fbpx
Wikipedia

Azərbaycan mifologiyası

Avqust 05, 2021

Azərbaycan mifologiyası - Azərbaycan xalqının tarixi kökləri, ilkin dünyagörüşü, ibtidai məişət tərzi, qədim adət-ənənələri, mənəvi həyatının başlanğıcını tərənnüm edən ədəbi yaradıcılığı. Azərbaycan mifologiyası əhatəli siyasi-ictimai fəaliyyət dairəsində hələ də sirli qalır və folklorşünaslıq baxımdan hərtərəfli araşdırılmamışdır.Türk mifologiyasının bir növüdür.

Qulyabanı

Ənənəvi mədəniyyətin arxaik elementləri folklorşünaslığın bir sıra nəzəri problemlərinin, xüsusilə genezislə bağlı məsələlərin həllində əsas mənbədir. İbtidai inancların təhlili mifoloji görüşlərin, eləcə də digər ilkin düşüncə formalarının tarixini aydınlaşdırmaq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Mif, ritual, adət-ənənələr və inanclardan doğan mərasim nəğmələri müxtəlifyönlü etnik prosesləri tənzimləməklə yanaşı xalqın özünü müəyyənləşdirib tarixi proseslərdə yer tutmasında xüsusiləşdiricilik funksiyasını yerinə yetirir.

Mifologiya qəhrəmanları

Əsas məqalə: Türk xalqlarının mifologiyası

Panteon

Tanrılar

  • Göy Tanrı və ya Tenqri. Azərbaycan dilində "Tenqri" sözündən törəmiş "Tanrı" sözü vardır. Azərbaycanlılarda Allahı göylə düşünmə təmayülü vardır. Tanrıya şükr edilərkən Günəşə dönər və ya şükr edilən nemət Günəşə çevrilərdi. Günəşdə ilahi bir hikmət olduğu qəbul edilərdi.
  • Ulu Ana. Azərbaycan mifoloji mətnlərində göstərilir ki, dünyanın sonu gələndə bütün yaranmışlar ölüb gedəcəklər, tək bir Qarı nənə və bir də qurd qalacaqdır. Dünyanın sonundan danışılan esxatoloji miflərdə qarı obrazına təsadüf olunması həmin süjetlərin kosmoqonik miflər sırasına aid olması baxımından yaradılış aktındakı Ulu Ağ Ana obrazını yada salır. Azərbaycan mifoloji mətnləri içərisində kosmik qəzanı təsvir edən mif mətnindəki qarı isə ölüb dirilməni işarələyən yerin özünü rəmzləndirir. Bütün bunlar mifoloji qarı obrazının yaradılış aktındakı mifik ilahə Ana kompleksindən gəldiyini və onun atributlannı daşıdığını göstərir.
  • Ağac Ata və ya Ağac kişi. Dağ meşələrində yaşayan ruhlardır. Xoşagəlməz qoxuya sahib olub, meymunla insan arasında görünüşə malikdirlər, hər iki cinsə aid nümayəndələri tüklüdür. İnanılır ki, yemək axtaran ağac-kişilər gecənin qaranlığında bağçalara və bağlara baş çəkir, insanlar tərəfindən atılan paltarları geyirlər.
  • Al Ana və ya Hal anası. Pislik tanrıçasıdır. Qırmızı rəngli geyimləri olan, qırmızı saçlı bir qadındır. Doğuş zamanı zahının başının üstündə dayanır. Gözəgörünməz olan Hal anası anaya və ya uşağa xətər yetirmək məqsədini güdür. Ondan qorunmanın müxtəlif üsulları vardır: tüfəngdən güllə atmaq, zahıya kişi paltarı geydirmək və ya adını Məryəm çağırmaq.
    • Unuqay. Qəbiristanlıq ətrafı ərazilərdə rast gəlinir. O, çox zaman yolla gedən atlıya, yaxud arabalı yolçuya sahibsiz keçi kimi görünür. Keçinin rəngi mətnlərin əksəriyyətində ağ, yalnız bircə mətndə qara verilir. Tapıntının keçi yox, Unuqay olduğu bilinəndən sonra onun ayaqları uzanmağa başlayır. Unuqayın ayaqlarının uzanması onun güclənməsinə səbəb olur.
  • Al Dədə. Yurd hamisi rolu oynayır. Bu mifik təsəvvür türk xalqlarında məğlubedilməz igidlərin dağa dönərək yurdu qoruması inancına çevrilmişdir. Tovuzda "Al Dədə" ocağı bununla əlaqədardır.
  • Albasdı. Türk xalqları mifologiyasında mənfi varlıq olsa da, azərbaycanlılarda doğum ve bərəkətin qoruyucusudur və bəzi uşaqları dərd və bəladan qoruyar.
  • Alvız və ya Dağ ana.
  • Andır xan. Od tanrısıdır. "Lənətə gəlmək" mənasında "Andıra qalmaq" ifadəsi işlədilir. Qara və çirkin mənasında "əntər" sözü də işlədilir.
  • Çenbil. Dağ tanrıçasıdır. Azərbaycanlıların Koroğlu dastanında yer adına çevrilərək Çənlibel dağı olmuşdur.
  • Qanım Xan. İnam tanrısıdır. Azərbaycanda razı salına bilməyən insanlara "qanmaz" deyilir.
  • Qodu. Günəş çağırmaq və ya yağış yağdırmaq üçün tanrı. Qodu-qodu mərasimi bununla bağlıdır.
  • Saya xan. Heyvandarlıqla məşğul olanları qoruyur. Saya mərasimi bununla bağlıdır.
  • Tufan div. İldırım tanrısının ildırım çaxanda qız qaçırması mifinə uyğunluq "Tapdıq" nağılındakı Tufan divdə də görülür.
    • Tapdıq. Tufan divin oğludur, Göy Oğlu kimi göydən yerə atılır və tapıldığı üçün adına Tapdıq deyilir.
  • Umay Ana. Azərbaycan inanclarında Humay qayasına başını qoyub yatan qadının uşağı olardı.
    • Fatma qarı. Azərbaycan, Şərqi Anadolu və Şimali İraqın bəzi bölgələrində Umay Ananın vəzifələrini etnik-mədəni çərçivədə Fatma qarı motivi həyata keçirir. O, Azərbaycan inanclarında belində oxu və yayı olan bir varlıq şəklində göstərilir. Fatma qarı yayın göyə tutanda bolluq, yerə tutanda qıtlıq olur.
  • Yahu. Xəzərətrafı regionlarda balıqçılıq nəğmələrində adı keçir.
  • Yel Baba. Keçmişdə taxıl sünbüldən çıxandan sonra buğdanı samandan çıxartmaq üçün çağrılırdı: "Taxılımız yerdə qaldı, yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl, baba!"
  • Yer Ana. Novruz bayramında torpağın iki tərəfdən qazılması və altından keçidin düzəldilməsi, sonra insanların oradan keçməsi yer kultunun bir qalığı olub, torpaq ruhu və Yer Ana ruhundan yenidən canlanmağı ifadə edirdi. Türk mifologiyasında Yer Ana ilə əlaqələndirilən, zəif doğulan körpəni köhnə məzara qoyaraq bir gecə orada saxlamaq adətinin başqa bir forması Azərbaycan nağıllarında görülür. Ət parçası kimi doğulan uşaq Simurq quşu tərəfindən bir çayın suyunda üzdürülür və daha sonra uşaq gözəlləşir.

İyələr

Əsas məqalə: İyə

Əyələr və ya iyələr müəyyən təbii varlıqları qoruyan və ya onların təcəssümü olan mifoloji varlıqlar, yaxud hami varlıqlardır.

  • Bağ əyəsi. Bağa girəndə salam verilməli, bağdan çıxanda sağollaşdılmalıdır. Bağdan bir şeyin götürəndə icazə alınmalıdır.
  • Çay nənəsi. Yaşlı qadın geyimində çayda yaşadığına inanılır. Körpüdən keçəndə suya çox baxılanda əsəbləşir və insanın başın döndürür. Başı dönən adamın gözləri qaralır və çaya düşür.
  • Çən qarısı. Çən, çisək, qara dumanı torbasında saxlayır Acığı tutanda torbasın açıb çən-dumanı boşaldır. Çən Yel Babanın xoşuna gəlməyəndə əsib onu dağıdır.
  • Ev iyəsi. Hər evin bir iyəsi vardır. Bəzən adına "Ev cini" də deyilir.
  • Meşə iyəsi. Azərbaycan inanclarında Meşə iyəsi rolunu Ağac kişi oynayır.
  • Od iyəsi. Azərbaycan inanclarında odu su ilə söndürməzlər, odun ruhu inciyər.
  • Su sahibi. Qoruyucu ruhlar olan Sahiblərin ən üstünüdür. Səhər suya gedəndə ona salam verilməlidir. Su çirkləndirilərsə, Su sahibi insanlara ziyan verər.
    • Ərdov (Ərdoy). Su ruhunu təmsil edən mifik varlıqdır.
    • Ərənlər. Suda yaşadığına inanılan ərənlər Su ruhuna bağlıdırlar. Belə bir deyim var: "Yalan desən, səni suyun ərənləri vursun".
  • Yel iyəsi. Heydər, Yel İyəsine Azərbaycan mədəniyyətində verilən addır. Xalq arasındakı bir rəvayətə görə, yeddi rəngdə yumaq dolayıb qıçının altına qoyduqdan sonra, əsən külək səbəbiylə yumaq diyirlənib getdiyi üçün Heydərə əsəbiləşən Fatma qadın, belindəki ox və yayı çıxarıb onu vurmaq istəmişdir. Yayı düz tutmadığı üçün Heydər gülərək qaçıb, Fatma qadının yunlarını göyün yeddinci qatında gizlədib. Beləcə göy qurşağı yaranmışdır.
  • Yer iyəsi. Gündüzlər insana görünməzlər və ziyan verməzlər. Gecə vaxtı isə diqqət edilməlidir.

Mifik varlıqlar

 
Cırtdan. Gül bayramı
 
Təpəgöz və ya Kəlləgöz obrazı
 
Monqolustan gerbində tulpar atı
  • Cırtdan. Azərbaycan nağıllarının qəhrəmanıdır. Araşdırmalara görə, Alov ruhunu təmsil edir. Azərbaycan körpələr də Cırtdan adlandırıla bilir.
  • Çıntırqayış/Kəndirqayış. Axşamüstü yol kənarında rast gəlinən mifoloji varlıqdır. O, çox arıqdır və 63 uzun qollara malikdir. Çıntırqayış yolçulara köməksiz qarı və yaxud uşaq şəklində görünür. Yolçulardan ona kömək etməsini xahiş edir. Sonra isə qollarını onu götürmək üçün əyilən yolçunun boynuna dolayır və onu sıxmağa başlayır. Naxçıvanda rast gəlinir.
  • Damdabacalar. Onlar köhnə evlərin, məscidlərin dəyirmanların xarabalıqlarında yaşayırlar. Axşamdan keçmiş həyətə isti su tökmək olmaz, çünki təsadüfən, damdabacaların uşaqlarını yandırmaq olar, belə olarsa, onlar bunun qarşılığında intiqam almağa başlayarlar.
  • Divlər. Nəhəng, qüvvətli, eybəcər və insanabənzər divlər quyuların dibindəki üç otaqlı mağaralarda yaşayırlar və şər qüvvələri təmsil edirlər. "İbrahimin nağılı"nda isə div xeyirxahlığı, insanlarla qan qohumluğu ilə təsvir edilir.
  • Dönərgələr. Mif, nağıl və dastanlarda bəzi qəhrəmanlar başqa obraza çevrilir, dönür. Bu xüsusiyyət onlar funksional xarakteristikasında əsas rolu oynadığı üçün belə adlanırlar.
    • Adamcıl Qurd. Hekayələrin birində adamcıl olmaq üçün istifadə edilən dəri yandırılanda həmin insan adamcıllıqdan xilas olur.
      • Goreşən. Gözəl bir qızdır. Gecə yuxudan oyanıb həyətə çıxarkən onu alovsayağı bir işıq əhatə edir və başına canavar dərisi düşür. Adamcıla çevrilən qız o gündən sonra kənddə adam ölən kimi həmin dərini geyir və ölünü qəbirdən çıxardıb aparır.
    • İlan-oğlan. Oğlan ilana çevrilmək üçün paltardan istifadə edir, paltar yandırılanda həm ilan, həm oğlan qeyb olur.
  • Kaftar. Daha çox qəbiristanlıq ətrafında rast gəlinən mifoloji varlıqdır. Bir neçə mətndə o, yolla gedən atlıları incidir, daha çox işıqdan və dəmir əşyalardan qorxur. Bu tip mətnlərin birində Kaftar arabasına mindiyi şəxsə deyir ki, sən uşaqkən ananın üzünə ağ olmusan.
    • Kaftarkis. Adamdan dönmədi, buynuzları var. Gecə qəbirləri eşib, cəsədləri çıxarıb başdaşına söykəyir. Sonra isə onları buynuzları vasitəsilə dalına qoyub, yemək üçün aparar.
  • Süleyh (İsgəndər quşu). Onun görünməsi ətrafda ovun olmasına işarədir. Amma ona güllə atmaq olmaz. Ovçuların verdikləri məlumata görə, ona güllə atan kimi dünya qarışır, günəşli hava olmasına baxmayaraq, birdən-birə güclü yağış yağır, dolu tökür, tufan qopur və s.
  • Kəlləgöz (Təpəgöz). Azərbaycan xalq dastanında rast gəlinir, insan sümüklərindən qalası var.
  • Kimsələr və ya Kimsənə. Evdə insan olmasa da, evə girəndə salam verərlər. Çünki evdə kimsələr var. Onlar evə bərəkət gətirər, quş cildində insanın yuxusuna girərlər.
  • Xortdan və ya Xortlaq. Gecə qəbirdən xortlayaraq çıxan varlıqlardır.
  • Qaraçuxa. Mətnlərdə Qaraçuxa daim evlə bağlı olur. Onun damın üstündə yatdığı, evə girən zaman Qaraçuxaya salam vermək lazım olduğu qeyd olunur. Qaraçuxanın evi tərk etməsi isə o ailənin bəxtinin bağlanması kimi yozulur.
  • Qaramat. Pis ruhdur. Azərbaycan dilində "qaramat basmaq" deyimi vardır.
  • Qayış baldır. Uşaqları qorxutmaq üçün uydurulmuşdur.
  • Qulbasdı və ya Aleybanı. Uzunboylu, ağbəniz və çılpaq təsəvür edilən, qadın cinsinə məxsus mifik canlıdır. Sinəsinə iynə sancılanda hərəkət edə bilmir.
  • Qulyabanılar. Çöldə və ya qəbiristanlıqda yaşayıb, gecə yolçularını qorxudurlar. Qulyabanılar tutulduqdan sonra paltarına iynə sancılaraq sahiblənilə bilər, ancaq insanın hər dediyinin əksini edəcək.
  • Mələk. Azərbaycan inanclarında odda mələk olduğuna inanılar, od su ilə söndürülməzdi.
  • Pərilər. Onlar nağıllarıda müsbət rol oynayır, ağ dəriləri və uzun saçları ilə gözəl bakirələr olaraq təsvir olunur. Pərilər gözəl bağlarda və saraylarda yaşayır, hovuzlarda üzürlər. Onlar göyərçinə çevrilib, başya yerlərə uça bilirlər.. Azərbaycan mifologiyasına suların sahibi olan su pəriləri də mövcuddur.
  • Şahmaran və ya İlanların şahı. Yarı-ilan, yarı-insan tipli varlıqdır.
  • Şeşə. Azərbaycan inanclarında bilinməzlər aləmindən gələn şeytani quşdur, ancaq gecələr uçar, tək qalan oğlan uşaqlarını vurub öldürər.
  • Tulpar. Azərbaycan Koroğlu dastanında Qırat və Dürat tulparın (dəniz atı) nəslindən gəlir.
  • Ucuqulu. Nəhəngin adıdır, normal insanlar onun ancaq dabanına çatır.
  • Vergili adamlar. Vergi yuxuda verilir və onu verən müxtəlif pir sahibləridir.

Cinlər

 
"Qərib cinlər diyarında" film afişası. Sol yuxarıda taxtda oturan Cinlər padşahı Akşaddır.

Cinlər İslamdan əvvəlki ərəb mifologiyası və daha sonra İslam mifologiyası və teologiyasında fövqəltəbii varlıqlardır. Həm müsbət, həm də mənfi rol oynaya bilirlər. Azərbaycan mifologiyasında aşağıdakılara rast gəlinir:

  • Cin dəyişiyi. Şəki mətnlərinə görə körpə uşağı tək qoyduqda Cin onu öz balası ilə dəyişdirir. Cinin dəyişdirdiyi uşaq cansız, arıq və balacaboy olur. Cin dəyişəyi, adətən, tək gəzir. Onun üzünə baxanda adamın canına qorxu düşür. Heç kəs onunla ailə qurmur. Hansı evdə məclis olub, ona pay çıxarılmasa, həmin ailəyə bədbəxtlik üz verir. Ağbaba nümunəsinə görə Cin dəyişiyi həmişə xaraba yerlərdə, qayalıqlarda olur. O, Cin kimi cürbəcür donlara girə bilmir. Buna görə də rastlaşdığı adamları uzaqdan-uzağa aldatmağa çalışır.
  • Bizdən yaxşılar. Cinlərə verilən addır. Yerə su töküləndə bizdən yaxşıların uşaqları yanar və onlar da intiqam almaq üçün insanları döyərlər.
  • Astana cini. Evin astanasının sahibidir, axşam vaxtı çöldə oturmaq və ya əli qoynunda durmaq olmaz.
  • Çər və Çor. Bizdən yaxşılardandır, insanın var-dövlətinə ziyan verərlər. Çər tərli atı öldürür ki, insan piyada qalsın, yol gedə bilməsin.
    • Ağ Çor və Qara Çor. Çorun formalarıdır. Ağ Çor bostanı məhv edir, Qara Çor isə bağ-bağçanı, ən çox üzümü qırır.
  • Məleykələr. Qadın cinsindədirlər, göyərçinə çevrilə bilirlər.
  • Boyu bir qarış, saqqalı iki (yeddi) qarış. Azərbaycanlıların inancında gözə görünməyən, insanabənzər cindir. Saqqalındakı hər tük bir oxdur.
  • Əcinnə. Camaatın sıx olduğu yerlərdə yaşayıb, qısa boylu olurlar. İri başları, tüklü bədənləri və tərs ayaqları vardır.
  • Cinlər padşahı. Ağzına tüpürdüyü şəxs dünyadakı hər şeyin dilini bilir.

Əjdahalar

Əjdahalar Azərbaycan mif və nağıllarında quraqlıq və xəstəliyin səbəbkarı kimi təsvir edilir, su mənbələrinin qabağını tuturlar. Əjdahanın kəsilmiş başının dirilərək qəhrəmana hücum etməsi də mümkündür. Azərbaycan tərəkəmələrinin xalça motivlərində rast gəlinir, evin qoruyucusu (talismanı) olaraq istifadə edilir.

  • Daş əjdaha. Arpa çayının sahilində yaşayan bir kişinin gözəl qızı sevdiyi oğlanla görüşəndə, qıza bənd olmuş əjdaha onları görür və qəzəblənib kamına çəkmək istəyir. Bu vaxtı qızın atası üzünü göylərə tutub Allaha yalvarır və əjdaha daşa dönür. Həmin daşa "Əjdaha burnu" deyirlər.
  • Çuxur əjdahası. "Nəsir kişinin hekayəti"ndə rast gəlinən bu əjdahanın başı pişik başı boyda idi, xırdaca buynuzları vardı.
  • Çırtdağ. "Qızıl qoç" nağılında çardaqdan yerə düşdükdən sonra böyüyüb əjdaha olur.
  • Əjdaha nəslindən gələn insan. Üç yüz il qadın və daha sonra yeddi yüz illik əjdaha cildində yaşadıqdan sonra yenidən qadına çevrilir. İnsan cildində olmasına baxmayaraq nəfəsi əjdaha nəfəsi olaraq qaldığı üçün yanındakılara ziyan verir.
  • Çoxbaşlı əjdaha. Bəzi süjetlərdə əjdaha üç, yeddi və qırx başlı olur, öldürülməsi üçün bütün başları kəsilməlidir.
    • Cütbaşlı əjdaha. Azərbaycan xalça toxumalarında rast gəlinin motivdir.
    • Doqquzbaşlı əjdaha. Xorna kəndindən cavan bir ovçunun düşməni sehrli kişinin büründüyü cildlərdən biridir.
    • Qırxbaşlı əjdaha. "Оvçu Əhməd" nağılında rast gəlinir.
  • Əqrəbin qarnındakı yeddi əjdaha. Nağıl qəhrəmanı Tapdıq əjdahaları öldürdükcə hərəsinin qarnından qırx yeni əjdaha çıxır.
  • Göy çarxını çevirən cüt əjdaha. Türk xalqları mifologiyasındakı bu əfsanəyə Azərbaycan xalçalarında rast gəlinir.

Qəhrəmanlar

 
"Aşıq Qərib" nağılına çəkilmiş illüstrasiya
  • Aşıq Qərib.
  • Baba Əmir. Sehrli paparağınl başına qoyanda görünməz olan dastan qəhrəmanlarından biridir.
  • Çərşənbə arvadı. Çərşənbə günü bir evdə işlər tamamlanmamış isə ora girən və ziyan vuran cadugərdir.
  • Çömçəxatun. Hekayələrdən birinə görə, quraqlıq zamanı bir təpənin başına çıxaraq Allahdan yağış istəyir. Allah yağış yağdırdıqdan sonra təpəni tərk etməyərək çox islanır və yamyaşıl bir ağaca çevrilir.
  • Xızır. "...Unu teştə yığıb yükün altına qoyarlar. Guya gecə Xıdır İlyas gəlib əlini bu una çəkər, onu əfsunlar. Bu un müqəddəs və əfsunlanmış hesab edilər." Xızır bəzən möcüzəli doğuşa səbəb olan dərviş, bəzən də bir illik yolu bir göz qırpımında qət edən, korların gözünü açan peyğəmbər olur.
  • Koroğlu. Koroğlu nərə çəkəndə dağ-daş lərzəyə gələrdi.
  • Kosa və keçəl. Novruz bayramı qəhrəmanlarıdır, Kosa qışı, Keçəl isə yazı simvolizə edir.
  • Qorqud Ata. Kainatdakı hər şeyin adını o vermişdir.
  • Oxay. Düşmənləri tilsimləyən və gizli xəzinəyə sahib sehirbazdır. O biri dünyanın təmsilçisidir. Oayın qəsrinin dörd bir yanı insan qanından qırmızı dənizlərlə örtülüdür. Qəsrin həyəri insan cildində heyvanlarla doludur. Divarlar insan kəlləsi ilə hörülüb.
  • Ovçu Pirim. İlanlar padşahı ağzına tüpürdüyü heyvanların dilini öyrənmişdir. Yüz il mağarada yaşamışdır.

Konseptlər

  • Aləmin yatdığı vaxt. Qışın sonu, yazın başlanğıcına deyilir. Təbiətin ölüb-dirildiyinə inanılır.
  • Adna günləri. Bəzi Azərbaycan bölgələrində dədə-baba ruhlarının yad olduğu günlərə deyilir.
  • Azar-bezar. Hər cür xəstəliyə deyilir.
  • Dövlət quşu. Kimin çiyninə otursa padşah olar.
  • Günəş və Ay. Azərbaycan inanclarında Günəşın qız, Ayın isə oğlan uşağı olması fikri vardır.
  • Qarabasma. Gözə pis bir şey görünməsidir, kabuslar da buna aiddir.
  • Qaradaban. Gecə doğulan şəxsə deyilir. Gördüyü iş həmişə uğursuz olur.
  • Qarı nənənin örkəni. Yağışdan sonra səmada yaranan yeddi rəngli göy qurşağının xalq arasındakı adıdır. Göy qurşağının altından keçəndə qız oğlan, oğlan isə qız olur.
  • Qərb ulduzu. Azərbaycan inanclarında Qərb ulduzunu görən şəxs uğurlu qəbul edilər.
  • Qış. Azərbaycan inanclarında qış qoca qarı olaraq təsəvvür edilir.
  • Qurd. Yuxuda qurd görmək yaxşıdır, qurda söymək olmaz, ağaca qurd kəlləsi asılaraq bağ-bostan qorunur.
  • Ölülərin dirildilməsi. "Qul Mahmud" dastanında ölülərin başı üzərində üç misra şeir oxunar, hər misra bitəndə bir ölü dirilər.
  • Yuxuda at görmək. Uzunboyluluq və arzuya çatmağa işarədir.

Mifoloji düşüncə

Bir etnosu digərindən ayıran əlamətlər çoxdur. Fərqləndirici amillərin ən öndə gələni isə mifoloji düşüncədir. Bu sıraya mərasimlər, bayramlar, adətlər — mədəni irsin başqa arxaik atributları da daxildir. Lakin dünyanı dərketmədə əldə olunan ilkin nəticələr köklə — çox dərin qatlarla bağlandığından əsas meyar rolunu miflər daşıyır. Başqa sözlə, bəzi oxşarlıq, yaxınlıq və səsləşmələr nəzərə çarpsa da, dünya xalqlarının hər birinin mifologiyadan keçən özünəməxsus mədəniyyəti, folklor ənənəsi, dünyaanlamı vardır. Orada duyulanlara və baş verənlərə hər millətin öz mifoloji baxışı mövcuddur. Və Azərbaycan türklərinin mənəvi simasının formalaşmasında ən mühüm vəzifə mifoloji düşüncənin kortəbii şəkildə yaranan məhsullarının üzərinə düşmüşdür. İbtidai inancların qalıqları mif və rituallar vasitəsi ilə folklorun epik, lirik janrlarına keçmiş, eləcə də onlar oyun-tamaşaların, mərasim nəğmələrinin özəyini təşkil etmişdir. Mədəniyyətin ən arxaik əlamətlərinin və elementlərinin kompleks şəkildə əksinə də mifologiyanın daşıyıcılarında (yaradıcılar — tanrılar, dünyanın, təbiət hadisələrinin yaranması, canlı-cansız varlıqların bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətləri və əlaqələri haqqındakı təsəvvürlərdə, kultlarda, magikliklə yoğrulan, sakrallaşdırılan cisimlərdə) rastlaşırıq.

Mifin* (yaxud mifik zamanın) qurtardığı, bitdiyi yerdən tarix başlayır. Lakin mifoloji görüşlərsiz heç bir xalqın qədim tarixi və mədəniyyəti yoxdur. Ona görə ki, arxaik mədəniyyətlərin hamısı mənbəyini mifoloji təsəvvürlərdən alır.

Azərbaycan dünyanın ilkin insan məsəkənlərindən biridir. Etnoqraflar bildirirlər ki, «Yer üzündə yazılı mənbələrin tarixi 5 min ildən çox deyil, lakin Azərbaycanda yaşayan ən qədim əhalinin tarixi 2 milyon ilə qədərdir». Məhz ülü əcdadın kökünü həmin uzun zaman ərzində yaranan mifologiyasının izləri ilə üzə çıxarmaq mümkündür.

Miflər

Mif dünyanın işarələrlə, sakral obrazlarla dərkidir. Təbiidir ki, dilin yaranması prosesində insanların bir-biriləri ilə, təbiətlə əlaqələri siqnallar və işarələr vasitəsi ilə qurulmuşdur. Belə bir qənaət irəli sürürlər ki, «beyin strukturlarının evolyusiyası nitqlə bağlı meydana gəlmiş, hominid əcdadın jestlərlə ünsiyyəti və ayrı-ayrı səsləri anlamaları ilə dil formalaşmağa başlamışdır» [318, 93]. Müxtəlif səslər rabitə yaratmağa xidmət etməklə birləşib sözləri yaratdığı kimi kortəbii mifoloji obrazlar şəklinə düşən təbiət hadisələri və dünyanın ayrı-ayrı atributları da üç funksiyanın (doğulma, yaşama, məhvolma; məs.: külək doğulur, fəaliyyət göstərir və yoxa çıxır; yağış yağır, yer üzünü nəmləndirir, torpaq suyu özünə çəkməklə yox olur) daşıyıcısına çevrilməklə durğunluqdan çıxıb inkişafın təməl daşlarını qoymuşdur. Deməli, hər bir xalqın tarixinin və mədəniyyətinin ərəfəsi, həmçinin ilkin başlanğıcı onun mifologiyası ilə təsdiqlənir. Toplum halında yaşayan insanların ibtidai əmək prosesinin, məişət tərzinin, peşələrə (ovçuluq, maldarlıq, əkinçilik, toxuculuq və. b) yiyələnmələrinin də əsas istiqamətverici gücü mifik düşüncə ilə bağlanır. Onların ritualları, bayramları da miflərlə tənzimlənir, inam və etiqadlarının da mayasında mifoloji görüşlər dayanırdı. Bu səbəblərdən Azərbaycan xalqının mifologiyasının genezisinin sistemli şəkildə araşdırılması mədəniyyət tarixinin ən qaranlıq səhifələrinin aydınlaşdırılmasına yardım göstərə bilər. Qafqazda yaşayan qədim türklərin ibtidai dünyagörüşünün, inanclarının, mifoloji dərk etməsinin yazılı və şifahi mənbələrinin saf-çürük edilməsi bir neçə səbəbdən böyük əhəmiyyətə malikdir: ilk növbədə, bu, onların əzəldən Qafqazda doğulub məskunlaşmalarının tarixi-mədəni hadisə olduğunu əsaslandırır. İkincisi, təkcə bu prosesin xarakterini müəyyənləşdirmir, həm də etnik birləşmələrin başa çatmasını tənzimləyir, sonrakı inkişafa ciddi təsir göstərir. Eləcə də Şərq xalqlarının inancları, dini ənənənləri, milli kaloriti ilə qarşılıqlı bağlaşmaların aspektləri ardıcıllıqla nəzərdən keçirilir.

Miflər – arxetipik, universal, fövqəltəbii obrazlar silsiləsidir və qədim xalqlardan biri kimi Azərbaycan türklərinin ilkin dünyagörüşünün məhsuludur. Bəzən konkret obraz, xüsusi ad şəklində yaddaşlarda yaşasa da, hər biri müəyyən varlığın yaranması, fəaliyyəti və məhvindən bəhs açan primitiv əhvalatın daşıyıcısıdır. Daha çox əski çağlara aid yazılı abidələrdə, nağıl, epos və şifahi epik ənənənin başqa formalarında, rituallarda, inam və etiqadlarda mifik düşüncənin qalıqlarına rast gəlirik – bütün bunlar tədqiqatın obyektini təşkil edir.

Ulu əcdadın dünyanın yaranması haqqında təsəvvürləri, kortəbii şəkildə meydana gələn mifoloji obrazlar, kainatın mifik sistemi və modelləri, əfsanə, arxaik nağıl, epos mətnlərinin içərisində əridilən mifik süjetlər tədqiqatın predmetidir. Bu nümunələrin bir qismi qədim yazılı və maddi abidələrdə (Qobustan qaya rəsmləri, «Avesta», daş kitabələr, arxeoloji qazıntılar zamanı müxtəlif kurqanlardan tapılan məişət əşyaları və s.) özünə yer almış, digər qismi isə şifahi şəkildə yaddaşlarda yaşadılaraq zəmanəmizə qədər gəlib çıxmışdır. Mif mətnləri klassik yazıçılarımızın əsərlərinin də qaynaqlarından biri olmuşdur, eləcə də xalq mərasimləri, adət-ənənələr, oyun və tamaşalar, inaclarda dərin izlər buraxmışdır. Epik ənənədə Azərbaycan türklərinin əski miflərinin əsas daşıyıcısı «Kitabi-Dədə Qorqud», «Koroğlu», «Əsli və Kərəm» kimi eposlar və arxaik nağıllardır olmuşdur.

İstinadlar

  1. Kalafat, 1998. səh. 42
  2. Cəlal Bəydili (Məmmədov). Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya (monoqrafiya). - Bakı: Mütərcim, 2007. - 272 səh.
  3. В. Б. Агач-Киши // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 35.
  4. Ələkbərova, Lətafət, SMOMPK (“QAFQAZ ƏRAZİLƏRİ VƏ XALQLARININ TƏSVİRİNƏ DAİR MATERİALLAR TOPLUSU”) MƏCMUƏSİNDƏ KİÇİK JANRLAR, Bakı: Bakı Dövlət Universiteti
  5. ↑ Ləman Vaqif qızı Süleymanova. Şəki folklor mühiti, Bakı, 2012. – 248 səh.
  6. Beydili, 2003. səh. 33
  7. Beydili, 2003. səh. 37
  8. Beydili, 2003. səh. 59
  9. Karakurt, 2011. səh. 44
  10. Karakurt, 2011. səh. 90
  11. Karakurt, 2011. səh. 167
  12. А.Caferoğlu. "AZERBAYCAN ve ANADOLU FOLKLORUNDA SAKLANAN İKİ ŞAMAN TANRISI" (PDF) (türk).
  13. Beydili, 2003. səh. 486
  14. ↑ Beydili, 2003. səh. 537
  15. ↑ Beydili, 2003. səh. 584-585
  16. Beydili, 2003. səh. 215-218
  17. ↑ R.Əliyev. "Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı" (azərb.). Bakı nəşriyyatı.
  18. ↑ Qafarlı, Ramazan (2010), AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI, ADPU
  19. Beydili, 2003. səh. 612-613
  20. ↑ Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005. anl.az
  21. ↑ Beydili, 2003. səh. 136
  22. Beydili, 2003. səh. 205
  23. Beydili, 2003. səh. 568
  24. Karakurt, 2011. səh. 229
  25. Beydili, 2003. səh. 195
  26. Beydili, 2003. səh. 60
  27. Karakurt, 2011. səh. 144
  28. Beydili, 2003. səh. 280
  29. Beydili, 2003. səh. 128
  30. Karakurt, 2011. səh. 91
  31. SMOMPK: AZƏRBAYCAN FOLKLORU MATERİALLARI. 2-ci cild, AMEA Folklor İnstitutu, 2019
  32. Beydili, 2003. səh. 414
  33. Beydili, 2003. səh. 554
  34. Beydili, 2003. səh. 314
  35. Beydili, 2003. səh. 243
  36. ↑ Beydili, 2003. səh. 204
  37. ↑ Beydili, 2003. səh. 298
  38. Beydili, 2003. səh. 304
  39. Beydili, 2003. səh. 42-43
  40. Каракашлы К. Т. (азерб.)русск.. Материальная культура азербайджанцев Северо-восточной и Центральной зон Малого Кавказа: историко-этнографическое исследование. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964.
  41. Гюль-ябани // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 342.
  42. Beydili, 2003. səh. 436
  43. Әфәндијев П. (азерб.)русск.. Азәрбајҹан шифаһи халг әдәбијјаты (азерб.) / Научный редактор А. Набиев (азерб.)русск.. — Б.: Маариф, 1992. — 477 с.
  44. Басилов В. Н. Пари // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1982. — Т. II. — С. 287.
  45. Seçkin SARPKAYA (2018). "CÂMASBNÂME'DEN MASALLARA ŞAHMARAN: TÜRKİYE SAHASI MASALLARINDA ŞAHMARAN TİPİ VE ANLATILARI". (#accessdate_missing_url)
  46. Beydili, 2003. səh. 528
  47. Çufadar, N. (2019). Köroğlu Destanı’nda atın mitolojik göstergeleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö5), 215-226. DOI: 10.29000/rumelide.606128.
  48. Beydili, 2003. səh. 104-105
  49. Beydili, 2003. səh. 108
  50. Beydili, 2003. səh. 187
  51. Beydili, 2003. səh. 193
  52. ↑ Məhsəti Rüstəm qızı Ismayıl. Naxçıvan əfsanələri. Bakı: Еlm, 2008, 208 s.
  53. ↑ Azərbaycan nağılları. V cild.
  54. ↑ AZERBAYCAN HALI VE TEKSTİLLERİNDE EJDER MOTİFİ. Valide Paşayeva
  55. Azərbaycan nağılları. IV cild.
  56. Beydili, 2003. səh. 342
  57. Karakurt, 2011. səh. 96
  58. Beydili, 2003. səh. 21
  59. Beydili, 2003. səh. 441
  60. Beydili, 2003. səh. 75
  61. Beydili, 2003. səh. 42
  62. Beydili, 2003. səh. 79
  63. Beydili, 2003. səh. 84
  64. Beydili, 2003. səh. 171
  65. ↑ Beydili, 2003. səh. 63
  66. Beydili, 2003. səh. 300
  67. Beydili, 2003. səh. 217
  68. Kalafat, 1998. səh. 68
  69. Beydili, 2003. səh. 352
  70. Beydili, 2003. səh. 460
  71. Beydili, 2003. səh. 71

Mənbə

  • Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, 2003, Yurt Yayınevi  (türk.).
  • Eski Türk Dini İzleri, Yasar Kalafat, 1998, Ankara  (türk.).
  • Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)

Xarici keçidlər

  • Azərbaycan Folklor İnstitutunun Mifologiya şöbəsi 2010-01-21 at the Wayback Machine
  • Azərbaycan Folklor İnstitutu 2009-12-14 at the Wayback Machine
  • Bəkir Nəbiyev, akademik, Yeni ədəbiyyat tariximizin ilk cildləri

Avqust 05, 2021
azərbaycan, mifologiyası, azərbaycan, xalqının, tarixi, kökləri, ilkin, dünyagörüşü, ibtidai, məişət, tərzi, qədim, adət, ənənələri, mənəvi, həyatının, başlanğıcını, tərənnüm, edən, ədəbi, yaradıcılığı, əhatəli, siyasi, ictimai, fəaliyyət, dairəsində, hələ, si. Azerbaycan mifologiyasi Azerbaycan xalqinin tarixi kokleri ilkin dunyagorusu ibtidai meiset terzi qedim adet eneneleri menevi heyatinin baslangicini terennum eden edebi yaradiciligi Azerbaycan mifologiyasi ehateli siyasi ictimai fealiyyet dairesinde hele de sirli qalir ve folklorsunasliq baximdan herterefli arasdirilmamisdir Turk mifologiyasinin bir novudur Qulyabani Enenevi medeniyyetin arxaik elementleri folklorsunasligin bir sira nezeri problemlerinin xususile genezisle bagli meselelerin hellinde esas menbedir Ibtidai inanclarin tehlili mifoloji goruslerin elece de diger ilkin dusunce formalarinin tarixini aydinlasdirmaq ucun boyuk ehemiyyet kesb edir Mif ritual adet eneneler ve inanclardan dogan merasim negmeleri muxtelifyonlu etnik prosesleri tenzimlemekle yanasi xalqin ozunu mueyyenlesdirib tarixi proseslerde yer tutmasinda xususilesdiricilik funksiyasini yerine yetirir Mundericat 1 Mifologiya qehremanlari 1 1 Panteon 1 1 1 Tanrilar 1 1 2 Iyeler 1 2 Mifik varliqlar 1 2 1 Cinler 1 2 2 Ejdahalar 1 3 Qehremanlar 1 4 Konseptler 2 Mifoloji dusunce 3 Mifler 4 Istinadlar 5 Menbe 6 Xarici kecidlerMifologiya qehremanlari RedakteEsas meqale Turk xalqlarinin mifologiyasiPanteon Redakte Tanrilar Redakte Goy Tanri ve ya Tenqri Azerbaycan dilinde Tenqri sozunden toremis Tanri sozu vardir Azerbaycanlilarda Allahi goyle dusunme temayulu vardir Tanriya sukr edilerken Gunese doner ve ya sukr edilen nemet Gunese cevrilerdi Gunesde ilahi bir hikmet oldugu qebul edilerdi 1 Ulu Ana Azerbaycan mifoloji metnlerinde gosterilir ki dunyanin sonu gelende butun yaranmislar olub gedecekler tek bir Qari nene ve bir de qurd qalacaqdir Dunyanin sonundan danisilan esxatoloji miflerde qari obrazina tesaduf olunmasi hemin sujetlerin kosmoqonik mifler sirasina aid olmasi baximindan yaradilis aktindaki Ulu Ag Ana obrazini yada salir Azerbaycan mifoloji metnleri icerisinde kosmik qezani tesvir eden mif metnindeki qari ise olub dirilmeni isareleyen yerin ozunu remzlendirir Butun bunlar mifoloji qari obrazinin yaradilis aktindaki mifik ilahe Ana kompleksinden geldiyini ve onun atributlanni dasidigini gosterir 2 Agac Ata ve ya Agac kisi Dag meselerinde yasayan ruhlardir Xosagelmez qoxuya sahib olub meymunla insan arasinda gorunuse malikdirler her iki cinse aid numayendeleri tukludur Inanilir ki yemek axtaran agac kisiler gecenin qaranliginda bagcalara ve baglara bas cekir insanlar terefinden atilan paltarlari geyirler 3 Al Ana ve ya Hal anasi Pislik tanricasidir Qirmizi rengli geyimleri olan qirmizi sacli bir qadindir Dogus zamani zahinin basinin ustunde dayanir Gozegorunmez olan Hal anasi anaya ve ya usaga xeter yetirmek meqsedini gudur Ondan qorunmanin muxtelif usullari vardir tufengden gulle atmaq zahiya kisi paltari geydirmek ve ya adini Meryem cagirmaq 4 Unuqay Qebiristanliq etrafi erazilerde rast gelinir O cox zaman yolla geden atliya yaxud arabali yolcuya sahibsiz keci kimi gorunur Kecinin rengi metnlerin ekseriyyetinde ag yalniz birce metnde qara verilir Tapintinin keci yox Unuqay oldugu bilinenden sonra onun ayaqlari uzanmaga baslayir Unuqayin ayaqlarinin uzanmasi onun guclenmesine sebeb olur 5 Al Dede Yurd hamisi rolu oynayir Bu mifik tesevvur turk xalqlarinda meglubedilmez igidlerin daga donerek yurdu qorumasi inancina cevrilmisdir Tovuzda Al Dede ocagi bununla elaqedardir 6 Albasdi Turk xalqlari mifologiyasinda menfi varliq olsa da azerbaycanlilarda dogum ve bereketin qoruyucusudur ve bezi usaqlari derd ve beladan qoruyar 7 Alviz ve ya Dag ana 8 Andir xan Od tanrisidir Lenete gelmek menasinda Andira qalmaq ifadesi isledilir Qara ve cirkin menasinda enter sozu de isledilir 9 Cenbil Dag tanricasidir Azerbaycanlilarin Koroglu dastaninda yer adina cevrilerek Cenlibel dagi olmusdur 10 Qanim Xan Inam tanrisidir Azerbaycanda razi salina bilmeyen insanlara qanmaz deyilir 11 Qodu Gunes cagirmaq ve ya yagis yagdirmaq ucun tanri Qodu qodu merasimi bununla baglidir 12 Saya xan Heyvandarliqla mesgul olanlari qoruyur Saya merasimi bununla baglidir 13 Tufan div Ildirim tanrisinin ildirim caxanda qiz qacirmasi mifine uygunluq Tapdiq nagilindaki Tufan divde de gorulur 14 Tapdiq Tufan divin ogludur Goy Oglu kimi goyden yere atilir ve tapildigi ucun adina Tapdiq deyilir 14 Umay Ana Azerbaycan inanclarinda Humay qayasina basini qoyub yatan qadinin usagi olardi 15 Fatma qari Azerbaycan Serqi Anadolu ve Simali Iraqin bezi bolgelerinde Umay Ananin vezifelerini etnik medeni cercivede Fatma qari motivi heyata kecirir O Azerbaycan inanclarinda belinde oxu ve yayi olan bir varliq seklinde gosterilir Fatma qari yayin goye tutanda bolluq yere tutanda qitliq olur 16 15 Yahu Xezeretrafi regionlarda baliqciliq negmelerinde adi kecir 17 Yel Baba Kecmisde taxil sunbulden cixandan sonra bugdani samandan cixartmaq ucun cagrilirdi Taxilimiz yerde qaldi yaxamiz elde qaldi A Yel baba Yel baba Qurban sene gel baba 18 Yer Ana Novruz bayraminda torpagin iki terefden qazilmasi ve altindan kecidin duzeldilmesi sonra insanlarin oradan kecmesi yer kultunun bir qaligi olub torpaq ruhu ve Yer Ana ruhundan yeniden canlanmagi ifade edirdi Turk mifologiyasinda Yer Ana ile elaqelendirilen zeif dogulan korpeni kohne mezara qoyaraq bir gece orada saxlamaq adetinin basqa bir formasi Azerbaycan nagillarinda gorulur Et parcasi kimi dogulan usaq Simurq qusu terefinden bir cayin suyunda uzdurulur ve daha sonra usaq gozellesir 19 Iyeler Redakte Esas meqale IyeEyeler ve ya iyeler mueyyen tebii varliqlari qoruyan ve ya onlarin tecessumu olan mifoloji varliqlar yaxud hami varliqlardir 20 Bag eyesi Baga girende salam verilmeli bagdan cixanda sagollasdilmalidir Bagdan bir seyin goturende icaze alinmalidir 20 Cay nenesi Yasli qadin geyiminde cayda yasadigina inanilir Korpuden kecende suya cox baxilanda eseblesir ve insanin basin dondurur Basi donen adamin gozleri qaralir ve caya dusur 21 Cen qarisi Cen cisek qara dumani torbasinda saxlayir Acigi tutanda torbasin acib cen dumani bosaldir Cen Yel Babanin xosuna gelmeyende esib onu dagidir 20 Ev iyesi Her evin bir iyesi vardir Bezen adina Ev cini de deyilir 22 Mese iyesi Azerbaycan inanclarinda Mese iyesi rolunu Agac kisi oynayir 23 Od iyesi Azerbaycan inanclarinda odu su ile sondurmezler odun ruhu inciyer 24 Su sahibi Qoruyucu ruhlar olan Sahiblerin en ustunudur Seher suya gedende ona salam verilmelidir Su cirklendirilerse Su sahibi insanlara ziyan verer 21 Erdov Erdoy Su ruhunu temsil eden mifik varliqdir 25 Erenler Suda yasadigina inanilan erenler Su ruhuna baglidirlar Bele bir deyim var Yalan desen seni suyun erenleri vursun 26 Yel iyesi Heyder Yel Iyesine Azerbaycan medeniyyetinde verilen addir Xalq arasindaki bir revayete gore yeddi rengde yumaq dolayib qicinin altina qoyduqdan sonra esen kulek sebebiyle yumaq diyirlenib getdiyi ucun Heydere esebilesen Fatma qadin belindeki ox ve yayi cixarib onu vurmaq istemisdir Yayi duz tutmadigi ucun Heyder gulerek qacib Fatma qadinin yunlarini goyun yeddinci qatinda gizledib Belece goy qursagi yaranmisdir 27 Yer iyesi Gunduzler insana gorunmezler ve ziyan vermezler Gece vaxti ise diqqet edilmelidir 28 Mifik varliqlar Redakte Cirtdan Gul bayrami Tepegoz ve ya Kellegoz obrazi Monqolustan gerbinde tulpar ati Cirtdan Azerbaycan nagillarinin qehremanidir Arasdirmalara gore Alov ruhunu temsil edir 29 Azerbaycan korpeler de Cirtdan adlandirila bilir 30 Cintirqayis Kendirqayis Axsamustu yol kenarinda rast gelinen mifoloji varliqdir O cox ariqdir ve 63 uzun qollara malikdir Cintirqayis yolculara komeksiz qari ve yaxud usaq seklinde gorunur Yolculardan ona komek etmesini xahis edir Sonra ise qollarini onu goturmek ucun eyilen yolcunun boynuna dolayir ve onu sixmaga baslayir Naxcivanda rast gelinir 5 Damdabacalar Onlar kohne evlerin mescidlerin deyirmanlarin xarabaliqlarinda yasayirlar Axsamdan kecmis heyete isti su tokmek olmaz cunki tesadufen damdabacalarin usaqlarini yandirmaq olar bele olarsa onlar bunun qarsiliginda intiqam almaga baslayarlar 31 Divler Neheng quvvetli eybecer ve insanabenzer divler quyularin dibindeki uc otaqli magaralarda yasayirlar ve ser quvveleri temsil edirler Ibrahimin nagili nda ise div xeyirxahligi insanlarla qan qohumlugu ile tesvir edilir 18 Donergeler Mif nagil ve dastanlarda bezi qehremanlar basqa obraza cevrilir donur Bu xususiyyet onlar funksional xarakteristikasinda esas rolu oynadigi ucun bele adlanirlar 20 Adamcil Qurd 32 Hekayelerin birinde adamcil olmaq ucun istifade edilen deri yandirilanda hemin insan adamcilliqdan xilas olur 20 Goresen Gozel bir qizdir Gece yuxudan oyanib heyete cixarken onu alovsayagi bir isiq ehate edir ve basina canavar derisi dusur Adamcila cevrilen qiz o gunden sonra kendde adam olen kimi hemin derini geyir ve olunu qebirden cixardib aparir 5 Ilan oglan Oglan ilana cevrilmek ucun paltardan istifade edir paltar yandirilanda hem ilan hem oglan qeyb olur 20 Kaftar Daha cox qebiristanliq etrafinda rast gelinen mifoloji varliqdir Bir nece metnde o yolla geden atlilari incidir daha cox isiqdan ve demir esyalardan qorxur Bu tip metnlerin birinde Kaftar arabasina mindiyi sexse deyir ki sen usaqken ananin uzune ag olmusan 5 Kaftarkis Adamdan donmedi buynuzlari var Gece qebirleri esib cesedleri cixarib basdasina soykeyir Sonra ise onlari buynuzlari vasitesile dalina qoyub yemek ucun aparar 20 Suleyh Isgender qusu Onun gorunmesi etrafda ovun olmasina isaredir Amma ona gulle atmaq olmaz Ovcularin verdikleri melumata gore ona gulle atan kimi dunya qarisir gunesli hava olmasina baxmayaraq birden bire guclu yagis yagir dolu tokur tufan qopur ve s 5 Kellegoz Tepegoz Azerbaycan xalq dastaninda rast gelinir insan sumuklerinden qalasi var 33 Kimseler ve ya Kimsene Evde insan olmasa da eve girende salam vererler Cunki evde kimseler var Onlar eve bereket getirer qus cildinde insanin yuxusuna girerler 34 Xortdan ve ya Xortlaq Gece qebirden xortlayaraq cixan varliqlardir 35 Qaracuxa Metnlerde Qaracuxa daim evle bagli olur Onun damin ustunde yatdigi eve giren zaman Qaracuxaya salam vermek lazim oldugu qeyd olunur Qaracuxanin evi terk etmesi ise o ailenin bextinin baglanmasi kimi yozulur 36 Qaramat Pis ruhdur Azerbaycan dilinde qaramat basmaq deyimi vardir 37 Qayis baldir Usaqlari qorxutmaq ucun uydurulmusdur 38 Qulbasdi ve ya Aleybani Uzunboylu agbeniz ve cilpaq tesevur edilen qadin cinsine mexsus mifik canlidir Sinesine iyne sancilanda hereket ede bilmir 39 Qulyabanilar Colde ve ya qebiristanliqda yasayib gece yolcularini qorxudurlar Qulyabanilar tutulduqdan sonra paltarina iyne sancilaraq sahiblenile biler ancaq insanin her dediyinin eksini edecek 40 41 Melek Azerbaycan inanclarinda odda melek olduguna inanilar od su ile sondurulmezdi 42 Periler Onlar nagillarida musbet rol oynayir ag derileri ve uzun saclari ile gozel bakireler olaraq tesvir olunur Periler gozel baglarda ve saraylarda yasayir hovuzlarda uzurler Onlar goyercine cevrilib basya yerlere uca bilirler 43 Azerbaycan mifologiyasina sularin sahibi olan su perileri de movcuddur 44 Sahmaran ve ya Ilanlarin sahi Yari ilan yari insan tipli varliqdir 45 Sese Azerbaycan inanclarinda bilinmezler aleminden gelen seytani qusdur ancaq geceler ucar tek qalan oglan usaqlarini vurub oldurer 46 Tulpar Azerbaycan Koroglu dastaninda Qirat ve Durat tulparin deniz ati neslinden gelir 47 Ucuqulu Nehengin adidir normal insanlar onun ancaq dabanina catir 20 Vergili adamlar Vergi yuxuda verilir ve onu veren muxtelif pir sahibleridir 5 Cinler Redakte Qerib cinler diyarinda film afisasi Sol yuxarida taxtda oturan Cinler padsahi Aksaddir Cinler Islamdan evvelki ereb mifologiyasi ve daha sonra Islam mifologiyasi ve teologiyasinda fovqeltebii varliqlardir Hem musbet hem de menfi rol oynaya bilirler Azerbaycan mifologiyasinda asagidakilara rast gelinir Cin deyisiyi Seki metnlerine gore korpe usagi tek qoyduqda Cin onu oz balasi ile deyisdirir Cinin deyisdirdiyi usaq cansiz ariq ve balacaboy olur Cin deyiseyi adeten tek gezir Onun uzune baxanda adamin canina qorxu dusur Hec kes onunla aile qurmur Hansi evde meclis olub ona pay cixarilmasa hemin aileye bedbextlik uz verir Agbaba numunesine gore Cin deyisiyi hemise xaraba yerlerde qayaliqlarda olur O Cin kimi curbecur donlara gire bilmir Buna gore de rastlasdigi adamlari uzaqdan uzaga aldatmaga calisir 5 Bizden yaxsilar Cinlere verilen addir Yere su tokulende bizden yaxsilarin usaqlari yanar ve onlar da intiqam almaq ucun insanlari doyerler 48 Astana cini Evin astanasinin sahibidir axsam vaxti colde oturmaq ve ya eli qoynunda durmaq olmaz 36 Cer ve Cor Bizden yaxsilardandir insanin var dovletine ziyan vererler Cer terli ati oldurur ki insan piyada qalsin yol gede bilmesin 20 Ag Cor ve Qara Cor Corun formalaridir Ag Cor bostani mehv edir Qara Cor ise bag bagcani en cox uzumu qirir 20 Meleykeler Qadin cinsindedirler goyercine cevrile bilirler 20 Boyu bir qaris saqqali iki yeddi qaris Azerbaycanlilarin inancinda goze gorunmeyen insanabenzer cindir Saqqalindaki her tuk bir oxdur 49 Ecinne Camaatin six oldugu yerlerde yasayib qisa boylu olurlar Iri baslari tuklu bedenleri ve ters ayaqlari vardir 50 Cinler padsahi Agzina tupurduyu sexs dunyadaki her seyin dilini bilir 20 Ejdahalar Redakte Ejdahalar Azerbaycan mif ve nagillarinda quraqliq ve xesteliyin sebebkari kimi tesvir edilir su menbelerinin qabagini tuturlar Ejdahanin kesilmis basinin dirilerek qehremana hucum etmesi de mumkundur Azerbaycan terekemelerinin xalca motivlerinde rast gelinir evin qoruyucusu talismani olaraq istifade edilir 51 Das ejdaha Arpa cayinin sahilinde yasayan bir kisinin gozel qizi sevdiyi oglanla gorusende qiza bend olmus ejdaha onlari gorur ve qezeblenib kamina cekmek isteyir Bu vaxti qizin atasi uzunu goylere tutub Allaha yalvarir ve ejdaha dasa donur Hemin dasa Ejdaha burnu deyirler 52 Cuxur ejdahasi Nesir kisinin hekayeti nde rast gelinen bu ejdahanin basi pisik basi boyda idi xirdaca buynuzlari vardi 20 Cirtdag Qizil qoc nagilinda cardaqdan yere dusdukden sonra boyuyub ejdaha olur 53 Ejdaha neslinden gelen insan Uc yuz il qadin ve daha sonra yeddi yuz illik ejdaha cildinde yasadiqdan sonra yeniden qadina cevrilir Insan cildinde olmasina baxmayaraq nefesi ejdaha nefesi olaraq qaldigi ucun yanindakilara ziyan verir 53 Coxbasli ejdaha Bezi sujetlerde ejdaha uc yeddi ve qirx basli olur oldurulmesi ucun butun baslari kesilmelidir Cutbasli ejdaha Azerbaycan xalca toxumalarinda rast gelinin motivdir 54 Doqquzbasli ejdaha Xorna kendinden cavan bir ovcunun dusmeni sehrli kisinin burunduyu cildlerden biridir 20 Qirxbasli ejdaha Ovcu Ehmed nagilinda rast gelinir 52 Eqrebin qarnindaki yeddi ejdaha Nagil qehremani Tapdiq ejdahalari oldurdukce heresinin qarnindan qirx yeni ejdaha cixir 55 Goy carxini ceviren cut ejdaha Turk xalqlari mifologiyasindaki bu efsaneye Azerbaycan xalcalarinda rast gelinir 54 Qehremanlar Redakte Asiq Qerib nagilina cekilmis illustrasiya Asiq Qerib Baba Emir Sehrli paparaginl basina qoyanda gorunmez olan dastan qehremanlarindan biridir 56 Cersenbe arvadi Cersenbe gunu bir evde isler tamamlanmamis ise ora giren ve ziyan vuran cadugerdir 57 Comcexatun Hekayelerden birine gore quraqliq zamani bir tepenin basina cixaraq Allahdan yagis isteyir Allah yagis yagdirdiqdan sonra tepeni terk etmeyerek cox islanir ve yamyasil bir agaca cevrilir 20 Xizir Unu teste yigib yukun altina qoyarlar Guya gece Xidir Ilyas gelib elini bu una ceker onu efsunlar Bu un muqeddes ve efsunlanmis hesab ediler Xizir bezen mocuzeli dogusa sebeb olan dervis bezen de bir illik yolu bir goz qirpiminda qet eden korlarin gozunu acan peygember olur Koroglu Koroglu nere cekende dag das lerzeye gelerdi Kosa ve kecel Novruz bayrami qehremanlaridir Kosa qisi Kecel ise yazi simvolize edir 17 Qorqud Ata Kainatdaki her seyin adini o vermisdir 58 Oxay Dusmenleri tilsimleyen ve gizli xezineye sahib sehirbazdir O biri dunyanin temsilcisidir Oayin qesrinin dord bir yani insan qanindan qirmizi denizlerle ortuludur Qesrin heyeri insan cildinde heyvanlarla doludur Divarlar insan kellesi ile horulub 59 Ovcu Pirim Ilanlar padsahi agzina tupurduyu heyvanlarin dilini oyrenmisdir Yuz il magarada yasamisdir 60 Konseptler Redakte Alemin yatdigi vaxt Qisin sonu yazin baslangicina deyilir Tebietin olub dirildiyine inanilir 61 Adna gunleri Bezi Azerbaycan bolgelerinde dede baba ruhlarinin yad oldugu gunlere deyilir 62 Azar bezar Her cur xesteliye deyilir 63 Dovlet qusu Kimin ciynine otursa padsah olar 64 Gunes ve Ay Azerbaycan inanclarinda Gunesin qiz Ayin ise oglan usagi olmasi fikri vardir 65 Qarabasma Goze pis bir sey gorunmesidir kabuslar da buna aiddir 37 Qaradaban Gece dogulan sexse deyilir Gorduyu is hemise ugursuz olur 66 Qari nenenin orkeni Yagisdan sonra semada yaranan yeddi rengli goy qursaginin xalq arasindaki adidir 67 Goy qursaginin altindan kecende qiz oglan oglan ise qiz olur 20 Qerb ulduzu Azerbaycan inanclarinda Qerb ulduzunu goren sexs ugurlu qebul ediler 68 Qis Azerbaycan inanclarinda qis qoca qari olaraq tesevvur edilir 65 Qurd Yuxuda qurd gormek yaxsidir qurda soymek olmaz agaca qurd kellesi asilaraq bag bostan qorunur 69 Olulerin dirildilmesi Qul Mahmud dastaninda olulerin basi uzerinde uc misra seir oxunar her misra bitende bir olu diriler 70 Yuxuda at gormek Uzunboyluluq ve arzuya catmaga isaredir 71 Mifoloji dusunce RedakteBir etnosu digerinden ayiran elametler coxdur Ferqlendirici amillerin en onde geleni ise mifoloji dusuncedir Bu siraya merasimler bayramlar adetler medeni irsin basqa arxaik atributlari da daxildir Lakin dunyani derketmede elde olunan ilkin neticeler kokle cox derin qatlarla baglandigindan esas meyar rolunu mifler dasiyir Basqa sozle bezi oxsarliq yaxinliq ve seslesmeler nezere carpsa da dunya xalqlarinin her birinin mifologiyadan kecen ozunemexsus medeniyyeti folklor enenesi dunyaanlami vardir Orada duyulanlara ve bas verenlere her milletin oz mifoloji baxisi movcuddur Ve Azerbaycan turklerinin menevi simasinin formalasmasinda en muhum vezife mifoloji dusuncenin kortebii sekilde yaranan mehsullarinin uzerine dusmusdur Ibtidai inanclarin qaliqlari mif ve rituallar vasitesi ile folklorun epik lirik janrlarina kecmis elece de onlar oyun tamasalarin merasim negmelerinin ozeyini teskil etmisdir Medeniyyetin en arxaik elametlerinin ve elementlerinin kompleks sekilde eksine de mifologiyanin dasiyicilarinda yaradicilar tanrilar dunyanin tebiet hadiselerinin yaranmasi canli cansiz varliqlarin bir biri ile qarsiliqli munasibetleri ve elaqeleri haqqindaki tesevvurlerde kultlarda magiklikle yogrulan sakrallasdirilan cisimlerde rastlasiriq Mifin yaxud mifik zamanin qurtardigi bitdiyi yerden tarix baslayir Lakin mifoloji goruslersiz hec bir xalqin qedim tarixi ve medeniyyeti yoxdur Ona gore ki arxaik medeniyyetlerin hamisi menbeyini mifoloji tesevvurlerden alir Azerbaycan dunyanin ilkin insan mesekenlerinden biridir Etnoqraflar bildirirler ki Yer uzunde yazili menbelerin tarixi 5 min ilden cox deyil lakin Azerbaycanda yasayan en qedim ehalinin tarixi 2 milyon ile qederdir Mehz ulu ecdadin kokunu hemin uzun zaman erzinde yaranan mifologiyasinin izleri ile uze cixarmaq mumkundur Mifler RedakteMif dunyanin isarelerle sakral obrazlarla derkidir Tebiidir ki dilin yaranmasi prosesinde insanlarin bir birileri ile tebietle elaqeleri siqnallar ve isareler vasitesi ile qurulmusdur Bele bir qenaet ireli sururler ki beyin strukturlarinin evolyusiyasi nitqle bagli meydana gelmis hominid ecdadin jestlerle unsiyyeti ve ayri ayri sesleri anlamalari ile dil formalasmaga baslamisdir 318 93 Muxtelif sesler rabite yaratmaga xidmet etmekle birlesib sozleri yaratdigi kimi kortebii mifoloji obrazlar sekline dusen tebiet hadiseleri ve dunyanin ayri ayri atributlari da uc funksiyanin dogulma yasama mehvolma mes kulek dogulur fealiyyet gosterir ve yoxa cixir yagis yagir yer uzunu nemlendirir torpaq suyu ozune cekmekle yox olur dasiyicisina cevrilmekle durgunluqdan cixib inkisafin temel daslarini qoymusdur Demeli her bir xalqin tarixinin ve medeniyyetinin erefesi hemcinin ilkin baslangici onun mifologiyasi ile tesdiqlenir Toplum halinda yasayan insanlarin ibtidai emek prosesinin meiset terzinin peselere ovculuq maldarliq ekincilik toxuculuq ve b yiyelenmelerinin de esas istiqametverici gucu mifik dusunce ile baglanir Onlarin rituallari bayramlari da miflerle tenzimlenir inam ve etiqadlarinin da mayasinda mifoloji gorusler dayanirdi Bu sebeblerden Azerbaycan xalqinin mifologiyasinin genezisinin sistemli sekilde arasdirilmasi medeniyyet tarixinin en qaranliq sehifelerinin aydinlasdirilmasina yardim gostere biler Qafqazda yasayan qedim turklerin ibtidai dunyagorusunun inanclarinin mifoloji derk etmesinin yazili ve sifahi menbelerinin saf curuk edilmesi bir nece sebebden boyuk ehemiyyete malikdir ilk novbede bu onlarin ezelden Qafqazda dogulub meskunlasmalarinin tarixi medeni hadise oldugunu esaslandirir Ikincisi tekce bu prosesin xarakterini mueyyenlesdirmir hem de etnik birlesmelerin basa catmasini tenzimleyir sonraki inkisafa ciddi tesir gosterir Elece de Serq xalqlarinin inanclari dini enenenleri milli kaloriti ile qarsiliqli baglasmalarin aspektleri ardicilliqla nezerden kecirilir Mifler arxetipik universal fovqeltebii obrazlar silsilesidir ve qedim xalqlardan biri kimi Azerbaycan turklerinin ilkin dunyagorusunun mehsuludur Bezen konkret obraz xususi ad seklinde yaddaslarda yasasa da her biri mueyyen varligin yaranmasi fealiyyeti ve mehvinden behs acan primitiv ehvalatin dasiyicisidir Daha cox eski caglara aid yazili abidelerde nagil epos ve sifahi epik enenenin basqa formalarinda rituallarda inam ve etiqadlarda mifik dusuncenin qaliqlarina rast gelirik butun bunlar tedqiqatin obyektini teskil edir Ulu ecdadin dunyanin yaranmasi haqqinda tesevvurleri kortebii sekilde meydana gelen mifoloji obrazlar kainatin mifik sistemi ve modelleri efsane arxaik nagil epos metnlerinin icerisinde eridilen mifik sujetler tedqiqatin predmetidir Bu numunelerin bir qismi qedim yazili ve maddi abidelerde Qobustan qaya resmleri Avesta das kitabeler arxeoloji qazintilar zamani muxtelif kurqanlardan tapilan meiset esyalari ve s ozune yer almis diger qismi ise sifahi sekilde yaddaslarda yasadilaraq zemanemize qeder gelib cixmisdir Mif metnleri klassik yazicilarimizin eserlerinin de qaynaqlarindan biri olmusdur elece de xalq merasimleri adet eneneler oyun ve tamasalar inaclarda derin izler buraxmisdir Epik enenede Azerbaycan turklerinin eski miflerinin esas dasiyicisi Kitabi Dede Qorqud Koroglu Esli ve Kerem kimi eposlar ve arxaik nagillardir olmusdur Istinadlar Redakte Kalafat 1998 seh 42 Celal Beydili Memmedov Turk mifoloji obrazlar sistemi struktur ve funksiya monoqrafiya Baki Mutercim 2007 272 seh V B Agach Kishi Mify narodov mira Gl red S A Tokarev M Sovetskaya enciklopediya 1987 T I S 35 Elekberova Letafet SMOMPK QAFQAZ ERAZILERI VE XALQLARININ TESVIRINE DAIR MATERIALLAR TOPLUSU MECMUESINDE KICIK JANRLAR Baki Baki Dovlet Universiteti 1 2 3 4 5 6 7 Leman Vaqif qizi Suleymanova Seki folklor muhiti Baki 2012 248 seh Beydili 2003 seh 33 Beydili 2003 seh 37 Beydili 2003 seh 59 Karakurt 2011 seh 44 Karakurt 2011 seh 90 Karakurt 2011 seh 167 A Caferoglu AZERBAYCAN ve ANADOLU FOLKLORUNDA SAKLANAN IKI SAMAN TANRISI PDF turk Beydili 2003 seh 486 1 2 Beydili 2003 seh 537 1 2 Beydili 2003 seh 584 585 Beydili 2003 seh 215 218 1 2 R Eliyev Azerbaycan sifahi xalq edebiyyati azerb Baki nesriyyati 1 2 Qafarli Ramazan 2010 AZERBAYCAN TURKLERININ MIFOLOGIYASI ADPU Beydili 2003 seh 612 613 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Esatirler efsane ve revayetler Baki Serq Qerb 2005 anl az 1 2 Beydili 2003 seh 136 Beydili 2003 seh 205 Beydili 2003 seh 568 Karakurt 2011 seh 229 Beydili 2003 seh 195 Beydili 2003 seh 60 Karakurt 2011 seh 144 Beydili 2003 seh 280 Beydili 2003 seh 128 Karakurt 2011 seh 91 SMOMPK AZERBAYCAN FOLKLORU MATERIALLARI 2 ci cild AMEA Folklor Institutu 2019 Beydili 2003 seh 414 Beydili 2003 seh 554 Beydili 2003 seh 314 Beydili 2003 seh 243 1 2 Beydili 2003 seh 204 1 2 Beydili 2003 seh 298 Beydili 2003 seh 304 Beydili 2003 seh 42 43 Karakashly K T azerb russk Materialnaya kultura azerbajdzhancev Severo vostochnoj i Centralnoj zon Malogo Kavkaza istoriko etnograficheskoe issledovanie B Izdatelstvo Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR 1964 Gyul yabani Mify narodov mira Gl red S A Tokarev M Sovetskaya enciklopediya 1987 T I S 342 Beydili 2003 seh 436 Әfәndiјev P azerb russk Azәrbaјҹan shifaһi halg әdәbiјјaty azerb Nauchnyj redaktor A Nabiev azerb russk B Maarif 1992 477 s Basilov V N Pari Mify narodov mira Gl red S A Tokarev M Sovetskaya enciklopediya 1982 T II S 287 Seckin SARPKAYA 2018 CAMASBNAME DEN MASALLARA SAHMARAN TURKIYE SAHASI MASALLARINDA SAHMARAN TIPI VE ANLATILARI accessdate missing url Beydili 2003 seh 528 Cufadar N 2019 Koroglu Destani nda atin mitolojik gostergeleri RumeliDE Dil ve Edebiyat Arastirmalari Dergisi O5 215 226 DOI 10 29000 rumelide 606128 Beydili 2003 seh 104 105 Beydili 2003 seh 108 Beydili 2003 seh 187 Beydili 2003 seh 193 1 2 Mehseti Rustem qizi Ismayil Naxcivan efsaneleri Baki Elm 2008 208 s 1 2 Azerbaycan nagillari V cild 1 2 AZERBAYCAN HALI VE TEKSTILLERINDE EJDER MOTIFI Valide Pasayeva Azerbaycan nagillari IV cild Beydili 2003 seh 342 Karakurt 2011 seh 96 Beydili 2003 seh 21 Beydili 2003 seh 441 Beydili 2003 seh 75 Beydili 2003 seh 42 Beydili 2003 seh 79 Beydili 2003 seh 84 Beydili 2003 seh 171 1 2 Beydili 2003 seh 63 Beydili 2003 seh 300 Beydili 2003 seh 217 Kalafat 1998 seh 68 Beydili 2003 seh 352 Beydili 2003 seh 460 Beydili 2003 seh 71Menbe RedakteTurk Mitolojisi Ansiklopedik Sozluk Celal Beydili 2003 Yurt Yayinevi turk Eski Turk Dini Izleri Yasar Kalafat 1998 Ankara turk Turk Efsane Sozluyu Deniz Qaraqurd Turkiye 2011 OTRS CC BY SA 3 0 turk Xarici kecidler RedakteAzerbaycan Folklor Institutunun Mifologiya sobesi Arxivlesdirilib 2010 01 21 at the Wayback Machine Azerbaycan Folklor Institutu Arxivlesdirilib 2009 12 14 at the Wayback Machine Bekir Nebiyev akademik Yeni edebiyyat tariximizin ilk cildleriMenbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycan mifologiyasi amp oldid 6034418, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.