fbpx
Wikipedia

Yupiter (planet)

YupiterGünəş sistemində Günəşdən məsafəsinə görə beşinci, böyüklüyünə görə birinci planet. Yupiter Günəşin kütləsinin mində birinə bərabər olsa da, digər planetlərin cəmi kütləsindən 2,5 dəfə çox kütləyə malik qaz nəhəngidir. Yupiter qədim dövrlərdən etibarən astronomlara məlumdur. Adının mənşəyi Roma mifologiyasında baş tanrı hesab olunan Yupiterdən qaynaqlanır. Yupiter Yerdə kölgə yarada biləcək qədər parlaq işığa sahibdir. Gecə səmasında AyVeneradan sonra parlaqlığına görə üçüncü təbii səma cismidir.

Yupiter
2019-cu ildə çəkilmiş olduğu rəngləri ilə görünüşü
Təyinlər
Şərəfinə adlandırılıb
Yupiter (mifologiya)
Orbital xarakteristikası
Afelisi816,62 milyon km
5,4588 AV
Perigelisi740,52 milyon km
4,9501 AV
Periapsidi4,950429 ± 0 astronomik vahid, 740.679.835 km
Apoapsidi5,458104 ± 0 astronomik vahid, 816.001.807 km
Böyük yarımoxu
778,57 milyon km.
5,2044 AV
Orbitinin ekssentrisiteti0,0489
Siderik fırlanma dövrü
11,862 il
Sinodik fırlanma dövrü
398,88 gün
Orbital sürəti
13,07 km/s
Orta anomaliyası20,020°
Əyilməsi1,304 ± 0,001 °
Qalxan milinin uzunluğu
1,753601 Radian
Perisentr arqumenti
4,8 Radian
Nəyin peykidirGünəş
Kəşf edilmiş peykləribilinən 79 peyk
Özünə xas ekssentrisitet
0,04839266 ± 0
Fiziki xarakteristikaları
Orta radiusu
69,911 km
Ekvator radiusu
71,492 km
Qütb radiusu
66,854 km
Qütb sıxılması0,06487
Səthinin sahəsi
6,1419×1010 km2 (121,9 x Yer)
Həcmi1,4313×1015 km3 (1,321 x Yer)
Kütləsi1,8982×1027 kq (317,8 x Yer)
Orta sıxlığı
1,326 kq/m3
24,79 m/s2
Ətalət faktoru momenti
0,2756±0,0006
İkinci kosmik sürəti
59,5 km/s
58,646 gün
9,925 saat
Ekvatorial fırlanma sürəti
12,6 km/s
Oxunun maililiyi
3,13°
Şimal qütbünün meyllənməsi
+64° 29′ 0″
Albedo0,503
Səth temp. min orta maks
Selsi -108 °C
Görünən ulduz həcmi
−1,6, −2,94
Atmosfer
20–200 kPa; 70 kPa
Atmosfer tərkibiHidrogen 89% ± 2,0%
Helium 10% ± 2,0%
Metan 0,3%±0,1%
Ammonyak 0,026%±0,004%
Etan 0,0006%±0,0002%,
Su 0,0004%±0,0004%

Yupiter əsasən Hidrogendən təşkil olunsa da, kütləsinin dörddə birini Helium təşkil edir. Yupiter digər qaz nəhəngləri kimi qayalıq səthə malik deyildir, ancaq bərk maddələrdən təşkil olunmuş nüvəyə malik olması ehtimal olunur. Öz oxu ətrafında sürətlə dövr etməsi səbəbindən planet qütblərdən basıq, ekvatordan qabarıqdır. Planetin xarici atmosferi müşahidəsi mümkün olacaq şəkildə zolaqlara ayrılmış tərkib hissələrindən ibarətdir və bu bölmələrin kəsişmə sərhədlərində qasırğalar müşahidə olunur. Buna nümunə olaraq XVII əsrdən etibarən teleskop tərəfindən müşahidə olunan Böyük qırmızı ləkəni göstərə bilərik. Yupiter onu əhatə edən zəif halqa və güclü maqnitosferə malikdir. Yupiterin məlum olan 79 peyki vardır ki, bunlardan Qalileo peykləri olaraq adlandırılan dördü 1610-cu ildə Qalileo Qaliley tərəfindən kəşf edilmişdir. Qalileo peykləri arasında ən böyüyü olan Qanimed ölçüsünə görə Merkuri planetindən daha böyükdür.

Yupiter dəfələrlə kosmik cihazlar tərəfindən müşahidə olunmuşdur. Bunlardan PionerVoyacer yaxın uçuş missiyalarını, həmçinin Qalileo və Yuno orbit missiyalarını xüsusilə qeyd etmək olar. 2007-ci ildə Yeni üfüqlər missiyası Plutona gedən yolda sürətini artırmaq və yolunu düzəltmək üçün Yupiterin cazibə qüvvəsindən istifadə etmiş və bu zaman bir daha planeti yaxından müşahidə etmək fürsəti yaranmışdır. Yupiterə göndərilmiş sonuncu missiya olan Yuno planetin orbitinə 4 iyul 2016-cı ildə daxil olmuşdur. Gələcəkdə Yupiterə buzla örtülmüş maye okeana sahib olan peyki Avropanı müşahidə etmək üçün yeni missiyanın təşkil olunması nəzərdə tutulub.

Formalaşması və yerdəyişmə

Yupiterin Habbl teleskopu tərəfindən çəkilmiş təsviri.

Astronomlar indiyə qədər 500-dək çoxplanetli ulduz sistemi kəşf ediblər. Bu sistemlərdə olan planetlərin əksəriyyəti Super Yer olaraq qruplaşdırılan Yerdən bir neçə dəfə daha böyük olan planetlər və ya ulduzuna Merkuri məsafəsində yaxın olan Yupiter ölçülü qaz nəhəngləridir. Yer və ona yaxın olan planetlərin Super Yer ölçüsündəki planetlərlə toqquşub onları məhv etdikdən sonrakı prosesdə formalaşdığı ehtimal olunur. Böyük meyilləndirmə nəzəriyyəsinə görə, Yupiterin Günəş sisteminin daxili hissələrinə yaxın orbitdə olması səbəbindən bir sıra planetlərə cazibə və itələmə təsiri göstərmiş və toqquşmalara səbəb olmuşdur. Lund Universitetinin tədqiqatçılarının araşdırmalarına görə Yupiterin yerdəyişməsinin səmavi cismin buz asteroidi olaraq formalaşmasından 2-3 milyon il sonra başlamış və 700 min il ərzində davam etmişdir. Yupiterin Günəş sisteminin daxili hissələrinə yaxın orbitdə hərəkəti getdikcə çətinləşdiyi üçün planetin orbiti tədricən spiral şəklində Günəşdən uzaqlaşmışdır. Buna Günəş sisteminin xarici hissələrində yerləşən iri həcmli qaz kütlələrinin cazibə qüvvəsinin səbəb olduğu düşünülür. Yupiterin Günəş sisteminin xarici hissələrinə hərəkəti nəticəsində daxili Günəş sistemində Yer tipli qayalıq planetlərin formalaşmasına imkan yaranmışdır.

Fiziki xüsusiyyətləri

Yupiter əsasən qaz və maye şəklində olan maddələrdən təşkil olunmuşdur. Planet ölçüsünə görə Günəş sistemində birinci yerdədir. Yupiterin ekvatorial diametri 142,984 km-ə bərabərdir. Sahib olduğu 1,326 q/sm3 sıxlığı ilə planet qaz nəhəngləri arasında ikinci yerdə olsa da, qayalıq tipli daxili planetlərdən geri qalır.

Tərkibi

Yupiterin üst atmosferini təşkil edən qaz molekullarının təqribən 88-92%-i Hidrogen, 8-12%-i isə Heliumdan təşkil olunmuşdur. Helium atomları kütlə olaraq Hidrogen atomlarından dörd dəfə daha ağır olduğu üçün üst atmosferi təşkil edən qazların kütlə nisbəti müqayisə olunduğu zaman bu faiz dəyişir. Bu kütlə nisbəti ilə götürdüyümüz zaman Yupiterin üst atmosferinin 75%-i Hidrogen, 24%-i Helium, qalan hissəsini isə digər elementlər təşkil edir. Atmosferdə az miqdarda paya sahib olan elementlərə Metan, Su buxarı, AmmonyakSilisium tərkibli elementləri qeyd etmək olar. Bunlarla yanaşı, Karbon, Etan, Hidrogen Sulfid, Neon, Oksigen, Fosfin və Kükürd izinə də rast gəlinmişdir. Atmosferin ən xarici təbəqəsində donmuş ammonyak kristalları vardır. Üst atmosferin daha aşağı təbəqələri kütləcə ağır olan Hidrogen (71%), Helium (24%) və digər elementlərdən (5%) təşkil olunmuşdur. İnfraqırmızıultrabənövşəyi müşahidələr nəticəsində çox az miqdarda BenzolKarbohidrogen izləri də tapılmışdır.

Atmosferdəki HidrogenHeliumun nisbəti Günəş sisteminin ilkin formalaşması dövründəki nebulanın tərkibi ilə bağlı nəzəriyyədəki göstəriciyə yaxındır. Eyni zamanda, üst atmosfetdəki Neonun miqdarı da Günəşdə olduğu kimi kütləsinə görə hər milyonda 20 nisbətində göstəriciyə sahibdir. Üst atmosferdə Heliumun miqdarı Günəşdəki ilə müqayisədə 80% nisbətində daha azdır ki, bu da elementin planetin daxili hissələrinə çəkilməsi ilə bağlıdır.

Spektroskopiya müşahidəsinə əsaslanaraq Yupiter və Saturnun oxşar tərkibə sahib olduğu müəyyən olunmuşdur. Buna baxmayaraq, digər nəhəng planetlər olan UranNeptun tərkibcə daha çox buza sahib olduğu üçün buz nəhəngləri olaraq da təsnif olunur.

Kütlə və Ölçüsü

 
Günəş, Yupiter, YerAyın ölçülərinin müqayisəli təsviri

Yupiterin kütləsi Günəş sistemindəki digər planetlərin cəmi kütləsindən 2,5 dəfə daha çoxdur. Yupiter Yerdən çox böyükdür, ancaq sıxlığına görə Yerdən geri qalır. Planet həcminə görə Yerdən 1321 dəfə, kütləsinə görə isə 318 dəfə daha böyükdür. Yupiterin radiusu Günəşin radiusunun onda birinə, kütləsi isə mində birinə bərabərdir. Bu göstəricilərə görə planetin sıxlığı Günəşin sıxlığına yaxındır. Bir Yupiter kütləsi (Mj və MJup) astronomiyada etalon olaraq qəbul olunmuşdur. Bu göstərici ekzoplanetlərin və qəhvəyi cırtdanların kütləsini ifadə etməkdə istifadə olunur. Buna örnək olaraq HD 209458 b ekzoplaneti 0,69 Mj, Kappa Andromeda b qəhvəyi cırtdanı isə 12,8 Mj kütləyə sahibdir.

Nəzəri modellər göstərir ki, Yupiterin kütləsi daha çox olsa idi planetin həcmi daha az olardı. Bu kütlə 1,6 Mj olacağı halda planet daha yüksək sıxlıq və daha kiçik həcmə sahib olacaqdır ki, bu da Yupiterin tərkib hissələrini təşkil edən elementlərin daha yüksək təzyiqlə üzləşməsinə səbəb olacaqdı. Nəzəri modellər göstərir ki, Yupiter formalaşma ərəfəsində keçmiş olduğu təkamül yolu ilə çata biləcəyi ən yüksək həcm və kütlə balansına nail olmuşdur. Kütlənin artması nəticəsində həcmin kiçilməsi qəhvəyi cırtdanlarda olduğu kimi təqribən 50 Mj kütləyə qədər davam edəcək. Bu kütlənin daha üzərində göstəricidə yaranan sıxlıq termonüvə reaksiyasının başlamasına kifayət edir ki, nəticədə formalaşan səma cismi ulduz olaraq təsnif olunur.

Yupiterin termonüvə reaksiyası başlatmaq üçün 75 dəfə artıq kütləyə ehtiyacı olsa da ən kiçik ölçülü qırmızı cırtdan ulduz radiusuna görə planetdən cəmi 30% daha böyükdür. Buna baxmayaraq, Yupiter Günəşdən qəbul etdiyindən daha artıq istilik yayır. Planetin daxilində ortaya çıxan istiliyin miqdarı Günəşdən daxil olan ümumi radiasiyanın miqdarına yaxındır. Yaranan bu istilik Kelvin-Helmholtz mexanizminə görə sıxılma nəticəsində ortaya çıxır. Bu sıxılma nəticəsində Yupiter hər il təqribən 2 sm kiçilir. Formalaşmasının ilkin dövrlərində Yupiterin istiliyi daha yüksək, radiusu isə 2 dəfə daha çox idi.

Daxili quruluşu

Yupiterin sıxlaşmış Heliumla əhatələnmiş metal Hidrogendən ibarət qatı daxili nüvəyə malik olduğu düşünülür. Planetin qaz nəhəngi olması və aşağı sıxlığı nüvənin tərkibi ilə bağlı qeyri-müəyyənliklərin qalmasına səbəb olur. Yupiterin daxili quruluşu ilə bağlı modellərdə tez-tez nüvənin bərk maddələrdən təşkil olunduğu qeyd olunsa da, maddələrin yüksək temperatur və təzyiq altında hansı formada olması ilə bağlı dəqiq təsəvvür yoxdur. Planetin nüvəyə sahib olması ilə bağlı 1997-ci ildə aparılan qravitasiya əsaslı müşahidələrə görə, planetin ümumi kütləsinin 4-14%-i qədərində, yəni Yerin kütləsindən 12-45 dəfə daha ağır olan nüvəyə sahib olduğu ehtimal olunur. Yaranan bu istilik Kelvin-Helmholtz mexanizminə görə sıxılma nəticəsində ortaya çıxır. Bu sıxılma nəticəsində Yupiter hər il təqribən 2 sm kiçilir. Planetlərin formalaşma modellərinə görə, Günəş sistemi ilkin nebula vəziyyətində olarkən Yupiter Hidrogen və Helium qazlarını öz cazibəsi ilə toplayacaq qədər iri qayalıq və ya buzdan təşkil olunmuş nüvəyə sahib olmalı idi. Planetin ilk vaxtlarda belə bir nüvəyə sahib olduğunu qəbul etsək, sonralar yüksək temperatur və təzyiq altında ərimiş metal xüsusiyyətləri sərgiləyən Hidrogenin nüvəyə qarışması ehtimalı vardır. Yupiterin bir nüvəyə sahib olması hələ də dəqiq deyil, çünki qravitasiya əsaslı ölçmələr qeyd olunan ehtimalları təsdiqləmək üçün yetərli deyildir.

 
Yupiterin NASA-nın infraqırmızı teleskopu vasitəsi ilə çəkilmiş dörd şəkildən ibarət animasiyası.
16 may 2015

Yupiterin daxili quruluşu ilə bağlı modellərdə qeyri-müəyyənliyin səbəbi planetin qravitasiya momenti, ekvator radiusu və 1 bar təzyiq dərinliyindəki istilik göstəricilərindəki xəta payının olmasıdır. Yuno missiyasından əldə olunan göstəricilər bu modellərin təkmilləşdirilməsinə imkan yaradır.

Yupiterin nüvəsinin planetin radiusunun təqribən 78%-ni təşkil edən Metallik hidrogenlə əhatələndiyi güman olunur. HeliumNeon damlaları bu təbəqə boyunca aşağı qatlara doğru çökür ki, bu da öz növbəsində bu maddələrin atmosferin yuxarı qatlarındakı miqdarının azalmasına səbəb olur. Bununla yanaşı, Yupiter, eləcə də buz nəhəngləri olan UranNeptunda daxili qatlarda almaz yağışlarının olması müşahidə olunmuşdur.

Metallik hidrogen daxili atmosferi təşkil edən şəffaf Hidrogen qatı ilə əhatələnmişdir. Bu dərinlikdə temperatur -240.21 °C, təzyiq isə kritik nöqtə olan 1,2858 MPa göstəricisinin üzərindədir. Bu kritik göstəricilər daxilində Hidrogen müəyyən bir formaya sahib deyildir və qazla maye forması arası axıcılıqda olduğu güman olunur. Təqribən 1000 km qalınlığı olan bu qatın üst təbəqələrinin qaz, daha aşağı təbəqələrinin isə maye axıcılığında olmasını qəbul etmək daha doğrudur. Bu forma dəyişikliyinin konkret bir sərhəddi yoxdur və qaz daha aşağı qatlara doğru endikcə təzyiq və istiliyin təsirindən mayeləşir.

Kelvin-Helmholtz mexanizminə görə Yupiterin daxilinə endikcə təzyiq və temperatur artır. 1 MPa təzyiq göstəricisində temperatur 67 °C-yə bərabərdir. Hidrogenin isidilmiş metal xüsusiyyətləri sərgilədiyi təzyiqin 200 GPa, istiliyin isə 9700 °C olduğu hesablanmışdır. Nüvə sərhəddində temperaturun 35700 °C, təzyiqin isə 3000-4500 GPa olduğu təxmin olunur.

Atmosferi

Yupiter Günəş sistemində ən böyük planetar atmosferə sahibdir və qalınlığı 5000 kilometrə çatır. Yupiter səthə malik olmadığı üçün atmosfetin alt qatı təzyiqin 100 kPa göstəriciyə bərabər olduğu sərhəd hesab olunur.

Bulud qatları

 
Yupiterin buluq zolaqlarının hərəkəti.
 
Yupiterin cənub qütbündə müşahidə olunan qasırğalar.

Yupiter Ammonyak kristalları və Ammonium Hidrosulfiddən təşkil olunduğu ehtimal olunan bulud qatı ilə örtülüdür. Buludlar troposfer qatında yerləşir və planetin tropik enlikləri boyunca sıralanmışdır. Bu sıralar açıq və daha tünd rənglərə sahib olan hissələrə bölünmüşdür. Bir-birinə zidd olan bu dövrlər səbəbindən kəsişmələrin sərhəddində burulğan və qasırğalar müşahidə olunur. Bu sərhədlərdə küləyin sürəti 360 km/saata çatmaqdadır. Zolaqların genişliyi, sıxlığı və rəngi illər boyunca dəyişsə də alimlər tərəfindən onlara ümumi təsnifatın verilməsi mümkün olmuşdur.

 
Yupiterin bulud qatının Yuno tərəfindən çəkilmiş təsviri.
dekabr 2017

Bulud qatının qalınlığı təqribən 50 kilometrə çatır və iki hissəyə ayrılır: daha qalın olan olan əsas hissə və aydınlıq olan üst hissə. Bununla yanaşı, Ammonyak qatının altında sudan təşkil olunmuş kiçik qatın da olması ehtimal olunur. Sudan təşkil olunmuş buludların olması ideyasını Yupiterin atmosferində ildırımların çaxması dəstəkləyir. Bu elektrik boşalmaları Yerdəkilərlə müqayisədə min dəfə daha güclüdür. Su tərkibli buludların daxildən yüksələn istiliklə reaksiyaya girərək Yerdəki qasırğalara oxşar qasırğaların yaranmasına səbəb olduğu düşünülür.

Yupiterin buludlarındakı narıncı və qəhvəyi rənglər daxildən yüksələn maddələrin Günəşin ultrabənövşəyi şüaları ilə reaksiyaya girməsi nəticəsində ortaya çıxır. Bu maddələrin tərkibini dəqiq müəyyən etmək mümkün olmasa da, Kükürd, FosforKarbohidrogenlərdən təşkil olunduğu ehtimal olunur. Xronmoformlar olaraq tanınan bu rəngli hissələr daha isti və alçaqda yerləşən buludlarla qarışır. Bu bölgədən yüksələn istilik nəticəsində kristallaşan Ammonyak alçaqda yerləşən bulud qatının görünməsinə əngəl törədir.

Yupiterin bucağının meyilliyi az olduğu üçün planetin qütblərinə ekvatoruna nəzərən daha az Günəş işığı düşür. Buna baxmayaraq, planetin daxili hissələrindəki enerji axınları səbəbindən istilik qütblərə doğru yayılır və bu yolla temperatur balanslaşır.

Böyük qırmızı ləkə və digər qasırğalar

 
Yupiterin zolaqları və Böyük qırmızı ləkənin Voyacer 1 tərəfindən 32 gün ərzində çəkilmiş şəkillərin bir araya gətirilməsi nəticəsində ortaya çıxmış görünüşü.

Yupiterin ən diqqət çəkən xüsusiyyəti 22°Cənub enliyində olan, Yerdən daha böyük və antisiklon xüsusiyyətləri əks etdirən Böyük qırmızı ləkə adlanan qasırğaya sahib olmağıdır. Böyük qırmızı ləkənin ən geci 1831-ci il olmaqla, 1665-ci ildən astronomlara məlum olduğu ehtimal olunur. Qasırğa Yerdən 12 sm-dən daha böyük diafraqma sahib olan teleskoplardan müşahidə oluna biləcək qədər böyükdür. Oval formaya sahib olan qasırğa saat əqrəbinin əksi istiqamətində altı gün boyunca tam dövrə vurur. Qasırğa ən yüksək hündürlüyə qalxdığı hissəsində ətrafındakı buludlardan 8 kilometr daha yüksəklikdə yerləşir.

 
Böyük qırmızı ləkənin illər üzrə kiçilməsi.
15 may 2014

Böyük qırmızı ləkə Yeri öz sərhədləri daxilində yerləşdirə biləcək qədər böyükdür. Riyazi modellər qasırğanın sabit və planetin qalıcı xüsusiyyəti ola biləcəyini göstərir. Buna baxmayaraq, ləkə kəşf olunduğu dövrdən etibarən ölçüsü getdikcə azalır. 1800-ci illərdə aparılan müşahidələr zamanı ölçüsü təqribən 41000 km-ə bərabər idi. Voyacer proqramı zamanı əldə olunan görüntülərdə isə Böyük qırmızı ləkənin 23300 km uzunluq, 13000 kilometr enə sahib olduğu müşahidə olunmuşdur. Habbl teleskopu ilə 2005-ci ildə aparılan müşahidələrdə ləkənin ölçüsü 20950 km, 2009-cu ildə aparılan müşahidələrdə isə 17910 km-ə qədər kiçilmişdir. 2015-ci ildə aparılan müşahidələrdə Böyük qırmızı ləkənin ölçüsü 16500x10940 km olaraq ölçülmüşdür ki, bu da onun hər il orta hesabla 930 km kiçildiyini göstərir.

Bu kimi qasırğalar qaz nəhənglərinin burulğanlı atmosferində geniş yayılıb. Böyük qırmızı ləkədən əlavə planetin adsız oval qəhvəyi və ağ ləkələri də vardır. Ağ oval ləkələr planetin üst atmosferində yerləşən sərin bölgələrdə yaranmağa meyillidirlər. Qəhvəyi oval ləkələr daha ilıq temperatura sahibdir və planetin normal bulud təbəqəsində yerləşir. Bu tipli qasırğaların ömrü bir neçə saatdan yüz illərə qədər dəyişə bilir.

Voyacer proqramına qədər də ləkələrin qasırğa olması və planetin digər hissələrindən fərqli şəkildə və yavaş dönməsini sübut edən dəlillər vardı. 2000-ci ildə planetin cənub yarımkürəsində Böyük qırmızı ləkəyə bənzəyən, lakin daha kiçik atmosfer hadisəsi ortaya çıxdı. Bu qasırğa ilk dəfə 1938-ci ildə müşahidə olunan üç kiçik ağ oval qasırğanın birləşməsi nəticəsində yaranmışdı. Bu qasırğa Oval BA olaraq adlandırılsa da, Kiçik qırmızı ləkə olaraq da qeyd olunur.

2017-ci ilin aprel ayında astronomlar Yupiterin şimal qütbü yaxınlığında 24000x12000 km ölçülərində və onu əhatə edən maddələrdən 200 °C daha soyuq olan Böyük soyuq ləkə kəşf etdiklərini elan etdi. Planetin bu atmosfer xüsusiyyəti Çilidə yerləşən VLT tərəfindən müşahidə olunmuş, daha sonra isə tədqiqatçılar yeni tapıntını NASA-nın İnfraqırmızı teleskopunun 1995-2000-ci illərdə çəkmiş olduğu arxivi ilə müqayisə etmişdir. Müqayisə nəticəsində 15 il ərzində ləkənin ölçü, forma və sıxlığını dəyişdirdiyi, lakin atmosferdəki mövqeyini qoruduğu məlum olmuşdur. Tədqiqatçılar ləkənin Böyük qırmızı ləkə kimi nəhəng qasırğa olduğuna inanır. Bununla yanaşı, qasırğalar Yerin termosferindəki qasırğalar kimi yarıdayanıqlı görünürlər. İo peykində ortaya çıxan yüklü zərrəciklər və planetin güclü maqnit sahəsi arasındakı qarşılıqlı təsirin istiliyin axımını yönləndirməsi nəticəsində ləkənin meydana çıxdığı düşünülür.

Maqnitosfer

 
Yupiterin maqnitosfer halqası, şimal və cənub qütb parıltılarının animasiyalı təsviri.
 
Yupiterin qütb parıltısının Habbl teleskopundan çəkilmiş görünüşü.

Yupiterin maqnit sahəsi planetin ekvator hissəsində 4,2 gauss, qütb hissələrində isə 10-14 gauss göstəricisinə bərabər gücə sahibdir ki, bu da onu Yerin maqnit sahəsindən 14 dəfə daha güclü edir. Yupiterin qütblərindəki maqnit sahəsinin gücü Günəş sistemində Günəş ləkələrində müşahidə olunan maqnit sahəsi gücündən sonra ən güclü ikinci göstəriciyə sahibdir. Maqnit sahəsinin planetin Metallik hidrogen nüvəsində baş verən hərəkətlər nəticəsində yarandığı ehtimal olunur. Peyklərdəki vulkanlar ətrafa orbitlərində halqa meydana gətirəcək Kükürd dioksid püskürür. Qaz maqnitosferlə təmas etdikdə KükürdOksigen ionları meydana çıxır. Bu ionlar Yupiterin atmosferi səbəbindən ortaya çıxan Hidrogen ionları ilə birlikdə planetin ekvatorial enliyində plazma qatı meydana gətirir. Bu qatda yerləşən plazma planetlə birgə dönərək maqnitosfer halqasının yaranmasına səbəb olur. Plazma qatındakı elektronlar 0,6-30 MHz dalğa aralığında güclü radio izləri ortaya çıxaracaq qədər partlayışlar meydana gətirir.

Planetin radiusunun 75 qatı genişliyində olan maqnitosferinin sərhəddində Günəş küləyi ilə toqquşma nəticəsində şok bölgəsi yaranır. Bu hissədə Günəş küləyinin təsiri nəticəsində Yupiterin maqnitosferi külək istiqaməti boyunca Saturnun orbitinə qədər uzanır. Yupiterin dörd böyük peyki onları Günəş küləyindən qoruyan maqnitosferin daxilində yerləşir.

Yupiterin maqnitosferi Yerin qütb bölgələrindəki sıx radio siqnallarının səbəbidir. İo peykindəki aktiv vulkanik fəaliyyət nəticəsində yayılan qazın reaksiyaya girməsi nəticəsində ionlaşması və bu ionlaşmış qazın maqnitosferlə qarşılıqlı təsiri radio siqnallarının ortaya çıxmasına səbəb olur. Bu radio siqnallarından meydana gələn konus formalı çıxıntılar fəzaya yayılır. Yer bu çıxıntılardan keçdiyi zaman qəbul edilən radio siqnalları Günəşdən gələn radio siqnallarını üstələyə bilir.

Orbit və hərəkəti

 
Yupiterin orbitinin (qırmızı) Yerin orbiti (göy) ilə müqayisəsi.

Yupiter Günəşin təzyiq mərkəzindən kənarda yerləşən, buna baxmayaraq, onun radiusunun 7%-ni təşkil edən tək planetdir. Planetin Günəşə olan uzaqlığı orta hesabla 778 milyon kilometrə bərabərdir ki, bu məsafə Yerlə Günəş arasındakı məsafədən 5,2 dəfə daha çoxdur. Yupiter Günəş ətrafındakı tam dövrəsini 11,86 Yer ilinə başa vurur. Bu göstərici ilə Yupiter Günəş sistemindəki ikinci böyük planet olan Saturnun orbitinin ⅖-i nisbətində olan orbitə sahibdir. Yupiterin elliptik orbiti Yerlə müqayisədə 1,31° meyilliyə sahibdir. Orbitinin ekssentrisiteti 0,048 olduğu üçün planetin Günəşdən ən uzaq nöqtəsi ilə ən yaxın nöqtəsi arasındakı fərq 75 milyon kilometrə bərabərdir.

Yupiterin öz oxunun meyilliyi 3.13 °-yə bərabərdir. Bu kiçik göstərici olduğu üçün Yupiterdə YerMarsda olduğu kimi mövsumi dəyişikliklər müşahidə olunmur.

Yupiter Günəş sistemində öz oxu ətrafında ən sürətlə dönən planetdir. Bu dönmənin 10 saat kimi qısa müddət ərzində başa çatması Yerdən həvəskar teleskoplarla baxan müşahidəçilərin belə görə biləcəyi qütblərdən basıqlığın olmasına səbəb olmuşdur. Yupiterin ekvatorial radiusu ilə qütb radiusu arasında 9275 km fərq vardır.

Qütblərdən basıqlığın çox olmasının bir səbəbi də planetin qatı səthə sahib olmamasıdır. Bunun nəticəsində planetin atmosferi ekvatorial hissələrdə qütblərdən 5 dəqiqə fərqlə daha sürətli hərəkət edir. Bu dönmə fərqlərinin müşahidə olunması ilə bağlı olaraq planetin atmosferi üç əsas hissəyə ayrılır. Birinci hissə planetin 10° ş.e və 10 °C.e. arasında qalan ərazisini əhatə edir və 9 saat 50 dəqiqə 30 saniyə ilə ən sürətli dönməyə sahibdir. Bu ərazilərdən şimalda və cənubda qalan hissələr isə ikinci hissəni təşkil edir və 9 saat 55 dəqiqə 40,6 saniyə dönmə sürəti vardır. Üçüncü hissə radio teleskop müşahidələri nəticəsində son zamanlar müəyyən edilmişdir ki, bu hissənin dönməsi maqnitosferin hərəkəti ilə xarakterizə olunur.

Müşahidə

 
Gecə səmasında Ay və Yupiterin görünüşü.
 
Yerdən baxan müşahidəçi üçün Yupiterin səmada izlədiyi yol.

Yupiter səmada görünən ən parlaq dördüncü təbii göy cismidir. Parlaqlığı ilə təkcə Günəş, AyVeneradan geri qalsa da, bəzən Mars planeti də öz parlaqlığı ilə Yupiteri geridə qoya bilir. Yupiterin ulduz böyüklüyü Yerdən olan mövqeyindən asılı olaraq -2,94-dən -1,66-ya qədər dəyişir. Yupiterin orta ulduz ölçüsü 0,33 yayınma fərqi ilə 2,20-yə bərabərdir.

Yupiter hər 398,9 gündə bir sinodik perioda uyğun olaraq Yer və Günəşlə bir xətdən keçir. Bu zaman planet arxa fonda yerləşən ulduzlarla müqayisədə geriyə doğru hərəkət edirmiş kimi görünərək keçid edir. Gecə səmasında Yupiterin hərəkəti irəli doğru hərəkətindən sonra geriyə doğru hərəkət edirmiş kimi görünür.

Yupiterin orbiti Yerin orbitindən kənarda olduğu üçün planetin faza bucağı 11,5 °-i keçmir. Bu səbəblə Yupiter Yerdən baxılan teleskoplarla aydınlanmış vəziyyətdə müşahidə oluna bilir. Məhz buna görə, planetə edilən kosmik gəmi missiyaları zamanı onun aypara formalı görüntülərini əldə etmək mümkün olmuşdur. Kiçik ölçülü həvəskar teleskoplarla müşahidə zamanı planetin atmosfer halqaları və dörd böyük Qalileo peykləri müşahidə oluna bilir. Daha iri teleskoplarla müşahidə zamanı Böyük qırmızı ləkənin müşahidəsi də mümkündür.

Mifologiyada yeri

  Əsas məqalə: Yupiter (mifologiya)
 
Quidio Bonattinin 1550-ci ilə aid Yupiteri təsvir edən qravürası.

Yupiter qədim dövrlərdən etibarən insanlara məlumdur. Planet gecə səmasında və gündüz Günəşin işığının az olduğu vaxtlarda adi gözlə açıq şəkildə müşahidə oluna bilir. Babil astronomları tərəfindən planet Mardukun adı ilə adlandırılmışdır. Onlar tərəfindən bürc ulduzlarını təyin etmək üçün planetin 12 illik hərəkəti istifadə olunurdu.

Qədim Romalılar planeti Yupiter ulduzu (lat. Iuppiter Stella) olaraq adlandırırdı. Yupiter sözü qədim Hind-Avropa dillərində Göy ata tanrısı və ya Atalar günü tanrısı (Dyēus-pətēr) olaraq tərcümə oluna bilir. Roma mifologiyasında Yupiter panteonun baş tanrısı hesab olunurdu. O ildırım, göy gurultusu və səma ilə bağlı baş verən hadisələrlə xatırlanırdı. Planet yunanca mifologiyanın baş tanrısı olan Zevsin (yun. Ζεύς) adına qarşılıq olaraq Dias (yun. Δίας) adlandırılır. Qədim yunanlar həmçinin planeti Phaethon olaraq adlandırırdı ki, bu da parıldayan və ya yanan ulduz mənalarında işlənə bilər. Planetin astronomik simvolu hesab olunan işarə Yupiterin xarakterik göstəricisi olan ildırımın stilizə edilmiş təsviridir.

Yoviyan sözü Yupiter adının fərqli bir formasıdır. Bu söz Orta Əsrlərdəki astronomlar tərəfindən jovial sözünün sifət forması olaraq istifadə olunurdu. Bu sözü məna olaraq sevincli və ya xoşbəxt olaraq başa düşmək olar.

Çin, Yaponiya, KoreyaVyetnamda planet Ağac ulduzu (çin 木星; pinyin mùxīng) olaraq adlandırılır. Bu adlandırmanın səbəbi Çinin Beş element inancına söykənir. Çində Daosizmə inananlar tərəfindən planet Fu ulduzu olaraq adlandırılır. Vedik astrologiyada planet münəccimlər tərəfindən tanrıların dini müəllimi olan Brihaspatinin şərəfinə adlandırılmışdır. Bununla yanaşı, planet üçün hindlilər tərəfindən ağır olan mənasına gələn Quru adı da istifadə olunurdu. German mifologiyasında Yupiter Tora bərabər tutulurdu və ingiliscə thursday olaraq adlandırılan cümə günü onun şərəfinə adlandırılmışdır.

Orta Asiya-Türk mifologiyasında planet Erendiz və ya Erendüz olaraq adlandırılır. Eren sözü qeyri-müəyyənlik mənasında işlənir ki, bu da planetə qədim türklər tərəfindən qeyri-müəyyənlik ulduzu olaraq müraciət olunması mənasına gəlir. Bu xalqlar tərəfindən planetin Günəş ətrafında hərəkəti 11 il 300 gün olaraq hesablanmışdır. Planetin bu müddət ərzində səmada hərəkəti baş verən qeyri-müəyyənliklərin, sosial və ictimai dəyişikliklərin səbəbi hesab olunurdu.

Öyrənilməsi

Teleskopdan əvvəlki dövrlər

 
Ptolomeyin Almagest əsərində Yupiter (☉) və Yer (⊕) arasındakı qarşılıqlı münasibəti göstərən diaqram.

Yupiterin müşahidəsinin tarixi ən azı e.ə. VII və ya VIII əsr Babil astronomlarına qədər gedib çıxır. Həmçinin qədim çinlilər də Suixinq (歲星) orbitini müşahidə etmiş və təqribi illərə əsaslanaraq 12 dünyəvi budaqdan ibarət bir dövr yaratmışlar. Çin dili hələ yaşa istinad edərkən Yupiterinin öz adını istifadə edir. E.ə. IV əsrə qədər bu müşahidələr Çin zodiakına çevrildi. Bu, hər il gecə səmasında bir Tay Sui ulduzu və Yupiterin mövqeyinə əks olan cənnətə nəzarət edən tanrı ilə əlaqəli idi. Bu inanclar bəzi Daoist dini təcrübələrində və Şərqi Asiya Zodiakının on iki heyvanında yaşayır, indilərdə isə çox vaxt bu heyvanların Buddadan əvvəl yaranması ilə əlaqəli olduğu güman edilir. Çin tarixçisi Xi Zezonq, qədim Çin astronomu Qan Denin e.ə. 362-ci ildə Yupiterin peyklərindən birini adi gözlə müşahidə etdiyini iddia etdi. Bu iddia düzgündürsə, bu, Qalileo Qalileyin kəşfindən təxminən iki min il əvvəl baş vermişdir. II əsrdə Almagest əsərində ellinist astronom Ptolomey Yupiterin Yerə nisbi hərəkətini izah etmək üçün, diferans və epikletlərə əsaslanan bir geosentrik planetar model qurdu. O, Yer kürəsindəki orbital dövrünü 4332,38 gün və ya 11,86 il olaraq vermişdir.

Teleskop əsaslı müşahidələr

 
Yupiterin dörd böyük peykini kəşf edən Qalileo Qaliley.

1610-cu ildə Qalileo Qaliley tərəfindən teleskopla Yupiterin dörd böyük peyki müşahidə olundu. Daha sonra onun adı ilə Qalileo peykləri adlandırılacaq peyklərin bu müşahidəsi Ay istisna olmaqla təbii peyklərin teleskopla ilk müşahidəsi hesab olunur. Qalileyin müşahidəsindən bir gün sonra Simon Marius tərəfindən peyklər müşahidə olundu, ancaq o, öz kəşfini 1614-cü ilə qədər bir kitabda dərc etmədi. Buna baxmayaraq, peyklərə Qanimed, İo, KallistoAvropa adları onun tərəfindən verilmişdir. Bu tədqiqatların həmçinin Yerdən kənarda olan ilk kosmik hərəkətlərin müşahidəsi olduğu hesab olunur. Bu kəşf Nikolay Kopernik tərəfindən ortaya atılan Günəşin mərkəzdə yerləşdiyi sistemi təsdiqləmək mahiyyəti daşıdığından Qalileo Qaliley inkvizisiya tərəfindən təhdidlərlə üzləşdi.

1660-ci illərdə Covanni Kassini planetdə zolaq və ləkələr kəşf etmək üçün yeni teleskop istifadə edərkən Yupiterin qütblərdən basıq formada olduğunu müşahidə etdi. Bu müşahidə nəticəsində həmçinin planetin fırlanma periodunun hesablanması da mümkün olmuşdur. Həmçinin onun tərəfindən 1690-cı ildə planetin atmosferini təşkil edən hissələrin fərqli sürətlərlə döndüyü kəşf edilmişdir.

Yupiterin cənub yarımkürəsində yerləşən Böyük qırmızı ləkənin ilk dəfə kim tərəfindən müşahidə olunduğu mübahisəlidir. Ləkənin ilk dəfə 1664-cü ildə Robert Huk1665-ci ildə Covanni Kassini tərəfindən müşahidə olunduğu iddiaları olsa da, 1831-ci ildə əczaçı Henrix Şvab tərəfindən çəkilən Yupiterin şəklində ləkənin bilinən ilk təsviri göstərilmişdir.

Böyük qırmızı ləkənin 1665-1708-ci illər aralığında bir neçə dəfə gözdən itdiyi, 1878-ci ildə isə müşahidə olunmadığı bildirilmişdir. Həmçinin 1883-cü il və XX əsrin əvvəllərində də Böyük qırmızı ləkənin solğunlaşdığı müşahidə olunmuşdur.

Həm Covanni Borelli, həm də Covanni Kassini tərəfindən planetin peyklərinin müşahidə olunması nəticəsində peyklərin Yupiterin önünə və arxasına nə vaxt keçəcəyini öncədən təxmin etmək mümkün olmuşdur. 1670-ci illərdə Yupiter Günəşin qarşı tərəfində olduğu vaxt aparılan müşahidələr nəticəsində peyklərin hərəkətində 17 dəqiqəlik gecikmə görülmüşdür. Bu gecikmə fərqinin müşahidə olunması işığın məsafədən asılı olaraq daha gec çata biləcəyi düşüncəsinin yaranmasına səbəb oldu. Bu vaxta qədər Covanni Kassini tərəfindən ortaya atılan yanaşmaya görə işıq çıxdığı mənbədən göründüyü yerə anındaca çatırdı. Ole Römer bu müşahidəyə əsaslanaraq yanaşmanın səhv olduğunu ortaya qoydu və gecikmədən işığın təqribi sürətini hesablamaqda istifadə etdi.

1892-ci ildə Eduard Barnard tərəfindən Kaliforniyada yerləşən Lik Rəsədxanasında 910 mm ölçüsü olan teleskopla aparılan müşahidə nəticəsində Yupiterin beşinci peyki kəşf olundu. Nisbətən kiçik olan bu səma cisminin kəşf olunması, Eduard Barnardı iti baxışlarının sübutu olaraq sürətlə məşhur etdi. Sonralar Amalteya adlandırılan bu peyk Yerdən teleskopla müşahidə nəticəsində kəşf olunan sonuncu peykdir.

 
Yupiterin VLO teleskopundan istifadə olunaraq çəkilmiş infraqırmızı təsviri.

1932-ci ildə Rupert Uild tərəfindən spektral müşahidə nəticəsində Yupiterin zolaqlarında AmmonyakMetan müşahidə olundu. 1938-ci ildə ağ ovallar olaraq adlandırılan üç böyük uzunmüddətli antisiklon kəşf olundu. Uzun müddət müşahidə olunan bu üç qasırğadan ikisi 1998-ci ildə birləşdi. Sonuncu qasırğanın da 2000-ci ildə ona qoşulması nəticəsində Oval BA olaraq adlandırılan qasırğa meydana çıxdı.

Radioteleskop müşahidələri

1955-ci ildə Bernard Börk və Kenet Franklin Yupiterdən 22,2 MHz tezliyi ilə gələn radiodalğa partlayışlarını müəyyən etdilər. Bu partlayışların periodu planetin hərəkəti ilə üst-üstə düşürdü və tədqiqatçılar bu məlumatlardan hərəkətin nisbətini müəyyənləşdirməkdə istifadə etdilər. Yupiterin radiodalğa partlayışlarının qısa və uzunmüddətli olmaqla iki fərqli formasının olduğu aşkar olundu. Qısamüddətli dalğa partlayışları (S partlayışları) saniyənin yüzdə bir hissəsindən daha qısa müddət ərzində baş verirdi. Uzunmüddətli dalğa partlayışları (L partlayışları) isə bir neçə saniyə ərzində davam edirdi.

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində alimlər Yupiterindən yayılan üç növ radiodalğaların olduğunu kəşf etdilər:

  • Dekametrik radiodalğa partlayışları (onlarla metr dalğa tezliyi ilə) Yupiterin dönməsindən asılı olaraq dəyişir və İonun Yupiterin maqnit sahəsi ilə qarşılıqlı münasibətindən təsirlənir.
  • Desimetrik radiodalğa emissiyası (santimetrlərlə ölçülən) ilk dəfə 1959-cu ildə Frank Dreyk və Heyn Hvatum tərəfindən müşahidə olunmuşdur. Bu radiodalğaların mənbəyi Yupiterin ekvatoru boyunca dönən halqadır. Halqa Yupiterin maqnit sahəsində sürətləndirilmiş elektronlardan gələn siklotron radiasiyası ilə reaksiyaya girərək radiodalğaların ortaya çıxmasına səbəb olur.
  • Yupiterin atmosferində meydana çıxan istilik radiasiyası nəticəsində yaranan radiodalğalar.

Tədqiqat missiyaları

1973-cü ildən etibarən Yupiteri bir çox kosmik gəmi ziyarət etmişdir. Bunlardan ən önəmlisi Asteroid qurşağından kənara çıxan ilk insan istehsalı kosmik gəmi olan Pioner 10 Günəş sisteminin ən böyük planeti haqqında Yerə məlumatlar ötürmüşdür. Planetlərə edilən kosmik səfərlərin xərci tələb olunan enerji və ya delta-v sürətinin miqdarı ilə ölçülür. Yupiterin qravitasiya sahəsi planetə doğru göndərilən kosmik gəmilərin daha az enerji sərf etməsinə səbəb olur. Bu üstünlükdan faydalanmaq üçün bir sıra hallarda yol uzun olsa belə qravitasiya təsirindən istifadə olunmuşdur.

Orbitdən uçuş missiyaları

1973-cü ildən etibarən bir sıra kosmik gəmi Yupiterin təsvirlərini çəkəcək şəkildə planetin yaxınlığından keçmişdir. İlk olaraq Pioner proqramının həyata keçirdiyi uçuşlar nəticəsində Yupiter və onun bir çox peykləri müşahidə olunmuşdur. Pioner proqramı ilə planetə yaxınlaşan kosmik gəmilər Yupiterin gözləniləndən çox daha güclü radiasiya sahəsində sahib olduğunu müəyyən etdilər. Planetin güclü radiasiya sahəsi öncədən nəzərə alınmasa belə hər iki kosmik gəmi bu mühitdə işlək vəziyyətdə qalmağı bacardı. Bu kosmik gəmilərin orbitlərindən Yupiter sisteminin qravitasiya təsirlərini müəyyən etməkdə istifadə olundu. Planetin radio okklyuziyalarının ölçülməsi nəticəsində diametr və qütblərdən basıqlığın daha dəqiq göstəricilərini əldə etmək mümkün oldu.

Orbitdən uçuş missiyaları
Kosmik gəmi Ən yaxın keçiş tarixi Ən yaxın məsafə
Pioner 10 3 dekabr 1973 130 000 km
Pioner 11 4 dekabr 1974 34 000 km
Voyacer 1 5 mart 1979 349 000 km
Voyacer 2 9 iyul 1979 570 000 km
Yulesi 8 fevral 1992 409 000 km
4 fevral 2004 120 000 000 km
Kassini-Hüygens 30 dekabr 2000 10 000 000 km
Yeni üfüqlər 28 fevral 2007 2 304 535 km

Altı il sonra Voyacer proqramı ilə aparılan müşahidələr nəticəsində Qalileo peykləri daha ətraflı müşahidə olundu və planetin halqaları kəşf edildi. Eyni zamanda, Böyük qırmızı ləkədə aparılan müşahidələr nəticəsində onun antisiklon olduğu təsdiq olundu. Görüntülərin müqayisəsi nəticəsində Pioner proqramında aparılan müşahidələrdən sonra ləkənin narıncı rəngdən qəhvəyi rəngə çevrildiyi müəyyən edildi. Bununla yanaşı, İonun təsiri nəticəsində ionlaşmış atomlardan meydana gələn halqa və peykin püskürən vulkanları müşahidə olunmuşdur. Voyacer kosmik gəmiləri planetin qaranlıq tərəfinə keçərkən çaxan ildırımları müşahidə etdi.

Yulesi Günəş probu Yupiterdə müşahidələr aparan növbəti kosmik gəmidir. Kosmik gəmi Günəşin qütb orbitinə keçid etmək üçün planetin cazibə qüvvəsindən istifadə edən zaman müşahidələr apara bilmişdir. Yulesi kosmik gəmisi kameraya sahib olmasa da, planetin maqnit sahəsində ölçmələr həyata keçirə bildi. Altı il sonra kosmik gəmi Yupiterə daha uzaq məsafədən yaxınlaşdığı zaman da göstəricilər qeydə almışdır.

2000-ci ildə Kassini-Hüygens kosmik gəmisi Saturna uçuş zamanı Yupiterin cazibə qüvvəsindən istifadə etdi. Bu zaman planetin o vaxta qədər çəkilmiş ən yüksək keyfiyyətə sahib təsvirlərini əldə etmək mümkün olmuşdur.

 
Kassini-Hüygens kosmik gəmisi tərəfindən çəkilmiş Yupiter və İonun təsviri.

Yeni üfüqlər kosmik gəmisi Plutona səyahət edərkən Yupiterin cazibə qüvvəsindən istifadə etmişdir. Kosmik gəmi 4 sentyabr 2006-cı ildən etibarən Yupiter sistemini müşahidə etməyə başlamışdır. Yupiterə ən yaxın keçid 28 fevral 2007-ci ildə baş tutmuşdur. Kosmik gəminin kameraları ilə İonun vulkanlarından plazma çıxışları müşahidə olunmuşdur. Eyni zamanda, Qalileo peykləri ilə yanaşı, Himaliya və Elara kənar peykləri də müşahidə olunmuşdur.

Qalileo missiyası

  Əsas məqalə: Qalileo (kosmik gəmi)
 
Yupiterin Kassini-Hüygens kosmik gəmisi tərəfindən çəkilmiş təsviri.

Yupiterin orbitinə ilk dəfə 7 dekabr 1995-ci ildə Qalileo kosmik gəmisi girmişdir. Yeddi il ərzində planetin orbitində qalan kosmik gəmi Qalileo peykləri və Amalteya da müşahidələr aparmışdır. 1994-cü ildə kosmik gəmi Yupiterə yaxınlaşarkən Şumeykr-Levi 9 kometasının səbəb olduğu hadisəni müşahidə edə bildi. Qalileonun yüksək potensiala sahib olan radio ötürücüsünün səhv nəticəsində işləməməsi kosmik gəminin bütün potensialını nümayiş etdirməsinə əngəl yaratsa da, onun fəaliyyəti nəticəsində Yupiter sistemi ilə bağlı dəyərli məlumatlar əldə etmək mümkün oldu.

1995-ci ilin iyul ayında titandan hazırlanmış 340 kiloqramlıq kosmik zond Qalileodan ayrıldı və 7 dekabrda planetin atmosferinə daxil oldu. Atmosferə 2575 km/saat sürətlə 150 kilometr daxil oldu. Zondla əlaqənin yaradılmasının mümkün olduğu 57,6 dəqiqə ərzində atmosferlə bağlı məlumatlar əldə edildi. 23 atmosfer təzyiqi və 153 °C istiliyə çatdığı dərinlikdə kosmik zondla əlaqə kəsildi. Bu məsafədən sonra zondun əriyərək buxarlandığı ehtimal olunur. Qalileo kosmik gəmisi də həyat olduğu ehtimal olunan Avropa peyki ilə toqquşmaq təhlükəsi daşıdığından məqsədli şəkildə planetin atmosferinə yönləndirildi. Qalileo 50 km/saniyə sürətlə Yupiterin atmosferinə daxil olaraq sürətli şəkildə məhv oldu.

Bu missiyadan əldə edilən məlumatlar nəticəsində Yupiterin atmosferinin 90%-nin Hidrogendən ibarət olduğu məlum oldu. Zondlar buxarlaşmazdan əvvəl atmosferdə 300 °C-dən daha yuxarı temperatur və 644 km/saatdan daha sürətli küləklər qeydə ala bilmişdir.

Yuno missiyası

 
Yuno tərəfindən çəkilmiş Yupiterin cənub yarımkürəsinin təsviri.

5 avqust 2011-ci ildə Yuno kosmik gəmisi Yupiterlə bağlı daha detallı tədqiqatlar aparmaq üçün kosmosa buraxıldı. Missiyanın başlıca məqsədlərinə Yupiterin daxili quruluşu, qravitasiya və maqnit sahələri haqqında detallı məlumatlar əldə etmək daxildir. Bununla yanaşı, kosmik gəmi planetin qayalıq tərkibli nüvəyə sahib olub-olmaması, atmosferin dərin qatlarında yerləşən suyun miqdarı, kütlənin qatlar arasındakı nisbəti, saatda 618 km-ə çatan sürətə sahib dərinlikdə yerləşən küləklər haqqında da ətraflı tədqiqatlar həyata keçirir.

5 iyul 2016-cı ildə Yuno Yupiterin şimal yarımkürəsi istiqamətindən planetin orbitinə daxil oldu. Kosmik gəmi missiya boyunca enerji təminatını həyata keçirmək üçün Günəşdən enerjini qəbul edə biləcək və tarazlığını saxlamağa kömək edən üç panellə planet ətrafında dövrə vurur. Bu xüsusiyyəti ilə Yuno Günəş sistemində xarici planetlərə göndərilmiş ilk güclü Günəş panellərinə sahib kosmik cihazdır. Belə ki, Yupiterin orbitində panellər Yerlə müqayisədə 4% Günəş enerjisi qəbul edə bildiyi halda Yunonun enerji panellərinin sahib olduğu xüsusi texnologiya ilə kosmik gəminin planet ətrafında hərəkəti təmin olunmuşdur. Yuno kosmik gəmisinin də öz missiyasını başa vurduqdan sonra Qalileo kosmik gəmisi kimi Yupiterin atmosferinə daxil edilərək məhvi nəzərdə tutulmuşdur.

Fəaliyyəti boyunca Yuno kosmik gəmisi Yupiterlə bağlı ən dəqiq və yüksək keyfiyyətə sahib olan təsvirləri Yerə göndərmişdir. Bu təsvirləri çəkməsinə imkan yaradan yüksək dəqiqlikli kamerası ilə yanaşı, kosmik gəmi qeyd olunan digər ölçmələri həyata keçirə bilməsi üçün mikrodalğa radiometri, infraqırmızı radiometr, maqnitometr kimi həssas sensor və cihazlarla təchiz olunmuşdur.

Peykləri

  Əsas məqalə: Yupiterin peykləri

Yupiterin bilinən 79 peyki vardır. Bu peyklərin 63-nün diametri 10 kilometrdən kiçikdir və 1975-ci ildən sonra kəşf olunmuşdur. Qalileo peykləri olaraq adlandırılan və aydın gecədə Yerdən müşahidə oluna bilən Qanimed, İo, KallistoAvropa Yupiterin ən böyük peykləridir.

Qalileo peykləri

  Əsas məqalə: Qalileo peykləri

Qalileo peyklərinə daxil olan Qanimed, İo, Kallisto və Avropa Yupiterin ən böyük peykləridir. Bu peyklərdən üçü olan Qanimed, İo və Avropa öz aralarında Laplas rezonansı olaraq adlandırılan qarşılıqlı təsirə sahibdir. Belə ki, Qanimedin Yupiter ətrafında hər bir dönüşünə Avropa iki, İo isə dörd dönüşlə rezonans əlaqəsindədir. Bu rezonans nəticəsində üç böyük peykin orbiti bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərərək elliptik formaya sahib olsalar da, Yupiterin güclü cazibə qüvvəsi peykləri daha dairəvi orbitə yönəlməyə sürükləyir.

Qalileo peyklərinin elliptik orbitə sahib olması səbəbindən Yupiterə yaxınlaşma və uzaqlaşma zamanı peyklər qabarma-çəkilmə təsirinə məruz qalır. Belə ki, planetə yaxınlaşma zamanı peyklər nisbətən sıxılır, uzaqlaşma zamanı isə yenidən kürəvi formaya geri dönür. Bu hərəkət nəticəsində peyklərin daxilində geoloji aktivlik qoruna bilmişdir. Planetə ən yaxın peyk olan İo bu təsirə ən çox məruz qaldığı üçün aktiv vulkanik fəaliyyətə sahibdir. Avropa peykinin səthinin müşahidə olunması nəticəsində geoloji formaların son dövrlərdə yaranması ortaya çıxmışdır ki, bu da aktiv geoloji fəaliyyətdən xəbər verir.

Qalileo peykləri Ayla müqayisədə
Ad Tələffüz Diametr Kütlə Orbit radiusu Orbit periodu
km % kq % km % günlər %
İo /ˈaɪ.oʊ/ 3,643 105 8,9×1022 120 421,700 110 1,77 7
Avropa /jʊˈroʊpə/ 3,122 90 4,8×1022 65 671,034 175 3,55 13
Qanimed /ˈɡænimiːd/ 5,262 150 14,8×1022 200 1,070,412 280 7,15 26
Kallisto /kəˈlɪstoʊ/ 4,821 140 10,8×1022 150 1,882,709 490 16,69 61
Qalileo peykləri İo, Avropa, Qanimed, Kallisto (Yupiterdən uzaqlığına görə sıralanmışdır)

Təsnifatı

Voyacer proqramının müşahidələrinə qədər Yupiterdə hər birində dörd peyk olmaqla dörd əsas qrupun olduğu qəbul olunurdu. Daha sonra həyata keçirilən missiyalar nəticəsində Yupiterin kənar orbitində də kiçik peyklərin aşkar olunması nəticəsində bu təsnifat mürəkkəbləşdi. Hal-hazırda astronomlar tərəfindən Yupiterin peykləri altı əsas qrupda təsnif olunur.

Birinci əsas qrup Yupiterin ekvator müstəvisi yaxınlığında haradasa dairəvi orbitə sahib olan səkkiz daxili peykdən ibarət olan qrupdur. Digər peyklərin asteroidlər, onların qalıqları və ya cazibə qüvvəsinə tutulmuş digər kosmik cisimlərdən meydana gəldiyi düşünülür. Başqa bir qrupu təşkil edən peyklər isə ortaq orbit xüsusiyyətləri nümayiş etdirir. Bu baxımdan, tədqiqatçılar bu qrupa daxil olan peyklərin böyük bir peykin parçalanması nəticəsində meydana gəlməsini və ya ortaq qalıqların orbit tərəfindən tutulması nəticəsində formalaşdığını düşünür.

Nizamlı peyklər
Daxili peyklər Səkkiz kiçik daxili peyk ekvator müstəvisinə 1 dərəcə meyilliklə yerləşir.
Qalileo peykləri Qalileo peykləri ölçüsünə görə Günəş sistemində xüsusi yerdə mövqe tutur. Qanimed Günəş sisteminin ən böyük peykidir.
Nizamsız peyklər
Femisto Femisto qrupuna daxil olan peyklər Himaliya və Qalileo peykləri aralığındakı orbitdə yerləşir.
Himaliya Yupiterdən 11,000,000–12,000,000 km məsafədə sıx şəkildə yerləşmiş peyklər qrupudur.
Karpo Ananke qrupunun orbitinin daxilində yerləşən orbitdə qruplaşmış peyklərdir.
Valetudo Bu nizamsız hərəkətə sahib izolə olunmuş qrupa daxil olan peyklərin gələcəkdə toqquşması ehtimalı vardır.
Ananke Bu peyk qrupu orta hesabla planetdən 21,276,000 km məsafədə yerləşir və 149 dərəcəlik meyilliyə sahib sərhədləri qeyri-müəyyən orbitdə hərəkət edirlər.
Karme Bu peyk qrupu orta hesabla planetdən 23,404,000 km məsafədə yerləşir və 165 dərəcəlik meyilliyə sahib orbitdə müəyyən sərhədlər daxilində hərəkət edirlər.
Pasifey Planetdən ən uzaqda yerləşən peykləri təşkil edən bu qrup nizamsız və dağınıq halda yerləşməsi ilə xarakterizə olunur.

Halqaları

  Əsas məqalə: Yupiterin halqaları
 
Halqaların Yeni üfüqlər kosmik gəmisi tərəfindən çəkilmiş təsviri.

Yupiterin halqaları üç əsas hissədən ibarətdir. Daxildə yerləşən və halo olaraq adlandırılan halqa ilə yanaşı, ortada yerləşən əsas halqa və kənarda yerləşən incə halqalara sahibdir. Bu halqaların Saturnun halqalarını meydana gətirən buzdan daha çox, tozdan meydana gəldiyi müşahidə olunmuşdur. Əsas halqanın AdrasteyaMetida halqalarından ayrılan hissələrdən formalaşdığı düşünülür. Belə ki, peyklərin səthindən ayrılan hissəciklər Yupiterin güclü cazibə qüvvəsi nəticəsində səthə geri qayıda bilmir və planetin ətrafında halqa əmələ gətirir. Ehtimal olunur ki, Teba və Amalteya peykləri də kənarda yerləşən incə halqanı təşkil edən iki fərqli maddənin mənbəyidir. Bundan əlavə Amalteyanın parçalanmış qalıqların bir hissəsi olduğunu göstərən sübutlar əldə olunmuşdur.

Yupiterin halqalarının cəmi kütləsi dəqiq bilməsə belə 1011-1016 kiloqram aralığında olması ehtimal olunur. Eyni zamanda, astronomlar halqaların yaşı haqqında da dəqiq məlumata sahib deyillər. Ehtimal olunur ki, planet mövcud olduğu dövrdən etibarən halqa sisteminə sahib olmuşdur. Uzun müddət ərzində toqquşmalar və peyklərin səthindən toz şəklində hissəciklərin ayrılması nəticəsində halqaları təşkil edən elementrlərin tərkibi də dəyişmişdir. Buna baxmayaraq, planet heç vaxt Saturn kimi aşkar xüsusiyyətə çevrilən halqaya sahib olmamışdır.

Günəş sistemi ilə qarşılıqlı əlaqəsi

Günəşlə birlikdə Yupiterin cazibə qüvvəsi Günəş sisteminin formalaşmasında köməkçi olmuşdur. Günəş sistemindəki planetlərin çoxunun orbit müstəviləri Günəşdən daha çox Yupiterin orbit müstəvisi ilə uyğunluq təşkil edir. Burada orbit müstəvisi Günəşə daha uyğun olan Merkurini istisna hesab etmək olar. Bununla yanaşı, Asteroid qurşağındakı Kirkvud boşluqlarının və Günəş sisteminin daxili hissələrinin ağır asteroid yağışına məruz qaldığı Son dövr ağır toqquşmalarının da Yupiter səbəbindən baş verdiyi düşünülür.

 
Yupiter, Asteroid qurşağı və troyanların mövqeyi.

Peyklərlə yanaşı, Yupiterin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə önündə və arxasında yerləşən Laqranj nöqtələrindəki asteroidlər də hərəkətə gəlir. Bu təsirə daxil olan asteroidlər troyan olaraq adlandırılır. Troyan asteroidlər yerləşməsinə görə Homerin İliadasından ilhamlanılaraq yunan və troyalı düşərgələrinə bölünmüşdür. Maks Volf 1906-cı ildə 588 Axilles adlandırılan ilk troyanı kəşf etmişdir. Kəşf olunan troyanlar arasında ən böyüyü 624 Hektor adlandırılmışdır.

Qısamüddətli perioda sahib olan kometaların əksəriyyəti Yupiter ailəsinə daxildir. Bu kometaların Neptunun orbitinin gerisində yerləşən Koyper qurşağında formalaşdığı düşünülür. Günəşə doğru istiqamətlənərkən bu kometalar Yupiterə yaxın keçidlər zamanı güclü cazibə qüvvəsinin təsirinə məruz qalır və Günəşlə Yupiter arasındakı yolunu getdikcə daha da dairəviləşən orbitlə izləyir.

Yupiter kütləsinin çox olması səbəbindən Günəşlə arasındakı ağırlıq mərkəzi Günəşin tam səthində yerləşir. Bu xüsusiyyətinə görə planet Günəş sistemindəki yeganə kosmik cisimdir.

Zərbə

Yupiter güclü cazibə qüvvəsi və Günəş sisteminin daxili hissəsinə yaxınlığı səbəbindən şərti olaraq sistemin tozsoranı adlandırılır. Yupiterin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə Günəş sisteminin daxili hissələrində yerləşən planetləri asteroidkometaların zərbələrindən qoruduğu düşünülürdü. Buna baxmayaraq, kompüter simulyasiyası ilə aparılan modelləmələrə görə Yupiterin kometaların sayında əsaslı dəyişiklik yaratmadığı müəyyən olunmuşdur. Planetin daxili Günəş sistemi üçün qalxan rolunu oynaması astronomlar tərəfindən mübahisəli məsələ olaraq qalmaqdadır. Astronomların bir hissəsi Yupiterin Yeri var olduğu düşünülən Oort buludunun təsirlərindən qoruduğunu iddia etsə də, digər hissəsi planetin Koyper qurşağında yerləşən kosmik cisimlərin daxili Günəş sisteminə cəzb olunmasında rola sahib olduğu düşüncəsini müdafiə edirlər. Bütün bunlara baxmayaraq, Yupiter Yerlə müqayisədə asteroid və kometalarla 200 dəfə daha çox qarşılıqlı təsirə məruz qalır.

 
Şumeykr-Levi 9 kometasının səbəb olduğu zərbə ləkəsinin Habbl teleskopu ilə çəkilmiş təsviri.
23 iyul 2009

1997-ci ildə Yupiterlə bağlı keçmiş müşahidələrin tədqiq olunması nəticəsində 1690-cı ildə Covanni Kassini tərəfindən qeydə alınmış səthdəki tünd ləkənin zərbə izi ola biləcəyi düşünüldü. Daha sonra 1634-1839-cu illər aralığındakı müşahidələrdə qeyd olunan 8 tünd ləkənin də zərbə izi namizədi olması ehtimalı vardı. Buna baxmayaraq, daha sonra qeyd olunan hissələrdəki ləkələrin zərbə izi səbəbindən yaranmasının çox az ehtimal daşıdığı düşüncəsi dəstəklənmişdir.

Zərbə izləri ilə bağlı son tədqiqatlar əsasında aşağıdakı nəticələr əldə olunmuşdur:

  • 1979-cu ilin mart ayında Voyacer 1 kosmik gəmisi tərəfindən Yupiterdə zərbə partlayışı müşahidə olunmuşdur.
  • 16-24 iyul 1994-cü ildə Şumeykr-Levi 9 kometası 20-dən artıq hissəyə bölünmüş şəkildə Yupiterin cənub yarımkürəsi ilə toqquşdu. Bu toqquşma Yerdən birbaşa şəkildə müşahidə olunan ilk toqquşma idi və nəticədə Yupiterin atmosferinin tərkibi haqqında dəyərli məlumatlar əldə etmək mümkün oldu.
  • 19 iyul 2009-cu ildə Yupiterdə daha bir zərbə ləkəsi kəşf olundu. Bu ləkə planetin səthində Oval BA formalı iz buraxmışdı. Aparılan infraqırmızı müşahidə nəticəsində ləkənin mərkəzində yaranmasına səbəb toqquşmanın təsirindən yaranmış ağ parıltılı hissə aşkar olundu. Bu ləkə Yupiterin cənub qütb dairəsindəki atmosferə isinmə təsiri yaradırdı.
  • 3 iyun 2010-cu ildə daha əvvəl müşahidə olunanlardan daha kiçik partlayış alovu Avstraliyada yaşayan həvəskar müşahidəçi Entoni Uesli tərəfindən izləndi. Daha sonra eyni partlayışın Filippində yaşayan başqa bir həvəskar müşahidəçi tərəfindən video çəkilişlə qeyd olunduğu məlum olmuşdur.
  • 20 avqust 2010-cu ildə başqa partlayış alovu qeydə alındı.
  • 10 sentyabr 2012-ci ildə də zərbə nəticəsində yaranan partlayış müşahidə olundu.
  • Son olaraq 17 mart 2016-cı ildə Yupiterlə toqquşan asteroid və ya kometanın səbəb olduğu zərbə partlayışı video müşahidə ilə qeydə alınmışdır.

İstinadlar

  1. Williams, David R. (June 30, 2017). . NASA. Archived from the original on September 26, 2011.
  2. Simon, J.L.; Bretagnon, P.; Chapront, J.; Chapront-Touzé, M.; Francou, G.; Laskar, J. (February 1994). "Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets". Astronomy and Astrophysics. 282 (2): 663–683. Bibcode:1994A&A...282..663S.
  3. "A Dozen New Moons of Jupiter Discovered, Including One "Oddball"". Carnegie Institution for Science. July 16, 2018.
  4. http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html
  5. Standish E. M. Keplerian elements for approximate positions of the major planets — 2015. — 3 p.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21128615"></a>
  6. Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, Brent A.; A'Hearn, Michael F.; et al. (2007). "Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006". Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy. 98 (3): 155–180. Bibcode:2007CeMDA..98..155S. doi:10.1007/s10569-007-9072-y.
  7. de Pater, Imke; Lissauer, Jack J. (2015). Planetary Sciences (2nd updated ed.). New York: Cambridge University Press. p. 250. ISBN 978-0-521-85371-2.
  8. https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html
  9. De Crespigny, Rafe. (PDF). Asian studies, Online Publications. Archived from the original (PDF) on September 7, 2006. Retrieved May 1, 2012. Xu Huang apparently complained that the astronomy office had failed to give them proper emphasis to the eclipse and to other portents, including the movement of the planet Jupiter (taisui). At his instigation, Chen Shou/Yuan was summoned and questioned, and it was under this pressure that his advice implicated Liang Ji.
  10. Stuart Ross Taylor (2001). Solar system evolution: a new perspective : an inquiry into the chemical composition, origin, and evolution of the solar system (2nd, illus., revised ed.). Cambridge University Press. p. 208. ISBN 978-0-521-64130-2.
  11. "Young astronomer captures a shadow cast by Jupiter: Bad Astronomy". Discover Blogs. November 18, 2011.
  12. Saumon, D.; Guillot, T. (2004). "Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn". The Astrophysical Journal. 609 (2): 1170–1180. arXiv:astro-ph/0403393. Bibcode:2004ApJ...609.1170S. doi:10.1086/421257.
  13. "The Jupiter Satellite and Moon Page". June 2017.
  14. Chang, Kenneth (July 5, 2016). "NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit". New York Times.
  15. Chang, Kenneth (June 30, 2016). "All Eyes (and Ears) on Jupiter". New York Times.
  16. Konstantin Batygin (2015). "Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution". Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (14): 4214–4217. arXiv:1503.06945. Bibcode:2015PNAS..112.4214B. doi:10.1073/pnas.1423252112. PMC 4394287. PMID 25831540.
  17. S. Pirani, A. Johansen, B. Bitsch, A.J. Mustill, D. Turrini (March 22, 2019). "Jupiter's Unknown Journey Revealed". sciencedaily.com.
  18. Illustration by NASA/JPL-Caltech (March 24, 2015). "Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System". nationalgeographic.com.
  19. Gautier, D.; Conrath, B.; Flasar, M.; Hanel, R.; Kunde, V.; Chedin, A.; Scott N. (1981). "The helium abundance of Jupiter from Voyager". Journal of Geophysical Research. 86 (A10): 8713–8720. Bibcode:1981JGR....86.8713G. doi:10.1029/JA086iA10p08713. hdl:2060/19810016480.
  20. Kunde, V.G.; et al. (September 10, 2004). "Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment". Science. 305 (5690): 1582–86. Bibcode:2004Sci...305.1582K. doi:10.1126/science.1100240. PMID 15319491.
  21. Kim, S.J.; Caldwell, J.; Rivolo, A.R.; Wagner, R. (1985). "Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment". Icarus. 64 (2): 233–48. Bibcode:1985Icar...64..233K. doi:10.1016/0019-1035(85)90201-5.
  22. Niemann, H.B.; Atreya, S.K.; Carignan, G.R.; Donahue, T.M.; Haberman, J.A.; Harpold, D.N.; Hartle, R.E.; Hunten, D.M.; Kasprzak, W.T.; Mahaffy, P.R.; Owen, T.C.; Spencer, N.W.; Way, S.H. (1996). "The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere". Science. 272 (5263): 846–849. Bibcode:1996Sci...272..846N. doi:10.1126/science.272.5263.846. PMID 8629016.
  23. von Zahn, U.; Hunten, D.M.; Lehmacher, G. (1998). "Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment". Journal of Geophysical Research. 103 (E10): 22815–22829. Bibcode:1998JGR...10322815V. doi:10.1029/98JE00695.
  24. Ingersoll, A.P.; Hammel, H.B.; Spilker, T.R.; Young, R.E. (June 1, 2005). "Outer Planets: The Ice Giants" (PDF). Lunar & Planetary Institute.
  25. MacDougal, Douglas W. (2012). "A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other". Newton's Gravity. Undergraduate Lecture Notes in Physics. Springer New York. pp. 193–211. doi:10.1007/978-1-4614-5444-1_10. ISBN 978-1-4614-5443-4. the barycenter is 743,000 km from the center of the sun. The Sun's radius is 696,000 km, so it is 47,000 km above the surface.
  26. Davis, Andrew M.; Turekian, Karl K. (2005). Meteorites, comets, and planets. Treatise on geochemistry. 1. Elsevier. p. 624. ISBN 978-0-08-044720-9.
  27. Jean Schneider (2009). "The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue". Paris Observatory.
  28. Seager, S.; Kuchner, M.; Hier-Majumder, C.A.; Militzer, B. (2007). "Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets". The Astrophysical Journal. 669 (2): 1279–1297. arXiv:0707.2895. Bibcode:2007ApJ...669.1279S. doi:10.1086/521346.
  29. How the Universe Works 3. Jupiter: Destroyer or Savior?. Discovery Channel. 2014.
  30. Guillot, Tristan (1999). "Interiors of Giant Planets Inside and Outside the Solar System". Science. 286 (5437): 72–77. Bibcode:1999Sci...286...72G. doi:10.1126/science.286.5437.72. PMID 10506563.
  31. Burrows, A.; Hubbard, W.B.; Saumon, D.; Lunine, J.I. (1993). "An expanded set of brown dwarf and very low mass star models". Astrophysical Journal. 406 (1): 158–71. Bibcode:1993ApJ...406..158B. doi:10.1086/172427.
  32. Queloz, Didier (November 19, 2002). "VLT Interferometer Measures the Size of Proxima Centauri and Other Nearby Stars". European Southern Observatory.
  33. Elkins-Tanton, Linda T. (2006). Jupiter and Saturn. New York: Chelsea House. ISBN 978-0-8160-5196-0.
  34. Guillot, T.; Stevenson, D.J.; Hubbard, W.B.; Saumon, D. (2004). "Chapter 3: The Interior of Jupiter". In Bagenal, F.; Dowling, T.E.; McKinnon, W.B. (eds.). Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-81808-7.
  35. Bodenheimer, P. (1974). "Calculations of the early evolution of Jupiter". Icarus. 23. 23 (3): 319–25. Bibcode:1974Icar...23..319B. doi:10.1016/0019-1035(74)90050-5.
  36. Various (2006). McFadden, Lucy-Ann; Weissman, Paul; Johnson, Torrence (eds.). Encyclopedia of the Solar System (2nd ed.). Academic Press. p. 412. ISBN 978-0-12-088589-3.
  37. Horia, Yasunori; Sanoa, Takayoshi; Ikomaa, Masahiro; Idaa, Shigeru (2007). "On uncertainty of Jupiter's core mass due to observational errors". Proceedings of the International Astronomical Union. 3 (S249): 163–166. Bibcode:2008IAUS..249..163H. doi:10.1017/S1743921308016554.
  38. Lodders, Katharina (2004). "Jupiter Formed with More Tar than Ice". The Astrophysical Journal. 611 (1): 587–597. Bibcode:2004ApJ...611..587L. doi:10.1086/421970.
  39. Kramer, Miriam (October 9, 2013). "Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn". Space.com. Retrieved August 27, 2017.
  40. Kaplan, Sarah (August 25, 2017). "It rains solid diamonds on Uranus and Neptune". The Washington Post. Retrieved August 27, 2017.
  41. Züttel, Andreas (September 2003). "Materials for hydrogen storage". Materials Today. 6 (9): 24–33. doi:10.1016/S1369-7021(03)00922-2.
  42. Guillot, T. (1999). "A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn". Planetary and Space Science. 47 (10–11): 1183–200. arXiv:astro-ph/9907402. Bibcode:1999P&SS...47.1183G. doi:10.1016/S0032-0633(99)00043-4.
  43. Lang, Kenneth R. (2003). "Jupiter: a giant primitive planet". NASA. Retrieved January 10, 2007.
  44. Seiff, A.; Kirk, D.B.; Knight, T.C.D.; et al. (1998). "Thermal structure of Jupiter's atmosphere near the edge of a 5-μm hot spot in the north equatorial belt". Journal of Geophysical Research. 103 (E10): 22857–22889. Bibcode:1998JGR...10322857S. doi:10.1029/98JE01766.
  45. Miller, Steve; Aylward, Alan; Millward, George (January 2005). "Giant Planet Ionospheres and Thermospheres: The Importance of Ion-Neutral Coupling". Space Science Reviews. 116 (1–2): 319–343. Bibcode:2005SSRv..116..319M. doi:10.1007/s11214-005-1960-4.
  46. Ingersoll, A.P.; Dowling, T.E.; Gierasch, P.J.; Orton, G.S.; Read, P.L.; Sanchez-Lavega, A.; Showman, A.P.; Simon-Miller, A.A.; Vasavada, A.R. "Dynamics of Jupiter's Atmosphere" (PDF). Lunar & Planetary Institute. Retrieved February 1, 2007.
  47. Burgess, Eric (1982). By Jupiter: Odysseys to a Giant. New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-05176-7.
  48. Watanabe, Susan, ed. (February 25, 2006). "Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises". NASA. Retrieved February 20, 2007.
  49. Kerr, Richard A. (2000). "Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather". Science. 287 (5455): 946–947. doi:10.1126/science.287.5455.946b. Retrieved February 24, 2007.
  50. Strycker, P.D.; Chanover, N.; Sussman, M.; Simon-Miller, A. (2006). A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores. DPS meeting #38, #11.15. American Astronomical Society. Bibcode:2006DPS....38.1115S.
  51. Gierasch, Peter J.; Nicholson, Philip D. (2004). . World Book @ NASA. Archived from the original on January 5, 2005. Retrieved August 10, 2006.
  52. Chang, Kenneth (December 13, 2017). "The Great Red Spot Descends Deep Into Jupiter". The New York Times. Retrieved December 15, 2017.
  53. Denning, W.F. (1899). "Jupiter, early history of the great red spot on". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 59 (10): 574–584. Bibcode:1899MNRAS..59..574D. doi:10.1093/mnras/59.10.574.
  54. Kyrala, A. (1982). "An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter". Moon and the Planets. 26 (1): 105–7. Bibcode:1982M&P....26..105K. doi:10.1007/BF00941374.
  55. Philosophical Transactions Vol. I (1665–1666.). Project Gutenberg. Retrieved on December 22, 2011.
  56. https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53
  57. Cardall, C.Y.; Daunt, S.J. "The Great Red Spot". University of Tennessee. Retrieved February 2, 2007.
  58. Phillips, Tony (March 3, 2006). . NASA. Archived from the original on October 19, 2008. Retrieved February 2, 2007.
  59. Harrington, J.D.; Weaver, Donna; Villard, Ray (May 15, 2014). "Release 14-135 – NASA's Hubble Shows Jupiter's Great Red Spot is Smaller than Ever Measured". NASA. Retrieved May 16, 2014.
  60. White, Greg (November 25, 2015). "Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight?". Space.news. Retrieved April 13, 2017.
  61. Sommeria, Jöel; Meyers, Steven D.; Swinney, Harry L. (February 25, 1988). "Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot". Nature. 331 (6158): 689–693. Bibcode:1988Natur.331..689S. doi:10.1038/331689a0.
  62. Simon, A.A.; Wong, M.H.; Rogers, J.H.; et al. (March 2015). Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot. 46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. Bibcode:2015LPI....46.1010S.
  63. Doctor, Rina Marie (October 21, 2015). "Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change?". Tech Times. Retrieved April 13, 2017.
  64. . 2006. Archived from the original on October 19, 2008. Retrieved March 9, 2006.
  65. Steigerwald, Bill (October 14, 2006). "Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger". NASA. Retrieved February 2, 2007.
  66. Goudarzi, Sara (May 4, 2006). "New storm on Jupiter hints at climate changes". USA Today. Retrieved February 2, 2007.
  67. Stallard, Tom S.; Melin, Henrik; Miller, Steve; et al. (April 10, 2017). "The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere". Geophysical Research Letters. 44 (7): 3000–3008. Bibcode:2017GeoRL..44.3000S. doi:10.1002/2016GL071956. PMC 5439487. PMID 28603321.
  68. "'Cold' Great Spot discovered on Jupiter" (Press release). University of Leicester. April 11, 2017. Retrieved April 13, 2017.
  69. Yeager, Ashley (April 12, 2017). "Jupiter's Great Red Spot has company. Meet the Great Cold Spot". Science News. Retrieved April 16, 2017.
  70. Dunn, Marcia (April 11, 2017). "Scientists discover the 'Great Cold Spot' on Jupiter in upper atmosphere". Toronto Star. Associated Press. Retrieved April 13, 2017.
  71. Brainerd, Jim (November 22, 2004). "Jupiter's Magnetosphere". The Astrophysics Spectator. Retrieved August 10, 2008.
  72. . NASA. February 20, 2004. Archived from the original on February 13, 2007. Retrieved February 1, 2007.
  73. Herbst, T.M.; Rix, H.-W. (1999). Guenther, Eike; Stecklum, Bringfried; Klose, Sylvio (eds.). Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT. Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter. 188. San Francisco, Calif.: Astronomical Society of the Pacific. pp. 341–350. Bibcode:1999ASPC..188..341H. ISBN 978-1-58381-014-9. – See section 3.4.
  74. Michtchenko, T.A.; Ferraz-Mello, S. (February 2001). "Modeling the 5 : 2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System". Icarus. 149 (2): 77–115. Bibcode:2001Icar..149..357M. doi:10.1006/icar.2000.6539.
  75. . Science@NASA. Archived from the original on October 16, 2007. Retrieved February 20, 2007.
  76. Ridpath, Ian (1998). Norton's Star Atlas (19th ed.). Prentice Hall. ISBN 978-0-582-35655-9.
  77. Mallama, A.; Hilton, J.L. (2018). "Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac". Astronomy and Computing. 25: 10–24. arXiv:1808.01973. Bibcode:2018A&C....25...10M. doi:10.1016/j.ascom.2018.08.002.
  78. "Encounter with the Giant". NASA. 1974. Retrieved February 17, 2007.
  79. "How to Observe Jupiter". WikiHow. July 28, 2013. Retrieved July 28, 2013.
  80. . ABC News. June 16, 2005. Archived from the original on May 12, 2011. Retrieved February 28, 2008.
  81. Rogers, J.H. (1998). "Origins of the ancient constellations: I. The Mesopotamian traditions". Journal of the British Astronomical Association. 108: 9–28. Bibcode:1998JBAA..108....9R.
  82. Harper, Douglas (November 2001). "Jupiter". Online Etymology Dictionary. Retrieved February 23, 2007.
  83. "Greek Names of the Planets". April 25, 2010. Retrieved July 14, 2012. In Greek the name of the planet Jupiter is Dias, the Greek name of god Zeus. See also the Greek article about the planet.
  84. Cicero, Marcus Tullius (1888). Cicero's Tusculan Disputations; also, Treatises on The Nature of the Gods, and on The Commonwealth. Translated by Yonge, Charles Duke. New York, NY: Harper & Brothers. p. 274 – via Internet Archive.
  85. Cicero, Marcus Tullus (1967) [1933]. Warmington, E. H. (ed.). De Natura Deorum [On The Nature of the Gods]. Cicero. 19. Translated by Rackham, H. Cambridge, MA: Cambridge University Press. p. 175 – via Internet Archive.
  86. "Jovial". Dictionary.com. Retrieved July 29, 2007.
  87. De Groot, Jan Jakob Maria (1912). Religion in China: universism. a key to the study of Taoism and Confucianism. American lectures on the history of religions. 10. G.P. Putnam's Sons. p. 300. Retrieved January 8, 2010.
  88. Crump, Thomas (1992). The Japanese numbers game: the use and understanding of numbers in modern Japan. Nissan Institute/Routledge Japanese studies series. Routledge. pp. 39–40. ISBN 978-0-415-05609-0.
  89. Hulbert, Homer Bezaleel (1909). The passing of Korea. Doubleday, Page & company. p. 426. Retrieved January 8, 2010.
  90. "Guru". Indian Divinity.com. Retrieved February 14, 2007.
  91. Falk, Michael; Koresko, Christopher (2004). "Astronomical Names for the Days of the Week". Journal of the Royal Astronomical Society of Canada. 93: 122–33. arXiv:astro-ph/0307398. Bibcode:1999JRASC..93..122F. doi:10.1016/j.newast.2003.07.002.
  92. "Türk Astrolojisi-2" (in Turkish). NTV. Archived from the original on January 4, 2013. Retrieved April 23, 2010.
  93. A. Sachs (May 2, 1974). "Babylonian Observational Astronomy". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. 276 (1257): 43–50 (see p. 44). Bibcode:1974RSPTA.276...43S. doi:10.1098/rsta.1974.0008. JSTOR 74273.
  94. Dubs, Homer H. (1958). "The Beginnings of Chinese Astronomy". Journal of the American Oriental Society. 78 (4): 295–300. doi:10.2307/595793. JSTOR 595793.
  95. Xi, Z.Z. (1981). "The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo". Acta Astrophysica Sinica. 1 (2): 87. Bibcode:1981AcApS...1...85X.
  96. Dong, Paul (2002). China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic. China Books. ISBN 978-0-8351-2676-2.
  97. Olaf Pedersen (1974). A Survey of the Almagest. Odense University Press. pp. 423, 428.
  98. Pasachoff, Jay M. (2015). "Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow". Journal for the History of Astronomy. 46 (2): 218–234. Bibcode:2015AAS...22521505P. doi:10.1177/0021828615585493.
  99. Westfall, Richard S. "Galilei, Galileo". The Galileo Project. Retrieved January 10, 2007.
  100. O'Connor, J.J.; Robertson, E.F. (April 2003). "Giovanni Domenico Cassini". University of St. Andrews. Retrieved February 14, 2007.
  101. Murdin, Paul (2000). Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics. Bristol: Institute of Physics Publishing. ISBN 978-0-12-226690-4.
  102. "SP-349/396 Pioneer Odyssey—Jupiter, Giant of the Solar System". NASA. August 1974. Retrieved August 10, 2006.
  103. "Roemer's Hypothesis". MathPages. Retrieved January 12, 2007.
  104. Tenn, Joe (March 10, 2006). "Edward Emerson Barnard" 2011-09-17 at the Wayback Machine. Sonoma State University. Retrieved January 10, 2007.
  105. "Amalthea Fact Sheet" 2008-12-08 at the Wayback Machine. NASA/JPL. October 1, 2001. Retrieved February 21, 2007.
  106. Dunham Jr., Theodore (1933). "Note on the Spectra of Jupiter and Saturn". Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 45 (263): 42–44. Bibcode:1933PASP...45...42D. doi:10.1086/124297.
  107. Youssef, A.; Marcus, P.S. (2003). "The dynamics of jovian white ovals from formation to merger". Icarus. 162 (1): 74–93. Bibcode:2003Icar..162...74Y. doi:10.1016/S0019-1035(02)00060-X.
  108. Weintraub, Rachel A. (September 26, 2005). "How One Night in a Field Changed Astronomy". NASA. Retrieved February 18, 2007.
  109. Garcia, Leonard N. "The Jovian Decametric Radio Emission". NASA. Retrieved February 18, 2007.
  110. Klein, M.J.; Gulkis, S.; Bolton, S.J. (1996). "Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9". Conference at University of Graz. NASA. Retrieved February 18, 2007.
  111. NASA – Pioneer 10 Mission Profile November 6, 2015, at the Wayback Machine. NASA. Retrieved on December 22, 2011.
  112. NASA – Glenn Research Center. NASA. Retrieved on December 22, 2011.
  113. Wong, Al (May 28, 1998). "Galileo FAQ: Navigation" 2000-10-17 at the Wayback Machine. NASA. Retrieved November 28, 2006.
  114. Lasher, Lawrence (August 1, 2006). . NASA Space Projects Division. Archived from the original on January 1, 2006. Retrieved November 28, 2006.
  115. Chan, K.; Paredes, E.S.; Ryne, M.S. (2004). "Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation". Space OPS 2004 Conference. American Institute of Aeronautics and Astronautics. doi:10.2514/6.2004-650-447.
  116. "Jupiter". NASA/JPL. January 14, 2003. Retrieved November 28, 2006.
  117. Hansen, C.J.; Bolton, S.J.; Matson, D.L.; Spilker, L.J.; Lebreton, J.-P. (2004). "The Cassini–Huygens flyby of Jupiter". Icarus. 172 (1): 1–8. Bibcode:2004Icar..172....1H. doi:10.1016/j.icarus.2004.06.018.
  118. "New Horizons targets Jupiter kick". BBC News. January 19, 2007. Retrieved January 20, 2007.
  119. Alexander, Amir (September 27, 2006). . The Planetary Society. Archived from the original on February 21, 2007. Retrieved December 19, 2006.
  120. McConnell, Shannon (April 14, 2003). "Galileo: Journey to Jupiter" 2006-10-02 at the Wayback Machine. NASA/JPL. Retrieved November 28, 2006.
  121. Magalhães, Julio (December 10, 1996). . NASA Space Projects Division. Archived from the original on January 2, 2007. Retrieved February 2, 2007.
  122. Dunn, Marcia (August 5, 2011). "NASA probe blasts off for Jupiter after launch-pad snags". NBC News. Retrieved August 31, 2011.
  123. Cheng, Andrew; Buckley, Mike; Steigerwald, Bill (May 21, 2008). "Winds in Jupiter's Little Red Spot Almost Twice as Fast as Strongest Hurricane". NASA. Retrieved August 9, 2017.
  124. Chang, Kenneth (June 28, 2016). "NASA's Juno Spacecraft Will Soon Be in Jupiter's Grip". The New York Times. Retrieved June 30, 2016.
  125. "Juno's Solar Cells Ready to Light Up Jupiter Mission". NASA. July 15, 2011. Retrieved October 4, 2015.
  126. "NASA's Juno Mission to Jupiter to Be Farthest Solar-Powered Trip". Retrieved October 2, 2015
  127. Riskin, Dan (July 4, 2016). Mission Jupiter (Television documentary). Science Channel.
  128. . Wisconsin University-Madison. Archived from the original on October 16, 2008. Retrieved October 13, 2008.
  129. Sheppard, Scott S. . Department of Terrestrial Magnetism at Carnegie Institution for Science. Archived from the original on June 7, 2009. Retrieved December 19, 2014.
  130. Musotto, S.; Varadi, F.; Moore, W.B.; Schubert, G. (2002). "Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites". Icarus. 159 (2): 500–504. Bibcode:2002Icar..159..500M. doi:10.1006/icar.2002.6939.
  131. Jewitt, D.C.; Sheppard, S.; Porco, C. (2004). Bagenal, F.; Dowling, T.; McKinnon, W (eds.). (PDF). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-81808-7. Archived from the original (PDF) on March 26, 2009.
  132. Nesvorný, D.; Alvarellos, J.L.A.; Dones, L.; Levison, H.F. (2003). "Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites" (PDF). The Astronomical Journal. 126 (1): 398–429. Bibcode:2003AJ....126..398N. doi:10.1086/375461.
  133. Showman, A. P.; Malhotra, R. (1999). "The Galilean Satellites". Science. 286 (5437): 77–84. doi:10.1126/science.286.5437.77. PMID 10506564.
  134. Showalter, M.A.; Burns, J.A.; Cuzzi, J.N.; Pollack, J.B. (1987). "Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties". Icarus. 69 (3): 458–98. Bibcode:1987Icar...69..458S. doi:10.1016/0019-1035(87)90018-2.
  135. Burns, J. A.; Showalter, M.R.; Hamilton, D.P.; et al. (1999). "The Formation of Jupiter's Faint Rings". Science. 284 (5417): 1146–50. Bibcode:1999Sci...284.1146B. doi:10.1126/science.284.5417.1146. PMID 10325220.
  136. Fieseler, P.D.; Adams, O.W.; Vandermey, N.; et al. (2004). "The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea". Icarus. 169 (2): 390–401. Bibcode:2004Icar..169..390F. doi:10.1016/j.icarus.2004.01.012.
  137. Burns, J. A.; Simonelli, D. P.; Showalter, M. R.; Hamilton; Porco; Throop; Esposito (2004). "Jupiter's ring-moon system" (PDF). In Bagenal, F.; Dowling, T.E.; McKinnon, W.B. (eds.). Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere. Cambridge University Press. p. 241. Bibcode:2004jpsm.book..241B.
  138. Kerr, Richard A. (2004). "Did Jupiter and Saturn Team Up to Pummel the Inner Solar System?". Science. 306 (5702): 1676. doi:10.1126/science.306.5702.1676a. PMID 15576586. Retrieved August 28, 2007.
  139. "List Of Jupiter Trojans". IAU Minor Planet Center. Retrieved October 24, 2010.
  140. Rafi Letzter (July 18, 2016). "Forget what you heard: Jupiter does not orbit the sun". Tech Insider. Retrieved July 30, 2016.
  141. Lovett, Richard A. (December 15, 2006). "Stardust's Comet Clues Reveal Early Solar System". National Geographic News. Retrieved January 8, 2007.
  142. Horner, J.; Jones, B.W. (2008). "Jupiter – friend or foe? I: the asteroids". International Journal of Astrobiology. 7 (3–4): 251–261. arXiv:0806.2795. Bibcode:2008IJAsB...7..251H. doi:10.1017/S1473550408004187.
  143. Overbyte, Dennis (July 25, 2009). "Jupiter: Our Comic Protector?". The New York Times. Retrieved July 27, 2009.
  144. Tabe, Isshi; Watanabe, Jun-ichi; Jimbo, Michiwo (February 1997). "Discovery of a Possible Impact SPOT on Jupiter Recorded in 1690". Publications of the Astronomical Society of Japan. 49: L1–L5. Bibcode:1997PASJ...49L...1T. doi:10.1093/pasj/49.1.l1.
  145. Franck Marchis (September 10, 2012). "Another fireball on Jupiter?". Cosmic Diary blog. Retrieved September 11, 2012.
  146. Baalke, Ron. "Comet Shoemaker-Levy Collision with Jupiter". NASA. Retrieved January 2, 2007.
  147. Britt, Robert R. (August 23, 2004). "Remnants of 1994 Comet Impact Leave Puzzle at Jupiter". Space.com. Retrieved February 20, 2007.
  148. "Amateur astronomer discovers Jupiter collision". ABC News. July 21, 2009. Retrieved July 21, 2009.
  149. Salway, Mike (July 19, 2009). "Breaking News: Possible Impact on Jupiter, Captured by Anthony Wesley". IceInSpace. Retrieved July 19, 2009.
  150. Grossman, Lisa (July 20, 2009). "Jupiter sports new 'bruise' from impact". New Scientist.
  151. Bakich, Michael (June 4, 2010). "Another impact on Jupiter". Astronomy. Retrieved June 4, 2010.
  152. Beatty, Kelly (August 22, 2010). "Another Flash on Jupiter!". Sky & Telescope. Sky Publishing. Retrieved August 23, 2010. Masayuki Tachikawa was observing ... 18:22 Universal Time on the 20th ... Kazuo Aoki posted an image ... Ishimaru of Toyama prefecture observed the event
  153. Hall, George (September 2012). "George's Astrophotography". Retrieved September 17, 2012. 10 Sept. 2012 11:35 UT .. observed by Dan Petersen
  154. Malik, SPACE.com, Tariq. "Jupiter Struck by an Asteroid or a Comet [Video]". Scientific American. Retrieved March 30, 2016.

Xarici keçidlər

  • Hans Lohninger; et al. (November 2, 2005). "Jupiter, As Seen By Voyager 1". A Trip into Space. Virtual Institute of Applied Science. Retrieved March 9, 2007.
  • Dunn, Tony (2006). "The Jovian System". Gravity Simulator. Retrieved March 9, 2007. – A simulation of the 62 moons of Jupiter.
  • Seronik, G.; Ashford, A.R. "Chasing the Moons of Jupiter". Sky & Telescope. Archived from the original on December 10, 2012. Retrieved March 9, 2007.
  • "In Pictures: New views of Jupiter". BBC News. May 2, 2007. Retrieved May 2, 2007.
  • Cain, Fraser. "Jupiter". Universe Today. Retrieved April 1, 2008.
  • . NASA. Archived from the original on October 20, 2011. Retrieved May 21, 2008.
  • "Moons of Jupiter articles in Planetary Science Research Discoveries". Planetary Science Research Discoveries. University of Hawaii, NASA. Retrieved November 17, 2015.
  • Jupiter in Motion, album of Juno imagery stitched into short videos
  • June 2010 impact video
  • Bauer, Amanda; Merrifield, Michael (2009). "Jupiter". Sixty Symbols. Brady Haran for the University of Nottingham.
  • [https://web.archive.org/web/20131225084108/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts Arxivləşdirilib 2013-12-25 at the Wayback Machine "NASA Solar System Jupiter"].
  • [https://web.archive.org/web/20150904035945/http://digitalcollections.ucsc.edu/cdm/search/collection/p265101coll10/searchterm/Jupiter%20(planet)/order/title Arxivləşdirilib 2015-09-04 at the Wayback Machine Photographs of Jupiter circa 1920s from the Lick Observatory Records Digital Archive, UC Santa Cruz Library's Digital Collections]
  • Interactive 3D visualisation of the Jovian system
  • Video (2:27) - New Hubble image of Jupiter on YouTube - NASA (8 August 2019)

Həmçinin bax

yupiter, planet, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, yupiter, yupiter, günəş, sistemində, günəşdən, məsafəsinə, görə, beşinci, böyüklüyünə, görə, birinci, planet, yupiter, günəşin, kütləsinin, mində, birinə, bərabər, olsa, digər, planetlərin, cəmi, kütləsi. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Yupiter Yupiter Gunes sisteminde Gunesden mesafesine gore besinci boyukluyune gore birinci planet Yupiter Gunesin kutlesinin minde birine beraber olsa da diger planetlerin cemi kutlesinden 2 5 defe cox kutleye malik qaz nehengidir Yupiter qedim dovrlerden etibaren astronomlara melumdur 9 Adinin menseyi Roma mifologiyasinda bas tanri hesab olunan Yupiterden qaynaqlanir 10 Yupiter Yerde kolge yarada bilecek qeder parlaq isiga sahibdir 11 Gece semasinda Ay ve Veneradan sonra parlaqligina gore ucuncu tebii sema cismidir Yupiter2019 cu ilde cekilmis oldugu rengleri ile gorunusuTeyinlerSerefine adlandirilibYupiter mifologiya Orbital xarakteristikasiAfelisi816 62 milyon km 5 4588 AV 1 Perigelisi740 52 milyon km 4 9501 AV 1 Periapsidi4 950429 0 astronomik vahid 740 679 835 kmApoapsidi5 458104 0 astronomik vahid 816 001 807 kmBoyuk yarimoxu778 57 milyon km 5 2044 AV 1 Orbitinin ekssentrisiteti0 0489Siderik firlanma dovru11 862 ilSinodik firlanma dovru398 88 gunOrbital sureti13 07 km sOrta anomaliyasi20 020 2 Eyilmesi1 304 0 001 4 Qalxan milinin uzunlugu1 753601 Radian 5 Perisentr arqumenti4 8 RadianNeyin peykidirGunesKesf edilmis peykleribilinen 79 peyk 3 Ozune xas ekssentrisitet0 04839266 0 4 Fiziki xarakteristikalariOrta radiusu69 911 km 6 7 Ekvator radiusu71 492 km 6 7 Qutb radiusu66 854 km 6 7 Qutb sixilmasi0 06487 6 7 Sethinin sahesi6 1419 1010 km2 121 9 x Yer 6 7 Hecmi1 4313 1015 km3 1 321 x Yer 6 7 Kutlesi1 8982 1027 kq 317 8 x Yer 6 7 Orta sixligi1 326 kq m3 6 7 Serbestdusme tecili24 79 m s2 6 7 Etalet faktoru momenti0 2756 0 0006 6 7 Ikinci kosmik sureti59 5 km sFirlanma dovru58 646 gunSiderik firlanma dovru9 925 saatEkvatorial firlanma sureti12 6 km sOxunun maililiyi3 13 Simal qutbunun meyllenmesi 64 29 0 8 Albedo0 503Seth temp min orta maksSelsi 108 CGorunen ulduz hecmi 1 6 2 94AtmosferAtmosfer tezyiqi20 200 kPa 70 kPaAtmosfer terkibiHidrogen 89 2 0 Helium 10 2 0 Metan 0 3 0 1 Ammonyak 0 026 0 004 Etan 0 0006 0 0002 Su 0 0004 0 0004 Yupiter esasen Hidrogenden teskil olunsa da kutlesinin dordde birini Helium teskil edir Yupiter diger qaz nehengleri kimi qayaliq sethe malik deyildir ancaq berk maddelerden teskil olunmus nuveye malik olmasi ehtimal olunur 12 Oz oxu etrafinda suretle dovr etmesi sebebinden planet qutblerden basiq ekvatordan qabariqdir Planetin xarici atmosferi musahidesi mumkun olacaq sekilde zolaqlara ayrilmis terkib hisselerinden ibaretdir ve bu bolmelerin kesisme serhedlerinde qasirgalar musahide olunur Buna numune olaraq XVII esrden etibaren teleskop terefinden musahide olunan Boyuk qirmizi lekeni gostere bilerik Yupiter onu ehate eden zeif halqa ve guclu maqnitosfere malikdir Yupiterin melum olan 79 peyki vardir ki 13 bunlardan Qalileo peykleri olaraq adlandirilan dordu 1610 cu ilde Qalileo Qaliley terefinden kesf edilmisdir Qalileo peykleri arasinda en boyuyu olan Qanimed olcusune gore Merkuri planetinden daha boyukdur Yupiter defelerle kosmik cihazlar terefinden musahide olunmusdur Bunlardan Pioner ve Voyacer yaxin ucus missiyalarini hemcinin Qalileo ve Yuno orbit missiyalarini xususile qeyd etmek olar 2007 ci ilde Yeni ufuqler missiyasi Plutona geden yolda suretini artirmaq ve yolunu duzeltmek ucun Yupiterin cazibe quvvesinden istifade etmis ve bu zaman bir daha planeti yaxindan musahide etmek furseti yaranmisdir Yupitere gonderilmis sonuncu missiya olan Yuno planetin orbitine 4 iyul 2016 ci ilde daxil olmusdur 14 15 Gelecekde Yupitere buzla ortulmus maye okeana sahib olan peyki Avropani musahide etmek ucun yeni missiyanin teskil olunmasi nezerde tutulub Mundericat 1 Formalasmasi ve yerdeyisme 2 Fiziki xususiyyetleri 2 1 Terkibi 2 2 Kutle ve Olcusu 2 3 Daxili qurulusu 2 4 Atmosferi 2 4 1 Bulud qatlari 2 4 2 Boyuk qirmizi leke ve diger qasirgalar 2 5 Maqnitosfer 3 Orbit ve hereketi 4 Musahide 5 Mifologiyada yeri 6 Oyrenilmesi 6 1 Teleskopdan evvelki dovrler 6 2 Teleskop esasli musahideler 6 3 Radioteleskop musahideleri 6 4 Tedqiqat missiyalari 6 4 1 Orbitden ucus missiyalari 6 4 2 Qalileo missiyasi 6 4 3 Yuno missiyasi 7 Peykleri 7 1 Qalileo peykleri 7 2 Tesnifati 7 3 Halqalari 8 Gunes sistemi ile qarsiliqli elaqesi 8 1 Zerbe 9 Istinadlar 10 Xarici kecidler 11 Hemcinin baxFormalasmasi ve yerdeyisme Redakte Mediani oxut Yupiterin Habbl teleskopu terefinden cekilmis tesviri Astronomlar indiye qeder 500 dek coxplanetli ulduz sistemi kesf edibler Bu sistemlerde olan planetlerin ekseriyyeti Super Yer olaraq qruplasdirilan Yerden bir nece defe daha boyuk olan planetler ve ya ulduzuna Merkuri mesafesinde yaxin olan Yupiter olculu qaz nehengleridir Yer ve ona yaxin olan planetlerin Super Yer olcusundeki planetlerle toqqusub onlari mehv etdikden sonraki prosesde formalasdigi ehtimal olunur Boyuk meyillendirme nezeriyyesine gore Yupiterin Gunes sisteminin daxili hisselerine yaxin orbitde olmasi sebebinden bir sira planetlere cazibe ve iteleme tesiri gostermis ve toqqusmalara sebeb olmusdur 16 Lund Universitetinin tedqiqatcilarinin arasdirmalarina gore Yupiterin yerdeyismesinin semavi cismin buz asteroidi olaraq formalasmasindan 2 3 milyon il sonra baslamis ve 700 min il erzinde davam etmisdir Yupiterin Gunes sisteminin daxili hisselerine yaxin orbitde hereketi getdikce cetinlesdiyi ucun planetin orbiti tedricen spiral seklinde Gunesden uzaqlasmisdir Buna Gunes sisteminin xarici hisselerinde yerlesen iri hecmli qaz kutlelerinin cazibe quvvesinin sebeb oldugu dusunulur 17 Yupiterin Gunes sisteminin xarici hisselerine hereketi neticesinde daxili Gunes sisteminde Yer tipli qayaliq planetlerin formalasmasina imkan yaranmisdir 18 Fiziki xususiyyetleri RedakteYupiter esasen qaz ve maye seklinde olan maddelerden teskil olunmusdur Planet olcusune gore Gunes sisteminde birinci yerdedir Yupiterin ekvatorial diametri 142 984 km e beraberdir Sahib oldugu 1 326 q sm3 sixligi ile planet qaz nehengleri arasinda ikinci yerde olsa da qayaliq tipli daxili planetlerden geri qalir Terkibi Redakte Yupiterin ust atmosferini teskil eden qaz molekullarinin teqriben 88 92 i Hidrogen 8 12 i ise Heliumdan teskil olunmusdur Helium atomlari kutle olaraq Hidrogen atomlarindan dord defe daha agir oldugu ucun ust atmosferi teskil eden qazlarin kutle nisbeti muqayise olundugu zaman bu faiz deyisir Bu kutle nisbeti ile goturduyumuz zaman Yupiterin ust atmosferinin 75 i Hidrogen 24 i Helium qalan hissesini ise diger elementler teskil edir Atmosferde az miqdarda paya sahib olan elementlere Metan Su buxari Ammonyak ve Silisium terkibli elementleri qeyd etmek olar Bunlarla yanasi Karbon Etan Hidrogen Sulfid Neon Oksigen Fosfin ve Kukurd izine de rast gelinmisdir Atmosferin en xarici tebeqesinde donmus ammonyak kristallari vardir Ust atmosferin daha asagi tebeqeleri kutlece agir olan Hidrogen 71 Helium 24 ve diger elementlerden 5 teskil olunmusdur 19 20 Infraqirmizi ve ultrabenovseyi musahideler neticesinde cox az miqdarda Benzol ve Karbohidrogen izleri de tapilmisdir 21 Atmosferdeki Hidrogen ve Heliumun nisbeti Gunes sisteminin ilkin formalasmasi dovrundeki nebulanin terkibi ile bagli nezeriyyedeki gostericiye yaxindir Eyni zamanda ust atmosfetdeki Neonun miqdari da Gunesde oldugu kimi kutlesine gore her milyonda 20 nisbetinde gostericiye sahibdir 22 Ust atmosferde Heliumun miqdari Gunesdeki ile muqayisede 80 nisbetinde daha azdir ki bu da elementin planetin daxili hisselerine cekilmesi ile baglidir 23 Spektroskopiya musahidesine esaslanaraq Yupiter ve Saturnun oxsar terkibe sahib oldugu mueyyen olunmusdur Buna baxmayaraq diger neheng planetler olan Uran ve Neptun terkibce daha cox buza sahib oldugu ucun buz nehengleri olaraq da tesnif olunur 24 Kutle ve Olcusu Redakte Gunes Yupiter Yer ve Ayin olculerinin muqayiseli tesviri Yupiterin kutlesi Gunes sistemindeki diger planetlerin cemi kutlesinden 2 5 defe daha coxdur 25 Yupiter Yerden cox boyukdur ancaq sixligina gore Yerden geri qalir Planet hecmine gore Yerden 1321 defe kutlesine gore ise 318 defe daha boyukdur Yupiterin radiusu Gunesin radiusunun onda birine kutlesi ise minde birine beraberdir 26 Bu gostericilere gore planetin sixligi Gunesin sixligina yaxindir Bir Yupiter kutlesi Mj ve MJup astronomiyada etalon olaraq qebul olunmusdur Bu gosterici ekzoplanetlerin ve qehveyi cirtdanlarin kutlesini ifade etmekde istifade olunur Buna ornek olaraq HD 209458 b ekzoplaneti 0 69 Mj Kappa Andromeda b qehveyi cirtdani ise 12 8 Mj kutleye sahibdir 27 Nezeri modeller gosterir ki Yupiterin kutlesi daha cox olsa idi planetin hecmi daha az olardi Bu kutle 1 6 Mj olacagi halda planet daha yuksek sixliq ve daha kicik hecme sahib olacaqdir ki bu da Yupiterin terkib hisselerini teskil eden elementlerin daha yuksek tezyiqle uzlesmesine sebeb olacaqdi 28 Nezeri modeller gosterir ki Yupiter formalasma erefesinde kecmis oldugu tekamul yolu ile cata bileceyi en yuksek hecm ve kutle balansina nail olmusdur 29 Kutlenin artmasi neticesinde hecmin kicilmesi qehveyi cirtdanlarda oldugu kimi teqriben 50 Mj kutleye qeder davam edecek Bu kutlenin daha uzerinde gostericide yaranan sixliq termonuve reaksiyasinin baslamasina kifayet edir ki neticede formalasan sema cismi ulduz olaraq tesnif olunur 30 Yupiterin termonuve reaksiyasi baslatmaq ucun 75 defe artiq kutleye ehtiyaci olsa da en kicik olculu qirmizi cirtdan ulduz radiusuna gore planetden cemi 30 daha boyukdur 31 32 Buna baxmayaraq Yupiter Gunesden qebul etdiyinden daha artiq istilik yayir Planetin daxilinde ortaya cixan istiliyin miqdari Gunesden daxil olan umumi radiasiyanin miqdarina yaxindir 33 Yaranan bu istilik Kelvin Helmholtz mexanizmine gore sixilma neticesinde ortaya cixir Bu sixilma neticesinde Yupiter her il teqriben 2 sm kicilir 34 Formalasmasinin ilkin dovrlerinde Yupiterin istiliyi daha yuksek radiusu ise 2 defe daha cox idi 35 Daxili qurulusu Redakte Yupiterin sixlasmis Heliumla ehatelenmis metal Hidrogenden ibaret qati daxili nuveye malik oldugu dusunulur 34 Planetin qaz nehengi olmasi ve asagi sixligi nuvenin terkibi ile bagli qeyri mueyyenliklerin qalmasina sebeb olur Yupiterin daxili qurulusu ile bagli modellerde tez tez nuvenin berk maddelerden teskil olundugu qeyd olunsa da maddelerin yuksek temperatur ve tezyiq altinda hansi formada olmasi ile bagli deqiq tesevvur yoxdur Planetin nuveye sahib olmasi ile bagli 1997 ci ilde aparilan qravitasiya esasli musahidelere gore 34 planetin umumi kutlesinin 4 14 i qederinde yeni Yerin kutlesinden 12 45 defe daha agir olan nuveye sahib oldugu ehtimal olunur 33 Yaranan bu istilik Kelvin Helmholtz mexanizmine gore sixilma neticesinde ortaya cixir Bu sixilma neticesinde Yupiter her il teqriben 2 sm kicilir 34 Planetlerin formalasma modellerine gore Gunes sistemi ilkin nebula veziyyetinde olarken Yupiter Hidrogen ve Helium qazlarini oz cazibesi ile toplayacaq qeder iri qayaliq ve ya buzdan teskil olunmus nuveye sahib olmali idi Planetin ilk vaxtlarda bele bir nuveye sahib oldugunu qebul etsek sonralar yuksek temperatur ve tezyiq altinda erimis metal xususiyyetleri sergileyen Hidrogenin nuveye qarismasi ehtimali vardir Yupiterin bir nuveye sahib olmasi hele de deqiq deyil cunki qravitasiya esasli olcmeler qeyd olunan ehtimallari tesdiqlemek ucun yeterli deyildir 34 36 Yupiterin NASA nin infraqirmizi teleskopu vasitesi ile cekilmis dord sekilden ibaret animasiyasi 16 may 2015 Yupiterin daxili qurulusu ile bagli modellerde qeyri mueyyenliyin sebebi planetin qravitasiya momenti ekvator radiusu ve 1 bar tezyiq derinliyindeki istilik gostericilerindeki xeta payinin olmasidir Yuno missiyasindan elde olunan gostericiler bu modellerin tekmillesdirilmesine imkan yaradir 14 37 Yupiterin nuvesinin planetin radiusunun teqriben 78 ni teskil eden Metallik hidrogenle ehatelendiyi guman olunur 33 Helium ve Neon damlalari bu tebeqe boyunca asagi qatlara dogru cokur ki bu da oz novbesinde bu maddelerin atmosferin yuxari qatlarindaki miqdarinin azalmasina sebeb olur 23 38 Bununla yanasi Yupiter elece de buz nehengleri olan Uran ve Neptunda daxili qatlarda almaz yagislarinin olmasi musahide olunmusdur 39 40 Metallik hidrogen daxili atmosferi teskil eden seffaf Hidrogen qati ile ehatelenmisdir Bu derinlikde temperatur 240 21 C tezyiq ise kritik noqte olan 1 2858 MPa gostericisinin uzerindedir 41 Bu kritik gostericiler daxilinde Hidrogen mueyyen bir formaya sahib deyildir ve qazla maye formasi arasi axiciliqda oldugu guman olunur Teqriben 1000 km qalinligi olan bu qatin ust tebeqelerinin qaz daha asagi tebeqelerinin ise maye axiciliginda olmasini qebul etmek daha dogrudur 33 Bu forma deyisikliyinin konkret bir serheddi yoxdur ve qaz daha asagi qatlara dogru endikce tezyiq ve istiliyin tesirinden mayelesir 42 43 Kelvin Helmholtz mexanizmine gore Yupiterin daxiline endikce tezyiq ve temperatur artir 1 MPa tezyiq gostericisinde temperatur 67 C ye beraberdir Hidrogenin isidilmis metal xususiyyetleri sergilediyi tezyiqin 200 GPa istiliyin ise 9700 C oldugu hesablanmisdir Nuve serheddinde temperaturun 35700 C tezyiqin ise 3000 4500 GPa oldugu texmin olunur 33 Atmosferi Redakte Yupiter Gunes sisteminde en boyuk planetar atmosfere sahibdir ve qalinligi 5000 kilometre catir 44 45 Yupiter sethe malik olmadigi ucun atmosfetin alt qati tezyiqin 100 kPa gostericiye beraber oldugu serhed hesab olunur Bulud qatlari Redakte Yupiterin buluq zolaqlarinin hereketi Yupiterin cenub qutbunde musahide olunan qasirgalar Yupiter Ammonyak kristallari ve Ammonium Hidrosulfidden teskil olundugu ehtimal olunan bulud qati ile ortuludur Buludlar troposfer qatinda yerlesir ve planetin tropik enlikleri boyunca siralanmisdir Bu siralar aciq ve daha tund renglere sahib olan hisselere bolunmusdur Bir birine zidd olan bu dovrler sebebinden kesismelerin serheddinde burulgan ve qasirgalar musahide olunur Bu serhedlerde kuleyin sureti 360 km saata catmaqdadir 46 Zolaqlarin genisliyi sixligi ve rengi iller boyunca deyisse de alimler terefinden onlara umumi tesnifatin verilmesi mumkun olmusdur 47 Yupiterin bulud qatinin Yuno terefinden cekilmis tesviri dekabr 2017 Bulud qatinin qalinligi teqriben 50 kilometre catir ve iki hisseye ayrilir daha qalin olan olan esas hisse ve aydinliq olan ust hisse Bununla yanasi Ammonyak qatinin altinda sudan teskil olunmus kicik qatin da olmasi ehtimal olunur Sudan teskil olunmus buludlarin olmasi ideyasini Yupiterin atmosferinde ildirimlarin caxmasi destekleyir Bu elektrik bosalmalari Yerdekilerle muqayisede min defe daha gucludur 48 Su terkibli buludlarin daxilden yukselen istilikle reaksiyaya girerek Yerdeki qasirgalara oxsar qasirgalarin yaranmasina sebeb oldugu dusunulur 49 Yupiterin buludlarindaki narinci ve qehveyi rengler daxilden yukselen maddelerin Gunesin ultrabenovseyi sualari ile reaksiyaya girmesi neticesinde ortaya cixir Bu maddelerin terkibini deqiq mueyyen etmek mumkun olmasa da Kukurd Fosfor ve Karbohidrogenlerden teskil olundugu ehtimal olunur 33 50 Xronmoformlar olaraq taninan bu rengli hisseler daha isti ve alcaqda yerlesen buludlarla qarisir Bu bolgeden yukselen istilik neticesinde kristallasan Ammonyak alcaqda yerlesen bulud qatinin gorunmesine engel toredir 51 Yupiterin bucaginin meyilliyi az oldugu ucun planetin qutblerine ekvatoruna nezeren daha az Gunes isigi dusur Buna baxmayaraq planetin daxili hisselerindeki enerji axinlari sebebinden istilik qutblere dogru yayilir ve bu yolla temperatur balanslasir 47 Boyuk qirmizi leke ve diger qasirgalar Redakte Yupiterin zolaqlari ve Boyuk qirmizi lekenin Voyacer 1 terefinden 32 gun erzinde cekilmis sekillerin bir araya getirilmesi neticesinde ortaya cixmis gorunusu Yupiterin en diqqet ceken xususiyyeti 22 Cenub enliyinde olan Yerden daha boyuk ve antisiklon xususiyyetleri eks etdiren Boyuk qirmizi leke adlanan qasirgaya sahib olmagidir 52 Boyuk qirmizi lekenin en geci 1831 ci il olmaqla 53 1665 ci ilden astronomlara melum oldugu ehtimal olunur 54 55 Qasirga Yerden 12 sm den daha boyuk diafraqma sahib olan teleskoplardan musahide oluna bilecek qeder boyukdur 56 Oval formaya sahib olan qasirga saat eqrebinin eksi istiqametinde alti gun boyunca tam dovre vurur 57 Qasirga en yuksek hundurluye qalxdigi hissesinde etrafindaki buludlardan 8 kilometr daha yukseklikde yerlesir 58 Boyuk qirmizi lekenin iller uzre kicilmesi 59 15 may 2014 Boyuk qirmizi leke Yeri oz serhedleri daxilinde yerlesdire bilecek qeder boyukdur 60 Riyazi modeller qasirganin sabit ve planetin qalici xususiyyeti ola bileceyini gosterir 61 Buna baxmayaraq leke kesf olundugu dovrden etibaren olcusu getdikce azalir 1800 ci illerde aparilan musahideler zamani olcusu teqriben 41000 km e beraber idi Voyacer proqrami zamani elde olunan goruntulerde ise Boyuk qirmizi lekenin 23300 km uzunluq 13000 kilometr ene sahib oldugu musahide olunmusdur 62 Habbl teleskopu ile 2005 ci ilde aparilan musahidelerde lekenin olcusu 20950 km 2009 cu ilde aparilan musahidelerde ise 17910 km e qeder kicilmisdir 2015 ci ilde aparilan musahidelerde Boyuk qirmizi lekenin olcusu 16500x10940 km olaraq olculmusdur ki 62 bu da onun her il orta hesabla 930 km kicildiyini gosterir 60 63 Bu kimi qasirgalar qaz nehenglerinin burulganli atmosferinde genis yayilib Boyuk qirmizi lekeden elave planetin adsiz oval qehveyi ve ag lekeleri de vardir Ag oval lekeler planetin ust atmosferinde yerlesen serin bolgelerde yaranmaga meyillidirler Qehveyi oval lekeler daha iliq temperatura sahibdir ve planetin normal bulud tebeqesinde yerlesir Bu tipli qasirgalarin omru bir nece saatdan yuz illere qeder deyise bilir Voyacer proqramina qeder de lekelerin qasirga olmasi ve planetin diger hisselerinden ferqli sekilde ve yavas donmesini subut eden deliller vardi 2000 ci ilde planetin cenub yarimkuresinde Boyuk qirmizi lekeye benzeyen lakin daha kicik atmosfer hadisesi ortaya cixdi Bu qasirga ilk defe 1938 ci ilde musahide olunan uc kicik ag oval qasirganin birlesmesi neticesinde yaranmisdi Bu qasirga Oval BA olaraq adlandirilsa da Kicik qirmizi leke olaraq da qeyd olunur 64 65 66 2017 ci ilin aprel ayinda astronomlar Yupiterin simal qutbu yaxinliginda 24000x12000 km olculerinde ve onu ehate eden maddelerden 200 C daha soyuq olan Boyuk soyuq leke kesf etdiklerini elan etdi Planetin bu atmosfer xususiyyeti Cilide yerlesen VLT terefinden musahide olunmus daha sonra ise tedqiqatcilar yeni tapintini NASA nin Infraqirmizi teleskopunun 1995 2000 ci illerde cekmis oldugu arxivi ile muqayise etmisdir Muqayise neticesinde 15 il erzinde lekenin olcu forma ve sixligini deyisdirdiyi lakin atmosferdeki movqeyini qorudugu melum olmusdur Tedqiqatcilar lekenin Boyuk qirmizi leke kimi neheng qasirga olduguna inanir Bununla yanasi qasirgalar Yerin termosferindeki qasirgalar kimi yaridayaniqli gorunurler Io peykinde ortaya cixan yuklu zerrecikler ve planetin guclu maqnit sahesi arasindaki qarsiliqli tesirin istiliyin aximini yonlendirmesi neticesinde lekenin meydana cixdigi dusunulur 67 68 69 70 Maqnitosfer Redakte Yupiterin maqnitosfer halqasi simal ve cenub qutb pariltilarinin animasiyali tesviri Yupiterin qutb pariltisinin Habbl teleskopundan cekilmis gorunusu Yupiterin maqnit sahesi planetin ekvator hissesinde 4 2 gauss qutb hisselerinde ise 10 14 gauss gostericisine beraber guce sahibdir ki bu da onu Yerin maqnit sahesinden 14 defe daha guclu edir Yupiterin qutblerindeki maqnit sahesinin gucu Gunes sisteminde Gunes lekelerinde musahide olunan maqnit sahesi gucunden sonra en guclu ikinci gostericiye sahibdir Maqnit sahesinin planetin Metallik hidrogen nuvesinde bas veren hereketler neticesinde yarandigi ehtimal olunur Peyklerdeki vulkanlar etrafa orbitlerinde halqa meydana getirecek Kukurd dioksid puskurur Qaz maqnitosferle temas etdikde Kukurd ve Oksigen ionlari meydana cixir Bu ionlar Yupiterin atmosferi sebebinden ortaya cixan Hidrogen ionlari ile birlikde planetin ekvatorial enliyinde plazma qati meydana getirir Bu qatda yerlesen plazma planetle birge donerek maqnitosfer halqasinin yaranmasina sebeb olur Plazma qatindaki elektronlar 0 6 30 MHz dalga araliginda guclu radio izleri ortaya cixaracaq qeder partlayislar meydana getirir 71 Planetin radiusunun 75 qati genisliyinde olan maqnitosferinin serheddinde Gunes kuleyi ile toqqusma neticesinde sok bolgesi yaranir Bu hissede Gunes kuleyinin tesiri neticesinde Yupiterin maqnitosferi kulek istiqameti boyunca Saturnun orbitine qeder uzanir Yupiterin dord boyuk peyki onlari Gunes kuleyinden qoruyan maqnitosferin daxilinde yerlesir 33 Yupiterin maqnitosferi Yerin qutb bolgelerindeki six radio siqnallarinin sebebidir Io peykindeki aktiv vulkanik fealiyyet neticesinde yayilan qazin reaksiyaya girmesi neticesinde ionlasmasi ve bu ionlasmis qazin maqnitosferle qarsiliqli tesiri radio siqnallarinin ortaya cixmasina sebeb olur Bu radio siqnallarindan meydana gelen konus formali cixintilar fezaya yayilir Yer bu cixintilardan kecdiyi zaman qebul edilen radio siqnallari Gunesden gelen radio siqnallarini usteleye bilir 72 Orbit ve hereketi Redakte Yupiterin orbitinin qirmizi Yerin orbiti goy ile muqayisesi Yupiter Gunesin tezyiq merkezinden kenarda yerlesen buna baxmayaraq onun radiusunun 7 ni teskil eden tek planetdir 73 Planetin Gunese olan uzaqligi orta hesabla 778 milyon kilometre beraberdir ki bu mesafe Yerle Gunes arasindaki mesafeden 5 2 defe daha coxdur Yupiter Gunes etrafindaki tam dovresini 11 86 Yer iline basa vurur Bu gosterici ile Yupiter Gunes sistemindeki ikinci boyuk planet olan Saturnun orbitinin i nisbetinde olan orbite sahibdir 74 Yupiterin elliptik orbiti Yerle muqayisede 1 31 meyilliye sahibdir Orbitinin ekssentrisiteti 0 048 oldugu ucun planetin Gunesden en uzaq noqtesi ile en yaxin noqtesi arasindaki ferq 75 milyon kilometre beraberdir Yupiterin oz oxunun meyilliyi 3 13 ye beraberdir Bu kicik gosterici oldugu ucun Yupiterde Yer ve Marsda oldugu kimi movsumi deyisiklikler musahide olunmur 75 Yupiter Gunes sisteminde oz oxu etrafinda en suretle donen planetdir Bu donmenin 10 saat kimi qisa muddet erzinde basa catmasi Yerden heveskar teleskoplarla baxan musahidecilerin bele gore bileceyi qutblerden basiqligin olmasina sebeb olmusdur Yupiterin ekvatorial radiusu ile qutb radiusu arasinda 9275 km ferq vardir 43 Qutblerden basiqligin cox olmasinin bir sebebi de planetin qati sethe sahib olmamasidir Bunun neticesinde planetin atmosferi ekvatorial hisselerde qutblerden 5 deqiqe ferqle daha suretli hereket edir Bu donme ferqlerinin musahide olunmasi ile bagli olaraq planetin atmosferi uc esas hisseye ayrilir Birinci hisse planetin 10 s e ve 10 C e arasinda qalan erazisini ehate edir ve 9 saat 50 deqiqe 30 saniye ile en suretli donmeye sahibdir Bu erazilerden simalda ve cenubda qalan hisseler ise ikinci hisseni teskil edir ve 9 saat 55 deqiqe 40 6 saniye donme sureti vardir Ucuncu hisse radio teleskop musahideleri neticesinde son zamanlar mueyyen edilmisdir ki bu hissenin donmesi maqnitosferin hereketi ile xarakterize olunur 76 Musahide Redakte Gece semasinda Ay ve Yupiterin gorunusu Yerden baxan musahideci ucun Yupiterin semada izlediyi yol Yupiter semada gorunen en parlaq dorduncu tebii goy cismidir Parlaqligi ile tekce Gunes Ay ve Veneradan geri qalsa da 51 bezen Mars planeti de oz parlaqligi ile Yupiteri geride qoya bilir Yupiterin ulduz boyukluyu Yerden olan movqeyinden asili olaraq 2 94 den 1 66 ya qeder deyisir Yupiterin orta ulduz olcusu 0 33 yayinma ferqi ile 2 20 ye beraberdir 77 Yupiter her 398 9 gunde bir sinodik perioda uygun olaraq Yer ve Gunesle bir xetden kecir Bu zaman planet arxa fonda yerlesen ulduzlarla muqayisede geriye dogru hereket edirmis kimi gorunerek kecid edir Gece semasinda Yupiterin hereketi ireli dogru hereketinden sonra geriye dogru hereket edirmis kimi gorunur Yupiterin orbiti Yerin orbitinden kenarda oldugu ucun planetin faza bucagi 11 5 i kecmir Bu sebeble Yupiter Yerden baxilan teleskoplarla aydinlanmis veziyyetde musahide oluna bilir Mehz buna gore planete edilen kosmik gemi missiyalari zamani onun aypara formali goruntulerini elde etmek mumkun olmusdur 78 Kicik olculu heveskar teleskoplarla musahide zamani planetin atmosfer halqalari ve dord boyuk Qalileo peykleri musahide oluna bilir 79 Daha iri teleskoplarla musahide zamani Boyuk qirmizi lekenin musahidesi de mumkundur Mifologiyada yeri Redakte Esas meqale Yupiter mifologiya Quidio Bonattinin 1550 ci ile aid Yupiteri tesvir eden qravurasi Yupiter qedim dovrlerden etibaren insanlara melumdur Planet gece semasinda ve gunduz Gunesin isiginin az oldugu vaxtlarda adi gozle aciq sekilde musahide oluna bilir 80 Babil astronomlari terefinden planet Mardukun adi ile adlandirilmisdir Onlar terefinden burc ulduzlarini teyin etmek ucun planetin 12 illik hereketi istifade olunurdu 47 81 Qedim Romalilar planeti Yupiter ulduzu lat Iuppiter Stella olaraq adlandirirdi Yupiter sozu qedim Hind Avropa dillerinde Goy ata tanrisi ve ya Atalar gunu tanrisi Dyeus peter olaraq tercume oluna bilir 82 Roma mifologiyasinda Yupiter panteonun bas tanrisi hesab olunurdu O ildirim goy gurultusu ve sema ile bagli bas veren hadiselerle xatirlanirdi Planet yunanca mifologiyanin bas tanrisi olan Zevsin yun Zeys adina qarsiliq olaraq Dias yun Dias adlandirilir 83 Qedim yunanlar hemcinin planeti Phaethon olaraq adlandirirdi ki bu da parildayan ve ya yanan ulduz menalarinda islene biler 84 85 Planetin astronomik simvolu hesab olunan isare Yupiterin xarakterik gostericisi olan ildirimin stilize edilmis tesviridir Yoviyan sozu Yupiter adinin ferqli bir formasidir Bu soz Orta Esrlerdeki astronomlar terefinden jovial sozunun sifet formasi olaraq istifade olunurdu Bu sozu mena olaraq sevincli ve ya xosbext olaraq basa dusmek olar 86 Cin Yaponiya Koreya ve Vyetnamda planet Agac ulduzu cin 木星 pinyin muxing olaraq adlandirilir Bu adlandirmanin sebebi Cinin Bes element inancina soykenir 87 88 89 Cinde Daosizme inananlar terefinden planet Fu ulduzu olaraq adlandirilir Vedik astrologiyada planet muneccimler terefinden tanrilarin dini muellimi olan Brihaspatinin serefine adlandirilmisdir Bununla yanasi planet ucun hindliler terefinden agir olan menasina gelen Quru adi da istifade olunurdu 90 German mifologiyasinda Yupiter Tora beraber tutulurdu ve ingilisce thursday olaraq adlandirilan cume gunu onun serefine adlandirilmisdir 91 Orta Asiya Turk mifologiyasinda planet Erendiz ve ya Erenduz olaraq adlandirilir Eren sozu qeyri mueyyenlik menasinda islenir ki bu da planete qedim turkler terefinden qeyri mueyyenlik ulduzu olaraq muraciet olunmasi menasina gelir Bu xalqlar terefinden planetin Gunes etrafinda hereketi 11 il 300 gun olaraq hesablanmisdir Planetin bu muddet erzinde semada hereketi bas veren qeyri mueyyenliklerin sosial ve ictimai deyisikliklerin sebebi hesab olunurdu 92 Oyrenilmesi RedakteTeleskopdan evvelki dovrler Redakte Ptolomeyin Almagest eserinde Yupiter ve Yer arasindaki qarsiliqli munasibeti gosteren diaqram Yupiterin musahidesinin tarixi en azi e e VII ve ya VIII esr Babil astronomlarina qeder gedib cixir 93 Hemcinin qedim cinliler de Suixinq 歲星 orbitini musahide etmis ve teqribi illere esaslanaraq 12 dunyevi budaqdan ibaret bir dovr yaratmislar Cin dili hele yasa istinad ederken Yupiterinin oz adini istifade edir E e IV esre qeder bu musahideler Cin zodiakina cevrildi 94 Bu her il gece semasinda bir Tay Sui ulduzu ve Yupiterin movqeyine eks olan cennete nezaret eden tanri ile elaqeli idi Bu inanclar bezi Daoist dini tecrubelerinde ve Serqi Asiya Zodiakinin on iki heyvaninda yasayir indilerde ise cox vaxt bu heyvanlarin Buddadan evvel yaranmasi ile elaqeli oldugu guman edilir Cin tarixcisi Xi Zezonq qedim Cin astronomu Qan Denin e e 362 ci ilde Yupiterin peyklerinden birini adi gozle musahide etdiyini iddia etdi Bu iddia duzgundurse bu Qalileo Qalileyin kesfinden texminen iki min il evvel bas vermisdir 95 96 II esrde Almagest eserinde ellinist astronom Ptolomey Yupiterin Yere nisbi hereketini izah etmek ucun diferans ve epikletlere esaslanan bir geosentrik planetar model qurdu O Yer kuresindeki orbital dovrunu 4332 38 gun ve ya 11 86 il olaraq vermisdir 97 Teleskop esasli musahideler Redakte Yupiterin dord boyuk peykini kesf eden Qalileo Qaliley 1610 cu ilde Qalileo Qaliley terefinden teleskopla Yupiterin dord boyuk peyki musahide olundu Daha sonra onun adi ile Qalileo peykleri adlandirilacaq peyklerin bu musahidesi Ay istisna olmaqla tebii peyklerin teleskopla ilk musahidesi hesab olunur Qalileyin musahidesinden bir gun sonra Simon Marius terefinden peykler musahide olundu ancaq o oz kesfini 1614 cu ile qeder bir kitabda derc etmedi 98 Buna baxmayaraq peyklere Qanimed Io Kallisto ve Avropa adlari onun terefinden verilmisdir Bu tedqiqatlarin hemcinin Yerden kenarda olan ilk kosmik hereketlerin musahidesi oldugu hesab olunur Bu kesf Nikolay Kopernik terefinden ortaya atilan Gunesin merkezde yerlesdiyi sistemi tesdiqlemek mahiyyeti dasidigindan Qalileo Qaliley inkvizisiya terefinden tehdidlerle uzlesdi 99 1660 ci illerde Covanni Kassini planetde zolaq ve lekeler kesf etmek ucun yeni teleskop istifade ederken Yupiterin qutblerden basiq formada oldugunu musahide etdi Bu musahide neticesinde hemcinin planetin firlanma periodunun hesablanmasi da mumkun olmusdur 100 Hemcinin onun terefinden 1690 ci ilde planetin atmosferini teskil eden hisselerin ferqli suretlerle donduyu kesf edilmisdir 33 Yupiterin cenub yarimkuresinde yerlesen Boyuk qirmizi lekenin ilk defe kim terefinden musahide olundugu mubahiselidir Lekenin ilk defe 1664 cu ilde Robert Huk ve 1665 ci ilde Covanni Kassini terefinden musahide olundugu iddialari olsa da 1831 ci ilde eczaci Henrix Svab terefinden cekilen Yupiterin seklinde lekenin bilinen ilk tesviri gosterilmisdir 101 Boyuk qirmizi lekenin 1665 1708 ci iller araliginda bir nece defe gozden itdiyi 1878 ci ilde ise musahide olunmadigi bildirilmisdir Hemcinin 1883 cu il ve XX esrin evvellerinde de Boyuk qirmizi lekenin solgunlasdigi musahide olunmusdur 102 Hem Covanni Borelli hem de Covanni Kassini terefinden planetin peyklerinin musahide olunmasi neticesinde peyklerin Yupiterin onune ve arxasina ne vaxt kececeyini onceden texmin etmek mumkun olmusdur 1670 ci illerde Yupiter Gunesin qarsi terefinde oldugu vaxt aparilan musahideler neticesinde peyklerin hereketinde 17 deqiqelik gecikme gorulmusdur Bu gecikme ferqinin musahide olunmasi isigin mesafeden asili olaraq daha gec cata bileceyi dusuncesinin yaranmasina sebeb oldu Bu vaxta qeder Covanni Kassini terefinden ortaya atilan yanasmaya gore isiq cixdigi menbeden gorunduyu yere anindaca catirdi Ole Romer bu musahideye esaslanaraq yanasmanin sehv oldugunu ortaya qoydu 20 ve gecikmeden isigin teqribi suretini hesablamaqda istifade etdi 103 1892 ci ilde Eduard Barnard terefinden Kaliforniyada yerlesen Lik Resedxanasinda 910 mm olcusu olan teleskopla aparilan musahide neticesinde Yupiterin besinci peyki kesf olundu Nisbeten kicik olan bu sema cisminin kesf olunmasi Eduard Barnardi iti baxislarinin subutu olaraq suretle meshur etdi Sonralar Amalteya adlandirilan bu peyk Yerden teleskopla musahide neticesinde kesf olunan sonuncu peykdir 104 105 Yupiterin VLO teleskopundan istifade olunaraq cekilmis infraqirmizi tesviri 1932 ci ilde Rupert Uild terefinden spektral musahide neticesinde Yupiterin zolaqlarinda Ammonyak ve Metan musahide olundu 106 1938 ci ilde ag ovallar olaraq adlandirilan uc boyuk uzunmuddetli antisiklon kesf olundu Uzun muddet musahide olunan bu uc qasirgadan ikisi 1998 ci ilde birlesdi Sonuncu qasirganin da 2000 ci ilde ona qosulmasi neticesinde Oval BA olaraq adlandirilan qasirga meydana cixdi 107 Radioteleskop musahideleri Redakte 1955 ci ilde Bernard Bork ve Kenet Franklin Yupiterden 22 2 MHz tezliyi ile gelen radiodalga partlayislarini mueyyen etdiler 33 Bu partlayislarin periodu planetin hereketi ile ust uste dusurdu ve tedqiqatcilar bu melumatlardan hereketin nisbetini mueyyenlesdirmekde istifade etdiler Yupiterin radiodalga partlayislarinin qisa ve uzunmuddetli olmaqla iki ferqli formasinin oldugu askar olundu Qisamuddetli dalga partlayislari S partlayislari saniyenin yuzde bir hissesinden daha qisa muddet erzinde bas verirdi Uzunmuddetli dalga partlayislari L partlayislari ise bir nece saniye erzinde davam edirdi 108 Aparilan tedqiqatlar neticesinde alimler Yupiterinden yayilan uc nov radiodalgalarin oldugunu kesf etdiler Dekametrik radiodalga partlayislari onlarla metr dalga tezliyi ile Yupiterin donmesinden asili olaraq deyisir ve Ionun Yupiterin maqnit sahesi ile qarsiliqli munasibetinden tesirlenir 109 Desimetrik radiodalga emissiyasi santimetrlerle olculen ilk defe 1959 cu ilde Frank Dreyk ve Heyn Hvatum terefinden musahide olunmusdur 33 Bu radiodalgalarin menbeyi Yupiterin ekvatoru boyunca donen halqadir Halqa Yupiterin maqnit sahesinde suretlendirilmis elektronlardan gelen siklotron radiasiyasi ile reaksiyaya girerek radiodalgalarin ortaya cixmasina sebeb olur 110 Yupiterin atmosferinde meydana cixan istilik radiasiyasi neticesinde yaranan radiodalgalar 33 Tedqiqat missiyalari Redakte 1973 cu ilden etibaren Yupiteri bir cox kosmik gemi ziyaret etmisdir Bunlardan en onemlisi Asteroid qursagindan kenara cixan ilk insan istehsali kosmik gemi olan Pioner 10 Gunes sisteminin en boyuk planeti haqqinda Yere melumatlar oturmusdur 111 112 Planetlere edilen kosmik seferlerin xerci teleb olunan enerji ve ya delta v suretinin miqdari ile olculur Yupiterin qravitasiya sahesi planete dogru gonderilen kosmik gemilerin daha az enerji serf etmesine sebeb olur Bu ustunlukdan faydalanmaq ucun bir sira hallarda yol uzun olsa bele qravitasiya tesirinden istifade olunmusdur 113 Orbitden ucus missiyalari Redakte 1973 cu ilden etibaren bir sira kosmik gemi Yupiterin tesvirlerini cekecek sekilde planetin yaxinligindan kecmisdir Ilk olaraq Pioner proqraminin heyata kecirdiyi ucuslar neticesinde Yupiter ve onun bir cox peykleri musahide olunmusdur Pioner proqrami ile planete yaxinlasan kosmik gemiler Yupiterin gozlenilenden cox daha guclu radiasiya sahesinde sahib oldugunu mueyyen etdiler Planetin guclu radiasiya sahesi onceden nezere alinmasa bele her iki kosmik gemi bu muhitde islek veziyyetde qalmagi bacardi Bu kosmik gemilerin orbitlerinden Yupiter sisteminin qravitasiya tesirlerini mueyyen etmekde istifade olundu Planetin radio okklyuziyalarinin olculmesi neticesinde diametr ve qutblerden basiqligin daha deqiq gostericilerini elde etmek mumkun oldu 33 114 Orbitden ucus missiyalari Kosmik gemi En yaxin kecis tarixi En yaxin mesafePioner 10 3 dekabr 1973 130 000 kmPioner 11 4 dekabr 1974 34 000 kmVoyacer 1 5 mart 1979 349 000 kmVoyacer 2 9 iyul 1979 570 000 kmYulesi 8 fevral 1992 115 409 000 km4 fevral 2004 115 120 000 000 kmKassini Huygens 30 dekabr 2000 10 000 000 kmYeni ufuqler 28 fevral 2007 2 304 535 kmAlti il sonra Voyacer proqrami ile aparilan musahideler neticesinde Qalileo peykleri daha etrafli musahide olundu ve planetin halqalari kesf edildi Eyni zamanda Boyuk qirmizi lekede aparilan musahideler neticesinde onun antisiklon oldugu tesdiq olundu Goruntulerin muqayisesi neticesinde Pioner proqraminda aparilan musahidelerden sonra lekenin narinci rengden qehveyi renge cevrildiyi mueyyen edildi Bununla yanasi Ionun tesiri neticesinde ionlasmis atomlardan meydana gelen halqa ve peykin puskuren vulkanlari musahide olunmusdur Voyacer kosmik gemileri planetin qaranliq terefine kecerken caxan ildirimlari musahide etdi 33 116 Yulesi Gunes probu Yupiterde musahideler aparan novbeti kosmik gemidir Kosmik gemi Gunesin qutb orbitine kecid etmek ucun planetin cazibe quvvesinden istifade eden zaman musahideler apara bilmisdir Yulesi kosmik gemisi kameraya sahib olmasa da planetin maqnit sahesinde olcmeler heyata kecire bildi Alti il sonra kosmik gemi Yupitere daha uzaq mesafeden yaxinlasdigi zaman da gostericiler qeyde almisdir 115 2000 ci ilde Kassini Huygens kosmik gemisi Saturna ucus zamani Yupiterin cazibe quvvesinden istifade etdi Bu zaman planetin o vaxta qeder cekilmis en yuksek keyfiyyete sahib tesvirlerini elde etmek mumkun olmusdur 117 Kassini Huygens kosmik gemisi terefinden cekilmis Yupiter ve Ionun tesviri Yeni ufuqler kosmik gemisi Plutona seyahet ederken Yupiterin cazibe quvvesinden istifade etmisdir Kosmik gemi 4 sentyabr 2006 ci ilden etibaren Yupiter sistemini musahide etmeye baslamisdir Yupitere en yaxin kecid 28 fevral 2007 ci ilde bas tutmusdur Kosmik geminin kameralari ile Ionun vulkanlarindan plazma cixislari musahide olunmusdur Eyni zamanda Qalileo peykleri ile yanasi Himaliya ve Elara kenar peykleri de musahide olunmusdur 118 119 Qalileo missiyasi Redakte Esas meqale Qalileo kosmik gemi Yupiterin Kassini Huygens kosmik gemisi terefinden cekilmis tesviri Yupiterin orbitine ilk defe 7 dekabr 1995 ci ilde Qalileo kosmik gemisi girmisdir 29 Yeddi il erzinde planetin orbitinde qalan kosmik gemi Qalileo peykleri ve Amalteya da musahideler aparmisdir 1994 cu ilde kosmik gemi Yupitere yaxinlasarken Sumeykr Levi 9 kometasinin sebeb oldugu hadiseni musahide ede bildi Qalileonun yuksek potensiala sahib olan radio oturucusunun sehv neticesinde islememesi kosmik geminin butun potensialini numayis etdirmesine engel yaratsa da onun fealiyyeti neticesinde Yupiter sistemi ile bagli deyerli melumatlar elde etmek mumkun oldu 120 1995 ci ilin iyul ayinda titandan hazirlanmis 340 kiloqramliq kosmik zond Qalileodan ayrildi ve 7 dekabrda planetin atmosferine daxil oldu Atmosfere 2575 km saat suretle 150 kilometr daxil oldu Zondla elaqenin yaradilmasinin mumkun oldugu 57 6 deqiqe erzinde atmosferle bagli melumatlar elde edildi 29 23 atmosfer tezyiqi ve 153 C istiliye catdigi derinlikde kosmik zondla elaqe kesildi 121 Bu mesafeden sonra zondun eriyerek buxarlandigi ehtimal olunur Qalileo kosmik gemisi de heyat oldugu ehtimal olunan Avropa peyki ile toqqusmaq tehlukesi dasidigindan meqsedli sekilde planetin atmosferine yonlendirildi Qalileo 50 km saniye suretle Yupiterin atmosferine daxil olaraq suretli sekilde mehv oldu 120 Bu missiyadan elde edilen melumatlar neticesinde Yupiterin atmosferinin 90 nin Hidrogenden ibaret oldugu melum oldu Zondlar buxarlasmazdan evvel atmosferde 300 C den daha yuxari temperatur ve 644 km saatdan daha suretli kulekler qeyde ala bilmisdir 29 Yuno missiyasi Redakte Yuno terefinden cekilmis Yupiterin cenub yarimkuresinin tesviri 5 avqust 2011 ci ilde Yuno kosmik gemisi Yupiterle bagli daha detalli tedqiqatlar aparmaq ucun kosmosa buraxildi 122 Missiyanin baslica meqsedlerine Yupiterin daxili qurulusu qravitasiya ve maqnit saheleri haqqinda detalli melumatlar elde etmek daxildir Bununla yanasi kosmik gemi planetin qayaliq terkibli nuveye sahib olub olmamasi atmosferin derin qatlarinda yerlesen suyun miqdari kutlenin qatlar arasindaki nisbeti saatda 618 km e catan surete sahib derinlikde yerlesen kulekler haqqinda da etrafli tedqiqatlar heyata kecirir 123 5 iyul 2016 ci ilde Yuno Yupiterin simal yarimkuresi istiqametinden planetin orbitine daxil oldu 124 Kosmik gemi missiya boyunca enerji teminatini heyata kecirmek ucun Gunesden enerjini qebul ede bilecek ve tarazligini saxlamaga komek eden uc panelle planet etrafinda dovre vurur 125 Bu xususiyyeti ile Yuno Gunes sisteminde xarici planetlere gonderilmis ilk guclu Gunes panellerine sahib kosmik cihazdir Bele ki Yupiterin orbitinde paneller Yerle muqayisede 4 Gunes enerjisi qebul ede bildiyi halda Yunonun enerji panellerinin sahib oldugu xususi texnologiya ile kosmik geminin planet etrafinda hereketi temin olunmusdur 126 Yuno kosmik gemisinin de oz missiyasini basa vurduqdan sonra Qalileo kosmik gemisi kimi Yupiterin atmosferine daxil edilerek mehvi nezerde tutulmusdur 127 Fealiyyeti boyunca Yuno kosmik gemisi Yupiterle bagli en deqiq ve yuksek keyfiyyete sahib olan tesvirleri Yere gondermisdir Bu tesvirleri cekmesine imkan yaradan yuksek deqiqlikli kamerasi ile yanasi kosmik gemi qeyd olunan diger olcmeleri heyata kecire bilmesi ucun mikrodalga radiometri infraqirmizi radiometr maqnitometr kimi hessas sensor ve cihazlarla techiz olunmusdur 128 Peykleri Redakte Esas meqale Yupiterin peykleriYupiterin bilinen 79 peyki vardir 3 129 Bu peyklerin 63 nun diametri 10 kilometrden kicikdir ve 1975 ci ilden sonra kesf olunmusdur Qalileo peykleri olaraq adlandirilan ve aydin gecede Yerden musahide oluna bilen Qanimed Io Kallisto ve Avropa Yupiterin en boyuk peykleridir Qalileo peykleri Redakte Esas meqale Qalileo peykleriQalileo peyklerine daxil olan Qanimed Io Kallisto ve Avropa Yupiterin en boyuk peykleridir Bu peyklerden ucu olan Qanimed Io ve Avropa oz aralarinda Laplas rezonansi olaraq adlandirilan qarsiliqli tesire sahibdir Bele ki Qanimedin Yupiter etrafinda her bir donusune Avropa iki Io ise dord donusle rezonans elaqesindedir Bu rezonans neticesinde uc boyuk peykin orbiti bir birine qarsiliqli tesir gostererek elliptik formaya sahib olsalar da Yupiterin guclu cazibe quvvesi peykleri daha dairevi orbite yonelmeye surukleyir 130 Qalileo peyklerinin elliptik orbite sahib olmasi sebebinden Yupitere yaxinlasma ve uzaqlasma zamani peykler qabarma cekilme tesirine meruz qalir Bele ki planete yaxinlasma zamani peykler nisbeten sixilir uzaqlasma zamani ise yeniden kurevi formaya geri donur Bu hereket neticesinde peyklerin daxilinde geoloji aktivlik qoruna bilmisdir Planete en yaxin peyk olan Io bu tesire en cox meruz qaldigi ucun aktiv vulkanik fealiyyete sahibdir Avropa peykinin sethinin musahide olunmasi neticesinde geoloji formalarin son dovrlerde yaranmasi ortaya cixmisdir ki bu da aktiv geoloji fealiyyetden xeber verir Qalileo peykleri Ayla muqayisede Ad Teleffuz Diametr Kutle Orbit radiusu Orbit periodukm kq km gunler Io ˈaɪ oʊ 3 643 105 8 9 1022 120 421 700 110 1 77 7Avropa jʊˈroʊpe 3 122 90 4 8 1022 65 671 034 175 3 55 13Qanimed ˈɡaenimiːd 5 262 150 14 8 1022 200 1 070 412 280 7 15 26Kallisto keˈlɪstoʊ 4 821 140 10 8 1022 150 1 882 709 490 16 69 61 Qalileo peykleri Io Avropa Qanimed Kallisto Yupiterden uzaqligina gore siralanmisdir Tesnifati Redakte Voyacer proqraminin musahidelerine qeder Yupiterde her birinde dord peyk olmaqla dord esas qrupun oldugu qebul olunurdu Daha sonra heyata kecirilen missiyalar neticesinde Yupiterin kenar orbitinde de kicik peyklerin askar olunmasi neticesinde bu tesnifat murekkeblesdi Hal hazirda astronomlar terefinden Yupiterin peykleri alti esas qrupda tesnif olunur Birinci esas qrup Yupiterin ekvator mustevisi yaxinliginda haradasa dairevi orbite sahib olan sekkiz daxili peykden ibaret olan qrupdur Diger peyklerin asteroidler onlarin qaliqlari ve ya cazibe quvvesine tutulmus diger kosmik cisimlerden meydana geldiyi dusunulur Basqa bir qrupu teskil eden peykler ise ortaq orbit xususiyyetleri numayis etdirir Bu baximdan tedqiqatcilar bu qrupa daxil olan peyklerin boyuk bir peykin parcalanmasi neticesinde meydana gelmesini ve ya ortaq qaliqlarin orbit terefinden tutulmasi neticesinde formalasdigini dusunur 131 132 Nizamli peyklerDaxili peykler Sekkiz kicik daxili peyk ekvator mustevisine 1 derece meyillikle yerlesir Qalileo peykleri 133 Qalileo peykleri olcusune gore Gunes sisteminde xususi yerde movqe tutur Qanimed Gunes sisteminin en boyuk peykidir Nizamsiz peyklerFemisto Femisto qrupuna daxil olan peykler Himaliya ve Qalileo peykleri araligindaki orbitde yerlesir Himaliya Yupiterden 11 000 000 12 000 000 km mesafede six sekilde yerlesmis peykler qrupudur Karpo Ananke qrupunun orbitinin daxilinde yerlesen orbitde qruplasmis peyklerdir Valetudo Bu nizamsiz herekete sahib izole olunmus qrupa daxil olan peyklerin gelecekde toqqusmasi ehtimali vardir Ananke Bu peyk qrupu orta hesabla planetden 21 276 000 km mesafede yerlesir ve 149 derecelik meyilliye sahib serhedleri qeyri mueyyen orbitde hereket edirler Karme Bu peyk qrupu orta hesabla planetden 23 404 000 km mesafede yerlesir ve 165 derecelik meyilliye sahib orbitde mueyyen serhedler daxilinde hereket edirler Pasifey Planetden en uzaqda yerlesen peykleri teskil eden bu qrup nizamsiz ve daginiq halda yerlesmesi ile xarakterize olunur Halqalari Redakte Esas meqale Yupiterin halqalari Halqalarin Yeni ufuqler kosmik gemisi terefinden cekilmis tesviri Yupiterin halqalari uc esas hisseden ibaretdir Daxilde yerlesen ve halo olaraq adlandirilan halqa ile yanasi ortada yerlesen esas halqa ve kenarda yerlesen ince halqalara sahibdir 134 Bu halqalarin Saturnun halqalarini meydana getiren buzdan daha cox tozdan meydana geldiyi musahide olunmusdur 33 Esas halqanin Adrasteya ve Metida halqalarindan ayrilan hisselerden formalasdigi dusunulur Bele ki peyklerin sethinden ayrilan hissecikler Yupiterin guclu cazibe quvvesi neticesinde sethe geri qayida bilmir ve planetin etrafinda halqa emele getirir Ehtimal olunur ki Teba ve Amalteya peykleri de kenarda yerlesen ince halqani teskil eden iki ferqli maddenin menbeyidir 135 Bundan elave Amalteyanin parcalanmis qaliqlarin bir hissesi oldugunu gosteren subutlar elde olunmusdur 136 Yupiterin halqalarinin cemi kutlesi deqiq bilmese bele 1011 1016 kiloqram araliginda olmasi ehtimal olunur Eyni zamanda astronomlar halqalarin yasi haqqinda da deqiq melumata sahib deyiller Ehtimal olunur ki planet movcud oldugu dovrden etibaren halqa sistemine sahib olmusdur Uzun muddet erzinde toqqusmalar ve peyklerin sethinden toz seklinde hisseciklerin ayrilmasi neticesinde halqalari teskil eden elementrlerin terkibi de deyismisdir Buna baxmayaraq planet hec vaxt Saturn kimi askar xususiyyete cevrilen halqaya sahib olmamisdir 137 Gunes sistemi ile qarsiliqli elaqesi RedakteGunesle birlikde Yupiterin cazibe quvvesi Gunes sisteminin formalasmasinda komekci olmusdur Gunes sistemindeki planetlerin coxunun orbit mustevileri Gunesden daha cox Yupiterin orbit mustevisi ile uygunluq teskil edir Burada orbit mustevisi Gunese daha uygun olan Merkurini istisna hesab etmek olar Bununla yanasi Asteroid qursagindaki Kirkvud bosluqlarinin ve Gunes sisteminin daxili hisselerinin agir asteroid yagisina meruz qaldigi Son dovr agir toqqusmalarinin da Yupiter sebebinden bas verdiyi dusunulur 138 Yupiter Asteroid qursagi ve troyanlarin movqeyi Peyklerle yanasi Yupiterin cazibe quvvesinin tesiri ile onunde ve arxasinda yerlesen Laqranj noqtelerindeki asteroidler de herekete gelir Bu tesire daxil olan asteroidler troyan olaraq adlandirilir Troyan asteroidler yerlesmesine gore Homerin Iliadasindan ilhamlanilaraq yunan ve troyali dusergelerine bolunmusdur Maks Volf 1906 ci ilde 588 Axilles adlandirilan ilk troyani kesf etmisdir Kesf olunan troyanlar arasinda en boyuyu 624 Hektor adlandirilmisdir 139 Qisamuddetli perioda sahib olan kometalarin ekseriyyeti Yupiter ailesine daxildir Bu kometalarin Neptunun orbitinin gerisinde yerlesen Koyper qursaginda formalasdigi dusunulur Gunese dogru istiqametlenerken bu kometalar Yupitere yaxin kecidler zamani guclu cazibe quvvesinin tesirine meruz qalir ve Gunesle Yupiter arasindaki yolunu getdikce daha da dairevilesen orbitle izleyir Yupiter kutlesinin cox olmasi sebebinden Gunesle arasindaki agirliq merkezi Gunesin tam sethinde yerlesir Bu xususiyyetine gore planet Gunes sistemindeki yegane kosmik cisimdir 140 Zerbe Redakte Yupiter guclu cazibe quvvesi ve Gunes sisteminin daxili hissesine yaxinligi sebebinden serti olaraq sistemin tozsorani adlandirilir 141 Yupiterin cazibe quvvesinin tesiri ile Gunes sisteminin daxili hisselerinde yerlesen planetleri asteroid ve kometalarin zerbelerinden qorudugu dusunulurdu 29 Buna baxmayaraq komputer simulyasiyasi ile aparilan modellemelere gore Yupiterin kometalarin sayinda esasli deyisiklik yaratmadigi mueyyen olunmusdur 142 Planetin daxili Gunes sistemi ucun qalxan rolunu oynamasi astronomlar terefinden mubahiseli mesele olaraq qalmaqdadir Astronomlarin bir hissesi Yupiterin Yeri var oldugu dusunulen Oort buludunun tesirlerinden qorudugunu iddia etse de diger hissesi planetin Koyper qursaginda yerlesen kosmik cisimlerin daxili Gunes sistemine cezb olunmasinda rola sahib oldugu dusuncesini mudafie edirler 143 Butun bunlara baxmayaraq Yupiter Yerle muqayisede asteroid ve kometalarla 200 defe daha cox qarsiliqli tesire meruz qalir 29 Sumeykr Levi 9 kometasinin sebeb oldugu zerbe lekesinin Habbl teleskopu ile cekilmis tesviri 23 iyul 2009 1997 ci ilde Yupiterle bagli kecmis musahidelerin tedqiq olunmasi neticesinde 1690 ci ilde Covanni Kassini terefinden qeyde alinmis sethdeki tund lekenin zerbe izi ola bileceyi dusunuldu Daha sonra 1634 1839 cu iller araligindaki musahidelerde qeyd olunan 8 tund lekenin de zerbe izi namizedi olmasi ehtimali vardi Buna baxmayaraq daha sonra qeyd olunan hisselerdeki lekelerin zerbe izi sebebinden yaranmasinin cox az ehtimal dasidigi dusuncesi desteklenmisdir 144 Zerbe izleri ile bagli son tedqiqatlar esasinda asagidaki neticeler elde olunmusdur 1979 cu ilin mart ayinda Voyacer 1 kosmik gemisi terefinden Yupiterde zerbe partlayisi musahide olunmusdur 145 16 24 iyul 1994 cu ilde Sumeykr Levi 9 kometasi 20 den artiq hisseye bolunmus sekilde Yupiterin cenub yarimkuresi ile toqqusdu Bu toqqusma Yerden birbasa sekilde musahide olunan ilk toqqusma idi ve neticede Yupiterin atmosferinin terkibi haqqinda deyerli melumatlar elde etmek mumkun oldu 146 147 19 iyul 2009 cu ilde Yupiterde daha bir zerbe lekesi kesf olundu 148 149 Bu leke planetin sethinde Oval BA formali iz buraxmisdi Aparilan infraqirmizi musahide neticesinde lekenin merkezinde yaranmasina sebeb toqqusmanin tesirinden yaranmis ag pariltili hisse askar olundu Bu leke Yupiterin cenub qutb dairesindeki atmosfere isinme tesiri yaradirdi 150 3 iyun 2010 cu ilde daha evvel musahide olunanlardan daha kicik partlayis alovu Avstraliyada yasayan heveskar musahideci Entoni Uesli terefinden izlendi Daha sonra eyni partlayisin Filippinde yasayan basqa bir heveskar musahideci terefinden video cekilisle qeyd olundugu melum olmusdur 151 20 avqust 2010 cu ilde basqa partlayis alovu qeyde alindi 152 10 sentyabr 2012 ci ilde de zerbe neticesinde yaranan partlayis musahide olundu 145 153 Son olaraq 17 mart 2016 ci ilde Yupiterle toqqusan asteroid ve ya kometanin sebeb oldugu zerbe partlayisi video musahide ile qeyde alinmisdir 154 Istinadlar Redakte 1 2 3 Williams David R June 30 2017 Jupiter Fact Sheet NASA Archived from the original on September 26 2011 Simon J L Bretagnon P Chapront J Chapront Touze M Francou G Laskar J February 1994 Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets Astronomy and Astrophysics 282 2 663 683 Bibcode 1994A amp A 282 663S 1 2 A Dozen New Moons of Jupiter Discovered Including One Oddball Carnegie Institution for Science July 16 2018 1 2 http nssdc gsfc nasa gov planetary factsheet jupiterfact html Standish E M Keplerian elements for approximate positions of the major planets 2015 3 p lt a href https wikidata org wiki Track Q21128615 gt lt a gt 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Seidelmann P Kenneth Archinal Brent A A Hearn Michael F et al 2007 Report of the IAU IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements 2006 Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy 98 3 155 180 Bibcode 2007CeMDA 98 155S doi 10 1007 s10569 007 9072 y 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 de Pater Imke Lissauer Jack J 2015 Planetary Sciences 2nd updated ed New York Cambridge University Press p 250 ISBN 978 0 521 85371 2 https nssdc gsfc nasa gov planetary factsheet jupiterfact html De Crespigny Rafe Emperor Huan and Emperor Ling PDF Asian studies Online Publications Archived from the original PDF on September 7 2006 Retrieved May 1 2012 Xu Huang apparently complained that the astronomy office had failed to give them proper emphasis to the eclipse and to other portents including the movement of the planet Jupiter taisui At his instigation Chen Shou Yuan was summoned and questioned and it was under this pressure that his advice implicated Liang Ji Stuart Ross Taylor 2001 Solar system evolution a new perspective an inquiry into the chemical composition origin and evolution of the solar system 2nd illus revised ed Cambridge University Press p 208 ISBN 978 0 521 64130 2 Young astronomer captures a shadow cast by Jupiter Bad Astronomy Discover Blogs November 18 2011 Saumon D Guillot T 2004 Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn The Astrophysical Journal 609 2 1170 1180 arXiv astro ph 0403393 Bibcode 2004ApJ 609 1170S doi 10 1086 421257 The Jupiter Satellite and Moon Page June 2017 1 2 Chang Kenneth July 5 2016 NASA s Juno Spacecraft Enters Jupiter s Orbit New York Times Chang Kenneth June 30 2016 All Eyes and Ears on Jupiter New York Times Konstantin Batygin 2015 Jupiter s decisive role in the inner Solar System s early evolution Proceedings of the National Academy of Sciences 112 14 4214 4217 arXiv 1503 06945 Bibcode 2015PNAS 112 4214B doi 10 1073 pnas 1423252112 PMC 4394287 PMID 25831540 S Pirani A Johansen B Bitsch A J Mustill D Turrini March 22 2019 Jupiter s Unknown Journey Revealed sciencedaily com Illustration by NASA JPL Caltech March 24 2015 Observe Jupiter Wrecking Ball of Early Solar System nationalgeographic com Gautier D Conrath B Flasar M Hanel R Kunde V Chedin A Scott N 1981 The helium abundance of Jupiter from Voyager Journal of Geophysical Research 86 A10 8713 8720 Bibcode 1981JGR 86 8713G doi 10 1029 JA086iA10p08713 hdl 2060 19810016480 1 2 Kunde V G et al September 10 2004 Jupiter s Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment Science 305 5690 1582 86 Bibcode 2004Sci 305 1582K doi 10 1126 science 1100240 PMID 15319491 Kim S J Caldwell J Rivolo A R Wagner R 1985 Infrared Polar Brightening on Jupiter III Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment Icarus 64 2 233 48 Bibcode 1985Icar 64 233K doi 10 1016 0019 1035 85 90201 5 Niemann H B Atreya S K Carignan G R Donahue T M Haberman J A Harpold D N Hartle R E Hunten D M Kasprzak W T Mahaffy P R Owen T C Spencer N W Way S H 1996 The Galileo Probe Mass Spectrometer Composition of Jupiter s Atmosphere Science 272 5263 846 849 Bibcode 1996Sci 272 846N doi 10 1126 science 272 5263 846 PMID 8629016 1 2 von Zahn U Hunten D M Lehmacher G 1998 Helium in Jupiter s atmosphere Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment Journal of Geophysical Research 103 E10 22815 22829 Bibcode 1998JGR 10322815V doi 10 1029 98JE00695 Ingersoll A P Hammel H B Spilker T R Young R E June 1 2005 Outer Planets The Ice Giants PDF Lunar amp Planetary Institute MacDougal Douglas W 2012 A Binary System Close to Home How the Moon and Earth Orbit Each Other Newton s Gravity Undergraduate Lecture Notes in Physics Springer New York pp 193 211 doi 10 1007 978 1 4614 5444 1 10 ISBN 978 1 4614 5443 4 the barycenter is 743 000 km from the center of the sun The Sun s radius is 696 000 km so it is 47 000 km above the surface Davis Andrew M Turekian Karl K 2005 Meteorites comets and planets Treatise on geochemistry 1 Elsevier p 624 ISBN 978 0 08 044720 9 Jean Schneider 2009 The Extrasolar Planets Encyclopedia Interactive Catalogue Paris Observatory Seager S Kuchner M Hier Majumder C A Militzer B 2007 Mass Radius Relationships for Solid Exoplanets The Astrophysical Journal 669 2 1279 1297 arXiv 0707 2895 Bibcode 2007ApJ 669 1279S doi 10 1086 521346 1 2 3 4 5 6 How the Universe Works 3 Jupiter Destroyer or Savior Discovery Channel 2014 Guillot Tristan 1999 Interiors of Giant Planets Inside and Outside the Solar System Science 286 5437 72 77 Bibcode 1999Sci 286 72G doi 10 1126 science 286 5437 72 PMID 10506563 Burrows A Hubbard W B Saumon D Lunine J I 1993 An expanded set of brown dwarf and very low mass star models Astrophysical Journal 406 1 158 71 Bibcode 1993ApJ 406 158B doi 10 1086 172427 Queloz Didier November 19 2002 VLT Interferometer Measures the Size of Proxima Centauri and Other Nearby Stars European Southern Observatory 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Elkins Tanton Linda T 2006 Jupiter and Saturn New York Chelsea House ISBN 978 0 8160 5196 0 1 2 3 4 5 Guillot T Stevenson D J Hubbard W B Saumon D 2004 Chapter 3 The Interior of Jupiter In Bagenal F Dowling T E McKinnon W B eds Jupiter The Planet Satellites and Magnetosphere Cambridge University Press ISBN 978 0 521 81808 7 Bodenheimer P 1974 Calculations of the early evolution of Jupiter Icarus 23 23 3 319 25 Bibcode 1974Icar 23 319B doi 10 1016 0019 1035 74 90050 5 Various 2006 McFadden Lucy Ann Weissman Paul Johnson Torrence eds Encyclopedia of the Solar System 2nd ed Academic Press p 412 ISBN 978 0 12 088589 3 Horia Yasunori Sanoa Takayoshi Ikomaa Masahiro Idaa Shigeru 2007 On uncertainty of Jupiter s core mass due to observational errors Proceedings of the International Astronomical Union 3 S249 163 166 Bibcode 2008IAUS 249 163H doi 10 1017 S1743921308016554 Lodders Katharina 2004 Jupiter Formed with More Tar than Ice The Astrophysical Journal 611 1 587 597 Bibcode 2004ApJ 611 587L doi 10 1086 421970 Kramer Miriam October 9 2013 Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn Space com Retrieved August 27 2017 Kaplan Sarah August 25 2017 It rains solid diamonds on Uranus and Neptune The Washington Post Retrieved August 27 2017 Zuttel Andreas September 2003 Materials for hydrogen storage Materials Today 6 9 24 33 doi 10 1016 S1369 7021 03 00922 2 Guillot T 1999 A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn Planetary and Space Science 47 10 11 1183 200 arXiv astro ph 9907402 Bibcode 1999P amp SS 47 1183G doi 10 1016 S0032 0633 99 00043 4 1 2 Lang Kenneth R 2003 Jupiter a giant primitive planet NASA Retrieved January 10 2007 Seiff A Kirk D B Knight T C D et al 1998 Thermal structure of Jupiter s atmosphere near the edge of a 5 mm hot spot in the north equatorial belt Journal of Geophysical Research 103 E10 22857 22889 Bibcode 1998JGR 10322857S doi 10 1029 98JE01766 Miller Steve Aylward Alan Millward George January 2005 Giant Planet Ionospheres and Thermospheres The Importance of Ion Neutral Coupling Space Science Reviews 116 1 2 319 343 Bibcode 2005SSRv 116 319M doi 10 1007 s11214 005 1960 4 Ingersoll A P Dowling T E Gierasch P J Orton G S Read P L Sanchez Lavega A Showman A P Simon Miller A A Vasavada A R Dynamics of Jupiter s Atmosphere PDF Lunar amp Planetary Institute Retrieved February 1 2007 1 2 3 Burgess Eric 1982 By Jupiter Odysseys to a Giant New York Columbia University Press ISBN 978 0 231 05176 7 Watanabe Susan ed February 25 2006 Surprising Jupiter Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises NASA Retrieved February 20 2007 Kerr Richard A 2000 Deep Moist Heat Drives Jovian Weather Science 287 5455 946 947 doi 10 1126 science 287 5455 946b Retrieved February 24 2007 Strycker P D Chanover N Sussman M Simon Miller A 2006 A Spectroscopic Search for Jupiter s Chromophores DPS meeting 38 11 15 American Astronomical Society Bibcode 2006DPS 38 1115S 1 2 Gierasch Peter J Nicholson Philip D 2004 Jupiter World Book NASA Archived from the original on January 5 2005 Retrieved August 10 2006 Chang Kenneth December 13 2017 The Great Red Spot Descends Deep Into Jupiter The New York Times Retrieved December 15 2017 Denning W F 1899 Jupiter early history of the great red spot on Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 59 10 574 584 Bibcode 1899MNRAS 59 574D doi 10 1093 mnras 59 10 574 Kyrala A 1982 An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter Moon and the Planets 26 1 105 7 Bibcode 1982M amp P 26 105K doi 10 1007 BF00941374 Philosophical Transactions Vol I 1665 1666 Project Gutenberg Retrieved on December 22 2011 https archive org details celestialobjects00covi page 53 Cardall C Y Daunt S J The Great Red Spot University of Tennessee Retrieved February 2 2007 Phillips Tony March 3 2006 Jupiter s New Red Spot NASA Archived from the original on October 19 2008 Retrieved February 2 2007 Harrington J D Weaver Donna Villard Ray May 15 2014 Release 14 135 NASA s Hubble Shows Jupiter s Great Red Spot is Smaller than Ever Measured NASA Retrieved May 16 2014 1 2 White Greg November 25 2015 Is Jupiter s Great Red Spot nearing its twilight Space news Retrieved April 13 2017 Sommeria Joel Meyers Steven D Swinney Harry L February 25 1988 Laboratory simulation of Jupiter s Great Red Spot Nature 331 6158 689 693 Bibcode 1988Natur 331 689S doi 10 1038 331689a0 1 2 Simon A A Wong M H Rogers J H et al March 2015 Dramatic Change in Jupiter s Great Red Spot 46th Lunar and Planetary Science Conference March 16 20 2015 The Woodlands Texas Bibcode 2015LPI 46 1010S Doctor Rina Marie October 21 2015 Jupiter s Superstorm Is Shrinking Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change Tech Times Retrieved April 13 2017 Jupiter s New Red Spot 2006 Archived from the original on October 19 2008 Retrieved March 9 2006 Steigerwald Bill October 14 2006 Jupiter s Little Red Spot Growing Stronger NASA Retrieved February 2 2007 Goudarzi Sara May 4 2006 New storm on Jupiter hints at climate changes USA Today Retrieved February 2 2007 Stallard Tom S Melin Henrik Miller Steve et al April 10 2017 The Great Cold Spot in Jupiter s upper atmosphere Geophysical Research Letters 44 7 3000 3008 Bibcode 2017GeoRL 44 3000S doi 10 1002 2016GL071956 PMC 5439487 PMID 28603321 Cold Great Spot discovered on Jupiter Press release University of Leicester April 11 2017 Retrieved April 13 2017 Yeager Ashley April 12 2017 Jupiter s Great Red Spot has company Meet the Great Cold Spot Science News Retrieved April 16 2017 Dunn Marcia April 11 2017 Scientists discover the Great Cold Spot on Jupiter in upper atmosphere Toronto Star Associated Press Retrieved April 13 2017 Brainerd Jim November 22 2004 Jupiter s Magnetosphere The Astrophysics Spectator Retrieved August 10 2008 Radio Storms on Jupiter NASA February 20 2004 Archived from the original on February 13 2007 Retrieved February 1 2007 Herbst T M Rix H W 1999 Guenther Eike Stecklum Bringfried Klose Sylvio eds Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near Infrared Interferometry on the LBT Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter 188 San Francisco Calif Astronomical Society of the Pacific pp 341 350 Bibcode 1999ASPC 188 341H ISBN 978 1 58381 014 9 See section 3 4 Michtchenko T A Ferraz Mello S February 2001 Modeling the 5 2 Mean Motion Resonance in the Jupiter Saturn Planetary System Icarus 149 2 77 115 Bibcode 2001Icar 149 357M doi 10 1006 icar 2000 6539 Interplanetary Seasons Science NASA Archived from the original on October 16 2007 Retrieved February 20 2007 Ridpath Ian 1998 Norton s Star Atlas 19th ed Prentice Hall ISBN 978 0 582 35655 9 Mallama A Hilton J L 2018 Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac Astronomy and Computing 25 10 24 arXiv 1808 01973 Bibcode 2018A amp C 25 10M doi 10 1016 j ascom 2018 08 002 Encounter with the Giant NASA 1974 Retrieved February 17 2007 How to Observe Jupiter WikiHow July 28 2013 Retrieved July 28 2013 Stargazers prepare for daylight view of Jupiter ABC News June 16 2005 Archived from the original on May 12 2011 Retrieved February 28 2008 Rogers J H 1998 Origins of the ancient constellations I The Mesopotamian traditions Journal of the British Astronomical Association 108 9 28 Bibcode 1998JBAA 108 9R Harper Douglas November 2001 Jupiter Online Etymology Dictionary Retrieved February 23 2007 Greek Names of the Planets April 25 2010 Retrieved July 14 2012 In Greek the name of the planet Jupiter is Dias the Greek name of god Zeus See also the Greek article about the planet Cicero Marcus Tullius 1888 Cicero s Tusculan Disputations also Treatises on The Nature of the Gods and on The Commonwealth Translated by Yonge Charles Duke New York NY Harper amp Brothers p 274 via Internet Archive Cicero Marcus Tullus 1967 1933 Warmington E H ed De Natura Deorum On The Nature of the Gods Cicero 19 Translated by Rackham H Cambridge MA Cambridge University Press p 175 via Internet Archive Jovial Dictionary com Retrieved July 29 2007 De Groot Jan Jakob Maria 1912 Religion in China universism a key to the study of Taoism and Confucianism American lectures on the history of religions 10 G P Putnam s Sons p 300 Retrieved January 8 2010 Crump Thomas 1992 The Japanese numbers game the use and understanding of numbers in modern Japan Nissan Institute Routledge Japanese studies series Routledge pp 39 40 ISBN 978 0 415 05609 0 Hulbert Homer Bezaleel 1909 The passing of Korea Doubleday Page amp company p 426 Retrieved January 8 2010 Guru Indian Divinity com Retrieved February 14 2007 Falk Michael Koresko Christopher 2004 Astronomical Names for the Days of the Week Journal of the Royal Astronomical Society of Canada 93 122 33 arXiv astro ph 0307398 Bibcode 1999JRASC 93 122F doi 10 1016 j newast 2003 07 002 Turk Astrolojisi 2 in Turkish NTV Archived from the original on January 4 2013 Retrieved April 23 2010 A Sachs May 2 1974 Babylonian Observational Astronomy Philosophical Transactions of the Royal Society of London 276 1257 43 50 see p 44 Bibcode 1974RSPTA 276 43S doi 10 1098 rsta 1974 0008 JSTOR 74273 Dubs Homer H 1958 The Beginnings of Chinese Astronomy Journal of the American Oriental Society 78 4 295 300 doi 10 2307 595793 JSTOR 595793 Xi Z Z 1981 The Discovery of Jupiter s Satellite Made by Gan De 2000 Years Before Galileo Acta Astrophysica Sinica 1 2 87 Bibcode 1981AcApS 1 85X Dong Paul 2002 China s Major Mysteries Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People s Republic China Books ISBN 978 0 8351 2676 2 Olaf Pedersen 1974 A Survey of the Almagest Odense University Press pp 423 428 Pasachoff Jay M 2015 Simon Marius s Mundus Iovialis 400th Anniversary in Galileo s Shadow Journal for the History of Astronomy 46 2 218 234 Bibcode 2015AAS 22521505P doi 10 1177 0021828615585493 Westfall Richard S Galilei Galileo The Galileo Project Retrieved January 10 2007 O Connor J J Robertson E F April 2003 Giovanni Domenico Cassini University of St Andrews Retrieved February 14 2007 Murdin Paul 2000 Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics Bristol Institute of Physics Publishing ISBN 978 0 12 226690 4 SP 349 396 Pioneer Odyssey Jupiter Giant of the Solar System NASA August 1974 Retrieved August 10 2006 Roemer s Hypothesis MathPages Retrieved January 12 2007 Tenn Joe March 10 2006 Edward Emerson Barnard Arxivlesdirilib 2011 09 17 at the Wayback Machine Sonoma State University Retrieved January 10 2007 Amalthea Fact Sheet Arxivlesdirilib 2008 12 08 at the Wayback Machine NASA JPL October 1 2001 Retrieved February 21 2007 Dunham Jr Theodore 1933 Note on the Spectra of Jupiter and Saturn Publications of the Astronomical Society of the Pacific 45 263 42 44 Bibcode 1933PASP 45 42D doi 10 1086 124297 Youssef A Marcus P S 2003 The dynamics of jovian white ovals from formation to merger Icarus 162 1 74 93 Bibcode 2003Icar 162 74Y doi 10 1016 S0019 1035 02 00060 X Weintraub Rachel A September 26 2005 How One Night in a Field Changed Astronomy NASA Retrieved February 18 2007 Garcia Leonard N The Jovian Decametric Radio Emission NASA Retrieved February 18 2007 Klein M J Gulkis S Bolton S J 1996 Jupiter s Synchrotron Radiation Observed Variations Before During and After the Impacts of Comet SL9 Conference at University of Graz NASA Retrieved February 18 2007 NASA Pioneer 10 Mission Profile Archived November 6 2015 at the Wayback Machine NASA Retrieved on December 22 2011 NASA Glenn Research Center NASA Retrieved on December 22 2011 Wong Al May 28 1998 Galileo FAQ Navigation Arxivlesdirilib 2000 10 17 at the Wayback Machine NASA Retrieved November 28 2006 Lasher Lawrence August 1 2006 Pioneer Project Home Page NASA Space Projects Division Archived from the original on January 1 2006 Retrieved November 28 2006 1 2 3 Chan K Paredes E S Ryne M S 2004 Ulysses Attitude and Orbit Operations 13 Years of International Cooperation Space OPS 2004 Conference American Institute of Aeronautics and Astronautics doi 10 2514 6 2004 650 447 Jupiter NASA JPL January 14 2003 Retrieved November 28 2006 Hansen C J Bolton S J Matson D L Spilker L J Lebreton J P 2004 The Cassini Huygens flyby of Jupiter Icarus 172 1 1 8 Bibcode 2004Icar 172 1H doi 10 1016 j icarus 2004 06 018 New Horizons targets Jupiter kick BBC News January 19 2007 Retrieved January 20 2007 Alexander Amir September 27 2006 New Horizons Snaps First Picture of Jupiter The Planetary Society Archived from the original on February 21 2007 Retrieved December 19 2006 1 2 McConnell Shannon April 14 2003 Galileo Journey to Jupiter Arxivlesdirilib 2006 10 02 at the Wayback Machine NASA JPL Retrieved November 28 2006 Magalhaes Julio December 10 1996 Galileo Probe Mission Events NASA Space Projects Division Archived from the original on January 2 2007 Retrieved February 2 2007 Dunn Marcia August 5 2011 NASA probe blasts off for Jupiter after launch pad snags NBC News Retrieved August 31 2011 Cheng Andrew Buckley Mike Steigerwald Bill May 21 2008 Winds in Jupiter s Little Red Spot Almost Twice as Fast as Strongest Hurricane NASA Retrieved August 9 2017 Chang Kenneth June 28 2016 NASA s Juno Spacecraft Will Soon Be in Jupiter s Grip The New York Times Retrieved June 30 2016 Juno s Solar Cells Ready to Light Up Jupiter Mission NASA July 15 2011 Retrieved October 4 2015 NASA s Juno Mission to Jupiter to Be Farthest Solar Powered Trip Retrieved October 2 2015 Riskin Dan July 4 2016 Mission Jupiter Television documentary Science Channel Instrument overview Wisconsin University Madison Archived from the original on October 16 2008 Retrieved October 13 2008 Sheppard Scott S The Giant Planet Satellite and Moon Page Department of Terrestrial Magnetism at Carnegie Institution for Science Archived from the original on June 7 2009 Retrieved December 19 2014 Musotto S Varadi F Moore W B Schubert G 2002 Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites Icarus 159 2 500 504 Bibcode 2002Icar 159 500M doi 10 1006 icar 2002 6939 Jewitt D C Sheppard S Porco C 2004 Bagenal F Dowling T McKinnon W eds Jupiter The Planet Satellites and Magnetosphere PDF Cambridge University Press ISBN 978 0 521 81808 7 Archived from the original PDF on March 26 2009 Nesvorny D Alvarellos J L A Dones L Levison H F 2003 Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites PDF The Astronomical Journal 126 1 398 429 Bibcode 2003AJ 126 398N doi 10 1086 375461 Showman A P Malhotra R 1999 The Galilean Satellites Science 286 5437 77 84 doi 10 1126 science 286 5437 77 PMID 10506564 Showalter M A Burns J A Cuzzi J N Pollack J B 1987 Jupiter s ring system New results on structure and particle properties Icarus 69 3 458 98 Bibcode 1987Icar 69 458S doi 10 1016 0019 1035 87 90018 2 Burns J A Showalter M R Hamilton D P et al 1999 The Formation of Jupiter s Faint Rings Science 284 5417 1146 50 Bibcode 1999Sci 284 1146B doi 10 1126 science 284 5417 1146 PMID 10325220 Fieseler P D Adams O W Vandermey N et al 2004 The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea Icarus 169 2 390 401 Bibcode 2004Icar 169 390F doi 10 1016 j icarus 2004 01 012 Burns J A Simonelli D P Showalter M R Hamilton Porco Throop Esposito 2004 Jupiter s ring moon system PDF In Bagenal F Dowling T E McKinnon W B eds Jupiter The Planet Satellites and Magnetosphere Cambridge University Press p 241 Bibcode 2004jpsm book 241B Kerr Richard A 2004 Did Jupiter and Saturn Team Up to Pummel the Inner Solar System Science 306 5702 1676 doi 10 1126 science 306 5702 1676a PMID 15576586 Retrieved August 28 2007 List Of Jupiter Trojans IAU Minor Planet Center Retrieved October 24 2010 Rafi Letzter July 18 2016 Forget what you heard Jupiter does not orbit the sun Tech Insider Retrieved July 30 2016 Lovett Richard A December 15 2006 Stardust s Comet Clues Reveal Early Solar System National Geographic News Retrieved January 8 2007 Horner J Jones B W 2008 Jupiter friend or foe I the asteroids International Journal of Astrobiology 7 3 4 251 261 arXiv 0806 2795 Bibcode 2008IJAsB 7 251H doi 10 1017 S1473550408004187 Overbyte Dennis July 25 2009 Jupiter Our Comic Protector The New York Times Retrieved July 27 2009 Tabe Isshi Watanabe Jun ichi Jimbo Michiwo February 1997 Discovery of a Possible Impact SPOT on Jupiter Recorded in 1690 Publications of the Astronomical Society of Japan 49 L1 L5 Bibcode 1997PASJ 49L 1T doi 10 1093 pasj 49 1 l1 1 2 Franck Marchis September 10 2012 Another fireball on Jupiter Cosmic Diary blog Retrieved September 11 2012 Baalke Ron Comet Shoemaker Levy Collision with Jupiter NASA Retrieved January 2 2007 Britt Robert R August 23 2004 Remnants of 1994 Comet Impact Leave Puzzle at Jupiter Space com Retrieved February 20 2007 Amateur astronomer discovers Jupiter collision ABC News July 21 2009 Retrieved July 21 2009 Salway Mike July 19 2009 Breaking News Possible Impact on Jupiter Captured by Anthony Wesley IceInSpace Retrieved July 19 2009 Grossman Lisa July 20 2009 Jupiter sports new bruise from impact New Scientist Bakich Michael June 4 2010 Another impact on Jupiter Astronomy Retrieved June 4 2010 Beatty Kelly August 22 2010 Another Flash on Jupiter Sky amp Telescope Sky Publishing Retrieved August 23 2010 Masayuki Tachikawa was observing 18 22 Universal Time on the 20th Kazuo Aoki posted an image Ishimaru of Toyama prefecture observed the event Hall George September 2012 George s Astrophotography Retrieved September 17 2012 10 Sept 2012 11 35 UT observed by Dan Petersen Malik SPACE com Tariq Jupiter Struck by an Asteroid or a Comet Video Scientific American Retrieved March 30 2016 Xarici kecidler RedakteHans Lohninger et al November 2 2005 Jupiter As Seen By Voyager 1 A Trip into Space Virtual Institute of Applied Science Retrieved March 9 2007 Dunn Tony 2006 The Jovian System Gravity Simulator Retrieved March 9 2007 A simulation of the 62 moons of Jupiter Seronik G Ashford A R Chasing the Moons of Jupiter Sky amp Telescope Archived from the original on December 10 2012 Retrieved March 9 2007 In Pictures New views of Jupiter BBC News May 2 2007 Retrieved May 2 2007 Cain Fraser Jupiter Universe Today Retrieved April 1 2008 Fantastic Flyby of the New Horizons spacecraft May 1 2007 NASA Archived from the original on October 20 2011 Retrieved May 21 2008 Moons of Jupiter articles in Planetary Science Research Discoveries Planetary Science Research Discoveries University of Hawaii NASA Retrieved November 17 2015 Jupiter in Motion album of Juno imagery stitched into short videos June 2010 impact video Bauer Amanda Merrifield Michael 2009 Jupiter Sixty Symbols Brady Haran for the University of Nottingham https web archive org web 20131225084108 http solarsystem nasa gov planets profile cfm Object Jupiter amp Display Facts Arxivlesdirilib 2013 12 25 at the Wayback Machine NASA Solar System Jupiter https web archive org web 20150904035945 http digitalcollections ucsc edu cdm search collection p265101coll10 searchterm Jupiter 20 planet order title Arxivlesdirilib 2015 09 04 at the Wayback Machine Photographs of Jupiter circa 1920s from the Lick Observatory Records Digital Archive UC Santa Cruz Library s Digital Collections Interactive 3D visualisation of the Jovian system Video 2 27 New Hubble image of Jupiter on YouTube NASA 8 August 2019 Hemcinin bax RedakteGunes sistemi Planet Yupiter mifologiya Yupiterin peykleri Qalileo peykleri Boyuk qirmizi lekeMenbe https az wikipedia org w index php title Yupiter planet amp oldid 6050647, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.