fbpx
Wikipedia

Ekzoplanet

Avqust 02, 2021

Ekzoplanet (q.yun. εξω, exo — kənarda) və ya günəşdənkənar planet — Günəş sistemindən kənarda ulduz ətrafında fırlanan planet. Bu ulduzlar Günəşdən uzaqda - 4,22 işıq ili məsafəsində yerləşir. Ona görə də onları kəşf etmək mümkün olmurdu. Məsələ 1980-ci illərdə həll edilməyə başlandı. Onlar elmi metodların təkmilləşməsi nəticəsində aşkar olundu.

Alimlərin təsəvvürünə görə ekzoplanet (qaz nəhəngi)
Nəzəri cəhətcə mövcud olan ekzoplanet — iki peykli planet-okean

2016-cı ilin fevralına 1321 planet sistemində 2073 ekzoplanetin mövcud olması təsdiqlənmişdir. Onlardan 507-də birdən cox planet vardır. Süd yolundakı  ekzoplanetlərin ümumi sayı hazırda 100 milyard təşkil edir. Onlardan təxminən 5-dən 20 milyarda qədəri mümkündür ki, "Yerəoxşar" olsunlar. Məlum ekzoplanetlərin əksəriyyəti qaz nəhəngləridir və daha çox Yupiterə oxşayırlar. Aydındır ki, bu aşkaretmə metodlarının məhdud olması ilə izah olunur (qısa periodlu böyük kütləli planetləri aşkar etmək asandır).

Ekzoplanetlərin kəşf olunma tarixi

Digər ulduzun ətrafında planet sistemin olmasını ilk dəfə Mədrəs rəsədxanasının astronomu kapitan Ceykop söyləmişdir (1855). O, qoşa sistem 70 İlandaşıyanda (Zmeyanosec) "planetar cismin" olmasının böyük ehtimalı olduğunu söyləmişdir. 

1916-cı ildə Eduard Barnard digər ulduzlara nəzərən səmada yerini "sürətlə" dəyişən qırmızı ulduz aşkar etmişdir. Astronomlar onu Ucan Barnard ulduzu adlandırdı. Bu Yürə yaxın olan ulduzlardan biridir və kütləsi Günəşin kütləsindən 7 dəfə kiçikdir.

İlk dəfə olaraq Günəşdən kənar planet kanadalı B.Kempbell, Q.Olker və S.Yanq tərəfindən 1988-ci ildə narıncı subnəhəng Qamma Sefey A-da aşkar olmuşdur. Lakin bu öz təsdiqini 2002-ci ildə tapmışdır. 1989-cu ildə D.Latam tərəfindən HD 114762A ulduzu ətrafında ifrat böyük kütləli planet (və ya cəhrayı cırtdan) tapılmışdır. Lakin onun planet statusu 1999-cu ildə təsdiqini tapdı. PSR 1257+12 neytron ulduzunun ətrafında ilk ekzoplanetlər aşkar olundu. Onları 1991-ci ildə astronom A.Volşçan kəşf etdi.

Bu planetlər artıq ifrat yeninin partlayışından sonra yaranmış ikiknçi kimi qəbul edildi. 1995-ci ildə astronomlar Mişel Mayor və Dide Kelo ifratdəqiq spektrometrin köməyi ilə 51 Peqas ulduzunun 4,23 sutka periodla yellənməsini aşkar etdilər.

Normal ulduzun (pulsarın deyil) ətrafında fırlanan ilk ifrat Yer 2005-ci ildə Qlize 876 ulduzunun ətrafında aşkar olunub.Onun kütləsi təxminən 7,5 yer kütləsi qədərdir.

2004-cü ildə cəhrayı cırtdan 2M1207-də ekzoplanetə namizədin infroqırmızı süalarda ilk şəkili alınmışdır. 16 noyabr 2008-ci ildə ilk dəfə olaraq Peqas bürcündə HR 8799 ulduzunun ətrafında fırlanan tam planet sisteminin – üç planetin şəklini almaq mümkün oldu.13 noyabr 2008-ci ildə həmçinin ilk dəfə olaraq, birbaşa müşahidələrin nəticəsində Fomalqaut ulduzunun ətrafında Fomalqaut b ulduzunu aşkar etmək mümkün olmuşdur. 

5 dekabr 2011-ci ildə “ Kepler “ teleskopu ilə həyat  zonzsında ilk ifrat Yer- Kepler-22 b  aşkar olunmuşdur.

20 dekabr 2011-ci ildə “ Kepler “  teleskopu ilə Kepler-20  ulduzu ətrafında  Yer ölçüsündə və kiçik olan ilk ekzoplanetlər—Kepler-20 e( radiusu: 0,87 Yer radiusu,  kütləsi:0,39-1,67 Yer kütləsi qədər) və Kepler-20 f ( radiusu:1,03 Yer radiusu , kütləsi:0,045  Yupiter kütləsi) aşkar edilmişdir.

22 fevral 2012-ci ildə Harvad-Simtson astrofizika mərkəzinin alimləri Yerdən 40 işiq ili məsafədə sudan ibarət olan ilk ekzoplaneti-GJ1214 b-ni kəşf etdilər. Planetin –qırmızı cırtdan –ulduzunun ətrafında fırlanması 38 saat, ulduzdan məsafəsi isə təxminən 2 milyon km-dir.  Planetin səthində temperatur təxminən 230  S –dir.

Ekzoplanetlərin öyrənilməsi layihələri və alətləri

Astronomik peyklər

COROT (EKA) – ixtisaslaşdırılmış  30 sm-lik orbital kosmik teleskop. Bir çox ulduzun onun qarşısından planet keçən zaman parlaqlıq əyrilərini çəkir. 27 dekabr 2007 ildə kosmosa buraxılıb.Fərz edilirdi ki,onun köməyilə Yer tipli onlarla planet aşkar etmək olacaq. 2010-cu ilin mart ayına kimi COROT 7 ədəd ekzoplanet və 1 ədəd çəhrayı cırtdan aşkar etmişdir.

“Kepler” (NASA) – güzgüsünün diametri 0,95 m olan Şmidt sistemli kosmik teleskop. Eyni zamanda 100000 ulduzu izləyə bilir. 7 mart 2009-cu ildə buraxılıb.Ölçüləri Yerin ölçüləri ilə identik olan 50 planeti və Yerin ölçülərini 2,2 dəfə aşan ~ 600 planeti aşkar etmək planlaşdırılmışdır. “Kepler” Günəşin ətrafında 1 a.v. radiuslu orbitdə fırlanır. İstismar müddəti 3,5 il müəyyən edilmişdi. Sonradan onun misiyasının  2016 –cı ilədək  uzadıldıçı elan olundu, lakin  may 2013 –də teleskop sıradan çıxdı. Bu vaxta qədər “ Kepler “ yəqinliklə 132 ekzoplanet kəşf etdi. Günəşdən kənar planetlərin etibarlı namizədlərinin siyahısı 2740 obyekt təşkil edir.

İşlənilən  layihələr

  • PEGASE – ilkin olaraq 2010-2012-ci ilərdə planlaşdırılıb.
  • TESS – buraxılması 2017-ci ilə planlaşdırılıb.
  • ECHO – layihənin nəzəri işlənilməsi gedir. 2022-ci ildə buraxılacaq.
  • Advanced Technology Zarge – Aperture Space Telescope (ATLAST) – 2025-ci ildən sonra buraxılacaq.

Kosmik missiyalardan başqa gələcəkdə Yer instrumentlərinin inkişaf etdirilməsi planlaşdırılır. Məsələn, quraşdırılan Avropa Fövqaladə böyük teleskopunda ekzoplanetlərin atmosferini öyrənən avadanlıqlar quraşdırılacaqdır.

Yer rəsədxanaları

Tranzit metodu ilə müşahidə aparanlar.

  •  Super WAPS - ən uğurlu yerdən görünüş. 70-dən artıq ekzoplanet 2012-ci ilə tranzit metodu ilə tapılmışdır. İki rəsədxanadan ibarətdir.
  • Super WAPS- North Palma adasında (Kanar adaları) Roke de los Muçaços rəsədxanasında və Super WAPS- South – Cənubi astronomiya Rəsədxanasında yerləşirlər. Hər biri 8 enlibucaqlı,aperturası 111 mm olan avtomatik teleskopdan ibarətdir.

Şüa sürəti dopler metodu ilə müşahidə aparanlar.

  • HARPS – yüksəkdəqiqlikli spektoqraf. 2002-ci ildə Çilidə olan Zasiliya Rəsədxanasındakı 3,6 m-lik teleskopda quraşdırılıb.(ESO-nun bir hissəsidir).
  • Keka Rəsədxanası – dünyada 2 ən iri güzgü teleskoplu Rəsədxana. İlkin güzgülərin (hər bir teleskopda onlar cəmi 3 ədəddir) diametri 10 m-dir.
  • Gaia – kosmik Rəsədxana. Əsas məqsədi bizim Qalaktikanın 3 ölçülü xəritəsini qurmaqdır.Bundan başqa 10000 yaxın ekzoplanet kəşf edə biləcəyi fərz edilir. 19 dekabr 2013-cü ildə orbitə  çıxarılıb.

Ekzoplanetlərin axtrarılmasinda aşağıdakı metodlar mövcuddur:

  1. Dopler metodu – ulduzun radial sürətinin spektrometrik ölçülməsi.
  2. Tranzit metodu planetin ulduzun fonunda keçməsiylə bağlıdır.
  3. Qravitasiyalı mikrolinzalama  metodu. Müşahidə olunan obyekt (ulduz,qalaktika) və Yerdəki müşahidəçi arasında başqa ulduz olmalıdır (o,linza rolunu oynamalıdır).
  4. Astrometrik metod. Planetin qravitasiyası təsirinin altında ulduzun məxsusi hərəkətinin dəyişməsinə əsaslanıb.
  5. Pulsarların radiomüşahidəsi. Əgər pulsarın ətrafında planetlər fırlanırsa onda süalanan siqnal oscilliruyuşiy (toxunan) xassəyə malik olur.
  6. Düzünə (birbaşa) müşahidə. Ekzoplanetlərin, onları ulduzun işığından təcrid etmək vastəsilə birbaşa şəkillərin alınma metodu mövcuddur.

Nomenklatura

Kəşf olunan ekzoplanetlərə hal-hazırda  planetin ətrafında fırlandığı ulduzun adından ibarət olan və latın əlifbasının “b” hərifindən başlayaraq əlavə sətir hərfli adlar verilir (məs.51 Peqas b).Sonrakı planetə “c” sonra “d” və beləcə əlifba üzrə hərflər verilir.Bu zaman “a” hərfli adlandırmada istifadə edilmir,belə ki, belə adlandırma məxsusi olaraq ulduzun özünü nəzərdə tutmuş olardı.Bundan başqa, buna diqqqət yetirmək lazımdır ki,planetlərə adlar fırlandıqları ulduzdan uzaqlaşma ölçüsünə görə deyil onların kəşf olunma ardıcıllığı ilə verilir. Yəni “c” planeti, “b” planetindən ulduza yaxın ola bilər. Sadəcə olaraq o gec kəşf olunmuşdur (məs: Qlize 876 sistemində olduğu kimi). Ekzoplanetlərin adlarında istisnalar olmuşdur. İş ondadır ki, 1995-ci ildə 51 Pegas sisteminin kəşfinə kimi ekzoplanetləri başqa cür adlandırırdılar. PSR 1257+12 pulsarında aşkar olunan ekzoplanetlər böyük (baş) hərflərə PSR 1257+12B və PSR 1257+12C adlandırılmışdır. Bundan başqa ulduza daha yaxın olan  yeni planetin aşkar edilməsindən sonra o, D ilə deyil PSR 1257+12 A adlandırıldı. Sonradan bu planetlər qarışdırmadan (səhv salmadan) qaçmaq üçün ekzoplanetlərin müasir adlandırma sisteminə adları dəyişdirildi.Bəzi ekzoplanetlərin əlavə qeyri formal “ləqəb”i olur.(məs: 51 Pegas b qeyri formal olaraq “”Bellerofont” adlandırılır). Lakin bu ənənə geniş yayılmayıbdır.

Ekzoplanetlərin  xassələri

Axtarış proqramına daxil edilmiş ulduzların təxminən 10 %-də planetlər aşkar olunmuşdur.Müşahidə texnikasının təkmilləşdirilməsi və məlumatların toplanma ölçüsü üzrə onların sayı artır.

2012-ci ilə kütləsi Neptun kütləsi qədər və ondan kiçik olan planetlər çoxluğu aşkar edilmişdir Kepler teleskopu ilə 2326 namizəddən aşkar olunmuş 207 planet təxminən Yer ölçüsündədir, 680-ı super Yer ölçüsündədir,1181-i Neptun ölçüsündədir,203-ü Yupiterin ölçüsü ilə müqayisə edilir, 55-i isə Yupiterdən böyükdür.

Planet-nəhənglərin sayının ulduzda olan ağır elementlərin (metalların) miqdarından asıllığı müşahidə olunur.

Qravitasiya mikrolinzalama metodu ilə edilən son kəşflər qaz nəhənglər əvəzinə Uran və Neptun tipli orta kütləli planet sistemlərinin geniş yayılmasını söyləyir.

Avropalı astronomlar,Lazur sahilli Rəsədxanadan olan Tristan Qiyonun rəhbərliyi altında, planetlərin sıxlığını, onların ulduzlarındakı metalla müqayisə edən zaman müəyyən korrelyasiya olduğunu təyin etmişlər. 

Bizim Günəş kimi metalla zəngin olan ulduzların ətrafında əmələ gələn planetlər kiçik nüvəyə malik olur,ulduzları 2-3 dəfə çox metalla zəngin olan planetlər isə daha böyük nüvəyə  malik olurlar.

Böyük eksentrisitetlə olan orbitlərdə hərəkət edən ekzoplanetlərdən ( hansıların ki, tərkibinə bir neçə qat maddə-qabığın təbəqəsi,mantiya və nüvə maddəsi daxildir) qabarma qüvvələri istilik enerjisini azad edə bilər.

Yer şəraitinə ən yaxın olan ekzoplanet 2009-cu ildə kəşf edilmiş Qlize 581 c ekzoplanetidir. İlkin qiymətləndirməyə görə onun temperaturu 0÷40 s diapazonunda dəyişir həmçinin nəzəri olaraq bu planetdə maye su ehtiyatının olması mümkündür (yəni canlı həyatın mövcudluğu).

Ekzoplanet sistemləri

  • 51 Peqasa- baş ardıcıllığın ilk günəşəbənzər ulduzu, hansının ki, ətrafında ekzoplanet aşkar edilmişdir.
  • Θ Andromeda – baş ardıcıllığın ilk ulduzu hansının ki, ətrafında çoxplanetli sistem aşkar edilmişdir.
  • Tay Kita - ən yaxın aşkar olunmuş çoxplanetli sistem (5 planet kəşfi hələ təsdiq olunmayıb).
  • Ԑ Eridana- Günəşi hesab etməsək, bu teleskopsuz görünən planetlə olan yaxın ulduzlardan 3-cüsüdür.
  • 55Rako – indiki ana onun 5 planeti məlumdur,onlardan biri 55 Rake,ölçüsü 2 Yer ölçüsündə, tranzit isti (qaynar) super yerdir.
  • µ Jertvennika – məlum olan ən kiçik kütləli ekzoplanetə malikdir. Yer qrupu planetlərinə aid olduğu mümkündür.
  • Ɣ Sefeya – birinci nisbətdən sıx qoşa ulduz. Komponentlərindən birində (ɣ Sefeye A) planet kəşf edilib.
  • Gliese 876 -  ətrafında planet sistemi aşkar olunan birinci qırmızı cırtdan.
  • HD 209458 - ən nəzərəçarpan ekzoplanetlərdən birinə məxsusdur. – HD 209458 b (“Osiris”) – buxarlanan planetdir.
  • OGLE – 235/MoA-53 – qravitasiyalı mikrolinzalama effekti metodu ilə aşkar edilən birinci ulduzdur.
  • 2 M 1207 – ekstragünəş planet  sisteminin şəklinin ilk alınması ehtimal edilir.
  • PSR 1257+12 – pulsar, onun planet sistemi Günəş sisteminin hüdudlarından kənarda  ilk dəfə aşkar edilmişdir.Planetlərdən birinin kütləsi ≈0,025 M yer 
  • HD 189733 – ekzoplanetlərin öyrənilməsi tarixində ilk dəfə olaraq HD 189733B planetinin səthi üçün temperatur xəritəsi tərtib olunmuşdur.
  • Qlize 581 c,Qlize 581 d, HD 85512 b və Kepler-22 b – məlum ekzoplanetlərdən bunlar kifayet qədər Yerlə oxşardılar.
  • KOİ-961d – kütləsi, hal-hazırda 2012 –ci ilin oktyabr məlum olan ekzoplanetlərdən ən kiçiyidir (< 0,9xM yer ).
  • WASP-17b – ulduzun özünün fırlanmasının əksi istiqamətində ulduzun ətrafında fırlanan ilk aşkar olunmuş planetdir.
  • COROT-7b– ilk super Yerdir (2009 fevral), tranzit metodu ilə aşkar olunub və ölçüsü 1,58 Yer ölçüsündədir.
  • GJ 12146 – ilk planet okeandır (nəzəri cəhətdən).
  • HD 10180 – bu ulduzun ətrafında max-al sayda (9) planet (2012) aşkar edilib.
  • Qlize 581g – maye suyun olmasının böyük ehtimalı olan planet.
  • Kepler-10b – ilk dəmir planet (sıxlığı 8,8 qr/sm³).
  • Kepler-11 – Lebed bürcündəki bizdən 613 pazsek məsafədə olan ulduzdur.Onun ətrafında azı 6 planet fırlanır.
  • WASP-196 – ulduz ətrafında 0,7888399 xYer sutkası (18,932 saat).ərzində fırlanan ekzoplanetdir.
  • WASP-336 – 2011-ci ilə məlum olan ən isti (qaynar) ekzoplanetdir.Temperaturu 3200°s
Yer tipli yaxın ekzoplanetlərin siyahısı:
Adı Təsviri                      Həyata yararlığı   Ulduz Günəşdən məsafəsi 
Альфа Центавра B b 1 Səthinin fərz olunan temperaturu: 1200 °C Альфа Центавра B 4,37
Gliese 876 d 2  Səthinin fərz olunan temperaturu: 157-377 °C Gliese 876 15
Gliese 581 e 3 Olduqca yüksək temperatur səbəbindən güman edilir ki, atmosferi yoxdur Gliese 581 20
Gliese 581 c 4 Şübhəlidir.Yəqin ki, yaşayış üçün yararlı olmayan zonada yerləşir.   Gliese 581 20
Gliese 581 d 5 Mümkündür ki, psixroplantdir. Həyat üçün yararlı zonanın daxilində yerləşir Gliese 581 20
Глизе 667 Cc 6 Mümkündür ki, mezoplanetdir Gliese 667C 22
61 Девы b 7 Ulduza yaxın olma səbəbindən olduqca yüksək temperaturludur 61 Девы 28
HD 85512 b 8 Mümkündür ki, termoplanetdir.Qlize667Cc –nin kəşf olunmasına kimi daha çox həyatayararlı planet hesab olunurdu  HD 85512 36
55 Cancri e 9 Ulduza yaxın olma səbəbindən olduqca yüksək temperaturludur 55 Cancri 40
HD 40307 b 10 Ulduza yaxın olma səbəbindən olduqca yüksək temperaturludur HD 40307 42
HD 40307 c 11 Ulduza yaxın olma səbəbindən olduqca yüksək temperaturludur HD 40307 42
HD 40307 d 12 Ulduza yaxın olma səbəbindən olduqca yüksək temperaturludur HD 40307 42

"Xabbl" nəhəng ekzoplanetin firlanmasını aşkarlayıb

Arizona Universitetində olan astronomlar «Xabbl» kosmik teleskopunun köməyi ilə Yerdən 170 işıq ili məsafədə olan nəhəng ekzoplanetin fırlanmasını aşkar etmişlər.

Alimlər geniş bucaqlı kameranı,Xabbl kosmik teleskopunun bortunda istifadə edərək 2M1207b planetinin infraqırmızı diapazonda fotometrik şəkillərini almışlar. Müşahidə 8 saat 40 dəqiqə davam etmişdir.

Kameranın yüksək ayırdetmə bacarığı, astronomlara ekzoplanetin öz oxu ətrafında fırlanması səbəbindən,parlaqlıq əyrisinin dəyişməsini qeyd etməyə imkan vermişdir. Buludlar müxtəlif yarımdairələrdə işığı müxtəlif cür əks etdirir və bu, alimlərə planetdə günün davam etməsinin 10-11 saat olduğunu təyin etməyə  imkan vermişdir.

belə fırlanma sürəti Yupiter və saturnla müqayisə  ediləndir,hansıki uyğun olaraq 9,9 və 10,5  saatdır.

2M12076-ekzoplanetini kütləsinə görə Yupiterin kütləsini 4 dəfə aşır və cəhrayı cırtdanın ətrafında fırlanır.Nəhəng planetin orbiti ana ulduzdan 5 a.v. və ya 8 milyard km məsafədədir. Alimlər fərz edirlər ki, 2M1207b ekzoplaneti protoplanet diskindən əmələ gəlməmişdir, sönmüş çəhrayı cırtandır.

Planetlərin yaranması barədə 90-cı illərə qədər olduqca məntiqli və düzgün şəkil mövcüd idi, lakin elə bu dövrdə bizim planetlərin yaranması barədə baxışlarımıza birbaşa və ya dolayısı olaraq toxunan bir neçə kəşf edildi.

Birincisi- Koyper zolağının kəşfi,ikincisi- ilk çəhrayı cırtdanların kəşfi, üçüncüsü- digər ulduzlarda protoplanet disklərinin ilkin olaraq birbaşa müşahidələrinin başlanılması və nəhayət ən başlıçası-bu, Günəşdənkənar planetlərin kəşf edilməsidir.

Artıq mövcud olmuş nəzəriyyəyə daxil edilməli olan əsas yeniliklər onunla bağlı oldular ki, günəşdənkənar planetlər arasında böyük miqdarda qaynar Yupiterlər kimi adlanan planetlər aşkarlandı. Bunlar planet nəhənglərdir, hansılarınkı kütlələri bəzən Yupiterin kütləsini əhəmiyyətli dərəcədə aşırlar və hansıkı öz ulduzlarından olduqca böyük olmayan məsafədə fırlanırlar.Onların bir coxunun öz ulduzlarından olan orbitləri, Günəş sistemində Merkurinin Günəşdən olan orbitindən yaxındır.

Planet sistemlərinin öyrənilməsi müəyyən cətinliklərlə qarşılaşır.

Çox yaxşı bildiyimiz bizim Günəş sistemi artıq 4,5 milyard ildir ki, mövcuddur. Biz bilmirik ki, onun hansı xassələri anadangəlmədir, hansılarsa əlverişli olaraq əldə olunmuşdur. Digər sözlərlə əsas nə yaradacağımızı biz bilmirik , əvvəlcə nə peyda olub sonra isə Günəş sisteminə nə əlavə olunub.

Kəşf olunmuş ekzoplanetlərin əksəriyyəti bizim Günəş sisteminin planetlərindən ya orbitlərinin böyük yarımoxlarının kiçik qiymətləri ya da orbitlərinin böyük eksentrisetləri ilə fərqlənirlər.

«Qaynar Yupiter»-lər adlanan ekzoplanetlər öz ulduzlarına çox yaxın olan orbitlərdə yerləşirlər. Orbitin minimal radiusu təxminən 10 dəfə Merkurinin orbitinin radfiusundan kiçikdir.

Lakin son zamanlar, müşahidələrin vaxtının və dəqiqliyinin artması nəticəsində bizim Günəş sisteminə oxşayan planet sistemləri aşkarlanmışdır. Burada Yupiter tipli planet-nəhənglər orbitlər üzrə kiçik eksentrisetlərlə, ulduzdan bir neçə a.v. məsafədə dövr edirlər. Buna misal olaraq hərəsində 5 planet olan HD68988 və 55 Cnc sistemlərini göstərmək olar. 55 Cnc (55 Xərçəng) sistemində kütləsi ~ 4-Myup olan 55 Cnc d planeti aşkar edilibdir. Bu planetin ulduzdan məsafəsi Yupiterin Günəşdən olan məsafəsindən bir qədər böyükdür (orbitinin böyük yarımoxu a=5,84 a.v.) və olduqca kiçik eksentrisitetə malikdir: e~0,063. HD68988 sistemində kütləsi ~ 5Myup,Yupiterin  orbitinə oxşayan (a= 5,32 a.v.) və ekzoplanetlər üçün tipik olmayan (e~0,01 demək olar dairəvi) yerdə qalan planetlər ulduza yaxın orbitlərdə (a<0,64 a.v.) yerləşirlər.

2007-ci ilin payızında aşkar edilmiş 55 Cnc ulduzunun beşinci planetinin kütləsi ~ 45 Myer-qədərdir. Fərzz olunur ki. Bu ekzoplanet həyat üçün yararlı olan zonada yerləşibdir,haradaki temperatur şərtləri maye suyun mövcud olmasını göstərir.Ekzoplanet demək olar dairəvi orbitə (a=0,775 a.v.) malikdir, bu Yerin orbitindən bir qədər kiçikdir.

Lakin bu, Günəşlə müqayisədə 55 Cnc ulduzunun bir qədər kiçik parlaqlığı ilə kompensasiya olunur, Müasir vasitələr artıq kütləsi Yerin kütləsindən 5 dəfə böyük olan GJ581 c planetini aşkar etməyə imkan vermişdir. Lakin bu ancaq o səbəbdən baş verib ki, planet öz ulduzuna olduqca yaxın məsafədə (a=0,0730 a.v.) yerləşir,yəni Merkurinin Günəşə olan məsafəsindən təxminən 5 dəfə az.

2006-cı ilin 27 dekabrında orbitə xüsusən Yer tipli planetləri aşkar etmək üçün COROT (Convection Rotation and planetary Transits-konveksiya, fırlanma və  planetlərin keçməsi) kosmik teleskopu çıxarılmışdır. Cihazın həssaslığı  ulduzun işıqlanmasının dəyişməsini qeyd etməyə imkan verir və  bu da onun qarşısından, təkcə Yerdən bir neçə dəfə böyük olan daş planetin keçməsinə göstəriçi ola bilər.

COROT işləməsi müddətində ~ 120 min ulduzu öyrənməlidir. Gözlənilir ki, COROT-un missiyası ərzində aşkar edilmiş planet sistemlərinə EKA-nın 2015-ci ildə kosmosa çıxarılacaq «Darvin» eləcə də NASA-nın TPF (Terrestrial Planet Finder- Yer tipli planetləri axtarmaq) layihəsi üzrə nəzərdə tutulmuş infraqırmızı teleskoplar sistemlərinin köməyi ilə müşahidələr davam etdiriləcəkdir. Hər iki layihənin məqsədi ekzoplanetləri biləvasitə müşahidə etmək və onlarda həyatın olmasını axtarmaqdır. 2009-cu ildə kosmosa buraxılmış «Kepler» kosmik stansiyasının köməyi ilə Yer tipli və ondan kiçik ölçüdə yüzlərlə planetin həyat zonası məsafəsində aşkar edilməsi nəzərdə tutulubdur. Şübhə yoxdur ki, müşahidə periodnun uzunluğunun və dəqiqliyinin artırılma ölçüsünə görə Günəş sisteminə oxşayan planet sistemlərinin sayı artacaqdır.Əsas odur ki, günəşdənkənar planet nəhənglərin əksər coxluğu metallığı günəşdəkindən daha yüksək və ya bərabər olan ulduzların ətrafında aşkar edilmişdir.

(Metallıq- heliumdan ağır olan bütün elementlərin toplam məzmunu (nisbi konsentrasiyası).Adətən ulduzun metallığı Günəşə  nisbətdə ölçülür və təxminən lg (Z/Zo)-dır.). Bu fakt planet-nəhənglərin onların Günəş sistemində iki pilləli prosesin köməyi ilə yaranmasına oxşar planet sistemlərində yaranmasına güclü arqument verir: başlanğıcda bərk cisimlərin  akkresiyası yolu ilə kütləsi bir neçə Yer kütləsində olan planet nüvələri əmələ gəlir, sonra isə bu nüvələrə qazın sürətli akkresiyası baş verir. (Safronov, 1969,Ruskol,1982,Zin 2004,Zisseker 2007).

Əgər planet-nəhənglərin yaranması qaz-toz diskində qravitasiya dayanıqsızlığı yolu ilə baş vermişdirsə(Boss,2001), onda planet-nəhənglərin yaranma ehtimalı ulduzun və diskin metallığından asılı olmamalıdır. Belə ki, müşahidə olunan günəş tipli ulduzların istənilən metallığında ulduzətrafı disklərdə qazın miqdarı,toz komponentinin miqdarından olduqca çoxdur.

İstinadlar

  1. Ирина Якутенко (2011-02-03). "Заполняя пустоту". Lenta.ru. 2012-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-28. (#parameter_ignored)
  2. ↑ Kamal Hüseynov "Ekzoplanetlər"
  3. ↑ Məsimova A.B. "Günəş sistemindən kənar planetlər"

Avqust 02, 2021
ekzoplanet, εξω, kənarda, günəşdənkənar, planet, günəş, sistemindən, kənarda, ulduz, ətrafında, fırlanan, planet, ulduzlar, günəşdən, uzaqda, işıq, məsafəsində, yerləşir, görə, onları, kəşf, etmək, mümkün, olmurdu, məsələ, 1980, illərdə, həll, edilməyə, başlan. Ekzoplanet q yun e3w exo kenarda ve ya gunesdenkenar planet Gunes sisteminden kenarda ulduz etrafinda firlanan planet Bu ulduzlar Gunesden uzaqda 4 22 isiq ili mesafesinde yerlesir Ona gore de onlari kesf etmek mumkun olmurdu Mesele 1980 ci illerde hell edilmeye baslandi 1 Onlar elmi metodlarin tekmillesmesi neticesinde askar olundu Alimlerin tesevvurune gore ekzoplanet qaz nehengi Nezeri cehetce movcud olan ekzoplanet iki peykli planet okean 2016 ci ilin fevralina 1321 planet sisteminde 2073 ekzoplanetin movcud olmasi tesdiqlenmisdir Onlardan 507 de birden cox planet vardir Sud yolundaki ekzoplanetlerin umumi sayi hazirda 100 milyard teskil edir Onlardan texminen 5 den 20 milyarda qederi mumkundur ki Yereoxsar olsunlar Melum ekzoplanetlerin ekseriyyeti qaz nehengleridir ve daha cox Yupitere oxsayirlar Aydindir ki bu askaretme metodlarinin mehdud olmasi ile izah olunur qisa periodlu boyuk kutleli planetleri askar etmek asandir 2 Mundericat 1 Ekzoplanetlerin kesf olunma tarixi 2 Ekzoplanetlerin oyrenilmesi layiheleri ve aletleri 2 1 Astronomik peykler 2 2 Islenilen layiheler 2 3 Yer resedxanalari 2 3 1 Tranzit metodu ile musahide aparanlar 2 3 2 Sua sureti dopler metodu ile musahide aparanlar 3 Nomenklatura 4 Ekzoplanetlerin xasseleri 5 Ekzoplanet sistemleri 5 1 Yer tipli yaxin ekzoplanetlerin siyahisi 6 Xabbl neheng ekzoplanetin firlanmasini askarlayib 7 IstinadlarEkzoplanetlerin kesf olunma tarixi RedakteDiger ulduzun etrafinda planet sistemin olmasini ilk defe Medres resedxanasinin astronomu kapitan Ceykop soylemisdir 1855 O qosa sistem 70 Ilandasiyanda Zmeyanosec planetar cismin olmasinin boyuk ehtimali oldugunu soylemisdir 1916 ci ilde Eduard Barnard diger ulduzlara nezeren semada yerini suretle deyisen qirmizi ulduz askar etmisdir Astronomlar onu Ucan Barnard ulduzu adlandirdi Bu Yure yaxin olan ulduzlardan biridir ve kutlesi Gunesin kutlesinden 7 defe kicikdir Ilk defe olaraq Gunesden kenar planet kanadali B Kempbell Q Olker ve S Yanq terefinden 1988 ci ilde narinci subneheng Qamma Sefey A da askar olmusdur Lakin bu oz tesdiqini 2002 ci ilde tapmisdir 1989 cu ilde D Latam terefinden HD 114762A ulduzu etrafinda ifrat boyuk kutleli planet ve ya cehrayi cirtdan tapilmisdir Lakin onun planet statusu 1999 cu ilde tesdiqini tapdi PSR 1257 12 neytron ulduzunun etrafinda ilk ekzoplanetler askar olundu Onlari 1991 ci ilde astronom A Volscan kesf etdi Bu planetler artiq ifrat yeninin partlayisindan sonra yaranmis ikiknci kimi qebul edildi 1995 ci ilde astronomlar Misel Mayor ve Dide Kelo ifratdeqiq spektrometrin komeyi ile 51 Peqas ulduzunun 4 23 sutka periodla yellenmesini askar etdiler 3 Normal ulduzun pulsarin deyil etrafinda firlanan ilk ifrat Yer 2005 ci ilde Qlize 876 ulduzunun etrafinda askar olunub Onun kutlesi texminen 7 5 yer kutlesi qederdir 2004 cu ilde cehrayi cirtdan 2M1207 de ekzoplanete namizedin infroqirmizi sualarda ilk sekili alinmisdir 16 noyabr 2008 ci ilde ilk defe olaraq Peqas burcunde HR 8799 ulduzunun etrafinda firlanan tam planet sisteminin uc planetin seklini almaq mumkun oldu 13 noyabr 2008 ci ilde hemcinin ilk defe olaraq birbasa musahidelerin neticesinde Fomalqaut ulduzunun etrafinda Fomalqaut b ulduzunu askar etmek mumkun olmusdur 5 dekabr 2011 ci ilde Kepler teleskopu ile heyat zonzsinda ilk ifrat Yer Kepler 22 b askar olunmusdur 20 dekabr 2011 ci ilde Kepler teleskopu ile Kepler 20 ulduzu etrafinda Yer olcusunde ve kicik olan ilk ekzoplanetler Kepler 20 e radiusu 0 87 Yer radiusu kutlesi 0 39 1 67 Yer kutlesi qeder ve Kepler 20 f radiusu 1 03 Yer radiusu kutlesi 0 045 Yupiter kutlesi askar edilmisdir 22 fevral 2012 ci ilde Harvad Simtson astrofizika merkezinin alimleri Yerden 40 isiq ili mesafede sudan ibaret olan ilk ekzoplaneti GJ1214 b ni kesf etdiler Planetin qirmizi cirtdan ulduzunun etrafinda firlanmasi 38 saat ulduzdan mesafesi ise texminen 2 milyon km dir Planetin sethinde temperatur texminen 230 S dir 2 Ekzoplanetlerin oyrenilmesi layiheleri ve aletleri RedakteAstronomik peykler Redakte COROT EKA ixtisaslasdirilmis 30 sm lik orbital kosmik teleskop Bir cox ulduzun onun qarsisindan planet kecen zaman parlaqliq eyrilerini cekir 27 dekabr 2007 ilde kosmosa buraxilib Ferz edilirdi ki onun komeyile Yer tipli onlarla planet askar etmek olacaq 2010 cu ilin mart ayina kimi COROT 7 eded ekzoplanet ve 1 eded cehrayi cirtdan askar etmisdir Kepler NASA guzgusunun diametri 0 95 m olan Smidt sistemli kosmik teleskop Eyni zamanda 100000 ulduzu izleye bilir 7 mart 2009 cu ilde buraxilib Olculeri Yerin olculeri ile identik olan 50 planeti ve Yerin olculerini 2 2 defe asan 600 planeti askar etmek planlasdirilmisdir Kepler Gunesin etrafinda 1 a v radiuslu orbitde firlanir Istismar muddeti 3 5 il mueyyen edilmisdi Sonradan onun misiyasinin 2016 ci iledek uzadildici elan olundu lakin may 2013 de teleskop siradan cixdi Bu vaxta qeder Kepler yeqinlikle 132 ekzoplanet kesf etdi Gunesden kenar planetlerin etibarli namizedlerinin siyahisi 2740 obyekt teskil edir 2 Islenilen layiheler Redakte PEGASE ilkin olaraq 2010 2012 ci ilerde planlasdirilib TESS buraxilmasi 2017 ci ile planlasdirilib ECHO layihenin nezeri islenilmesi gedir 2022 ci ilde buraxilacaq Advanced Technology Zarge Aperture Space Telescope ATLAST 2025 ci ilden sonra buraxilacaq Kosmik missiyalardan basqa gelecekde Yer instrumentlerinin inkisaf etdirilmesi planlasdirilir Meselen qurasdirilan Avropa Fovqalade boyuk teleskopunda ekzoplanetlerin atmosferini oyrenen avadanliqlar qurasdirilacaqdir 2 Yer resedxanalari Redakte Tranzit metodu ile musahide aparanlar Redakte Super WAPS en ugurlu yerden gorunus 70 den artiq ekzoplanet 2012 ci ile tranzit metodu ile tapilmisdir Iki resedxanadan ibaretdir Super WAPS North Palma adasinda Kanar adalari Roke de los Mucacos resedxanasinda ve Super WAPS South Cenubi astronomiya Resedxanasinda yerlesirler Her biri 8 enlibucaqli aperturasi 111 mm olan avtomatik teleskopdan ibaretdir Sua sureti dopler metodu ile musahide aparanlar Redakte HARPS yuksekdeqiqlikli spektoqraf 2002 ci ilde Cilide olan Zasiliya Resedxanasindaki 3 6 m lik teleskopda qurasdirilib ESO nun bir hissesidir Keka Resedxanasi dunyada 2 en iri guzgu teleskoplu Resedxana Ilkin guzgulerin her bir teleskopda onlar cemi 3 ededdir diametri 10 m dir Gaia kosmik Resedxana Esas meqsedi bizim Qalaktikanin 3 olculu xeritesini qurmaqdir Bundan basqa 10000 yaxin ekzoplanet kesf ede bileceyi ferz edilir 19 dekabr 2013 cu ilde orbite cixarilib Ekzoplanetlerin axtrarilmasinda asagidaki metodlar movcuddur Dopler metodu ulduzun radial suretinin spektrometrik olculmesi 3 Tranzit metodu planetin ulduzun fonunda kecmesiyle baglidir Qravitasiyali mikrolinzalama metodu Musahide olunan obyekt ulduz qalaktika ve Yerdeki musahideci arasinda basqa ulduz olmalidir o linza rolunu oynamalidir Astrometrik metod Planetin qravitasiyasi tesirinin altinda ulduzun mexsusi hereketinin deyismesine esaslanib Pulsarlarin radiomusahidesi Eger pulsarin etrafinda planetler firlanirsa onda sualanan siqnal oscilliruyusiy toxunan xasseye malik olur Duzune birbasa musahide Ekzoplanetlerin onlari ulduzun isigindan tecrid etmek vastesile birbasa sekillerin alinma metodu movcuddur 2 Nomenklatura RedakteKesf olunan ekzoplanetlere hal hazirda planetin etrafinda firlandigi ulduzun adindan ibaret olan ve latin elifbasinin b herifinden baslayaraq elave setir herfli adlar verilir mes 51 Peqas b Sonraki planete c sonra d ve belece elifba uzre herfler verilir Bu zaman a herfli adlandirmada istifade edilmir bele ki bele adlandirma mexsusi olaraq ulduzun ozunu nezerde tutmus olardi Bundan basqa buna diqqqet yetirmek lazimdir ki planetlere adlar firlandiqlari ulduzdan uzaqlasma olcusune gore deyil onlarin kesf olunma ardicilligi ile verilir Yeni c planeti b planetinden ulduza yaxin ola biler Sadece olaraq o gec kesf olunmusdur mes Qlize 876 sisteminde oldugu kimi Ekzoplanetlerin adlarinda istisnalar olmusdur Is ondadir ki 1995 ci ilde 51 Pegas sisteminin kesfine kimi ekzoplanetleri basqa cur adlandirirdilar PSR 1257 12 pulsarinda askar olunan ekzoplanetler boyuk bas herflere PSR 1257 12B ve PSR 1257 12C adlandirilmisdir Bundan basqa ulduza daha yaxin olan yeni planetin askar edilmesinden sonra o D ile deyil PSR 1257 12 A adlandirildi Sonradan bu planetler qarisdirmadan sehv salmadan qacmaq ucun ekzoplanetlerin muasir adlandirma sistemine adlari deyisdirildi Bezi ekzoplanetlerin elave qeyri formal leqeb i olur mes 51 Pegas b qeyri formal olaraq Bellerofont adlandirilir Lakin bu enene genis yayilmayibdir Ekzoplanetlerin xasseleri RedakteAxtaris proqramina daxil edilmis ulduzlarin texminen 10 de planetler askar olunmusdur Musahide texnikasinin tekmillesdirilmesi ve melumatlarin toplanma olcusu uzre onlarin sayi artir 2012 ci ile kutlesi Neptun kutlesi qeder ve ondan kicik olan planetler coxlugu askar edilmisdir Kepler teleskopu ile 2326 namizedden askar olunmus 207 planet texminen Yer olcusundedir 680 i super Yer olcusundedir 1181 i Neptun olcusundedir 203 u Yupiterin olcusu ile muqayise edilir 55 i ise Yupiterden boyukdur Planet nehenglerin sayinin ulduzda olan agir elementlerin metallarin miqdarindan asilligi musahide olunur Qravitasiya mikrolinzalama metodu ile edilen son kesfler qaz nehengler evezine Uran ve Neptun tipli orta kutleli planet sistemlerinin genis yayilmasini soyleyir Avropali astronomlar Lazur sahilli Resedxanadan olan Tristan Qiyonun rehberliyi altinda planetlerin sixligini onlarin ulduzlarindaki metalla muqayise eden zaman mueyyen korrelyasiya oldugunu teyin etmisler Bizim Gunes kimi metalla zengin olan ulduzlarin etrafinda emele gelen planetler kicik nuveye malik olur ulduzlari 2 3 defe cox metalla zengin olan planetler ise daha boyuk nuveye malik olurlar Boyuk eksentrisitetle olan orbitlerde hereket eden ekzoplanetlerden hansilarin ki terkibine bir nece qat madde qabigin tebeqesi mantiya ve nuve maddesi daxildir qabarma quvveleri istilik enerjisini azad ede biler Yer seraitine en yaxin olan ekzoplanet 2009 cu ilde kesf edilmis Qlize 581 c ekzoplanetidir Ilkin qiymetlendirmeye gore onun temperaturu 0 40 s diapazonunda deyisir hemcinin nezeri olaraq bu planetde maye su ehtiyatinin olmasi mumkundur yeni canli heyatin movcudlugu Ekzoplanet sistemleri Redakte51 Peqasa bas ardicilligin ilk gunesebenzer ulduzu hansinin ki etrafinda ekzoplanet askar edilmisdir 8 Andromeda bas ardicilligin ilk ulduzu hansinin ki etrafinda coxplanetli sistem askar edilmisdir Tay Kita en yaxin askar olunmus coxplanetli sistem 5 planet kesfi hele tesdiq olunmayib Ԑ Eridana Gunesi hesab etmesek bu teleskopsuz gorunen planetle olan yaxin ulduzlardan 3 cusudur 55Rako indiki ana onun 5 planeti melumdur onlardan biri 55 Rake olcusu 2 Yer olcusunde tranzit isti qaynar super yerdir µ Jertvennika melum olan en kicik kutleli ekzoplanete malikdir Yer qrupu planetlerine aid oldugu mumkundur Ɣ Sefeya birinci nisbetden six qosa ulduz Komponentlerinden birinde ɣ Sefeye A planet kesf edilib Gliese 876 etrafinda planet sistemi askar olunan birinci qirmizi cirtdan HD 209458 en nezerecarpan ekzoplanetlerden birine mexsusdur HD 209458 b Osiris buxarlanan planetdir OGLE 235 MoA 53 qravitasiyali mikrolinzalama effekti metodu ile askar edilen birinci ulduzdur 2 M 1207 ekstragunes planet sisteminin seklinin ilk alinmasi ehtimal edilir PSR 1257 12 pulsar onun planet sistemi Gunes sisteminin hududlarindan kenarda ilk defe askar edilmisdir Planetlerden birinin kutlesi 0 025 M yer HD 189733 ekzoplanetlerin oyrenilmesi tarixinde ilk defe olaraq HD 189733B planetinin sethi ucun temperatur xeritesi tertib olunmusdur Qlize 581 c Qlize 581 d HD 85512 b ve Kepler 22 b melum ekzoplanetlerden bunlar kifayet qeder Yerle oxsardilar KOI 961d kutlesi hal hazirda 2012 ci ilin oktyabr melum olan ekzoplanetlerden en kiciyidir lt 0 9xM yer WASP 17b ulduzun ozunun firlanmasinin eksi istiqametinde ulduzun etrafinda firlanan ilk askar olunmus planetdir COROT 7b ilk super Yerdir 2009 fevral tranzit metodu ile askar olunub ve olcusu 1 58 Yer olcusundedir GJ 12146 ilk planet okeandir nezeri cehetden HD 10180 bu ulduzun etrafinda max al sayda 9 planet 2012 askar edilib Qlize 581g maye suyun olmasinin boyuk ehtimali olan planet Kepler 10b ilk demir planet sixligi 8 8 qr sm Kepler 11 Lebed burcundeki bizden 613 pazsek mesafede olan ulduzdur Onun etrafinda azi 6 planet firlanir WASP 196 ulduz etrafinda 0 7888399 xYer sutkasi 18 932 saat erzinde firlanan ekzoplanetdir WASP 336 2011 ci ile melum olan en isti qaynar ekzoplanetdir Temperaturu 3200 sYer tipli yaxin ekzoplanetlerin siyahisi Redakte Adi Tesviri Heyata yararligi Ulduz Gunesden mesafesi Alfa Centavra B b 1 Sethinin ferz olunan temperaturu 1200 C Alfa Centavra B 4 37Gliese 876 d 2 Sethinin ferz olunan temperaturu 157 377 C Gliese 876 15Gliese 581 e 3 Olduqca yuksek temperatur sebebinden guman edilir ki atmosferi yoxdur Gliese 581 20Gliese 581 c 4 Subhelidir Yeqin ki yasayis ucun yararli olmayan zonada yerlesir Gliese 581 20Gliese 581 d 5 Mumkundur ki psixroplantdir Heyat ucun yararli zonanin daxilinde yerlesir Gliese 581 20Glize 667 Cc 6 Mumkundur ki mezoplanetdir Gliese 667C 2261 Devy b 7 Ulduza yaxin olma sebebinden olduqca yuksek temperaturludur 61 Devy 28HD 85512 b 8 Mumkundur ki termoplanetdir Qlize667Cc nin kesf olunmasina kimi daha cox heyatayararli planet hesab olunurdu HD 85512 3655 Cancri e 9 Ulduza yaxin olma sebebinden olduqca yuksek temperaturludur 55 Cancri 40HD 40307 b 10 Ulduza yaxin olma sebebinden olduqca yuksek temperaturludur HD 40307 42HD 40307 c 11 Ulduza yaxin olma sebebinden olduqca yuksek temperaturludur HD 40307 42HD 40307 d 12 Ulduza yaxin olma sebebinden olduqca yuksek temperaturludur HD 40307 42 Xabbl neheng ekzoplanetin firlanmasini askarlayib RedakteArizona Universitetinde olan astronomlar Xabbl kosmik teleskopunun komeyi ile Yerden 170 isiq ili mesafede olan neheng ekzoplanetin firlanmasini askar etmisler Alimler genis bucaqli kamerani Xabbl kosmik teleskopunun bortunda istifade ederek 2M1207b planetinin infraqirmizi diapazonda fotometrik sekillerini almislar Musahide 8 saat 40 deqiqe davam etmisdir Kameranin yuksek ayirdetme bacarigi astronomlara ekzoplanetin oz oxu etrafinda firlanmasi sebebinden parlaqliq eyrisinin deyismesini qeyd etmeye imkan vermisdir Buludlar muxtelif yarimdairelerde isigi muxtelif cur eks etdirir ve bu alimlere planetde gunun davam etmesinin 10 11 saat oldugunu teyin etmeye imkan vermisdir bele firlanma sureti Yupiter ve saturnla muqayise edilendir hansiki uygun olaraq 9 9 ve 10 5 saatdir 2M12076 ekzoplanetini kutlesine gore Yupiterin kutlesini 4 defe asir ve cehrayi cirtdanin etrafinda firlanir Neheng planetin orbiti ana ulduzdan 5 a v ve ya 8 milyard km mesafededir Alimler ferz edirler ki 2M1207b ekzoplaneti protoplanet diskinden emele gelmemisdir sonmus cehrayi cirtandir Planetlerin yaranmasi barede 90 ci illere qeder olduqca mentiqli ve duzgun sekil movcud idi lakin ele bu dovrde bizim planetlerin yaranmasi barede baxislarimiza birbasa ve ya dolayisi olaraq toxunan bir nece kesf edildi Birincisi Koyper zolaginin kesfi ikincisi ilk cehrayi cirtdanlarin kesfi ucuncusu diger ulduzlarda protoplanet disklerinin ilkin olaraq birbasa musahidelerinin baslanilmasi ve nehayet en baslicasi bu Gunesdenkenar planetlerin kesf edilmesidir Artiq movcud olmus nezeriyyeye daxil edilmeli olan esas yenilikler onunla bagli oldular ki gunesdenkenar planetler arasinda boyuk miqdarda qaynar Yupiterler kimi adlanan planetler askarlandi Bunlar planet nehenglerdir hansilarinki kutleleri bezen Yupiterin kutlesini ehemiyyetli derecede asirlar ve hansiki oz ulduzlarindan olduqca boyuk olmayan mesafede firlanirlar Onlarin bir coxunun oz ulduzlarindan olan orbitleri Gunes sisteminde Merkurinin Gunesden olan orbitinden yaxindir Planet sistemlerinin oyrenilmesi mueyyen cetinliklerle qarsilasir Cox yaxsi bildiyimiz bizim Gunes sistemi artiq 4 5 milyard ildir ki movcuddur Biz bilmirik ki onun hansi xasseleri anadangelmedir hansilarsa elverisli olaraq elde olunmusdur Diger sozlerle esas ne yaradacagimizi biz bilmirik evvelce ne peyda olub sonra ise Gunes sistemine ne elave olunub Kesf olunmus ekzoplanetlerin ekseriyyeti bizim Gunes sisteminin planetlerinden ya orbitlerinin boyuk yarimoxlarinin kicik qiymetleri ya da orbitlerinin boyuk eksentrisetleri ile ferqlenirler Qaynar Yupiter ler adlanan ekzoplanetler oz ulduzlarina cox yaxin olan orbitlerde yerlesirler Orbitin minimal radiusu texminen 10 defe Merkurinin orbitinin radfiusundan kicikdir Lakin son zamanlar musahidelerin vaxtinin ve deqiqliyinin artmasi neticesinde bizim Gunes sistemine oxsayan planet sistemleri askarlanmisdir Burada Yupiter tipli planet nehengler orbitler uzre kicik eksentrisetlerle ulduzdan bir nece a v mesafede dovr edirler Buna misal olaraq heresinde 5 planet olan HD68988 ve 55 Cnc sistemlerini gostermek olar 55 Cnc 55 Xerceng sisteminde kutlesi 4 Myup olan 55 Cnc d planeti askar edilibdir Bu planetin ulduzdan mesafesi Yupiterin Gunesden olan mesafesinden bir qeder boyukdur orbitinin boyuk yarimoxu a 5 84 a v ve olduqca kicik eksentrisitete malikdir e 0 063 HD68988 sisteminde kutlesi 5Myup Yupiterin orbitine oxsayan a 5 32 a v ve ekzoplanetler ucun tipik olmayan e 0 01 demek olar dairevi yerde qalan planetler ulduza yaxin orbitlerde a lt 0 64 a v yerlesirler 2007 ci ilin payizinda askar edilmis 55 Cnc ulduzunun besinci planetinin kutlesi 45 Myer qederdir Ferzz olunur ki Bu ekzoplanet heyat ucun yararli olan zonada yerlesibdir haradaki temperatur sertleri maye suyun movcud olmasini gosterir Ekzoplanet demek olar dairevi orbite a 0 775 a v malikdir bu Yerin orbitinden bir qeder kicikdir Lakin bu Gunesle muqayisede 55 Cnc ulduzunun bir qeder kicik parlaqligi ile kompensasiya olunur Muasir vasiteler artiq kutlesi Yerin kutlesinden 5 defe boyuk olan GJ581 c planetini askar etmeye imkan vermisdir Lakin bu ancaq o sebebden bas verib ki planet oz ulduzuna olduqca yaxin mesafede a 0 0730 a v yerlesir yeni Merkurinin Gunese olan mesafesinden texminen 5 defe az 2006 ci ilin 27 dekabrinda orbite xususen Yer tipli planetleri askar etmek ucun COROT Convection Rotation and planetary Transits konveksiya firlanma ve planetlerin kecmesi kosmik teleskopu cixarilmisdir Cihazin hessasligi ulduzun isiqlanmasinin deyismesini qeyd etmeye imkan verir ve bu da onun qarsisindan tekce Yerden bir nece defe boyuk olan das planetin kecmesine gosterici ola biler COROT islemesi muddetinde 120 min ulduzu oyrenmelidir Gozlenilir ki COROT un missiyasi erzinde askar edilmis planet sistemlerine EKA nin 2015 ci ilde kosmosa cixarilacaq Darvin elece de NASA nin TPF Terrestrial Planet Finder Yer tipli planetleri axtarmaq layihesi uzre nezerde tutulmus infraqirmizi teleskoplar sistemlerinin komeyi ile musahideler davam etdirilecekdir Her iki layihenin meqsedi ekzoplanetleri bilevasite musahide etmek ve onlarda heyatin olmasini axtarmaqdir 2009 cu ilde kosmosa buraxilmis Kepler kosmik stansiyasinin komeyi ile Yer tipli ve ondan kicik olcude yuzlerle planetin heyat zonasi mesafesinde askar edilmesi nezerde tutulubdur Subhe yoxdur ki musahide periodnun uzunlugunun ve deqiqliyinin artirilma olcusune gore Gunes sistemine oxsayan planet sistemlerinin sayi artacaqdir Esas odur ki gunesdenkenar planet nehenglerin ekser coxlugu metalligi gunesdekinden daha yuksek ve ya beraber olan ulduzlarin etrafinda askar edilmisdir Metalliq heliumdan agir olan butun elementlerin toplam mezmunu nisbi konsentrasiyasi Adeten ulduzun metalligi Gunese nisbetde olculur ve texminen lg Z Zo dir Bu fakt planet nehenglerin onlarin Gunes sisteminde iki pilleli prosesin komeyi ile yaranmasina oxsar planet sistemlerinde yaranmasina guclu arqument verir baslangicda berk cisimlerin akkresiyasi yolu ile kutlesi bir nece Yer kutlesinde olan planet nuveleri emele gelir sonra ise bu nuvelere qazin suretli akkresiyasi bas verir Safronov 1969 Ruskol 1982 Zin 2004 Zisseker 2007 Eger planet nehenglerin yaranmasi qaz toz diskinde qravitasiya dayaniqsizligi yolu ile bas vermisdirse Boss 2001 onda planet nehenglerin yaranma ehtimali ulduzun ve diskin metalligindan asili olmamalidir Bele ki musahide olunan gunes tipli ulduzlarin istenilen metalliginda ulduzetrafi disklerde qazin miqdari toz komponentinin miqdarindan olduqca coxdur 2 Istinadlar Redakte Irina Yakutenko 2011 02 03 Zapolnyaya pustotu Lenta ru 2012 07 04 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 09 28 parameter ignored 1 2 3 4 5 6 Kamal Huseynov Ekzoplanetler 1 2 Mesimova A B Gunes sisteminden kenar planetler Menbe https az wikipedia org w index php title Ekzoplanet amp oldid 6077168, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.