Onlari enzimologiya oyrenir 17 Fermentler Redakte Fermentler coxludur Katalaza ribonukleaza katalaza ve s Meselen katalaza haqqinda danisdiqda deye bilerik ki Katalaza hidrogen peroksidi H2O2 dihidrogen H2 ve dihidrogen monookside H2O su parcalayan enzimdir ferment 18 Terkibinde Fe3 kationu saxlayir bu gune qeder hidrogen peroksidi katalaza enziminden suretli parcalayan katalizator ne tapilmis ne de sintez edilmemisdir hidrogen peroksidle emele getirdiyi araliq kompleks katalaza peroksidat CAT H2O2 adlanir teneffus zamani ag ciyerlerimizde hidrogen peroksid alinir bu madde tibde istifade edilmesine baxmayaraq zeherlidir bu sebebden orqanizmde katalaza enzimine fermentine ehtiyyac olur katalaza demek olar ki butun aerob orqanizmlerde tapilmisdir katalaza dord subvahidden emele gelmisdir ve terkibinde texminen 2 milyon amintursu qaligi movcuddur yeni tetramerdir 19 bu dord subvahidde hidrogen peroksidle reaksiyaya daxil olmaga imkan veren hem var Insan orqanizminde katalaza ucun optimal pH 7 dir 20 pH in 6 8 ve 7 5 kimi qiymetlerinde reaksiya getmir 21 Diger orqanizmler ucun bu qiymet 6 11 arasi qiymetler alir 22 optimal temperatur ise muxtelif orqanizmler ucun muxtelifdir 23 Insan katalazasini konseptual dord bolmeye bolmek olar ki bu dord bolme birlikde tetramer teskil edir 24 Her qlobulada genis hidrofob esasli 8 antiparalel b barel vardir b1 8 ve bir terefden A9 loops ile ehate olunmusdur 24 b barel uzerindeki A Helikal domayn b4 ve b5 qaliqlari arasinda elde olunan dord C terminal Helikes A16 A17 A18 ve A19 ve dord Helikesden ibaretdir A4 A5 A6 ve a7 24 1818 ci ilde Louis Jacques Thenard sehven hidrogen peroksidi parcalayan enzim tapir Bu enzim katalaza idi Bu enzim sonradan bir cox orqanizmlerde tapildi ve Oscar Loew 1900 cu ilde bu enzimi katalaza adlandirmagi teklif etdi 25 Istinadlar Redakte Uqay Y A 2004 Umumi kimya Baki Casioglu nesriyyati seh seh 5 accessdate missing url I Letifov A Orucova X Zeynalova 2012 Kaspi Orta mekteb sagirdleri ve abituriyentler ucun vesait Kimya Baki Polygraphing Production nesriyyati seh seh 5 accessdate missing url Memmedov Elman Abisov Nasim Suleymanov Rahim Usaqlar ucun Kimya ensiklopediyasi Serq Qerb 8 ISBN 978 9952 34 195 9 accessdate missing url V S Hesenov Y C Qasimova G V Babayeva A M Umudova 2013 Kimya heveskarlari ucun yaddas Baki Elm ISBN 978 9952 453 03 4 655 invisible char accessdate missing url Arxivlenmis suret 2016 10 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 19 1 2 Abbasov M Abbasov V Abisov N Eliyev V 2014 Kimya Umumtehsil mekteblerinin 7 ci sinfi ucun derslik Baki Aspoliqraf accessdate missing url 1 2 3 4 5 6 7 8 E Memmedov N Abisov R Suleymanov E Allahyarov 2008 Usaqlar ucun Ensiklopediya Kimya Baki Serq Qerb nesriyyati E Memmedov N Abisov R Suleymanov E Allahyarov 2008 Usaqlar ucun Ensiklopediya Kimya Baki Serq Qerb nesriyyati seh seh 334 accessdate missing url I Letifov A Orucova X Zeynalova 2012 Kaspi Orta mekteb sagirdleri ve abituriyentler ucun vesait Kimya Baki Polygraphing Production nesriyyati seh seh 157 accessdate missing url V Abbasov A Meherremov M Abbasov V Eliyev R Eliyev A Eliyev L Qasimov 2005 Derslik 10 cu sinifler ucun Kimya Baki Aspoliqraf nesriyyati seh seh 39 accessdate missing url I Letifov S Mustafa 2016 Derslik 9 cu sinifler ucun Kimya Baki Serq Qerb nesriyyati seh seh 147 accessdate missing url M Abassov 2008 TQDK Qebul imtahanlarina hazirlasanlar yuxari sinif sagirdleri ve muellimler ucun ders vesaiti Kimya Baki Serq Qerb nesriyyati seh seh 134 accessdate missing url 1 2 3 4 I Letifov A Orucova X Zeynalova 2012 Kaspi Orta mekteb sagirdleri ve abituriyentler ucun vesait Kimya Baki Polygraphing Production nesriyyati seh seh 38 accessdate missing url 1 2 I Letifov A Orucova X Zeynalova 2012 Kaspi Orta mekteb sagirdleri ve abituriyentler ucun vesait Kimya Baki Polygraphing Production nesriyyati seh seh 41 accessdate missing url 1 2 I Letifov A Orucova X Zeynalova 2012 Kaspi Orta mekteb sagirdleri ve abituriyentler ucun vesait Kimya Baki Polygraphing Production nesriyyati seh seh 42 accessdate missing url 1 2 I Letifov A Orucova X Zeynalova 2012 Kaspi Orta mekteb sagirdleri ve abituriyentler ucun vesait Kimya Baki Polygraphing Production nesriyyati seh seh 42 accessdate missing url fermentler Chelikani P Fita I Loewen PC January 2004 Diversity of structures and properties among catalases Cellular and Molecular Life Sciences 61 2 192 208 doi 10 1007 s00018 003 3206 5 PMID 14745498 Boon EM Downs A Marcey D Catalase H2O2 H2O2 Oxidoreductase Catalase Structural Tutorial Text Istifade tarixi 2007 02 11 Maehly AC Chance B 1954 The assay of catalases and peroxidases Methods of Biochemical Analysis Methods of Biochemical Analysis 1 357 424 doi 10 1002 9780470110171 ch14 ISBN 978 0 470 11017 1 PMID 13193536 Aebi H 1984 Catalase in vitro Methods in Enzymology Methods in Enzymology 105 121 6 doi 10 1016 S0076 6879 84 05016 3 ISBN 978 0 12 182005 3 PMID 6727660 EC 1 11 1 6 catalase BRENDA The Comprehensive Enzyme Information System Department of Bioinformatics and Biochemistry Technische Universitat Braunschweig Istifade tarixi 2009 05 26 Toner K Sojka G Ellis R A Quantitative Enzyme Study CATALASE bucknell edu 2000 06 12 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2007 02 11 1 2 3 Putnam CD Arvai AS Bourne Y Tainer JA February 2000 Active and inhibited human catalase structures ligand and NADPH binding and catalytic mechanism Journal of Molecular Biology 296 1 295 309 doi 10 1006 jmbi 1999 3458 PMID 10656833 Loew O May 1900 A New Enzyme of General Occurrence in Organisms Science 11 279 701 2 Bibcode 1900Sci 11 701L doi 10 1126 science 11 279 701 JSTOR 1625707 PMID 17751716 Menbe https az wikipedia org w index php title Kimya amp oldid 6066235, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.