fbpx
Wikipedia

Qara dəlik

Avqust 12, 2021

Qara dəlik — zərrəciklər və işıq kimi elektromaqnit dalğaların içindən qaça bilmədiyi güclü qravitasiyaya sahib fəza-zamanın bir nahiyəsi. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə görə, kifayət qədər kompakt kütlə fəza-zamanı deformasiya edərək bir qara dəlik formalaşdıra bilər. Heç bir obyektin qaçışının mümkün olmadığı bölgənin sərhədinə hadisə üfüqü deyilir. Hadisə üfüqü onu keçən obyektin vəziyyətinə böyük ölçüdə təsir göstərməsinə rəğmən, lokal olaraq aşkar edilə bilən xüsusiyyətlər müşahidə edilmir. Bir çox cəhətdən, qara dəlik işığı əks etdirmədiyi üçün ideal qara cisim kimidir. Üstəlik, əyri fəza-zamanda kvant sahə nəzəriyyəsi proqnoz edir ki, qara dəlik kütləsi ilə tərs mütənasüb şəkildə, qara cismin şüalandırdığı istilik ilə eyni spektrumda Hokinq radiasiyası yayır. Bu temperatur ulduz qara dəlikləridə milyardlarla kelvinə bərabər olduğuna görə onların müşahidə edilməsini imkansızlaşdırır.

İlk dəfə 10 aprel 2019-cu ildə yayımlanan Hadisə Üfüqü Teleskopu vasitəsi ilə çəkilmiş ifrat rnəhəng elliptik qalaktika Messier 87-nin mərkəzində yerləşən təxminən 7 milyard Günəş kütləsinə sahib ifrat kütləli qara dəliyin şəkli.
Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi
Qravitasiya
Riyazi ifadə
Kosmologiya
Simulyativ olaraq qara dəliyin yaratdığı qravitasiya bükülməsinin ətrafdakı qalaktikanın görüntüsünü bükməsi
Hadisə üfüqü sadəcə 75 kilometr genişliyində olmasına baxmayaraq 10 günəş kütləsinə sahib dönməyən bir qara dəliyin 600 kilometr uzaqlıqdan simulyativ görünüşü. Bu kütlədə bir qara dəliyin bu uzaqlıqda yaratdığı təcil Yer səthindəkinin təxminən 400 milyon qatıdır.
Eynşteyn halqası (işığın deformasiyası): Qara dəliyin arxasında yerləşən ulduzdan çıxan işıq şüası bizə qara dəliyin qravitasiya təsiriylə ikiyə bölünərək çatır. Bu səbəbdən o ulduzu cüt görürük. Qara dəlik və ya bir başqa qalaktika kimi cazibə mənbələrinə görə işıq şüalarına edilən bu cür qravitasiya müdaxiləsinə və zahiri nəticələrə qravitasiya lensi təsiri deyilir.

Qravitasiya sahəsi işığın qaça bilməyəcəyi qədər güclü olan cisimlər ilk dəfə 18-ci əsrdə Con Mixel və Pyer Simon Laplas tərfindən nəzərə alındı. Qara dəliyi xarakterizə edən ümumi nisbiliyin ilk müasir həlli 1916-cı ildə Karl Şvartsşild tərəfindən tapılmışdır, ancaq heç bir şeyin qaça bilməyəcəyi fəza bölgəsi olaraq şərhi ilk dəfə Devid Finkelştein tərəfindən 1958-ci ildə nəşr edildi. Qara dəliklər çoxdan bəri riyazi maraq hesab olunurdu; 1960-cı illərdə nəzəri tədqiqatlar ümumi nisbiliyin ümumi proqnozu olduğunu göstərdi. 1967-ci ildə Coselin Bell Bernell tərəfindən neytron ulduzların kəşf edilməsi, mümkün astrofiziki reallıq olaraq qravitasiya nəticəsində çökmüş kompakt cisimlərə maraq oyatdı.

Qara dəliklərin sinqulyarlıqlarına görə üçölçülü olmadıqları və sıfır həcmli olduqları qəbul edilir. Qara dəliklərin daxilində zamanın yavaş irəlilədiyi və ya ümumiyyətlə irəliləmədiyi təxmin edilir. Qara dəliklər Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsi ilə təsvir edilir. Birbaşa müşahidə edilə bilmirlər. Onlar müxtəlif dalğa uzunluqları istifadə edən bilavasitə müşahidə üsulları sayəsində kəşf edilmişdir. Bu üsullar eyni zamanda ətraflarında yaranan varlıqların da müşahidə edilməsini təmin etmişdir. Məsələn, bir qara dəliyin potensial quyusunun çox dərin olması səbəbi ilə yaxınlığında yaranan böyümə diskinin üzərinə düşən maddələr diskin çox yüksək temperatura çatmasına səbəb olacaq. Bu da yayılan rentgen şüalarının təyin edilməsi ilə diskin (və dolayı olaraq qara dəliyin) aşkar olunmasını təmin edəcək. Hal-hazırda qara dəliklərin varlığı bu problemlə maraqlanan astrofiziklər və nəzəri fiziklərdən ibarət olan elmi birliyin demək olar ki, bütün fərdləri tərəfindən təsdiq edilərək dəqiqlik qazanmış vəziyyətdədir.

Təqdimat və terminologiya

Qara dəlik sinqulyar qravitasiya adlanan bir nöqtəyə cəmlənmiş kütləyə sahibdir. Bu kütlə mərkəzi sinqulyar qravitasiya olan və qara dəliyin hadisə üfüqü adlanan bir kürəni yaradır. Bu kürə qara dəliyin fəzada tutduğu yer kimi də başa düşülə bilər. Kütləsi Günəşin kütləsinə bərabər olan bir qara dəliyin radiusu təxminən 3 km-dir.[1]

 
Bir ulduz qara dəliyinin Böyük Magellan Buludu istiqamətindəki fəzada simulyativ görünüşü. Qara dəliyin ətrafındakı bir çevrənin iki qövs formasında görünüşü "cazibə lensi təsiri" səbəbi ilə yaranmışdır. Yuxarıda yerləşən Süd Yolu qalaktikası xeyli “bükülmüş” vəziyyətdədir; belə ki, Cənub Xaçı bürcü (yuxarıda, solda yerləşən bürc) kimi bəzi bürclərin tanınması xeyli çətinləşmişdir. Qara dəliyin arxasındakı HD 49359 ulduzu yenə eyni təsirlə iki ulduz kimi görünür. Bu ulduzun və Böyük Buludun görünən iki ulduz formasında əksi qara dəliyi əhatə edən “Eynşteyn halqası” adlanan dairəvi qurşaq üzərində yerləşir.

Ulduzlar arasındakı milyonlarla kilometr məsafəni nəzərə alsaq, bir qara dəliyin başqa bir kosmik cismə göstərdiyi cazibə təsiri bu qara dəliklə eyni kütləyə sahib olan başqa bir kosmik cismin göstərdiyi cazibə təsiri ilə eyni ədədi qiymətə malikdir. Yəni, qara dəlikləri müqavimət göstərilə bilməyən bir kosmik “aspirator” olaraq düşünmək düzgün deyil. Məsələn, Günəşin yerində onunla eyni kütləyə sahib bir qara dəlik olsa, Günəş sistemindəki planetlərin orbitlərində hər hansı bir dəyişiklik olmayacaq.

Bir çox qara dəlik növü mövcuddur. Bir ulduzun daxilinə (öz içinə) çökməsi ilə yaranan qara dəliyə ulduz qara dəliyi deyilir. Bu qara dəliklər qalaktikaların mərkəzində olsa, bir neçə milyardlıq günəş kütləsi kimi nəhəng bir kütləyə sahib ola bilər və bu vəziyyətdə nəhəng qara dəlik (və ya qalaktik qara dəlik)[2] adını alar. Kütləsi ədədi qiymətcə bu iki növ qara dəliyin kütlələri arasında olan (yəni, kütləsi təqribən bir neçə min günəş kütləsinə bərabər olan) üçüncü növün mövcud olduğu düşünülür və bu növə orta kütləli qara dəlik[3] deyilir. Ən aşağı kütləli qara dəliklərin isə kainat tarixinin başlanğıcındakı Böyük Partlayışda yarandıqları düşünülür və bunlara da ilkin qara dəlik[4] adı verilir. Lakin ilkin qara dəliklərin varlığı hal-hazırda təsdiqlənmiş deyil.

Bir qara dəliyi birbaşa müşahidə etmək mümkün deyil. Bilirik ki, bir cismin görünməsi üçün özündən işıq çıxmalı və ya özünə gələn işığı əks etdirməlidir, amma qara dəliklər üzərinə düşən işıqlarla yanaşı çox yaxınından keçən işıqları da udur. Qara dəliyin varlığı ətrafındakı cazibə performansından (məhsuldarlığından), xüsusilə, mikrokvazarlarda və aktiv qalaktika nüvələrində qara dəlik üzərinə düşən yaxınlıqdakı maddənin yüksək dərəcədə qızmış olmasından və güclü bir şəkildə rentgen şüaları yaymasından başa düşülür. Beləliklə, müşahidələr nəhəng və ya kiçik ölçülərdəki bu cür cisimlərin varlığı fikrini irəli sürür. Bu müşahidələrə uyğun gələn və ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə tabe olan cisimlər yalnızca qara dəliklərdir.

Tarixi

 
Qu X-1 qoşa ulduzu

Qara dəlik anlayışı ilk olaraq XVIII əsrin sonunda Nyutonun ümumdünya cazibə qanunu əhatəsində yaranmışdır. Lakin o dövrdə məsələ yalnızca ikinci kosmik sürətin işıq sürətindən daha böyük olmasını təmin edə bilən kütləli cisimlərin var olub-olmadığını bilmək idi. Yəni qara dəlik anlayışı ancaq 20-ci əsrin əvvəllərində və xüsusilə Albert Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin ortaya atılması ilə fantastik bir anlayış olmaqdan çıxmışdır. Eynşteynin işlərinin yayımlanmasından qısa müddət sonra Karl Şvartsşild tərəfindən Eynşteyn sahə tənliklərinin mərkəzi bir qara dəliyin varlığını ehtiva edən bir həll yayımlanmışdı.[5] Qara dəliklər üstündə ilk əsas işlər 1960-cı illərə söykənir. Çünki yalnız bu zamanlarda varlıqları haqqında ilk əsaslı əlamətlərin müşahidələrini etmişdilər. İçində qara dəlik saxlayan bir cismin ilk müşahidəsi[6][7] 1971-ci ildə Uhuru peyki tərəfindən edildi. Peyk Qu bürcünün ən parlaq ulduzu olan Qu X-1 qoşa ulduzunda rentgen şüaları mənbəyi olduğunu təyin etmişdi. Lakin "qara dəlik" termini daha əvvəlcədən, 1960-cı illərdə amerikalı fizik Kip Torn vasitəsilə ortaya atılmışdı. Bu terminin terminologiyaya yerləşməsindən əvvəl “qara dəlik” əvəzinə “Şvartsşild cismi” və “qapalı ulduz” terminləri istifadə edilirdi.

Xüsusiyyətlər

 
Süd Yolunun mərkəzindəki qara dəlik qaz buludlarını parçalayır (2006, 2010 və 2013-cü illərin müşahidələri uyğun olaraq mavi, yaşıl və qırmızı olaraq göstərilir).

Qara dəlik digər astrofiziki cisimlər kimi bir cisimdir. Qara dəlik birbaşa müşahidəsinin çox çətin olması və mərkəzi bölgəsinin fizika qanunları ilə qənaətbəxş formada təsvir edilə bilməməsi ilə xarakterizə edilir. Mərkəzi bölgəsinin təsvir edilə bilməməsindəki ən vacib faktor mərkəzində bir sinqulyar qravitasiyanın olmasıdır. Bu sinqulyar qravitasiya ancaq bir kvant cazibəsi qanunu ilə təsvir edilə bilər, amma hal-hazırda belə bir qanun yoxdur.[8] Buna baxmayaraq, tətbiq edilən müxtəlif dolayı üsullar sayəsində ətraf-mühitdə hökm sürən fiziki şərait və ətrafındakı sahəyə və cisimlərə təsiri mükəmməl bir formada təsvir edilə bilir.

Digər bir tərəfdən qara dəliklər çox az sayda parametrlərlə təsvir edildiklərinə görə təəccübləndirici cisimlərdir. Yaşadığımız kainatdakı təsviri yalnızca üç parametrə bağlıdır: kütlə, elektrik yükü və impuls momenti. Qara dəliklərin bütün digər parametrləri (ölçüsü, forması və s.) bunlarla təyin olunur. Bir müqayisə aparsaq, məsələn, bir planetin təsvir edilməsində yüzlərlə parametrdən danışıla bilər (kimyəvi birləşmələr, elementlərin fərqlənməsi, konveksiya, atmosfer və s.). 1967-ci ildən bəri qara dəliklər yalnız bu üç parametrlə xarakterizə edilirlər ki, bu da 1967-ci ildə Uerner İsrael tərəfindən ortaya atılan absurd nəzəriyyəsi[9] sayəsində edilir. Bu, uzun məsafəli fundamental qarşılıqlı təsirlərin yalnız cazibə qüvvəsi və elektrodinamikanın olmasını da izah edir; qara dəliklərin ölçülə bilən xüsusiyyətləri yalnız bu qüvvələri xarakterizə edən parametrlərlə, yəni kütlə, elektrik yükü və impuls momenti ilə verilir.

Bir qara dəliyin kütlə və elektrik yükü ilə əlaqəli xüsusiyyətləri "klassik" (ümumi nisbiliyin olmadığı) fizikanın tətbiq edilə bilən adi xüsusiyyətləridir: qara dəliyin kütləsinə uyğun olaraq bir cazibə sahəsi və elektrik yükünə uyğun olaraq bir elektrik sahəsi vardır. Buna baxmayaraq, impuls momenti təsiri ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə xas bir xüsusiyyət daşıyır: öz oxu ətrafında dönən bəzi kosmik cisimlər ətraflarındakı fəza-zamanı[10] da əymək meylindədir. Lens-Tirrinq təsiri[11] adlanan bu fenomen hələ ki Günəş sistemində müşahidə edilmir.[12] Öz oxu ətrafında dönən qara dəliyin ətrafındakı fəzada bu fenomen inanılmaz ölçülərdə reallaşmaqdadır ki, bu sahəyə “güc bölgəsi” (fr. ergorégion) və ya “güc kürəsi”[13] adı verilir.

Qalaktik bir qara dəliyin kütləsi, əsasən, balcdakı maddənin kütləsinin təxminən mində birinə bərabərdir.

Dönmə və yüklərinə görə təsnifi

Qara dəliklər bəzi parametrləri (impuls momenti (L), elektrik yükü (q) və həmişə sıfırdan böyük olan kütləsi (m)) vardır ki, bunlara görə müəyyən edilən fərziyyəyə əsasən qara dəliklərin dörd növü vardır.
  m > 0
  L = 0 L ≠ 0
Q = 0 Şvartsşild qara dəliyi Kerr qara dəliyi
Q ≠ 0 Reysner-Nordström qara dəliyi Kerr-Nyumen qara dəliyi

Bir qara dəliyin bütün xüsusiyyətlərini müəyyən edən üç amil vardır: kütləsi, impuls momenti və elektrik yükü. Bir qara dəliyin kütləsi hər zaman sıfırdan böyükdür. Digər amillərin sıfır ya da sıfırdan böyük olmasına görə qara dəlikləri dörd sinifə ayırmaq mümkündür.

İmpuls momenti və elektrik yükü sıfıra bərabər olan qara dəliklərə Şvartsşild qara dəliyi deyilir. Bu ad 1916-cı ildə belə cisimlərin varlığı fikrini ortaya atmış olan Karl Şvartsşildə ithafən verilmişdir.

Qara dəliyin elektrik yükü sıfırdan fərqli, impuls momenti isə sıfıra bərabər olsa, Reysner-Nordström qara dəliyi növü ortaya çıxır. Elmə məlum olan heç bir proses daxilində belə davamlı elektrik yüklü sıxılmış bir cisim yaratmaq mümkün olmadığına görə bu cür qara dəliklər varsa belə, astrofizikanın maraq dairəsinə daxil deyil. Qara dəlik ətrafındakı əks elektrik yüklərini udaraq zaman keçdikcə elektrik cəhətdən neytrallaşa bilər.[14] Nəticə olaraq, Reysner-Nordström qara dəliyi kainatda mövcud olmaq ehtimalı az olan nəzəri bir cisimdir.

Qara dəliyin impuls momenti sıfırdan fərqli olarsa (yəni öz oxu ətrafında dönərsə) və elektrik yükü olmazsa Kerr qara dəliyi növü ortaya çıxır. Bu ad 1963-cü ildə bu cür cisimləri xarakterizə edən düsturu tapan Yeni Zellandiyalı riyaziyyatçı Roy Kerrə ithafən verilmişdir. Reysner-Nordström və Şvartsşild qara dəliklərinin əksinə Kerr qara dəliyi astrofiziklərin maraq dairəsinə daxil olmuşdur. Çünki qara dəliklərin yaranma və təkamül nümunələri onların ətraflarındakı maddəni bir böyümə diski[15] vasitəsilə udmaq meylində olduqlarını və maddələrin böyümə diskinə qara dəliyin fırlanma istiqamətində spiral cızaraq düşdüklərini göstərir. Beləliklə, maddə özünü udan qara dəliyin impuls momenti ilə əlaqə qurur. Bu vəziyyətdə astronomiyanın maraqlana biləcəyi qara dəliklər yalnızca Kerr qara dəlikləridir.

Buna baxmayaraq, bu qara dəliklərin impuls momentlərinin hərtərəfli zəiflədiyi hallarda, təbii olaraq, Şvartsşild qara dəliklərini xatırlatmaları mümkündür.

Dördüncü növ qara dəlik Kerr qara dəliyinin elektrik yükünə sahib olan növüdür. Buna Kerr-Nyumen qara dəliyi deyilir. Kerr-Nyumen qara dəliklərinin də var olmaq ehtimalı çox zəif olduğuna görə bu növə də çox maraq göstərilmir.

"Qara" və "dəlik"

Qara dəliklərin varlığı iddiası Con Miçell[16] və Pyer Simon Laplas tərəfindən bir-birlərindən xəbərsiz olaraq, hələ 18-ci əsrdə irəli sürülmüşdü. O vaxtlar ikinci kosmik sürətin[17] işıq sürətindən daha çox ola biləcəyi, yəni işığın belə qaça bilməyəcəyi qədər güclü təsirli kosmik cisimlərin varlığı düşünülürdü. İşığın qara dəlik tərəfindən cəzb edilməsi faktında bir gücdən əlavə, "Eynşteyn balansı", "qırmızı yerdəyişmə" və ya "cazibə qırmızı yerdəyişməsi"[18] kimi adlarla göstərilən işığın (fotonların) cazibə sahəsinin təsiri ilə məruz qaldığı bir dəyişiklikdən danışılır. Cazibə sahəsi təsiri ilə yaradılan bu balans və ya dəyişiklikdə işıq bir qara dəliyin potensial quyularından[19] çıxmağa çalışarkən enerji tamlığını itirir. Burada kainatın genişlənməsindən danışıla bilər. Kainatın genişlənməsi deyəndə, yəni uzaq qalaktikalarda müşahidə edilən və çox dərin potansial quyuların olmadığı bir kainat genişlənməsindən yaranan genişləməyə nəzərən bir az fərqli təbiətdə bir qırmızılaşma dəyişikliyi nəzərdə tutulur. Bu xüsusiyyət də qara dəliyin "qara" cəhətinə çox uyğun gəlir, çünki bir qara dəlik işıq yaya bilmir. Buna görə də "qara dəlik" adına "qara" sifəti əlavə edilmişdir. Bu, işıq üçün olduğu qədər, maddə üçün də əsaslıdır; çünki bir dəfə qara dəlik tərəfindən çəkilməyə başladıqdan sonra heç bir hissəcik o qara dəlikdən qaça bilmir. Bu da qara dəliyə "dəlik" adının verilməsinin səbəbidir.

Hadisə üfüqü

  Əsas məqalə: Hadisə üfüqü
 
Qara dəlikdən uzaqdakı bir zərrəcik hər hansı bir istiqamətdə hərəkət edə bilər.
 
Qara dəliyə yaxınlaşdıqca fəza-zaman onu deformasiya etməyə başlayır.
 
Hadisə üfüqünün içində bütün yollar zərrəciyi qara dəliyin mərkəzinə sövq edər. Zərrəcik üçün qaçış yoxdur.
 
Dönən qara dəliyin ətrafındakı iki səth. İç sfera statik sərhəddir (hadisə üfüqü). Erqosferanın iç sərhədidir. Qütblərdə hadisə üfüqünə toxunan oval formada səth isə erqosferanın digər sərhədidir. Erqosferanın içindəki bir zərrəcik fəza-zaman dreyfində olub dönməyə məcbur edilir (Penrouz müddəti).

İşıq və maddənin artıq qaça bilmədiyi bölgəni sərhədləyən qurşağa hadisə üfüqü[20] deyilir. Hadisə üfüqü hər hansı bir fiziki araşdırma edə bilmədiyimiz bir kosmik parçadır. Nə hadisə üfüqünün ətrafını məlum olan qanunlarla izah etmə imkanı var, nə də orada nə olub bitdiyini bilməyin bir yolu var. Bir hadisə üfüqü ulduzun çökməzdən əvvəlki kütləsi ilə düz mütənasibdir. Məsələn, kütləsi 10 günəş kütləsi olan bir ulduz içə çöküb qara dəlik halına gəldiyində diametri 60 kilometr olan bir hadisə üfüqünə sahib olur. Qara dəlik maddə udduqca hadisə üfüqünü genişləndirir. Hadisə üfüqü genişləndikcə daha güclü cazibə sahəsinə sahib olur. Qara dəliyin hadisə üfüqündə, nəzəri olaraq, zaman tamamilə dayanır. Bəzi qara dəliklərdə iki hadisə üfüqü vardır.

Bəziləri "hadisə üfüqü" termini yerinə qara dəliyə çox da uyğun olmayan “qara dəliyin səthi” terminini istifadə edirlər. Terminin uyğun olmamasının səbəbi bir qara dəliyin planet və ya ulduzdakı kimi qatı və ya qazlardan təşkil olan bir səthinin olmamasıdır. Lakin burada bəzi xüsusi xüsusiyyətlər göstərən bir bölgədən danışılmır; bir müşahidəçi qara dəliyə üfüqü aşacaq qədər yaxınlaşsa, özünə səth təəssüratı verə biləcək heç bir xüsusiyyət və ya dəyişiklik hiss edə bilməyəcək. Buna görə də geri dönmə cəhdini edəndə, artıq bu bölgədən qaça bilməyəcəyini anlayacaq. Bu sanki "dönüşü olmayan nöqtə"dir.[21] Bu vəziyyət axıntısı güclü bir dənizdə axıntıdan xəbərsiz bir üzgüçünün vəziyyətinə bənzədilə bilər.

Digər bir tərəfdən hadisə üfüqünün sərhədinə yaxınlaşmış bir müşahidəçi qara dəlikdən müəyyən qədər uzaqda duran bir müşahidəçiyə nəzərən zamanın daha fərqli bir şəkildə keçdiyini hiss edəcək. Qara dəlikdən uzaqda olan müşahidəçinin digərinə sabit aralıqlarla (məsələn, bir saniyə ara ilə) işıq işarələri yolladığını qəbul edək: qara dəliyə yaxın müşahidəçi bu işarələri həm daha enerjili (işığın qara dəliyə düşmək üzrə yaxınlaşdıqca maviyə sürüşməsi[22] nəticəsiylə bu işıq işarələrinin tezliyi daha yüksək olacaq), həm də ardıcıl işarələrin aralarındakı zaman aralığı daha qısalmış (bir saniyədən daha az) olaraq alacaq. Yaxın müşahidəçi uzaqdakına nəzərən zamanın daha sürətli keçdiyini görəcək. Uzaqdakı müşahidəçi də, əksinə, digərində meydana gələn şeylərin get-gedə daha yavaş olduğunu, zamanın daha yavaş keçdiyini görəcək.

Uzaqdakı bir müşahidəçinin bir obyektin qara dəliyə doğru düşməyini müşahidə edəndə müşahidəçiyə görə "cazibə qırmızı yerdəyişməsi" və "zamanın genişlənməsi" təsirləri birləşəcək: obyektdən çıxan işarələr get-gedə qırmızı, get-gedə sönük (uzaqdakı müşahidəçiyə çatmazdan əvvəl get-gedə artan enerji itkisi ilə çıxarılan işıq) və get-gedə aralıqlı olacaqdır. Yəni, praktikada müşahidəçiyə çatan işıq fotonlarının sayı sürətlə azalacaq və obyektin qara dəliyə basdırılıb görünməz olduqdan sonra tükənəcək. Obyektin hələ hadisə üfüqü sərhədində hərəkətsiz durduğunu görən uzaqdakı müşahidəçinin onun düşməsinə mane olmaq üzrə hadisə üfüqünə yaxınlaşması mənasız olacaq.[23]

Qara dəliyin sinqulyarlığına yaxınlaşan bir müşahidəçiyə təsir etməyə başlayan faktora qabarma-çəkilmə təsiri deyilir.[24] Bu təsir cazibə sahəsinin homogen olmayan bir quruluşa sahib olması səbəbi ilə obyektin qeyri-formallaşmasına (təbii formasını itirməsinə) səbəb olur. Bu qabarma-çəkilmə təsiri bölgəsi böyük qara dəliklərdə tamamilə hadisə üfüqündə yerləşir; lakin xüsusilə ulduz qara dəliklərində[25] hadisə üfüqünün sərhədini də aşaraq təsir edir.[26] Bu səbəbdən ulduz qara dəliyinə yaxınlaşan bir kosmonavt daha hadisə üfüqünə keçmədən parçalanacaq. Nəhəng qara dəliyə yaxınlaşan bir kosmonavt isə hadisə üfüqünə asanlıqla giriş edə biləndən sonra qabarma-çəkilmə təsiri ilə qarşılaşaraq yox olacaq.

Sinqulyarlıq

 
Sinqulyarlıq, hadisə üfüqü və erqosfera (güc kürəsi). Dönən qara dəliklərdə və elektrik yüklü qara dəliklərdə iki üfüq olduğu qəbul edilir.

Qara dəliklərin mərkəzində qravitasiya sahəsinin və kosmik bükülmələrin ("əyilmələrin")[27] sonsuz hala gəldiyi bir bölgə var. Bu bölgə sinqulyar qravitasiya[28] adlanır. Bu bölgə ümumi nisbilik nəzəriyyəsi çərçivəsində çox yaxşı müəyyən edilməmişdir. Çünki ümumi nisbilik nəzəriyyəsi fəza-zaman bükülməsinin sonsuz olduğu bölgələri təsvir edə bilmir. Onsuz da ümumi nisbilik nəzəriyyəsi kvant mənbəli cazibə təsirlərini ümumi olaraq nəzərə alan bir nəzəriyyə deyil. Fəza-zaman bükülməsi sonsuza doğru meyillənəndə məcburi olaraq kvant təbiətli təsirlərə tabe olur. Nəticədə sinqulyar qravitasiyanı düzgün bir formada izah edə biləcək tək nəzəriyyə bütün kvant təsirlərini nəzərə alan bir cazibə nəzəriyyəsi ola bilər.

Dolayı yolla hal-hazırda sinqulyar qravitasiyanın tərifi verilməyib.[29] Həmçinin, bu bilinir ki, necə ki, qara dəliyə girib içinə yerləşmiş maddə çölə çıxmırsa, sinqulyar qravitasiya da qara dəliyin içinə yerləşdikcə qara dəliyin çölünə təsir etmir.

Sinqulyar qravitasiya sirlərini hələ də qoruyur. Çünki bu tam olaraq təsvir edilməyib və ümumi nisbilik nəzəriyyəsi bütün cazibə fenomenlərini təsvir etməkdə kafi deyil. Bütün bunlar qara dəliyin bizim tərəfimizdə yerləşən hadisə üfüqünə görə onları təsvir etməyimizə bir maneə yaratmır.

Yaranması

Ulduzların ölümü
Ulduzun kütləsi Diametri Sıxlıq Son məhsul
M* < 0,8 Mʘ 10-103 qr/sm3 Qəhvəyi cırtdanlar və ya qara cırtdanlar
0,8 Mʘ < M* < 1,44 Mʘ 7000 km 106 qr/sm3 Ağ cırtdanlar
~1,35 Mʘ < M*< ~2,1 Mʘ 10–20 km 8x1013-2x1015 qr/sm3 Neytron ulduzu
M* < ~3 Mʘ 4 km > 1016 qr/sm3 Qara dəlik

Qara dəliklərin reallıqda olması ehtimalı ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə aid bir nəticə deyil; qravitasiyadan bəhs edən, demək olar ki, bütün digər real fiziki qanunlar da onların varlığının ehtimalının böyük olduğunu göstərir. Digər qravitasiya qanunları kimi ümumi nisbilik nəzəriyyəsi də qara dəliklərin varlığını proqnozlaşdırmaqla kifayətlənməyib onların kosmosun bir bölgəsində sıxılmış maddədən yaranmış ola biləcəyi fikrini irəli sürür. Məsələn, Günəş diametri təxminən 3 kilometr olan bir kürə içinə (yəni həcminin 4 milyonda biri qədər həcmi olan bir kürəyə) sıxışdırılmış olsa, bir qara dəlik halına gələr. Hətta Günəşi 1 sm³ (kub-santimetr) həcminə sıxışdıra bilsək, bu dəfə 1 sm³-lik bir qara dəlik düzəltmiş olarıq. Lakin bu vəziyyətdə Günəş sistemindəki planetlərin orbit hərəkətlərində bir dəyişiklik olmayacaq; yəni sistemimizdəki planetlər bu 1 sm³-lik qara dəliyin Günəşinkinə bərabər cazibə qüvvəsi ilə orbitlərində fırlanmağa davam edəcək. Bir başqa nümunədə Dünya bir neçə kub-santimetrlik bir həcm içinə sıxışdırılmış olsa, o da bir qara dəlik halına gələcək.

 
Ulduzun içinə çökərək qara dəliyə çevrilməsi

Astrofizikada qara dəlik bir cazibə içə çökməsinin son mərhələsi olaraq nəzərə alınır. Ulduzların təkamül müddətinin sonu sahib olduqları kütləyə görə müəyyən edilir. Təkamül müddətinin son mərhələsinə yaxınlaşmış ulduzlarda maddənin sıxılması sonunda kütlələrinə görə iki hal yaranır: bunlar ya ağ cırtdan, ya da sonradan qara dəliyə çevrilə biləcək neytron ulduzudur. Ağ cırtdanı qravitasiyaya qarşı tarazlıq halında tutan şey elektronların reqressiya (geriləmə, tənəzzül) təzyiqidir.[30] Neytron ulduzu halındadırsa, nukleonların reqressiya təzyiqindən danışılmır, çünki tarazlıq halını saxlayan təsir güclü qarşılıqlı təsirdir.[31]

Lakin təkamül müddətində çevrilmə anındakı ulduz müəyyən bir kritik kütləni aşanda (kütləsi yetərincə böyük olanda), əgər cazibə gücü təzyiq təsirini aşa biləcək qədər böyükdürsə, bir qara dəlik yarana bilər. Bu vəziyyətdə elmə məlum olan heç bir qüvvə tarazlığı yaratmağa bəs etməz və həmin cisim öz içinə çökər. Praktikada bir çox formada yarana bilər:

  • Bir neytron ulduzuna (müəyyən bir kritik kütləyə çatana qədər) başqa bir ulduzdan çıxan maddənin əlavə olunması ilə yarana bilər;
  • Bir neytron ulduzunun başqa bir neytron ulduzu ilə birləşməsi ilə yarana bilər (çox nadir, apriori bir fenomendir);
  • Böyük bir ulduzun özəyinin birbaşa qara dəlik halında içə çökməsi ilə yarana bilər.[32]
 
Sənətkarın qara dəliyin yaranması barədə təəssüratı

1980-ci illərdə neytron ulduzlarındakından da daha çox sıxılmış bir maddənin varlığı mövzusunda bir hipotez ortaya atılmışdı. Bu maddə "qəribə ulduzlar"[33] da adlanan kvark ulduzlarındakı sıxılmış maddə idi. Bu mövzuda 1990-cı illərdən etibarən dəqiq tapıntılar aşkar edilmişdir; lakin bu tapıntılar ulduz növündəki müəyyən bir kütlənin təkamülünü qara dəlik halında içə çökməsi ilə tamamlaması mövzusunda əvvəlcədən məlum olanları dəyişdirməmişdi. Dəyişdirdiyi şey yalnız kütlənin miqdarı haqqında hədd olmuşdur.

2006-cı ildə kütlələrinə bağlı olaraq qara dəliklər 4 sinifə ayırd edilmişdir: ulduz qara dəlikləri, nəhəng qara dəliklər, orta kütləli qara dəliklər və ilkin (ya da mikro) qara dəliklər.

Ölçülərinə görə təsnifi

Ulduz qara dəlikləri

  Əsas məqalə: Ulduz qara dəlikləri
 
M87 qalaktikasından çıxan bu axış təqribən kütləsi üç milyard günəş kütləsinə bərabər olan nəhəng bir qara dəliyin təsiri ilə yaranmışdır. Axışın yalnızca bizə doğru istiqamətlənən bir tərəfi görünür.

Ulduz qara dəliklərinin kütləsi təqribən bir neçə günəş kütləsinə bərabərdir. Ölümə yaxınlaşan bir ulduz əgər üç Günəş kütləsindən daha ağırdırsa, neytron ulduzu səviyyəsində qala bilməz, nüvəsindəki reaksiya və sıxlıq artması davam edər və qara dəlik halına gələr. Ulduz qara dəliyi ağır (təxminən 10 və ya daha çox günəş kütləsi ağırlığında) bir ulduzun qalığının qravitasiya içə çökməsindən sonra yaranır. Ulduzun nüvəsində termonüvə reaksiyaları ilə yanma tamamlandığı zaman yanacaq qalmadığı üçün ifrat yeni ulduz yaranır. Bu ifrat yeni ulduz da özündən sonra sürətlə içə çökə biləcək bir nüvə qoya bilər.

1939-da Robert Oppenheymer bu nüvənin müəyyən bir həddən daha yüksək bir kütləyə sahib olması qravitasiya gücünün özünü tamamilə bütün digər güclərin üstünə daşıyacağını və bir qara dəlik yaranacağı fikrini irəli sürmüşdür.[34]

Bir qara dəlik yaratmaq üzrə içə çöküş “qravitasiya dalğaları”[35] yaymaq əlverişli bir vəziyyətdir. Bu dalğaların yaxın zamanda Kaşinadakı (İtaliya) Virgo[36] və ya amerikan LIGO[37] “interferometr” kimi bəzi dedektor cihazlarıyla aşkar edilə biləcəyi düşünülür. Ulduz qara dəlikləri hal-hazırda "X ikiqat ulduzları"nda[38] və "mikrokvazar"larda[39] müşahidə edilir və bəzi “aktiv qalaktika nüvələri”ndə[40] “axış”ların[41] yaranmasına səbəb olur.

Xüsusiyyətləri

Saçın yoxluğu barədə teoremə görə qara dəliklər yalnızca 3 əsas komponentdən ibarətdir: kütlə, elektrik yükü və impuls momenti. Həmçinin qara dəliklərin təbiətində dönmə olduğuna inanılır, lakin bunu isbat edə biləcək qəti bir müşahidə hələ də edilməyib. Ulduz qara dəliklərinin dönməsi impuls momentinin qorunması səbəbi ilə reallaşır.

Təbii bir ulduz çökməsi bir qara dəlik yarada bilir. Bir ulduzun həyatının sonu bütün enerji bitəndə reallaşır. Bir ulduzun içə çökən parçasının kütləsi Oppenheymer — Volkov limiti üçün neytron-degenerasiya maddəsindən aşağıdırsa, bu prosses nəticəsində sıxılmış ulduz (ağ cırtdan) yaranır. Yaranan bütün ulduzlar maksimum kütləyə sahib olur. Buna görə də çökən ulduz əgər bu maksimum limiti aşmış olsa, çökmə prosesi sonsuza qədər davam edər və qara dəliyi yaradar (dağıdıcı qravitasiya çöküşü).

Neytron ulduzunun maksimum kütləsi dəqiq olaraq bilinmir. 1939-cu ildə 0.7 günəş kütləsi olaraq hesablanmışdır. Buna OV limiti (Oppenheymer — Volkov limiti) adı verilib. 1996-cı ildə digər bir versiyada isə maksimum kütlənin təqribən 1.5. ilə 3 günəş kütləsi arasında olduğu təxmin edilib.

Ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə görə bir qara dəlik istənilən bir kütlədə meydana gələ bilər. Kütlə kiçildikcə sıxlıq artır, maddə qara dəliyi formalaşdırmağa başlayır (nümunə olaraq Şvartsşild radiusu (qara dəliyin radiusu)). İndiyə qədər bir neçə ulduz kütləsindən kiçik olaraq qara dəlik formalaşdırdığı bilinən hər hansı bir kütlə müşahidə edilməyib. 2007-ci ildən bəri ən yüksək kütlə 15.65±1.45 günəş kütləsi olaraq hesablanmışdır. Buna əlavə olaraq "IC 10 X-1" rentgen şüası mənbəli ulduz qara dəliyi olub kütləsinin 24-33 ulduz kütləsi arasında olduğu barədə sübutlar vardır. 2008-ci ilin aprel ayında NASA tərəfindən elan edilən XTE J1650-500 və digər qara dəliklərlə birlikdə ən kiçik kütləli qara dəliklər olaraq bilinir. Bunlar 3.8 ulduz kütləsi ilə 24 kilometr radiusa sahib qara dəliklərdir. Lakin sonralar bu təxmin geri çəkilmişdir. Daha mümkün olanı isə 5-10 ulduz kütləsi arasında bir kütləyə sahib olmalarıdır.

Ulduz kütləli qara dəliklərdən çox daha nəhəng 2 digər tip qara dəlik olduğu barədə müşahidə sübutları vardır. Bunlar orta kütləli qara dəliklər və nəhəng qara dəliklərdir və nəhəng bir qara dəliyin Süd Yolu qalaktikasının mərkəzində olduğu bilinir.

Kompakt ikili rentgen şüalı sistemlər

Ulduz qara dəlikləri ikili qapalı sistemlər olub maddələr qonşu ulduzun qara dəliyinə keçəndə müşahidə edilə bilər. Çöküş reallaşanda bir enerji boşalması olur və bu boşalma o qədər böyükdür ki, bir maddəni bir neçə yüz milyon dərəcəyə qədər qızdıra bilər, rentgen şüası və işıq yayar. Bu səbəbdən qonşu ulduz optik teleskop ilə, qara dəliklər isə rentgen şüaları ilə müşahidə edilə bilir. Qara dəlikdən yayılan enerji neytron ulduzu tərəfindən yayılan enerji ilə eyni ölçüyə sahibdir. Qara dəliklər və neytron ulduzlarının müqayisə edilməsi bəzən çətin olur.

Buna baxmayaraq neytron ulduzlarının digər xüsusiyyətləri də vardır. Neytron ulduzları fərqli sürətlə dönüşə malikdir və bir maqnit sahələri var. Həmçinin regional partlayışları da var (termonüvə partlayışları). Belə xüsusiyyətlər müşahidə ediləndə bu ikili sistemin ortaq nöqtəsinin neytron ulduzu olmalarının olduğunu görürük.

Yaradılan kütlələr sıxışdırılmış rentgen şüası mənbələri (rentgen şüaları və optik məlumatlar) müşahidələrdən əldə edilib. Müəyyən olunmuş bütün neytron ulduzlarının kütlələri 2 günəş kütləsindən daha azdır. Heç bir 2 günəş kütləsindən daha ağır ikili sistemlərdə neytron ulduzunun xüsusiyyətləri ortaya çıxmayıb. Bu faktlardan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, 2 günəş kütləsindən aşağı olan bütün ulduzlar əslində qara dəlikdir.

Ulduz qara dəliklərin isbatı yalnızca müşahidələrdən yaranmamışdır. Həmçinin teorik məlumatlarla da onun isbatı araşdırılır. Qara dəliklərin xassələrinin digər bir isbatı isə ətrafında fırlanan orbit hissəciklərinin qara dəliyə doğru hərəkət etməsidir.

Ulduz qara dəliyi namizədləri

Süd Yolu qalaktika sistemi qalaktikamızın mərkəzində yerləşən nəhəng qara dəliklərdən bizə daha yaxın olan bir neçə ədəd ulduz qara dəliyi namizədi ehtiva edir. Bu namizədlərin hamısı rentgen şüası ikili sistemlərdəki kompakt maddələrindən çöküntüsü və bunun sayəsində onun qonşusu vasitəsi ilə böyümə diskindədir. Bu aralıqdakı ulduz qara dəliklərinin kütlələri 3 ilə bir neçə düjün arasındakı günəş ağırlığına bərabərdir (1 düjün = 12)

Ad Qara dəlik kütləsi
(günəş kütləsi ilə) 		Qonşunun kütləsi
(günəş gütləsi ilə) 		Orbit periodu
(günlərlə) 		Yerdən məsafəsi
(işıq ili ilə) 		Məkan
A0620-00/V616 Mon 11 ± 2 2.6–2.8 0.33 təqribən 3500 06:22:44 -00:20:45
GRO J1655-40/V1033 Sco 6.3 ± 0.3 2.6–2.8 2.8 5000−11000 16:54:00 -39:50:45
XTE J1118+480/KV UMa 6.8 ± 0.4 6−6.5 0.17 6200 11:18:11 +48:02:13
Cyg X-1 11 ± 2 ≥18 5.6 6000–8000 19:58:22 +35:12:06
GRO J0422+32/V518 Per 4 ± 1 1.1 0.21 təqribən 8500 04:21:43 +32:54:27
GRO J1719-24 ≥4.9 ~1.6 0.6 ola bilər təqribən 8500 17:19:37 -25:01:03
GS 2000+25/QZ Vul 7.5 ± 0.3 4.9–5.1 0.35 təqribən 8800 20:02:50 +25:14:11
V404 Cyg 12 ± 2 6.0 6.5 7800±460 20:24:04 +33:52:03
GX 339-4/V821 Ara 5–6 1.75 təqribən 15000 17:02:50 -48:47:23
GRS 1124-683/GU Mus 7.0 ± 0.6 0.43 təqribən 17000 11:26:27 -68:40:32
XTE J1550-564/V381 Nor 9.6 ± 1.2 6.0–7.5 1.5 təqribən 17000 15:50:59 -56:28:36
4U 1543-475/IL Lupi 9.4 ± 1.0 0.25 1.1 təqribən 24000 15:47:09 -47:40:10
XTE J1819-254/V4641 Sgr 7.1 ± 0.3 5–8 2.82 24000 – 40000 18:19:22 -25:24:25
GRS 1915+105/V1487 Aql 14 ± 4.0 ~1 33.5 təqribən 40000 19:15;12 +10:56:44
XTE J1650-500 9.7 ± 1.6 . 0.32 16:50:01 -49:57:45
GW150914 (62 ± 4) M☉ 36 ± 4 29 ± 4 . 1.3 milyard
GW151226 (21.8 ± 3.5) M☉ 14.2 ± 6 7.5 ± 2.3 . 2.9 milyard
GW170104 (48.7 ± 5) M☉ 31.2 ± 7 19.4 ± 6 . 1.4 milyard

Nəhəng qara dəliklər

Nəhəng qara dəliklər bir neçə milyon ilə bir neçə milyard günəş kütləsi arasında dəyişən bir kütləyə sahibdir. Qalaktikaların mərkəzində yerləşirlər və varlıqları bəzən “axış”ların və rentgen şüasının yaranmasına yol açır. Buna görə bu qalaktika nüvələri ulduzların üst-üstə yer almasından yaranan normal parlaqlıqla müqayisədə daha parlaq hala gəlir və “aktiv qalaktika nüvələri”[42] adını alır. Süd Yolu qalaktikası da belə bir qara dəlik ehtiva edir və bu qara dəliyə yaxın ulduzların son dərəcə sürətli hərəkət etdiklərinin müşahidə edilməsi bu tapıntını təsdiqləyər.[43]

 
Nəhəng qara dəlik, NASA

Məsələn, bu ulduzlardan biri olan S2 adlı ulduzun müşahidə edilməyən qaranlıq bir cismin çevrəsində ən az 11 illik bir fırlanma hərəkəti etdiyi müşahidə edilib. Bu ulduzun elliptik orbiti qaranlıq cisimdən 20 Astronomik vahid uzaqlığındadır və qaranlıq cismin məhdud həcminə qarşılıq 2,3 milyon günəş kütləsi qədər bir kütləyə sahibdir. Qara dəlikdən başqa belə sıx maddə ehtiva edən bir cisim nümunəsinə indiyədək rast gəlinməmişdi.[44]

Chandra[45] teleskopu "NGC 6240"[46] qalaktikası üzərində edilən müşahidələrdə bu qalaktikanın mərkəzində bir-birilərinin ətrafında dönən iki nəhəng qara dəliyin müşahidə edilməsini təmin etmişdir. Belə nəhənglərin yaranması haqqındakı müzakirələr hələ də davam edir. Bəzilərinə görə də kainatın başlanğıcında çox sürətli bir şəkildə yaranmışdır.[47][48]

Orta kütləli qara dəliklər

Orta kütləli qara dəliklər yaxın zamanlarda kəşf edilib. Kütlələri 100 günəş kütləsi ilə 10.000 günəş kütləsi aralığında dəyişir.[49] 1970-ci illərdə orta kütləli qara dəliklərin qlobal ulduz qruplarında yarandığı fərziyyəsi ortaya atılmışdır. Lakin bu fərziyyəni dəstəkləyəcək heç bir müşahidə əldə edilməmişdir. 2000-ci illərdə illərin müşahidələri ifrat parlaq və ya “ifrat parlaq rentgen şüası mənbələri”nin[50] varlığını ortaya qoydu.[51] Bu mənbələr heç də nəhəng qara dəliklərin olduğu qalaktika nüvələrinə bağlı görünmürlər. Həmçinin müşahidə edilən rentgen şüaları miqdarı “Eddinqton limiti”nə[52] (ulduz qara dəliyi üçün maksimum sərhəd) bərabər bir nisbətlə maddə əlavəsi nəzərə alınanda 20 günəş kütləli bir qara dəlik tərəfindən istehsal edilə bilməyəcək dərəcədə çoxdur.

İlkin qara dəliklər

 
Həyatını elmə həsr etmiş Stiven Hokinq qara dəliklər barədə dərin araşdırmalar aparmış və astrofizikaya böyük töhfələr vermişdir.

Mikro qara dəliklər və ya kvant qara dəlikləri də adlanan "ilkin qara dəliklər" çox kiçik ölçülərdə olan qara dəliklərdir. Bunlara “ilkin” adının verilmə səbəbi Böyük partlayış zamanı yaranmalarının düşünülməsidir. "İlkin kainat"da kiçik ölçülü ifrat sıxlaşmaların qravitasiya içə çökməsiylə yarandığı güman edilir. 1970-ci illərdə məşhur fiziklərdən Stiven Hokinq və Bernard Karr qara dəliklərin ilkin kainatdakı yaranma mexanizmi barədə araşdırmalar etdilər və qara dəlik anlayışını inkişaf etdirərək "kiçik qara dəlik" adı verilən ulduz qara dəliklərə nəzərən son dərəcə kiçik qara dəliklərin bol miqdarda olduğu nəticəsinə gəldilər. Bu qara dəliklərin kütlələri baxımından sıxlıqları hələ bilinməsə də, bunları müəyyən edən faktorların ilkin kainatdakı yəni "kosmik şişkinlik"dəki[53] sürətli genişlənmə mərhələsiylə əlaqəli şəraitlərlə əlaqəli olduğu zənn edilir. Bu kiçik kütləli qara dəliklər, əgər varsa, qamma şüaları yaymalıdır. Şüaları INTEGRAL[54] kimi peyklər tərəfindən kəşf ediləcək.

Yüksək enerjili fiziki nümunələr üzərində işləyən bəzi fiziklərə görə bu qara dəliklərin daha kiçik bənzər nümunələri Cenevrə yaxınlarındakı LHC[55] kimi “zərrəcik sürətləndirici” istifadə edərək laboratoriyada yaradıla bilər.[56]

Müşahidəsi

Qara dəliklərin yalnızca iki növü üçün bir çox müşahidə avadanlıqları təşkil olunur (birbaşa deyil, dolayı yolla müşahidə olunmaqla birlikdə aşağıdakı bölümdə göründüyü kimi get-gedə daha açıq müşahidələrə doğru iləriləyişin olduğu görünür). Bunlar ulduz qara dəlikləri və nəhəng qara dəliklərdir. Bizə ən yaxın nəhəng qara dəlik qalaktikamızın mərkəzində, təxminən 8 kiloparsek uzaqlıqda yerləşir.

Bir qara dəliyi tapılmasında ilk metodlardan biri orbit parametrlərinə müraciət edərək bir əkiz ulduzun iki komponentinin (iki yoldaşının) kütlələrinin müəyyən edilməsidir. Beləliklə, qoşa ulduzlardan digər komponenti görünməz olan, kütləsi az olan komponentlər, orbitlərindəki sürətlərinə də diqqət edilərək araşdırılır. Komponentlərdən kütləsi böyük və görünməz olanı (normalda belə kütlədəki bir ulduz asanlıqla görülə bilmədiyinə görə) əsasən bir neytron ulduzu və ya bir qara dəlik olaraq anlaşıla bilər. Bu zaman orbital meyl bucağı da bilinmirsə, yoldaşının kütləsinin neytron ulduzlarının maksimum kütlə həddini (təxminən 3,3 günəş kütləsi) keçib-keçmədiyinə baxılır. Əgər bu həddi keçirsə, bu bir qara dəlikdir, keçmirsə, bir ağ cırtdan ola bilər.

Bununla yanaşı, bəzi ulduz qara dəliklərin "qamma şüalanma dalğalarının yayması"[57] vaxtı göründükləri məlumatı da nəzərə alınır. Onsuz da belə qara dəliklər ifrat yeni ulduz halındakı (Volf-Raye[58] ulduzu kimi) böyük bir ulduzun partlaması yolu ilə yarana bilər və "kollapsar"(çökən)[59] nümunəsi ilə təsvir edilən bəzi hallarda qara dəlik bir qamma şüalanma dalğası yarandığı an yaranır. Beləliklə, bir "qamma şüalanma dalğa yayımı" (GRB)[60] bir qara dəliyin doğulmasına işarə ola bilər. İfrat yeni ulduzlar vasitəsi ilə daha kiçik kütləli qara dəliklər də yarana bilər. Məsələn, 1987A ifrat yeni ulduzundan[61] qalan qalıqların bir qara dəliyə çevrildiyi düşünülür.

Bir qara dəliyin varlığını göstərən bir başqa fenomen də əsas olaraq radio dalğaları sahəsində müşahidə edilən "axış"ların varlığıdır ki, bu axışlar həm ulduz qara dəliklər ilə, həm də nəhəng qara dəliklər ilə yaradıla bilir. Bu axışlar qara dəliyin "aqlomerat diski”ndə[62] yaranan böyük ölçülü maqnit sahəsi dəyişikliklərindən yaranır.

Birbaşa müşahidə ehtimalı

 
Bir qara dəliyin yaratdığı "axış"ın müşahidələri

Bir qara dəliyin kiçikliyi birbaşa müşahidəsini çətinləşdirir, məsələn, bir neçə kilometrlik qara dəliklərin birbaşa müşahidə edilməsi imkansızdır. Bucaq ölçüsü[63] bundan biraz daha böyük bir qara dəliyə baxaq: 1 günəş kütləsi qədər kütləsi olan və bir parsek (təxminən 3,26 işıq ili) uzaqlıqda olan bir qara dəliyin bucaq ölçüsü ancaq 0,1 mikrosaniyədir.[64] Bu da müşahidənin necə çətin olduğunu (demək olar qeyri-mümkün olduğunu) göstərir.

Buna görə nəhəng qara dəliklərin mövqeyi birbaşa müşahidə baxımından daha əlverişli görünür. Bir qara dəliyin ölçüləri kütləsi ilə mütənasibdir. Bir qalaktikanın mərkəzindəki qara dəliyin kütləsi təxminən 2,6 milyon günəş kütləsidir. Onun "qravitasiya radiusu"[65] da təxminən 7 milyon kilometr olur. Bu qara dəliyin 8,5 kiloparsek uzaqlıqda yerləşdiyini fərz etsək, bucaq ölçüsü 30 mikrosaniyə olur. Bu nəticə danışılan cismin “gözlə görünən işıq sahəsi”ndə[66] müşahidə edilməsinin yenə son dərəcə çətin olduğunu ortaya qoyur, lakin hal-hazırda “radio müdaxilə vasitəsi”[67] təyin etmə hədlərinə heç də uzaq deyil. Hal-hazırda millimetrik sahədəki tezliklərə əsaslanan radio müdaxilə vasitələrinin həssaslıqları get-gedə inkişaf etdirilir. Qara dəliyin bucaq ölçüsünün böyüklüyü yerinə tezlik sahəsindəki böyüklüklə əlaqəli hər hansı bir uğur bizə qara dəliyin müşahidə edilə bilməsi mövzusunda çox daha əlverişli bir imkanla təmin edəcək. Bu halda bir qalaktika mərkəzindəki qara dəliyin bu üsulla imiclərinin əldə edilməsi çox uzaq bir xəyal olmamalıdır. M87[68] qalaktikasının mərkəzində yerləşən qara dəlik yuxarıda haqqında danışılan qara dəliyə nisbətən 2000 dəfə daha uzaq olmasıyla yanaşı, ondan 1300 dəfə daha böyükdür. Ehtimal olunur ki, bu qara dəlik gələcəkdə Süd Yolundakı qara dəlikdən sonra imici əldə edilmiş ikinci qara dəlik olacaq.[69][70]

Ulduz qara dəlikləri nümunəsi

 
Bir qara dəliyin yığılma diski ilə təsviri. Qazlar nəticəsində yaranan sürtünmə böyük miqdarda istilik yaradır, qızmış qaz da rentgen şüaları yayır.

1965-ci ildə tapılan Qu X-1[71] bir qara dəlik ehtiva etdiyi bilinən ilk astrofizik cisimdir. Bu, dönən bir qara dəlikdən və bir qırmızı nəhəngdən təşkil olunan bir əkiz ulduz sistemidir.

 
Qara dəlik və bir ulduzdan ibarət olan bir əkiz ulduz sistemində "axış"ların yaranması. Ulduzdan çəkilən qaz qara dəliyə yaxınlaşarkən "axış"dan ibarət olan maddəni istehsal edən yığılma diskini yaradır.

Əgər qara dəlik bir əkiz ulduz sisteminin parçasıdırsa, o vaxt normal ulduzdan qara dəliyə doğru bir maddə axışı olur. Maddə axışı impuls qorunması prinsipinə bağlı olaraq qara dəlik çevrəsində "yığılma diski" adlanan bir disk yaradır. Bu disk maddəsi qara dəliyin yaxınında böyük qravitasiya potensialı altında dəhşətli istiliklərə çatır və qara dəliyin tərəfimizdən aşkar edilə bilməsini təmin edən rentgen şüaları yayır.

“Yığılma diski” ilə “axış”lar yaradan bir qara dəliyin və ya bir neytron ulduzunun yerləşdiyi əkiz ulduz sistemlərinə qalaktikamızdan kənarda (ekstraqalaktik) valideynləri adlanacaq kvazarlara ithafən mikrokvazar adı verilmişdir. Əslində hər iki növ cisim də eyni fiziki proseslərdən keçir. Mikrokvazarlar içində ən çox araşdırılmış olanlarından biri 1994-cü ildə kəşf edilmiş işıqdan sürətli[72] “axış”ları olan "GRS 1915+105"-dir.[73]

Belə axışların olduğu bir başqa sistem də "GRO J1655-40"-dır.[74] Lakin bu ikincisinin məsafəsi hələ də mübahisəli olduğundan axışlarının işıqdan sürətli olmama ehtimalı da var.

Bir başqası da xüsusi bir mikrokvazar olan SS 433-dür.[75] Bunun elə sürətli axışları vardır ki, orada maddə işıq sürətinin təqribən beşdə biri qədər sürətlə topa-topa yer dəyişdirir.

Nəhəng və orta qara dəlik nümunələri

 
Toz diski və nəhəng qara dəlik (GL-2002-001188)
 
M87 qalaktikasında müşahidə edilmiş plazma axışı. Axışın səbəbinin qalaktikanın mərkəzində olan dönən bir nəhəng qara dəlik yaxınındakı sıx maqnit sahəsi olduğu güman edilir.

Nəhəng qara dəlik namizədləri əvvəla "aktiv qalaktika nüvələri"[76] və radioastronomlar tərəfindən 1960-cı illərdə kəşf edilən kvazarlardır. Nəhəng qara dəliklərin varlığına ən böyük sübut verən müşahidələr "Sagitarius A" adlı qalaktik mərkəzin ətrafındakı ulduzların orbitləri üzərində edilən müşahidələrdir. Bu ulduzların orbit və sürətləri haqqındakı müşahidələri bu "qalaktik mərkəz"in[77] o bölgəsində nəhəng qara dəlikdən başqa heç bir kosmik cismin orada ola bilməyəcəyini göstərir. Bu kəşfin ardınca başqa qalaktikalarda başqa qara dəliklərin olduğu təyin edildi. 2005-ci ilin fevralında "SDSS J090745.0+24507"[78] adlı nəhəng bir mavi ulduzun qalaktikanın qaçış sürətinin iki qatı bir sürət ilə, yəni işıq sürətinin 0,0022-si qədər bir sürətlə Süd Yolu qalaktikasını tərk edəcək bir şəkildə yola çıxdığı müşahidə edildi. Sürəti və çəkdiyi orbit müşahidə ediləndə nəhəng bir qara dəliyin qravitasiya təsiriylə atılmış olduğu məlum oldu.

2004-cü ilin noyabrında kosmonavtlardan ibarət olan bir qrup qalaktikamızda orta kütləli ilk qara dəliyin kəşf edilmiş olduğunu açıqlamışdılar. Orbiti qalaktikamızın mərkəzindən yalnızca üç işıq ili uzaqlıqda olan bu qara dəlik 1300 günəş kütləsi qədər bir kütləyə sahibdir və yalnızca yeddi ulduzdan ibarət olan bir ulduz topalarında yerləşir. Bu ulduz topası, böyük ehtimal, vaxtilə böyük ulduzlardan ibarət olan və mərkəzi qara dəlik tərəfindən udularaq kiçilən bir ulduz topasının qalığı idi.[79] Bu müşahidə nəhəng qara dəliklərin ətrafındakı ulduzları və digər qara dəlikləri udduqca böyüdükləri fikrini dəstəkləyir.

Bütün bunlar, böyük ehtimal, yaxın bir zamanda LISA[80] adlı “kosmik müdaxilə aləti” vasitəsi ilə ediləcək, haqqında danışılan müddətin qravitasiya dalğalarının birbaşa müşahidəsi ilə təsdiqlənə biləcək.

2004-cü ilin iyununda kosmonavtlar 12,7 milyard işıq ili uzaqlıqdakı bir qalaktikanın mərkəzində "Q0906+6930"[81] adı verilən bir nəhəng qara dəlik kəşf etdilər.[82] Böyük Partlayış nəzərə alınanda bu müşahidə qalaktikalardakı nəhəng qara dəliklərin yaranma sürətinin nisbi bir fenomen olduğunu göstərir.

Sinqulyarlıq nəzəriyyəsi

Qara dəliklər haqqındakı əsas məsələlərdən biri hansı şəraitdə yarandıqları məsələsidir. İlk zamanlar qara dəliklərin yaranma şəraitinin son dərəcə xüsusi olmasından bir çoxları yaranma ehtimallarının çox aşağı olduğunu düşünürdülər. Lakin Stiven Hokinq və Rocer Penrouzun bir sıra riyaziyyat teoremləri heç də elə olmadığını göstərdi. Qara dəliklərin meydana gəlməsi son dərəcə fərqli şəraitdə ola bilir, fərqliliklər göstərirdi. Bu iki alimin bu sahədəki şübhələri aradan götürən çalışmaları və nəzəriyyələri "sinqulyarlıq nəzəriyyələri"[83] olaraq adlandırılmışdır. Bu nəzəriyyələr 1970-ci illərin əvvəllərində, yəni hələ qara dəliklərin varlığını təsdiqləyən heç bir müşahidənin edilmədiyi bir vaxtda ortaya qoyulmuşdur. Sonrakı müşahidələr qara dəliklərin kainatda, həqiqətən də, çox tez-tez rast gəlinən cisimlər olduğunu təsdiqləmişdir.

Çılpaq sinqulyarlıq və kosmik senzura

Qara dəliyin mərkəzində "sinqulyar qravitasiya"[84] yerləşir. Bütün qara dəlik növlərində də bu sinqulyarlıq xarici mühitdən "hadisə üfüqü" ilə "gizlədilir". Bugünkü fizika sinqulyar qravitasiyanı təsvir edə bilmir. Lakin bu çox böyük bir əhəmiyyət daşımır; çünki bu sinqulyarlıq "hadisə üfüqü" ilə sərhədlənmiş qurşağın içində qalır və xarici aləmin hadisələrinə təsir göstərmir. Bununla birlikdə kinetik yük və ya "kinetik moment"in müəyyən bir dəyəri aşması halında Kerr və ya Reysner-Nordström həllərində də danışıldığı kimi bir üfüq ilə əhatə olunmadan da mövcud olan bir sinqulyarlığın olduğu "ümumi nisbilik" tənliklərinin riyazi həlləri vardır. Belə bir vəziyyətdə artıq qara dəlikdən danışıla bilməz (artıq üfüq də, texniki olaraq "dəlik" də yoxdur), ancaq "çılpaq sinqulyarlıq"dan[85] danışıla bilər. Parametrlərlə müəyyən edilən belə vəziyyətlərin araşdırılması praktikada son dərəcə çətindir; çünki sinqulyarlıq mühitini təxmin edə bilməyimiz qeyri-mümkündür. Bugünkü kainat məlumatlarımız ilə çılpaq sinqulyarlıq məsələsi haqqında çox şey deməyimiz mümkün deyil[86] və ya ən azından 1990-cı illərə qədər bu mövzuda çox şey demək mümkün deyildi.

O illərə qədər Kerr və ya Reysner-Nordström qara dəliklərinin kinetik momentin və ya elektrik yükünün xarici qatqı yolu ilə danışılan kritik dəyərlərə çata bilməyəcəkləri düşünülürdü. Çünki, qısaca, qara dəliyin yük-kütlə əlaqəsinin həmişə tam kritik dəyərə çatmazdan əvvəl "doymuş" olacağı və beləliklə heç bir zaman kritik dəyərə çata bilməyəcəyi düşünülürdü.[87]

Bu təməl anlayış və düşüncələr ingilis riyaziyyatçı Rocer Penrouzu 1969-da "kosmik senzura"[88] adlanan hipotezi ortaya atmağa məcbur etmişdir. Bu hipotez heç bir fiziki müddətin kosmosda çılpaq sinqulyarlıqların yaranmasına imkan verməyəcəyini iləri sürürdü. Mümkün bir neçə açıqlama və formul ehtiva edən bu hipotez Stiven Hokinqin kainatda çılpaq sinqulyarlıqların yarana biləcəyini qoruyan Kip Torn və Con Preskill ilə mübahisə etməsinə səbəb oldu. Nəhayət 1991-ci ildə Stüart L. Şapiro və Saul A. Teukolski kainatda çılpaq sinqulyarlıqların yarana biləcəyini rəqəmsal simulyasiya yolu ilə ortaya qoydular. Bir neçə il sonra da Metyu Çoptyuk çılpaq sinqulyarlıqların yarana biləcəyini başqa yollarla ortaya qoydu. Bununla birlikdə bu isbat işləri müşahidə əskikliyi olduğundan[89] kainatda çılpaq sinqulyarlıqların yaranmasıyla əlaqəli olaraq əmin olunması mövzusunda tam mənasında yetərli sayıla bilməzlər. Bu vəziyyətdə məsələ belə də yekunlaşdırıla bilər: "Bəli, kainatda çılpaq sinqulyarlıqların olması mümkündür, lakin praktikada olub-olmaması dəqiq deyil."

Sonunda Stiven Hokinq 1997-cı ildə vaxtilə Kip Torn və Con Preskill qarşısında girmiş olduğu mərci uduzduğunu qəbul etdi.

Entropiyası

 
2007-yə qədər tapılmış qara dəliklərdən ən böyük kütləyə sahib olanı: M33 X-7

1971-ci ildə ingilis fiziki Stiven Hokinq necə qara dəlik olursa olsun, "hadisə üfüqü"nün səthinin əsla kiçilmədiyini göstərdi. Bu xüsusiyyət entropiya (həll olma, parçalanma, yox oluş) rolunu oynayan səth baxımından tamamilə “termodinamikanın ikinci qanunu”nu[90] xatırladır. Klassik fizika çərçivəsində termodinamikanın bu qanunu bir qara dəliyə maddə göndərərək və beləliklə onun kosmosda yox olmasını təmin edərək pozula bilər.

Fizik Yaakov Bekenşteyn qara dəliyin üfüq səthilə mütənasib olan bir entropiyaya sahib olduğunu irəli sürmüşdür. Bekenşteyn qara dəliyin şüa yaymamasından və termodinamika ilə olan əlaqəsinin yalnızca bir oxşarlıq olub xüsusiyyətlərinin fiziki bir tərifi olmamasından bu qərara gəlmişdir. Qısa bir müddət sonra Hokinq “kvant sahəsinin nəzəriyyəsi”nə[91] əsaslanan bir hesablama ilə qara dəliklərin entropiyası haqqındakı nəticənin sadə bir oxşarlıqdan ibarət olmayıb "qara dəliklərin şüalanması"na (Hokinq şüalanmasına)[92] bağlı bir istiliyi təyin etməsinin mümkün olduğunu göstərdi.

Qara dəliklərin termodinamik tənlikləri istifadə edildiyində görünür ki, qara dəliyin entropiyası üfüqün səthi ilə mütənasibdir.[93] Bu, "de Sitter modeli"[94] kimi bir üfüq ehtiva edən "kosmik nümunələr"[95] mənasında da tətbiq edilə bilən universal bir nəticədir. Buna görə də bu entropiyanın "mikrokanonik icma"[96] baxımından açıqlana bilməmiş bir problem olaraq qalır, hər nə qədər "sim nəzəriyyəsi"[97] qismi cavablar gətirməyi bacarsa da.

Daha sonra qara dəliklərin maksimum entropiya cisimləri olduğunu, yəni müəyyən bir səthlə sərhədlənmiş bir kosmos bölgəsinin maksimum entropiyasının eyni səthə sahib bir qara dəliyin entropiyasına bərabər olduğunu göstərdi.[98][99] Bu qanun fiziklərdən əvvəl Cerard ’t Hooftu və daha sonra Leonard Sasskindi “holoqrafiya prinsipi”[100] anlayışını ortaya atmağa yönəltdi. Bu anlayışın əsaslandığı təməl belə açıqlana bilər: necə ki, bir holoqrafiya bir həcmlə əlaqəli informasiyaları bəsit bir səth üzərində kodlaşdıra bilirsə və beləliklə bu hərəkətlə üç ölçülü bir qabartma təsiri təmin edə bilirsə, eynilə, kosmosdakı bir bölgənin səthinin tərifi də o bölgənin məzmunu ilə əlaqəli bütün informasiyanı yenidən yaratmağa imkan verir.

Qara dəliklərin entropiyasının kəşfi, beləliklə, qara dəliklər ilə termodinamikanın və “qara dəliklərin termodinamikası”nın[101] arasında son dərəcə dərin oxşarlıq əlaqələrinin qurulmasına imkan verir. Bu da “kvant cazibəsi”[102] qanununun başa düşülməsinə kömək edə bilir.

Qara dəliklərin buxarlanması (yox olması) və Hokinq şüalanması

Qara dəliklər kainatdakı ən qərarlı və ən uzun ömürlü cisimlər olmağına baxmayaraq, sonsuzadək yaşaya bilmir, Hokinq şüalanması edərək çox yavaş şəkildə enerjilərini itirir. Hokinq şüalanması mövcud texnologiya ilə müəyyən edilə biləcək bir şüalanma deyil.

1974-cü ildə Stiven Hokinq “kvant sahəsinin teoremi”ni[103] “ümumi nisbilik”dəki “əyilmiş” fəza-zamana tətbiq etdi və klassik mexanika tərəfindən təxmin edilənin əksinə, qara dəliklərin əslində hal-hazırda “Hokinq şüalanması”[104] adı ilə bilinən bir şüa (termik şüalanmaya bənzər bir şüalanma) yaydığını kəşf etdi.[105] Belə ki, qara dəliklər tamamilə “qara” deyildi, yəni yaydıqları bir şey var. Lakin qara dəliklər bugünkü məlumatlarımıza görə başqa şüalanma edə bilməz, çünki səthindəki qaçış sürəti işıq sürətindən yüksəkdir. Qara dəliyin səthində bir fənər yandırsaq, fənərin işığı cazibənin təsiri ilə qara dəlik səthinə geriyə büküləcək.

Hokinq şüalanması bir “qara cisim”in[106] spektroskopiyası ilə üst-üstə düşür. Bu vəziyyətdə qara dəliyin ölçüsü ilə tərs mütənasib olan istilik bununla əlaqələndirilə bilinəcək.[107] Bu baxımdan qara dəlik maddi olaraq böyüdükcə istiliyi azalır. Merkuri planetinin kütləsinə bərabər kütləli bir qara dəlik CMB[108] şüalanmasına (bir elektromaqnit radiasiya növünə) bərabər bir istiliyə (təqribən 2,73 kelvin istiliyə) sahibdir. Qara dəliyin kütləsi, istiliyi, enerji itkisi və Hokinq şüalanması arasındakı əlaqə qara dəliyin kütləsi artdıqca istiliyinin gedərək düşməsinə səbəb olur. Beləliklə, bir ulduz qara dəliyinin istiliyi bir neçə mikrokelvinə qədər düşür ki, bu da “buxarlanma”sının[109] (yox olmasının və ya Hokinq şüalanmasının) birbaşa təyin edilməsini get-gedə qeyri-mümkün edir. Həmçinin, kütləsi çox böyük olmayan qara dəliklərdə istilik daha yüksəkdir və buna bağlı enerji itkisi kütləsinin kosmolojik pillələrdə dəyişikliklərinin başa düşülməsinə imkan verir. Beləliklə, bir neçə milyon tonluq bir qara dəlik "kosmosun hal-hazırkı yaşı"ndan[110] daha az bir müddətdə buxarlanacaq. Qara dəlik “buxarlanarkən” də daha kiçik hala gələcək və bu səbəbdən istiliyi daha da artacaq. Bəzi astrofiziklər qara dəliklərin tamamilə “buxarlanma”sının qamma şüası yaradacığını düşünürlər. Bu düşüncə kiçik kütləli qara dəliklərin varlığının təsdiqlənməsi mənasını verir. Bu vəziyyətdə "ilkin qara dəlik"lərin varlığı mümkün olmalıdır. Hal-hazırda bu ehtimal INTEGRAL[111] adlı Avropa peykinin bizə verdiyi məlumatlara görə araşdırılır.[112]

İnformasiya paradoksu

  Həll edilməmiş fizika problemləri:
Fiziki informasiyalar qara dəliyin daxilində yoxa çıxır?
(daha çox həll edilməmiş fizika problemi)
 
İki qara dəliyin birləşməsi

XXI əsrin əvvəlindən bəri hələ həll edilməmiş əsas fizika məsələlərindən biri məşhur informasiya paradoksudur. "Absurd nəzəriyyəsi”[113] səbəbi ilə qara dəliklərin içinə girmiş olanları aposteriori olaraq təyin etmək mümkün deyil. Həmçinin, qara dəlikdən uzaqdakı bir müşahidəçinin baxış nöqtəsindən düşünülərsə, informasiya tamamilə yox olmuş da sayıla bilməz; çünki vaxtilə qara dəliyə düşmüş maddə işıq ili uzaqlıqlar nəzərə alınsa, müşahidəçi tərəfindən hələ də görünür.[114] Bu zaman belə bir sual ortaya çıxır: "Bu halda qara dəliyi təşkil edən informasiya itib, yoxsa yox?" Bu sual həll edilməmiş fizika problemlərinin siyahısına daxildir.

Bir "kvant cazibə nəzəriyyəsi"nin var olmasının mütləq olduğunu göstərən bu düşüncələr qara dəliyin sadəcə üfüqünə yaxın kosmosa bağlı entropiya ilə sərhədlənən və bitmiş bir halın var ola biləcəyini göstərir. Qara dəliyə düşən maddə və enerjinin hər cür entropiyası nəzərə alınarkən "Hokinq şüalanması" dəyişkənliyindən çox üfüq entropiyası dəyişkənliyi daha qənaətbəxş görünür. Yenə də xeyli məsələ aydınlıq qazanmamış vəziyyətdə ortada durur, xüsusilə də kvant mövzusunda.

Soxulcan dəlikləri

  Əsas məqalə: Soxulcan dəliyi
 
Bir soxulcan dəliyinin sxemi

Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi kainatdakı qara dəliklərin bir-birləri ilə hansısa bir yolla əlaqəli olduqlarını göstərir. Bu quruluşda qara dəlikləri bir-birlərinə bağlayan dəhlizlər öyrəşdiyimiz adı ilə soxulcan dəlikləri[115] və ya daha az istifadə edilən adı ilə Eynşteyn-Rozen dəlikləri olaraq adlandırılır. Bu mövzu barədə düşüncəyə görə qara dəliklər bir başqa kainata açılır və ya bu qara dəliklər ikinci kainata keçid qapılarıdır. Qara dəlikləri bir-birlərinə bağlayan dəhlizlər bir almanın içindəki qurdun yoluna bənzəyir deyə bu dəhlizlərə “soxulcan dəliyi” adı verilib. Kainatda xeyli qara dəliyin olduğu nəzərə alınsa, kainatın bir-biri içinə keçmiş saysız tunellərdən ibarət olduğu nəticəsinə gəlmək olar. Zaman və işıq ili uzaqlıqlarını nəzərə almadan kosmosda “sıçrayış”lara şərait yaradan bu soxulcan dəlikləri istər-istəməz elmi fantastika yazıçılarına ilham mənbəyi olmuşdur.

Kosmosun tunellərlə dolu bu quruluşunun ümumi nisbilik nəzəriyyəsi tərəfindən təsdiqlənməsinə baxmayaraq, astrofiziki kontekstdə və praktikada bu tunellərdəki səyahətlər hələlik qeyri-mümkün kimi görünür; çünki bizə məlum olan qanunlar və texnika bu səyahətləri edə biləcək obyektlərin, cisimlərin yaranmasının mümkün olmadığını göstərir.[116]

Mədəniyyətdə

Filmlərdə

 
2014-cü ildə Kristofer Nolan tərəfindən çəkilmiş Ulduzlararası filmində qara dəliklərdən də söhbət açılır.
  • Qara dəlik (1979), Qeri Nelson, Walt Disney Productions
  • Üfüq faciəsi (1997), Pol Uilyam Skott Anderson
  • Sfera (1998), Barri Levinson
  • Etibarsız (2001), Qilbert M. Şilton
  • Donni Darko (2001), Riçard Kelli
  • Ulduz müharibələri (Sistemin iki günəşindən biri qara dəlik tərəfindən udulur).
  • Tor (2011) (Torun Dünyaya gələrkən qara dəliyi "qapı" kimi istifadə edərək keçir).
  • Qisasçılar (2012) (Dəmir adam raketi qara dəliyə tərəf istiqamətləndirir).
  • Ulduz yolu (2009), Cey Cey Abrams (Vulkan planeti qara dəlik tərəfindən udulur).
  • Ulduzlararası (2014), Kristofer Nolan

Teleseriallarda

  • Doktor Kim, 2-ci mövsüm, 8-9
  • Andromeda
  • Vavilon-5
  • Ulduz keçidi: SG-1, Epizod-3
  • Ulduz keçidi: SG-1, Epizod-6
  • Ulduz keçidi: SG-1, Epizod-16
  • Sürüşmə
  • Ulduz kreyseri «Qalaktika», 4-cü mövsüm, 21-ci və 22-ci bölüm

Musiqidə

  • A Farewell to Kings (1977), Rush
  • Great White North (1981), Bob və Duq Makkenzi
  • Black Holes & Revelations (2006), Muse
  • Superunknown (1994), Soundgarden
  • Kids of the Black Holes, Thrice

Kitablarda

  • Kip Torn, Qara dəlik və vaxtın deformasiyası, Champs Flammarion, 1994. (ISBN 978-2-08-211221-5)
  • Jan-Pyer Lyumin, Qara dəliklər, Points, coll. Sciences, 1992. (ISBN 978-2-02-015948-7)
  • Jan-Pyer Lyumin, Kainatın taleyi — Qara dəliklər və qaranlıq enerji, Fayard, coll. Le temps des sciences, 2006. (ISBN 978-2-213-63081-6)
  • Stiven Hokinq, Rocer Penrouz, Məkan və zamanın təbiəti, Folio essais, 1996. (ISBN 978-2-07-074465-7)
  • Ayzek Azimov, Qara dəlik — Kainatın daralmasının elmi izahı, éd. L’étincelle, 1978.
  • Stiven Hokinq, Zamanın qısa tarixi, (1999) (ISBN 978-2-08-081238-4)
  • Yaakov Bekenşteyn, Qravitasiya. Qara dəliklər və informasiya, Di Renzo Editore, 2006, (ISBN 88-8323-161-9).
  • Brendon Karter; Qara dəlik nəzəriyyəsinin qəribə həlli: Fiziklərin riyaziyyatçılara ərafı, dans: L. Mornas (ed.); «Encuentros Relativistas Espanoles: A Century of Relativity Theory», Oviedo (2005).

Texniki kitab və məqalələrdə

  • Edvin F. Teylor və Con Arçibald Uiler, Qara dəliklərin araşdırılması: Ümumi nisbiliyə giriş, Benjammin/Cummings (2000) (ISBN 0-201-38423-X).
  • Sübrahmanyan Çandrasekar, Qara dəliklərin riyazi nəzəriyyəsi, Oxford University Press (1983) (ISBN 0-19-850370-9).
  • Kip Torn, Riçard Prays və Duqlas Alan Makdonald, Qara dəliklər: membran paradiqması, Yale University Press, New Heaven (1986) (ISBN 0-300-03769-4)
  • Stüart Lui Şapiro və Saul Teukolski, Qara dəliklər, ağ cırtdanlar və neytron ulduzları: Kompakt obyektlərin fizikası, John Wiley, New York (1983). (ISBN 978-0-471-87316-7)
  • Robert Uold, Ümumi nisbilik, University of Chicago Press, 1984, 498 pages (ISBN 0-226-87033-2).
  • D. Kramer, Hans Stefani, Klan Makkallum və E. Herlt, Eynşteynin sahə tənliklərinin dəqiq həlləri, Cambridge University Press, Cambridge, Angleterre, 1980, 428 pages (ISBN 0-521-23041-1).
  • Qara dəliklər, "Elm üçün" jurnalının xüsusi tirajı, 1997 (ISSN 0153-4092).
  • Avrelian Barrau və Qael Budul, İlk qara dəliklər haradadır?, «Tədqiqat» jurnalının məqaləsi, 2004

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. Oldham, L. J.; Auger, M. W. (Mart 2016). "Galaxy structure from multiple tracers – II. M87 from parsec to megaparsec scales". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 457 (1): 421–439. arXiv:1601.01323. Bibcode:2016MNRAS.457..421O. doi:10.1093/mnras/stv2982.
  2. Overbye, Dennis (10 aprel 2019). "Black Hole Picture Revealed for the First Time – Astronomers at last have captured an image of the darkest entities in the cosmos – Comments". The New York Times. İstifadə tarixi: 10 aprel 2019.
  3. Event Horizon Telescope, The (2019). "First M87 Event Horizon Telescope Results. I. The Shadow of the Supermassive Black Hole". The Astrophysical Journal. 87 (1): L1. Bibcode:2019ApJ...875L...1E. doi:10.3847/2041-8213/ab0ec7.
  4. Landau, Elizabeth (10 aprel 2019). "Black Hole Image Makes History". NASA. İstifadə tarixi: 10 aprel 2019.
  5. "The woman behind first black hole image". bbc.co.uk. BBC News. 11 aprel 2019.
  6. Step by Step into a Black Hole
  7. fr. Entrée «trou noir», dans Richard Taillet, Pascal Febvre et Loïc Villain, Dictionnaire de physique, Bruxelles, De Boeck Université, 2009 (ISBN 978-2-8041-0248-7, notice BnF no FRBNF42122945), p. 559 (arxiv dən onlayn oxu)
  8. Wald, Robert M. (1984). General Relativity. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-87033-5. Wald 1984, pp. 299–300
  9. Wald, R. M. (1997). "Gravitational Collapse and Cosmic Censorship". In Iyer, B. R.; Bhawal, B. (eds.). Black Holes, Gravitational Radiation and the Universe. Springer. 69–86. arXiv:gr-qc/9710068. doi:10.1007/978-94-017-0934-7. ISBN 978-9401709347.
  10. Overbye, Dennis (8 iyun 2015). "Black Hole Hunters". NASA. 9 iyun 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 iyun 2015.
  11. . 20 March 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 September 2017.
  12. Schutz, Bernard F. (2003). Gravity from the ground up. Cambridge University Press. səh. 110. ISBN 978-0-521-45506-0. 2 December 2016 tarixində .
  13. Davies, P. C. W. (1978). (PDF). Reports on Progress in Physics. 41 (8): 1313–1355. Bibcode:1978RPPh...41.1313D. doi:10.1088/0034-4885/41/8/004. 10 May 2013 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  14. Edvin F. Teylor və Con Arçibald Uiler, Qara dəliklərin araşdırılması: Ümumi nisbiliyə giriş, Benjammin/Cummings (2000) (ISBN 0-201-38423-X)
  15. Alan Ellis. Qara dəliklər — 1-ci hissə — Tarix 2017-10-06 at the Wayback Machine // Edinburq Astronomiya Cəmiyyəti Jurnalı, № 39 (1999-cu il).
  16. Maykl Kuinion. "Qara dəlik". World Wide Words. 2011-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-11-26.
  17. Karl Şvartsşild, alm. Über das Gravitationsfeld eines Massenpunktes nach der Einsteinschen Theorie‎, Royal Prussiya Elmlər Akademiyasının görüşləri, 1, 189-196 (1916). (alm.)
  18. "Vladimir Surdin. Qara dəlik". Kruqosvet Ensiklopediyası. 2012-06-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-19.
  19. Parmi les premières observations de Cygnus X-1 par Uhuru, on retiendra :  (ing.) [kim?], ing. X-Ray Pulsations from Cygnus X-1 Observed from UHURU, ing. Astrophysical Journal Letters, 166, L1-L7 (1971) Voir en ligne. (fr.)
  20. Les premières indications que Cygnus X-1 est un trou noir, à partir des observations de Uhuru, sont publiées dans  (ing.) D. M. Eardley & William H. Press, ing. Astrophysical processes near black holes, ing. Annual Review of Astronomy and Astrophysics, 13, 381-422 (1975) Voir en ligne. (fr.)
  21. "Qara dəlik tərəfindən parçalanma". ESO Press Release. 21 iyul 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyul 2013.
  22. Dımnikova İ. Q. Qara dəliklər // Fizika ensiklopediyası. T. 5. Stroboskopik cihazlar — Parlaqlıq / Red. A. M. Proxorov, D. M. Alekseyev, A. M. Baldin, A. M. Bonç-Bruyeviç və başqaları — M.: Böyük rusdilli ensiklopediya, 1998. — С. 452—459. — 760 с. — ISBN 5-85270-101-7.
  23. Uald, R. M. (1997). "Cazibə çökməsi və kosmik senzura". arXiv:gr-qc/9710068 (#class_ignored).
  24. Overbay, Dennis (8 iyun 2015). "Qara dəlik ovçuları". NASA. 9 iyun 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 iyun 2015.
  25. Selon Chris Carilli, les trous noirs géants se seraient formés avant leurs galaxies hôtes. (fr.)
  26. Robert M. Wald, General Relativity, University of Chicago Press, 1984, 498 səhifə (ISBN 0-226-87033-2).
  27. John Michell, dans une lettre à Henry Cavendish, ing. On the Means of Discovering the Distance, Magnitude, &c. of the Fixed Stars, in Consequence of the Diminution of the Velocity of Their Light, in Case Such a Diminution Should be Found to Take Place in any of Them, and Such Other Data Should be Procured from Observations, as Would be Farther Necessary for That Purpose., ing. Philosophical Transactions of the Royal Society of London, 74, 35-57 (1784) Voir en ligne Arxivləşdirilib 2012-06-04 at Archive.today. Voir aussi Historique des trous noirs.
  28. Ziqfrid, Tom (23 dekabr 2013). "50 il sonra qara dəlikləri kimin adlandırdığını söyləmək çətindir". Elm xəbərləri (Science News). 9 mart 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr 2017. Göründüyü kimi "qara dəlik" termini həmçinin 1964-cü ilin yanvarında Klivlenddə Elmin İnkişafı üzrə Amerika Dərnəyinin iclası ilə bağlıdır. Elm Xəbərləri Məktubu müxbiri Enn Yuinq yığıncağın sıx bir cazibə sahəsinin bir ulduzun özünə necə çökməyə səbəb ola biləcəyini izah etdi. Yuinq yazırdı: “Belə bir ulduz sonra kainatda ‘qara dəlik’ meydana gətirir” (#parameter_ignored)
  29. Braun, Emma (3 avqust 2010). "Enn Yuinq – ilk dəfə qara dəlikləri açıqlayan jurnalist". Boston.com. 24 sentyabr 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr 2017.
  30. Uald, 1984. səh. 299–300
  31. "Qara dəliyin daxilində". Kainatı və sirlərini bilmək. 23 aprel 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-03-26.
  32. Levin A. Qara dəliyin tarixi // Məşhur mexanika. — OOO «Feşn Press», 2005. — № 11. — S. 52–62.
  33. Charles Alcock, Edward Fahri & Angela Olinto, ing. Strange stars, ing. The Astrophysical Journal, 310, 261-272 (1986).
  34. "Sənətkarın qara dəliyin yaranması barədə təəssüratı". 30 may 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 27 may 2016.
  35. Voir par exemple Jeremy J. Drake, ing. Is RX J185635-375 a Quark Star?, ing. The Astrophysical Journal, 572, 996-1001 (2002).
  36. Celotti, A.; Miller, J.C.; Sciama, D.W. (1999). "Qara dəliklərin mövcudluğu haqqında astrofizik sübutlar". Klassik və Kvant Qravitasiyası. 16 (12A): A3–A21. arXiv:astro-ph/9912186. doi:10.1088/0264-9381/16/12A/301.
  37. İ. Bombaçi (1996). "Neytron ulduzunun maksimum kütləsi". Astronomy and Astrophysics. 305: 871–877. Bibcode:1996A&A...305..871B..
  38. Nature 449, 799–801 (18 oktyabr 2007)
  39. "NASA – NASA alimləri ən kiçik bilinən qara dəliyi müəyyənləşdirir". nasa.gov.
  40. "Ən kiçik və ən yüngül qara dəlik". 1 aprel 2008.
  41. J. Casares: Observational evidence for stellar-mass black holes. Preprint
  42. M.R. Garcia et al.: Resolved Jets and Long Period Black Hole Novae. Preprint
  43. J.E. McClintock and R.A. Remillard: Black Hole Binaries. Preprint
  44. ICRS coordinates obtained from SIMBAD. Format: right ascension (hh:mm:ss) ± declination (dd:mm:ss).
  45. Masetti, N.; Bianchini, A.; Bonibaker, J.; della Valle, M.; Vio, R. (1996), "The superhump phenomenon in GRS 1716-249 (=X-Ray Nova Ophiuchi 1993)", Astronomy and Astrophysics, 314
  46. Miller-Jones, J. A. C.; Jonker; Dhawan. "The first accurate parallax distance to a black hole". The Astrophysical Journal Letters. 706 (2): L230. arXiv:0910.5253. Bibcode:2009ApJ...706L.230M. doi:10.1088/0004-637X/706/2/L230.
  47. Orosz et al. A Black Hole in the Superluminal source SAX J1819.3-2525 (V4641 Sgr) Preprint
  48. "Scientists Discovered the Smallest Black Hole" (PDF).
  49. Orosz, J.A. et al. (2004) ApJ 616,376–382.[1], Volume 616, Issue 1, pp. 376–382.
  50. Hokinq, S. U. (1974). "Qara dəlik partlayışları?". Nature. 248 (5443): 30–31. Bibcode:1974Natur.248...30H. doi:10.1038/248030a0.
  51. Peyc, D. N. (2005). "Hokinq radiasiyası və qara dəlik termodinamikası". Fizikanın yeni jurnalı. 7: 203. arXiv:hep-th/0409024. Bibcode:2005NJPh....7..203P. doi:10.1088/1367-2630/7/1/203.
  52. "Qara dəliklər buxarlanır?". Einstein online. Maks Plank adına Qravitasiya Fizikası Universiteti. 2010. 22 iyul 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-12-12.
  53. Uinter, L. M.; Muşotski, R. F.; Reynolds, C. S. (2006). "XMM‐Newton Archival Study of the Ultraluminous X‐Ray Population in Nearby Galaxies". The Astrophysical Journal. 649 (2): 730. arXiv:astro-ph/0512480. Bibcode:2006ApJ...649..730W. doi:10.1086/506579.

Qeydlər

  1. ^ Burada Şvartsşild qara dəliyindən danışılır. Trou noir de Schwarzschild
  2. ^ Supermassive black hole
  3. ^ Intermediate-mass black hole
  4. ^ Primordial black hole
  5. ^ Karl Schwarzschild Über das Gravitationsfeld eines Massenpunktes nach der Einsteinschen Theorie, Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften, 1, 189-196 (1916).
  6. ^ Uhuru tərəfindən edilən Qu X-1-in ilk müşahidələri. X-Ray Pulsations from Cygnus X-1 Observed from UHURU, Astrophysical Journal Letters, 166, L1-L7 (1971) bax. link
  7. ^ Uhuru müşahidələrindən istifadə edilərək Qu X-1-in bir qara dəlik olduğuna dair ilk əlamətlərin yayımlandığı məqalə: D. M. Eardley & William H. Press, Astrophysical processes near black holes, Annual Review of Astronomy and Astrophysics , 13, 381-422 (1975) bax. link
  8. ^ Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi kvant mexanikası təsirlərini nəzərə almayan bir relyativist cazibə nəzəriyyəsidir. Amma sinqulyar qravitasiya kvant təsirlərinin basqın rol oynadığı bölgədir.
  9. ^ No hair theorem
  10. ^ Fəza-zaman və ya məkan zaman termini bu nümunə ilə daha yaxşı aydın ola bilər: Gecə vaxtı çılpaq gözlə və ya teleskopla ulduzlarla dolu göy üzünə baxdığımızda əslində o an gördüyümüz ulduzların keçmişini, kosmosun keçmişini görürük. Çünki hamısı da Dünyamıza müəyyən bir işıq ili uzaqlıqda olduqlarından, bu ulduzlardan çıxan işıqların Dünyaya çatması illərlə vaxt almışdır. Tərs bir nümunə vermək lazımdırsa, 220 milyon işıq ili uzaqlıkdakı bir qalaktikadan Dünyayı müşahidə edə bilsəydik və ya oradakı bir ağıllı canlı teleskopuyla Dünyayı indi baxmış olsaydı, ancaq Dünyanın dinozavrların olduğu 220 milyon il əvvəlki halını görə biləcək. Buna görə də məkan və zaman bir-birindən ayrı düşünülə bilməyəcəyindən bu dörd ölçülü (məkanın üç ölçüsü + zaman) vəziyyətə fəza-zaman deyilir. Bir xətkeşin iki nöqtə arasındakı uzaqlığı ölçməsi kimi saat da zaman koordinatları arasındakı uzaqlığı ölçər. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi qravitasiyanın necə işlədiyini anladarkən yerçəkimini bir qüvvə olaraq nəzərə almaz; cisimlərin ətraflarındakı cazibə sahələrinin fəza və zamanın bükülməsi nəticəsində yarandığını iddia edir. Cisimlər sahib olduqları kütlələri ilə mütənasib olaraq kainatda boğulmalar (çuxurluqlar) yaradır və zamanın axışını yavaşladırlar. Ümumi bir qanun olaraq, kainatda bir yerdəki zamanın axışı oradakı fəza-zaman “əyim”inə bağlı olaraq ya yavaşlar və ya sürətlənir. Cazibə sahəsinin gücü artdıqca fəza-zaman əyriliyi artış göstərir. Qısaca, maddə fəza-zamanın necə büküləcəyini müəyyən edər, fəza-zaman da madənin necə davranacağını müəyyən edər.
  11. ^ Frame dragging
  12. ^ Gravity Probe B peyki xüsusilə bu təsir mövzusuna aydınlıq gətirmək üzrə 2004-cü ildə göndərilmişdir.
  13. ^ Ergosphere
  14. ^ Robert M. Wald, General Relativity, University of Chicago Press, 1984, 498 səhifə (ISBN 0-226-87033-2).
  15. ^ Accretion disc
  16. ^ Conn Miçell in Henri Kavendişə yazdığı bir məktupda bu mövzudan danışılır. On the Means of Discovering the Distance, Magnitude, &c. of the Fixed Stars, in Consequence of the Diminution of the Velocity of Their Light, in Case Such a Diminution Should be Found to Take Place in any of Them, and Such Other Data Should be Procured from Observations, as Would be Farther Necessary for That Purpose., Philosophical Transactions of the Royal Society of London, 74, 35-57 (1784) bax. link. Historique des trous noirs, Timeline of black hole physics
  17. ^ Espace velocity – Kosmik sürətlər
  18. ^ Gravitational redshift
  19. ^ Puits de potentiel
  20. ^ Event horizon – Hadisə üfüqü
  21. ^ Point of no return
  22. ^ Blue shift
  23. ^ Bu halda qara dəlik üzərinə düşən cismin hərəkətinin "donduğu" və ya dayandığı deyilə bilər. Praktikada durmazdan əvvəl görülməyən hala gəlir.
  24. ^ Force de marée
  25. ^ Stellar black hole
  26. ^ Detallar üçün bax. Cas des trous noirs
  27. ^ Distorsion spatiale. Dönməyən və ya elektrik yüklü bir qara dəliyin mərkəzinə gedən cisim sonsuz bükülmüş fəza-zaman tərəfindən parçalanır. Buna görə dönən bir qara dəlikdə o cisim sinqulyarlığa dik (halqanın ortasından keçə biləcək şəkildə) yaxınlaşdığında bükülmüş fəza-zamandan təsir almadan sinqulyarlığın içindən keçər və bu keçişlə teorik olaraq (isbat edilmədən, sadəcə fərziyyə olaraq) cazibə qüvvəsinin itici olduğu, yəni cazibənin deyil, itmə və dəfetmələrin olduğu "anti-fəzaya" keçiş edir.
  28. ^ Gravitational singularity
  29. ^ Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi kvant mexanikası təsirlərini nəzərə almayan bir relyativist cazibə qanunudur. Amma sinqulyar qravitasiya kvant təsirlərinin böyük rol oynadığı bir bölgədir.
  30. ^ Geniş qəbul edilmiş bir fikrə qarşı olaraq. Bununla birlikdə əgər güclü qarşılıqlı təsir az sıxdırsa, o zaman nukleonların pozulmasının təsiri ulduzun tarazlığını böyük ehtimal qoruyacaqdır.
  31. ^ Interaction forte
  32. ^ Bir ağ cırtdan əsas olaraq daha ağır elementlər halında birləşməyə girə biləcək helium, karbon və oksigenden ibarətdir.
  33. ^ Çevrilən ulduzun kütləsinə bağlı olaraq neytron ulduzu (kütləsi kiçik olan) olacaq şəkildə və ya qara dəlik olacaq şəkildə içə çökər (kütləsi böyük olan).
  34. ^ Charles Alcock, Edward Fahri & Angela Olinto, "Strange stars", Astrophysical Journal, 310, 261-272 (1986).
  35. ^ Oppenheymer bir ulduzun süpernova halından neytron ulduzu halında içinə çöküşü üzərində çalışarkən neytron ulduzunun kütləsinin Günəş kütləsinin 2,5 qatı və ya daha çox olduğu vəziyyəti düşündü; heç bir təbiət qüvvəsinin belə bir ulduzun təzyiqini tarazlaşdıra bilməyəcəyi nəticəsinə gəldi: bu vaxtı elektronlar, neytronlar və protonların bir-biriylə qarışması nəticəsində ulduz çox kiçilərək kosmosu çox əyərdi və sonunda ortada nə neytron, nə elektron, nə kvark nə də maddə qalırdı; yalnızca, ölçüsüz bir sinqulyarlıq... Çökmə nəticəsində fəza-zaman əyriləri o qədər artmış olacaqdı ki, artıq ulduzla əlaqəli heç bir şey qəbul edilə bilməzdi. Ulduz yəni yeni adıyla qara dəlik bundan belə "hadisə üfüqü"nün altında gizli qalacaqdı.
  36. ^ Gravitational wave
  37. ^ Virgo interferometer
  38. ^ LIGO
  39. ^ X qoşa ulduzu – Komponentlərindən biri neytron ulduzu və ya qara dəlik olan qoşa ulduzlara verilən ad.
  40. ^ Microquasar
  41. ^ Active galactic nucleus
  42. ^ Axış (jet) – Maddə və ya işığın çölə doğru axması; çölə doğru axan maddə və ya işıq.
  43. ^ Active galactic nucleus
  44. ^ Star Orbiting Massive Milky Way Centre Approaches to within 17 Light-Hours 2008-05-13 at the Wayback Machine
  45. ^ Bax. Galactic Center Research at MPE of "Max-Planck-Institut für extraterrestrische Physik" və xüsusilə S2 ulduzunun orbitini göstərən animasiya. Hmç. bax. R. Schödel and Closest Star Seen Orbiting the Supermassive Black Hole at the Centre of the Milky Way, Nature (journal), 419, 694 (17 octobre 2002). Məqalə: astro-ph/0210426.
  46. ^ Chandra X-ray Observatory
  47. ^ NGC 6240
  48. ^ Volonteri M., Rees M. J., "Rapid Growth of High-Redshift Black Holes", (2005), ApJ, 633, 624. Məqalə: Astro-ph/0506040.
  49. ^ Hmç. bax. Universe Today saytındakı məqalə
  50. ^ bax. M. C. Miller və E. J. M. Kolbertin jurnalı. Məqalə: Astro-ph/0308402.
  51. ^ Ultraluminous X-ray source
  52. ^ J. R. Sánchez Sutil, "A catalogue of ultra-luminous X-ray source coincidences with FIRST radio sources", Astronomy and Astrophysics, vol. 452, t. 2, juin 2006, pp. 739–742.
  53. ^ Limite d'Eddington
  54. ^ Cosmic inflation
  55. ^ INTEGRAL
  56. ^ LHC
  57. ^ bax. Scientific American Magazine May 2005, «Quantum Black Holes» başlıqlı məqalə.
  58. ^ Gamma ray burst (GRB)
  59. ^ Wolf-Rayet star
  60. ^ Collapsar
  61. ^ Burada əsas olaraq kütləsi böyük ulduzlarca istehsal edilən "uzun" GRB-dən danışılır. İkinci sinif olan qısa GRB-lər yenə bir qara dəlik təmin etməklə birlikdə iki neytron ulduzunun nəticəsi olaraq nəzərə alınır. Lakin başa düşülmələri uzun GRB-lərdən daha çətindir. Çünki belə çox sıx iki cismin qarışması son dərəcə qarışıq rəqəmsal simulyasiyaların istifadəsinə ehtiyac duyur. Bir müqayisə etmək lazımdırsa, kütləsi böyük bir ulduzun partlaması bunun yanında daha bəsit qalar.
  62. ^ SN 1987A
  63. ^ Accretion disc
  64. ^ Taille angulaire d'un trou noir
  65. ^ Minute of arc
  66. ^ Schwarzschild radius
  67. ^ Domaine visible- Lumière visible
  68. ^ Interférométrie
  69. ^ M87 (Messier 87)
  70. ^ T. P. Krichbaum and Towards the Event Horizon – The Vicinity of AGN at Micro-Arcsecond Resolution, VLBI şəbəkələrinə görə edilən 7-ci Avropa Simpoziumu hesabatlvrı (Tolède, Espagne, 12-15 october 2004). Məqalə: astro-ph/0411487.
  71. ^ M. Miyoshi ve An approach Detecting the Event Horizon of SGR A*, ibid.. Məqalə: astro-ph/0412289.
  72. ^ Cygnus X-1
  73. ^ Faster-than-light
  74. ^ GRS 1915+105
  75. ^ GRO J1655-40
  76. ^ SS 433
  77. ^ Active galactic nucleus
  78. ^ Galactic Center
  79. ^ SDSS J090745.0+024507
  80. ^ Bax. J.-P. Maillard and The nature of the Galactic Center source IRS 13 revealed by high spatial resolution in the infrared, Astronomy and Astrophysics, 423, 155-167, 2004. Məqalə: astro-ph/0404450
  81. ^ LISA
  82. ^ Q0906+6930
  83. ^ Roger W. Romani and Q0906+6930: The Highest-Redshift Blazar, Astrophysical Journal, 610, L9-L12 (2004). Məqalə: astro-ph/0406252.
  84. ^ Penrose-Hawking singularity theorems. Hokinq "Süd Yolu qalaktikamızın bu qədər sürətli fırlanması ancaq qalaktikamızda görünən yüz milyonlarla ulduzdan daha çox qara dəliyin varlığının qəbul edilməsi ilə açıqlana bilər" demişdir.
  85. ^ Gravitational singularity
  86. ^ Naked singularity
  87. ^ Bu məsələnin həlli üçün bir kvant cazibə qanununun ortaya atılması şərtdir.
  88. ^ Bu nəticə qara dəliklərin termodinamikası çərçivəsində şərh oluna bilər: Bu çərçivədə termodinamik çevrilişlərlə nəticələnən bir say vasitəsi ilə mütləq sıfırın əlçatılmaz olduğunu göstərən termodinamikanın üçüncü qanunuyla ekvivalentdir.
  89. ^ Cosmic censorship hypothesis
  90. ^ Fine-tuning
  91. ^ Second law of thermodynamics
  92. ^ Quantum field theory
  93. ^ Hawking radiation
  94. ^ Bu, Plank modulları olaraq üfüq səthinin dörddə birinə bərabərdir; yəni işıq sürətinin c, Nyuton sabitinin G, Bolsman sabitinin kB olduğu modullar sistemində hamısı 1-ə bərabərdir. Daha çox məlumat üçün bax. qara dəliklərin entropiyası
  95. ^ De Sitter universe
  96. ^ Modèle cosmologique
  97. ^ Microcanonical ensemble
  98. ^ String theory
  99. ^ Raphael Bousso The holographic principle, Reviews of Modern Physics, 74 825-874 (2002)
  100. ^ Parthasarathi Majumdar, Black Hole Entropy and Quantum Gravity. Talk given at the National Symposium on Trends and Perspectives in Theoretical Physics, Calcutta, India, Apr 1998. Makale: gr-qc/9807045.
  101. ^ Principe holographique
  102. ^ Black hole thermodynamics
  103. ^ Quantum_gravity
  104. ^ Quantum field theory
  105. ^ Hawking_radiation
  106. ^ S. W. Hawking, Particle creation by black holes, Commun. Math. Phys., 43, 199-220 (1975) Bkz. link, Erratum, ibid, 46, 206-206 (1976).
  107. ^ Black body
  108. ^ Plank vahidləri ilə bir qara dəliyin istiliyi Plank vahidləri ilə boyuyla tərs mütənasibdir.
  109. ^ Cosmic microwave background radiation
  110. ^ Évaporation des trous noirs
  111. ^ Age of the universe
  112. ^ INTEGRAL
  113. ^ Məsələn, bax. Azar Khalatbari, "Trous noirs primordiaux : Les poids plume disparus", Ciel & Espace, juin 2002.
  114. ^ No hair theorem
  115. ^ Göyüzünə baxanda kosmik cisimlərin keçmişini gördüyümüzü unutmayaq. Hal-hazırda göyüzündə gördüyümüz bir ulduz bəlkə 100 il əvvəl bir qara dəlik tərəfindən udulmuşdur, lakin biz Dünyaya 200 işıq ili uzaqlıqdakı o ulduzun 200 il əvvəlki halını və mövqeyini, yəni udulmasından 100 il əvvəlk halını və mövqeyini görürük.
  116. ^ 1930-cu illərdə Eynşteyn və Rozen fəza-zaman bükülməsinin ulduzun qara dəlik halına dönüşməsində maksimuma çatmasını lazım olduğunu qeyd etmişdirlər. Rozen və Eynşteynə görə yaranan bu əyrilik başqa bir kainata keçiddir. Buna görə də dönməyən qara dəliklərin bu xüsusiyyətinə "Eynşteyn-Rozen körpüsü" adı verilir. Digər bir tərəfdən iki hadisə üfüqünə sahib olan elektrik yükle və öz oxu ətrafında fırlanan qara dəliklər başqa kainatlara keçə bilmə şansını teorik olaraq ehtiva edirlər. Belə qara dəliklərin köməyi ilə qurd dəliyinin digər ucundan kainatımızdakı kosmosun başqa bir bölgəsinə keçməyimiz teorik olaraq mümkün olduğu qeyd edilir.
  117. ^ Robert M. Wald, "General Relativity", University of Chicago Press, 1984, 498 pages (ISBN 0-226-87033-2),s. 156.
  118. ^ Karadelikler Türkçe

Xarici keçidlər

  • Yale University Video Lecture: Introduction to Black Holes 2008-01-15 at the Wayback Machine at Google Video
  • Black Holes: Gravity's Relentless Pull – Award-winning interactive multimedia Web site təqribən the physics and astronomy of black holes from the Space Telescope Science Institute
  • FAQ on black holes
  • Schwarzschild Geometry on Andrew Hamilton’s website
  • Tufts University: Student Project (Great Kid's Section) 2011-07-11 at the Wayback Machine
  • Movie of Black Hole Candidate from Max Planck Institute
  • UT Brownsville Group Simulates Spinning Black-Hole Binaries[ölü keçid]
  • Black Hole Research News on ScienceDaily
  • Scientific American Magazine (July 2003 Issue) The Galactic Odd Couple – giant black holes and stellar baby booms
  • Scientific American Magazine (May 2005 Issue) Quantum Black Holes
  • SPACE.com All təqribən Black Holes – News, Features and Interesting Original Videos
  • Black Holes Intro – Introduction to Black Holes
  • Advanced Mathematics of Black Hole Evaporation 2012-10-17 at the Wayback Machine
  • HowStuffWorks: How Black Holes Work – Easy to consume guide to Black Holes
  • Ted Bunn's 2008-12-04 at the Wayback Machine Black Holes FAQ 2006-03-16 at the Wayback Machine explains in simple language some other consequences of the way in which black holes bend space-time.

Avqust 12, 2021
qara, dəlik, zərrəciklər, işıq, kimi, elektromaqnit, dalğaların, içindən, qaça, bilmədiyi, güclü, qravitasiyaya, sahib, fəza, zamanın, nahiyəsi, ümumi, nisbilik, nəzəriyyəsinə, görə, kifayət, qədər, kompakt, kütlə, fəza, zamanı, deformasiya, edərək, qara, dəli. Qara delik 7 zerrecikler ve isiq kimi elektromaqnit dalgalarin icinden qaca bilmediyi guclu qravitasiyaya sahib feza zamanin bir nahiyesi 8 Umumi nisbilik nezeriyyesine gore kifayet qeder kompakt kutle feza zamani deformasiya ederek bir qara delik formalasdira biler 9 10 Hec bir obyektin qacisinin mumkun olmadigi bolgenin serhedine hadise ufuqu deyilir Hadise ufuqu onu kecen obyektin veziyyetine boyuk olcude tesir gostermesine regmen lokal olaraq askar edile bilen xususiyyetler musahide edilmir 11 Bir cox cehetden qara delik isigi eks etdirmediyi ucun ideal qara cisim kimidir 12 13 Ustelik eyri feza zamanda kvant sahe nezeriyyesi proqnoz edir ki qara delik kutlesi ile ters mutenasub sekilde qara cismin sualandirdigi istilik ile eyni spektrumda Hokinq radiasiyasi yayir Bu temperatur ulduz qara delikleride milyardlarla kelvine beraber olduguna gore onlarin musahide edilmesini imkansizlasdirir Ilk defe 10 aprel 2019 cu ilde yayimlanan Hadise Ufuqu Teleskopu vasitesi ile cekilmis ifrat rneheng elliptik qalaktika Messier 87 nin merkezinde yerlesen texminen 7 milyard Gunes kutlesine sahib ifrat kutleli qara deliyin sekli 1 2 3 4 5 Umumi nisbilik nezeriyyesiG m n L g m n 8 p G c 4 T m n displaystyle G mu nu Lambda g mu nu 8 pi G over c 4 T mu nu QravitasiyaRiyazi ifadeKosmologiya Fundamental prinsiplerXususi nisbilik nezeriyyesi Feza zaman Ekvivalentlik prinsipi Uzlasma xetti Psevdoriman hendesesiHadiselerUNN de iki cisim haqqinda mesele Qravitasiya linzasi Qravitasiya dalgalari Inersial hesablamasistemlerinin genislenmesi Geodezik ayrilma Hadise ufuqu Sinqulyar qravitasiya Qara delikTenlikEynsteyn sahe tenlikleri Xettilesdirilmis UNN Postnyuton formalizmiNezeriyyenin inkisafiParametrli postnyuton formalizmi Kaluc Kleyn tipli nezeriyye Kvant qravitasiyasi Alternativ nezeriyyeMeshur alimlerAlbert Eynsteyn German Minkovskiy Karl Svartssild Corc Lemert Artur Eddinqton Aleksandr Fridman Hovard Robertson Vladimir Fok Roy Kerr Subramanyan Candrasekar Rocer Penrouz Stiven HokinqbaxmuzakireredakteSimulyativ olaraq qara deliyin yaratdigi qravitasiya bukulmesinin etrafdaki qalaktikanin goruntusunu bukmesi Hadise ufuqu sadece 75 kilometr genisliyinde olmasina baxmayaraq 10 gunes kutlesine sahib donmeyen bir qara deliyin 600 kilometr uzaqliqdan simulyativ gorunusu Bu kutlede bir qara deliyin bu uzaqliqda yaratdigi tecil Yer sethindekinin texminen 400 milyon qatidir 6 Eynsteyn halqasi isigin deformasiyasi Qara deliyin arxasinda yerlesen ulduzdan cixan isiq suasi bize qara deliyin qravitasiya tesiriyle ikiye bolunerek catir Bu sebebden o ulduzu cut goruruk Qara delik ve ya bir basqa qalaktika kimi cazibe menbelerine gore isiq sualarina edilen bu cur qravitasiya mudaxilesine ve zahiri neticelere qravitasiya lensi tesiri deyilir Qravitasiya sahesi isigin qaca bilmeyeceyi qeder guclu olan cisimler ilk defe 18 ci esrde Con Mixel ve Pyer Simon Laplas terfinden nezere alindi Qara deliyi xarakterize eden umumi nisbiliyin ilk muasir helli 1916 ci ilde Karl Svartssild terefinden tapilmisdir ancaq hec bir seyin qaca bilmeyeceyi feza bolgesi olaraq serhi ilk defe Devid Finkelstein terefinden 1958 ci ilde nesr edildi Qara delikler coxdan beri riyazi maraq hesab olunurdu 1960 ci illerde nezeri tedqiqatlar umumi nisbiliyin umumi proqnozu oldugunu gosterdi 1967 ci ilde Coselin Bell Bernell terefinden neytron ulduzlarin kesf edilmesi mumkun astrofiziki realliq olaraq qravitasiya neticesinde cokmus kompakt cisimlere maraq oyatdi Qara deliklerin sinqulyarliqlarina gore ucolculu olmadiqlari ve sifir hecmli olduqlari qebul edilir Qara deliklerin daxilinde zamanin yavas irelilediyi ve ya umumiyyetle irelilemediyi texmin edilir Qara delikler Eynsteynin umumi nisbilik nezeriyyesi ile tesvir edilir Birbasa musahide edile bilmirler Onlar muxtelif dalga uzunluqlari istifade eden bilavasite musahide usullari sayesinde kesf edilmisdir Bu usullar eyni zamanda etraflarinda yaranan varliqlarin da musahide edilmesini temin etmisdir Meselen bir qara deliyin potensial quyusunun cox derin olmasi sebebi ile yaxinliginda yaranan boyume diskinin uzerine dusen maddeler diskin cox yuksek temperatura catmasina sebeb olacaq Bu da yayilan rentgen sualarinin teyin edilmesi ile diskin ve dolayi olaraq qara deliyin askar olunmasini temin edecek Hal hazirda qara deliklerin varligi bu problemle maraqlanan astrofizikler ve nezeri fiziklerden ibaret olan elmi birliyin demek olar ki butun ferdleri terefinden tesdiq edilerek deqiqlik qazanmis veziyyetdedir 14 Mundericat 1 Teqdimat ve terminologiya 2 Tarixi 3 Xususiyyetler 4 Donme ve yuklerine gore tesnifi 5 Qara ve delik 6 Hadise ufuqu 7 Sinqulyarliq 8 Yaranmasi 9 Olculerine gore tesnifi 9 1 Ulduz qara delikleri 9 1 1 Xususiyyetleri 9 1 2 Kompakt ikili rentgen suali sistemler 9 1 3 Ulduz qara deliyi namizedleri 9 2 Neheng qara delikler 9 3 Orta kutleli qara delikler 9 4 Ilkin qara delikler 10 Musahidesi 10 1 Birbasa musahide ehtimali 11 Ulduz qara delikleri numunesi 12 Neheng ve orta qara delik numuneleri 13 Sinqulyarliq nezeriyyesi 14 Cilpaq sinqulyarliq ve kosmik senzura 15 Entropiyasi 16 Qara deliklerin buxarlanmasi yox olmasi ve Hokinq sualanmasi 17 Informasiya paradoksu 18 Soxulcan delikleri 19 Medeniyyetde 19 1 Filmlerde 19 2 Teleseriallarda 19 3 Musiqide 19 4 Kitablarda 19 5 Texniki kitab ve meqalelerde 20 Hemcinin bax 21 Istinadlar 22 Qeydler 23 Xarici kecidlerTeqdimat ve terminologiya RedakteQara delik sinqulyar qravitasiya adlanan bir noqteye cemlenmis kutleye sahibdir Bu kutle merkezi sinqulyar qravitasiya olan ve qara deliyin hadise ufuqu adlanan bir kureni yaradir Bu kure qara deliyin fezada tutdugu yer kimi de basa dusule biler Kutlesi Gunesin kutlesine beraber olan bir qara deliyin radiusu texminen 3 km dir 1 Bir ulduz qara deliyinin Boyuk Magellan Buludu istiqametindeki fezada simulyativ gorunusu Qara deliyin etrafindaki bir cevrenin iki qovs formasinda gorunusu cazibe lensi tesiri sebebi ile yaranmisdir Yuxarida yerlesen Sud Yolu qalaktikasi xeyli bukulmus veziyyetdedir bele ki Cenub Xaci burcu yuxarida solda yerlesen burc kimi bezi burclerin taninmasi xeyli cetinlesmisdir Qara deliyin arxasindaki HD 49359 ulduzu yene eyni tesirle iki ulduz kimi gorunur Bu ulduzun ve Boyuk Buludun gorunen iki ulduz formasinda eksi qara deliyi ehate eden Eynsteyn halqasi adlanan dairevi qursaq uzerinde yerlesir Ulduzlar arasindaki milyonlarla kilometr mesafeni nezere alsaq bir qara deliyin basqa bir kosmik cisme gosterdiyi cazibe tesiri bu qara delikle eyni kutleye sahib olan basqa bir kosmik cismin gosterdiyi cazibe tesiri ile eyni ededi qiymete malikdir Yeni qara delikleri muqavimet gosterile bilmeyen bir kosmik aspirator olaraq dusunmek duzgun deyil Meselen Gunesin yerinde onunla eyni kutleye sahib bir qara delik olsa Gunes sistemindeki planetlerin orbitlerinde her hansi bir deyisiklik olmayacaq Bir cox qara delik novu movcuddur Bir ulduzun daxiline oz icine cokmesi ile yaranan qara deliye ulduz qara deliyi deyilir Bu qara delikler qalaktikalarin merkezinde olsa bir nece milyardliq gunes kutlesi kimi neheng bir kutleye sahib ola biler ve bu veziyyetde neheng qara delik ve ya qalaktik qara delik 2 adini alar Kutlesi ededi qiymetce bu iki nov qara deliyin kutleleri arasinda olan yeni kutlesi teqriben bir nece min gunes kutlesine beraber olan ucuncu novun movcud oldugu dusunulur ve bu nove orta kutleli qara delik 3 deyilir En asagi kutleli qara deliklerin ise kainat tarixinin baslangicindaki Boyuk Partlayisda yarandiqlari dusunulur ve bunlara da ilkin qara delik 4 adi verilir Lakin ilkin qara deliklerin varligi hal hazirda tesdiqlenmis deyil Bir qara deliyi birbasa musahide etmek mumkun deyil Bilirik ki bir cismin gorunmesi ucun ozunden isiq cixmali ve ya ozune gelen isigi eks etdirmelidir amma qara delikler uzerine dusen isiqlarla yanasi cox yaxinindan kecen isiqlari da udur Qara deliyin varligi etrafindaki cazibe performansindan mehsuldarligindan xususile mikrokvazarlarda ve aktiv qalaktika nuvelerinde qara delik uzerine dusen yaxinliqdaki maddenin yuksek derecede qizmis olmasindan ve guclu bir sekilde rentgen sualari yaymasindan basa dusulur Belelikle musahideler neheng ve ya kicik olculerdeki bu cur cisimlerin varligi fikrini ireli surur Bu musahidelere uygun gelen ve umumi nisbilik nezeriyyesine tabe olan cisimler yalnizca qara deliklerdir Tarixi Redakte Qu X 1 qosa ulduzu Qara delik anlayisi ilk olaraq XVIII esrin sonunda Nyutonun umumdunya cazibe qanunu ehatesinde yaranmisdir Lakin o dovrde mesele yalnizca ikinci kosmik suretin isiq suretinden daha boyuk olmasini temin ede bilen kutleli cisimlerin 15 var olub olmadigini bilmek idi 16 Yeni qara delik anlayisi ancaq 20 ci esrin evvellerinde ve xususile Albert Eynsteynin umumi nisbilik nezeriyyesinin ortaya atilmasi ile fantastik bir anlayis olmaqdan cixmisdir Eynsteynin islerinin yayimlanmasindan qisa muddet sonra Karl Svartssild 17 18 terefinden Eynsteyn sahe tenliklerinin merkezi bir qara deliyin varligini ehtiva eden bir hell yayimlanmisdi 5 Qara delikler ustunde ilk esas isler 1960 ci illere soykenir Cunki yalniz bu zamanlarda varliqlari haqqinda ilk esasli elametlerin musahidelerini etmisdiler 19 Icinde qara delik saxlayan bir cismin ilk musahidesi 6 7 1971 ci ilde Uhuru peyki terefinden edildi Peyk Qu burcunun en parlaq ulduzu olan Qu X 1 qosa ulduzunda rentgen sualari menbeyi oldugunu teyin etmisdi Lakin qara delik termini daha evvelceden 1960 ci illerde amerikali fizik Kip Torn vasitesile ortaya atilmisdi Bu terminin terminologiyaya yerlesmesinden evvel qara delik evezine Svartssild cismi ve qapali ulduz terminleri istifade edilirdi 20 Xususiyyetler Redakte Sud Yolunun merkezindeki qara delik qaz buludlarini parcalayir 2006 2010 ve 2013 cu illerin musahideleri uygun olaraq mavi yasil ve qirmizi olaraq gosterilir 21 Qara delik diger astrofiziki cisimler kimi bir cisimdir Qara delik birbasa musahidesinin cox cetin olmasi ve merkezi bolgesinin fizika qanunlari ile qenaetbexs formada tesvir edile bilmemesi ile xarakterize edilir Merkezi bolgesinin tesvir edile bilmemesindeki en vacib faktor merkezinde bir sinqulyar qravitasiyanin olmasidir Bu sinqulyar qravitasiya ancaq bir kvant cazibesi qanunu ile tesvir edile biler amma hal hazirda bele bir qanun yoxdur 8 Buna baxmayaraq tetbiq edilen muxtelif dolayi usullar sayesinde etraf muhitde hokm suren fiziki serait ve etrafindaki saheye ve cisimlere tesiri mukemmel bir formada tesvir edile bilir Diger bir terefden qara delikler cox az sayda parametrlerle tesvir edildiklerine gore teeccublendirici cisimlerdir Yasadigimiz kainatdaki tesviri yalnizca uc parametre baglidir kutle elektrik yuku ve impuls momenti Qara deliklerin butun diger parametrleri olcusu formasi ve s bunlarla teyin olunur Bir muqayise aparsaq meselen bir planetin tesvir edilmesinde yuzlerle parametrden danisila biler kimyevi birlesmeler elementlerin ferqlenmesi konveksiya atmosfer ve s 1967 ci ilden beri qara delikler yalniz bu uc parametrle xarakterize edilirler ki bu da 1967 ci ilde Uerner Israel terefinden ortaya atilan absurd nezeriyyesi 9 sayesinde edilir Bu uzun mesafeli fundamental qarsiliqli tesirlerin yalniz cazibe quvvesi ve elektrodinamikanin olmasini da izah edir qara deliklerin olcule bilen xususiyyetleri yalniz bu quvveleri xarakterize eden parametrlerle yeni kutle elektrik yuku ve impuls momenti ile verilir Bir qara deliyin kutle ve elektrik yuku ile elaqeli xususiyyetleri klassik umumi nisbiliyin olmadigi fizikanin tetbiq edile bilen adi xususiyyetleridir qara deliyin kutlesine uygun olaraq bir cazibe sahesi ve elektrik yukune uygun olaraq bir elektrik sahesi vardir Buna baxmayaraq impuls momenti tesiri umumi nisbilik nezeriyyesine xas bir xususiyyet dasiyir oz oxu etrafinda donen bezi kosmik cisimler etraflarindaki feza zamani 22 10 da eymek meylindedir 23 24 Lens Tirrinq tesiri 11 adlanan bu fenomen hele ki Gunes sisteminde musahide edilmir 12 Oz oxu etrafinda donen qara deliyin etrafindaki fezada bu fenomen inanilmaz olculerde reallasmaqdadir ki bu saheye guc bolgesi fr ergoregion ve ya guc kuresi 13 adi verilir Qalaktik bir qara deliyin kutlesi esasen balcdaki maddenin kutlesinin texminen minde birine beraberdir 25 Donme ve yuklerine gore tesnifi RedakteQara delikler bezi parametrleri impuls momenti L elektrik yuku q ve hemise sifirdan boyuk olan kutlesi m vardir ki bunlara gore mueyyen edilen ferziyyeye esasen qara deliklerin dord novu vardir m gt 0 L 0 L 0Q 0 Svartssild qara deliyi Kerr qara deliyiQ 0 Reysner Nordstrom qara deliyi Kerr Nyumen qara deliyiBir qara deliyin butun xususiyyetlerini mueyyen eden uc amil vardir kutlesi impuls momenti ve elektrik yuku Bir qara deliyin kutlesi her zaman sifirdan boyukdur Diger amillerin sifir ya da sifirdan boyuk olmasina gore qara delikleri dord sinife ayirmaq mumkundur Impuls momenti ve elektrik yuku sifira beraber olan qara deliklere Svartssild qara deliyi deyilir Bu ad 1916 ci ilde bele cisimlerin varligi fikrini ortaya atmis olan Karl Svartssilde ithafen verilmisdir Qara deliyin elektrik yuku sifirdan ferqli impuls momenti ise sifira beraber olsa Reysner Nordstrom qara deliyi novu ortaya cixir Elme melum olan hec bir proses daxilinde bele davamli elektrik yuklu sixilmis bir cisim yaratmaq mumkun olmadigina gore bu cur qara delikler varsa bele astrofizikanin maraq dairesine daxil deyil Qara delik etrafindaki eks elektrik yuklerini udaraq zaman kecdikce elektrik cehetden neytrallasa biler 26 14 Netice olaraq Reysner Nordstrom qara deliyi kainatda movcud olmaq ehtimali az olan nezeri bir cisimdir Qara deliyin impuls momenti sifirdan ferqli olarsa yeni oz oxu etrafinda donerse ve elektrik yuku olmazsa Kerr qara deliyi novu ortaya cixir Bu ad 1963 cu ilde bu cur cisimleri xarakterize eden dusturu tapan Yeni Zellandiyali riyaziyyatci Roy Kerre ithafen verilmisdir Reysner Nordstrom ve Svartssild qara deliklerinin eksine Kerr qara deliyi astrofiziklerin maraq dairesine daxil olmusdur Cunki qara deliklerin yaranma ve tekamul numuneleri onlarin etraflarindaki maddeni bir boyume diski 15 vasitesile udmaq meylinde olduqlarini ve maddelerin boyume diskine qara deliyin firlanma istiqametinde spiral cizaraq dusduklerini gosterir Belelikle madde ozunu udan qara deliyin impuls momenti ile elaqe qurur Bu veziyyetde astronomiyanin maraqlana bileceyi qara delikler yalnizca Kerr qara delikleridir Buna baxmayaraq bu qara deliklerin impuls momentlerinin herterefli zeiflediyi hallarda tebii olaraq Svartssild qara deliklerini xatirlatmalari mumkundur Dorduncu nov qara delik Kerr qara deliyinin elektrik yukune sahib olan novudur Buna Kerr Nyumen qara deliyi deyilir Kerr Nyumen qara deliklerinin de var olmaq ehtimali cox zeif olduguna gore bu nove de cox maraq gosterilmir Qara ve delik RedakteQara deliklerin varligi iddiasi Con Micell 27 16 ve Pyer Simon Laplas terefinden bir birlerinden xebersiz olaraq hele 18 ci esrde ireli surulmusdu 28 29 O vaxtlar ikinci kosmik suretin 17 isiq suretinden daha cox ola bileceyi yeni isigin bele qaca bilmeyeceyi qeder guclu tesirli kosmik cisimlerin varligi dusunulurdu 30 Isigin qara delik terefinden cezb edilmesi faktinda bir gucden elave Eynsteyn balansi qirmizi yerdeyisme ve ya cazibe qirmizi yerdeyismesi 18 kimi adlarla gosterilen isigin fotonlarin cazibe sahesinin tesiri ile meruz qaldigi bir deyisiklikden danisilir 31 Cazibe sahesi tesiri ile yaradilan bu balans ve ya deyisiklikde isiq bir qara deliyin potensial quyularindan 19 cixmaga calisarken enerji tamligini itirir Burada kainatin genislenmesinden danisila biler Kainatin genislenmesi deyende yeni uzaq qalaktikalarda musahide edilen ve cox derin potansial quyularin olmadigi bir kainat genislenmesinden yaranan genislemeye nezeren bir az ferqli tebietde bir qirmizilasma deyisikliyi nezerde tutulur Bu xususiyyet de qara deliyin qara cehetine cox uygun gelir cunki bir qara delik isiq yaya bilmir Buna gore de qara delik adina qara sifeti elave edilmisdir Bu isiq ucun oldugu qeder madde ucun de esaslidir cunki bir defe qara delik terefinden cekilmeye basladiqdan sonra hec bir hissecik o qara delikden qaca bilmir Bu da qara deliye delik adinin verilmesinin sebebidir Hadise ufuqu Redakte Esas meqale Hadise ufuqu Qara delikden uzaqdaki bir zerrecik her hansi bir istiqametde hereket ede biler Qara deliye yaxinlasdiqca feza zaman onu deformasiya etmeye baslayir Hadise ufuqunun icinde butun yollar zerreciyi qara deliyin merkezine sovq eder Zerrecik ucun qacis yoxdur Donen qara deliyin etrafindaki iki seth Ic sfera statik serheddir hadise ufuqu Erqosferanin ic serhedidir Qutblerde hadise ufuqune toxunan oval formada seth ise erqosferanin diger serhedidir Erqosferanin icindeki bir zerrecik feza zaman dreyfinde olub donmeye mecbur edilir Penrouz muddeti Isiq ve maddenin artiq qaca bilmediyi bolgeni serhedleyen qursaga hadise ufuqu 20 deyilir Hadise ufuqu her hansi bir fiziki arasdirma ede bilmediyimiz bir kosmik parcadir Ne hadise ufuqunun etrafini melum olan qanunlarla izah etme imkani var ne de orada ne olub bitdiyini bilmeyin bir yolu var Bir hadise ufuqu ulduzun cokmezden evvelki kutlesi ile duz mutenasibdir Meselen kutlesi 10 gunes kutlesi olan bir ulduz ice cokub qara delik halina geldiyinde diametri 60 kilometr olan bir hadise ufuqune sahib olur Qara delik madde udduqca hadise ufuqunu genislendirir Hadise ufuqu genislendikce daha guclu cazibe sahesine sahib olur Qara deliyin hadise ufuqunde nezeri olaraq zaman tamamile dayanir Bezi qara deliklerde iki hadise ufuqu vardir Bezileri hadise ufuqu termini yerine qara deliye cox da uygun olmayan qara deliyin sethi terminini istifade edirler Terminin uygun olmamasinin sebebi bir qara deliyin planet ve ya ulduzdaki kimi qati ve ya qazlardan teskil olan bir sethinin olmamasidir Lakin burada bezi xususi xususiyyetler gosteren bir bolgeden danisilmir bir musahideci qara deliye ufuqu asacaq qeder yaxinlassa ozune seth teessurati vere bilecek hec bir xususiyyet ve ya deyisiklik hiss ede bilmeyecek Buna gore de geri donme cehdini edende artiq bu bolgeden qaca bilmeyeceyini anlayacaq Bu sanki donusu olmayan noqte dir 21 Bu veziyyet axintisi guclu bir denizde axintidan xebersiz bir uzgucunun veziyyetine benzedile biler Diger bir terefden hadise ufuqunun serhedine yaxinlasmis bir musahideci qara delikden mueyyen qeder uzaqda duran bir musahideciye nezeren zamanin daha ferqli bir sekilde kecdiyini hiss edecek Qara delikden uzaqda olan musahidecinin digerine sabit araliqlarla meselen bir saniye ara ile isiq isareleri yolladigini qebul edek qara deliye yaxin musahideci bu isareleri hem daha enerjili isigin qara deliye dusmek uzre yaxinlasdiqca maviye surusmesi 22 neticesiyle bu isiq isarelerinin tezliyi daha yuksek olacaq hem de ardicil isarelerin aralarindaki zaman araligi daha qisalmis bir saniyeden daha az olaraq alacaq Yaxin musahideci uzaqdakina nezeren zamanin daha suretli kecdiyini gorecek Uzaqdaki musahideci de eksine digerinde meydana gelen seylerin get gede daha yavas oldugunu zamanin daha yavas kecdiyini gorecek Uzaqdaki bir musahidecinin bir obyektin qara deliye dogru dusmeyini musahide edende musahideciye gore cazibe qirmizi yerdeyismesi ve zamanin genislenmesi tesirleri birlesecek obyektden cixan isareler get gede qirmizi get gede sonuk uzaqdaki musahideciye catmazdan evvel get gede artan enerji itkisi ile cixarilan isiq ve get gede araliqli olacaqdir Yeni praktikada musahideciye catan isiq fotonlarinin sayi suretle azalacaq ve obyektin qara deliye basdirilib gorunmez olduqdan sonra tukenecek 32 Obyektin hele hadise ufuqu serhedinde hereketsiz durdugunu goren uzaqdaki musahidecinin onun dusmesine mane olmaq uzre hadise ufuqune yaxinlasmasi menasiz olacaq 23 Qara deliyin sinqulyarligina yaxinlasan bir musahideciye tesir etmeye baslayan faktora qabarma cekilme tesiri deyilir 24 Bu tesir cazibe sahesinin homogen olmayan bir qurulusa sahib olmasi sebebi ile obyektin qeyri formallasmasina tebii formasini itirmesine sebeb olur Bu qabarma cekilme tesiri bolgesi boyuk qara deliklerde tamamile hadise ufuqunde yerlesir lakin xususile ulduz qara deliklerinde 25 hadise ufuqunun serhedini de asaraq tesir edir 26 Bu sebebden ulduz qara deliyine yaxinlasan bir kosmonavt daha hadise ufuqune kecmeden parcalanacaq Neheng qara deliye yaxinlasan bir kosmonavt ise hadise ufuqune asanliqla giris ede bilenden sonra qabarma cekilme tesiri ile qarsilasaraq yox olacaq Sinqulyarliq Redakte Sinqulyarliq hadise ufuqu ve erqosfera guc kuresi Donen qara deliklerde ve elektrik yuklu qara deliklerde iki ufuq oldugu qebul edilir Qara deliklerin merkezinde qravitasiya sahesinin ve kosmik bukulmelerin eyilmelerin 27 sonsuz hala geldiyi bir bolge var Bu bolge sinqulyar qravitasiya 28 adlanir Bu bolge umumi nisbilik nezeriyyesi cercivesinde cox yaxsi mueyyen edilmemisdir Cunki umumi nisbilik nezeriyyesi feza zaman bukulmesinin sonsuz oldugu bolgeleri tesvir ede bilmir Onsuz da umumi nisbilik nezeriyyesi kvant menbeli cazibe tesirlerini umumi olaraq nezere alan bir nezeriyye deyil Feza zaman bukulmesi sonsuza dogru meyillenende mecburi olaraq kvant tebietli tesirlere tabe olur Neticede sinqulyar qravitasiyani duzgun bir formada izah ede bilecek tek nezeriyye butun kvant tesirlerini nezere alan bir cazibe nezeriyyesi ola biler Dolayi yolla hal hazirda sinqulyar qravitasiyanin terifi verilmeyib 29 Hemcinin bu bilinir ki nece ki qara deliye girib icine yerlesmis madde cole cixmirsa sinqulyar qravitasiya da qara deliyin icine yerlesdikce qara deliyin colune tesir etmir Sinqulyar qravitasiya sirlerini hele de qoruyur Cunki bu tam olaraq tesvir edilmeyib ve umumi nisbilik nezeriyyesi butun cazibe fenomenlerini tesvir etmekde kafi deyil Butun bunlar qara deliyin bizim terefimizde yerlesen hadise ufuqune gore onlari tesvir etmeyimize bir manee yaratmir Yaranmasi RedakteUlduzlarin olumu Ulduzun kutlesi Diametri Sixliq Son mehsulM lt 0 8 Mʘ 10 103 qr sm3 Qehveyi cirtdanlar ve ya qara cirtdanlar0 8 Mʘ lt M lt 1 44 Mʘ 7000 km 106 qr sm3 Ag cirtdanlar 1 35 Mʘ lt M lt 2 1 Mʘ 10 20 km 8x1013 2x1015 qr sm3 Neytron ulduzuM lt 3 Mʘ 4 km gt 1016 qr sm3 Qara delikQara deliklerin realliqda olmasi ehtimali umumi nisbilik nezeriyyesine aid bir netice deyil qravitasiyadan behs eden demek olar ki butun diger real fiziki qanunlar da onlarin varliginin ehtimalinin boyuk oldugunu gosterir Diger qravitasiya qanunlari kimi umumi nisbilik nezeriyyesi de qara deliklerin varligini proqnozlasdirmaqla kifayetlenmeyib onlarin kosmosun bir bolgesinde sixilmis maddeden yaranmis ola bileceyi fikrini ireli surur Meselen Gunes diametri texminen 3 kilometr olan bir kure icine yeni hecminin 4 milyonda biri qeder hecmi olan bir kureye sixisdirilmis olsa bir qara delik halina geler Hetta Gunesi 1 sm kub santimetr hecmine sixisdira bilsek bu defe 1 sm lik bir qara delik duzeltmis olariq Lakin bu veziyyetde Gunes sistemindeki planetlerin orbit hereketlerinde bir deyisiklik olmayacaq yeni sistemimizdeki planetler bu 1 sm lik qara deliyin Gunesinkine beraber cazibe quvvesi ile orbitlerinde firlanmaga davam edecek Bir basqa numunede Dunya bir nece kub santimetrlik bir hecm icine sixisdirilmis olsa o da bir qara delik halina gelecek Ulduzun icine cokerek qara deliye cevrilmesi Astrofizikada qara delik bir cazibe ice cokmesinin son merhelesi olaraq nezere alinir Ulduzlarin tekamul muddetinin sonu sahib olduqlari kutleye gore mueyyen edilir Tekamul muddetinin son merhelesine yaxinlasmis ulduzlarda maddenin sixilmasi sonunda kutlelerine gore iki hal yaranir bunlar ya ag cirtdan ya da sonradan qara deliye cevrile bilecek neytron ulduzudur Ag cirtdani qravitasiyaya qarsi tarazliq halinda tutan sey elektronlarin reqressiya gerileme tenezzul tezyiqidir 30 Neytron ulduzu halindadirsa nukleonlarin reqressiya tezyiqinden danisilmir cunki tarazliq halini saxlayan tesir guclu qarsiliqli tesirdir 33 31 Lakin tekamul muddetinde cevrilme anindaki ulduz mueyyen bir kritik kutleni asanda kutlesi yeterince boyuk olanda eger cazibe gucu tezyiq tesirini asa bilecek qeder boyukdurse bir qara delik yarana biler Bu veziyyetde elme melum olan hec bir quvve tarazligi yaratmaga bes etmez ve hemin cisim oz icine coker Praktikada bir cox formada yarana biler Bir neytron ulduzuna mueyyen bir kritik kutleye catana qeder basqa bir ulduzdan cixan maddenin elave olunmasi ile yarana biler Bir neytron ulduzunun basqa bir neytron ulduzu ile birlesmesi ile yarana biler cox nadir apriori bir fenomendir Boyuk bir ulduzun ozeyinin birbasa qara delik halinda ice cokmesi ile yarana biler 32 Senetkarin qara deliyin yaranmasi barede teessurati 34 1980 ci illerde neytron ulduzlarindakindan da daha cox sixilmis bir maddenin varligi movzusunda bir hipotez ortaya atilmisdi Bu madde qeribe ulduzlar 33 da adlanan kvark ulduzlarindaki sixilmis madde idi Bu movzuda 1990 ci illerden etibaren deqiq tapintilar askar edilmisdir 35 lakin bu tapintilar ulduz novundeki mueyyen bir kutlenin tekamulunu qara delik halinda ice cokmesi ile tamamlamasi movzusunda evvelceden melum olanlari deyisdirmemisdi Deyisdirdiyi sey yalniz kutlenin miqdari haqqinda hedd olmusdur 2006 ci ilde kutlelerine bagli olaraq qara delikler 4 sinife ayird edilmisdir ulduz qara delikleri neheng qara delikler orta kutleli qara delikler ve ilkin ya da mikro qara delikler Olculerine gore tesnifi RedakteUlduz qara delikleri Redakte Esas meqale Ulduz qara delikleri M87 qalaktikasindan cixan bu axis teqriben kutlesi uc milyard gunes kutlesine beraber olan neheng bir qara deliyin tesiri ile yaranmisdir Axisin yalnizca bize dogru istiqametlenen bir terefi gorunur Ulduz qara deliklerinin kutlesi teqriben bir nece gunes kutlesine beraberdir 36 Olume yaxinlasan bir ulduz eger uc Gunes kutlesinden daha agirdirsa neytron ulduzu seviyyesinde qala bilmez nuvesindeki reaksiya ve sixliq artmasi davam eder ve qara delik halina geler Ulduz qara deliyi agir texminen 10 ve ya daha cox gunes kutlesi agirliginda bir ulduzun qaliginin qravitasiya ice cokmesinden sonra yaranir Ulduzun nuvesinde termonuve reaksiyalari ile yanma tamamlandigi zaman yanacaq qalmadigi ucun ifrat yeni ulduz yaranir Bu ifrat yeni ulduz da ozunden sonra suretle ice coke bilecek bir nuve qoya biler 1939 da Robert Oppenheymer bu nuvenin mueyyen bir hedden daha yuksek bir kutleye sahib olmasi qravitasiya gucunun ozunu tamamile butun diger guclerin ustune dasiyacagini ve bir qara delik yaranacagi fikrini ireli surmusdur 34 Bir qara delik yaratmaq uzre ice cokus qravitasiya dalgalari 35 yaymaq elverisli bir veziyyetdir Bu dalgalarin yaxin zamanda Kasinadaki Italiya Virgo 36 ve ya amerikan LIGO 37 interferometr kimi bezi dedektor cihazlariyla askar edile bileceyi dusunulur Ulduz qara delikleri hal hazirda X ikiqat ulduzlari nda 38 ve mikrokvazar larda 39 musahide edilir ve bezi aktiv qalaktika nuveleri nde 40 axis larin 41 yaranmasina sebeb olur Xususiyyetleri Redakte Sacin yoxlugu barede teoreme gore qara delikler yalnizca 3 esas komponentden ibaretdir kutle elektrik yuku ve impuls momenti Hemcinin qara deliklerin tebietinde donme olduguna inanilir lakin bunu isbat ede bilecek qeti bir musahide hele de edilmeyib Ulduz qara deliklerinin donmesi impuls momentinin qorunmasi sebebi ile reallasir Tebii bir ulduz cokmesi bir qara delik yarada bilir Bir ulduzun heyatinin sonu butun enerji bitende reallasir Bir ulduzun ice coken parcasinin kutlesi Oppenheymer Volkov limiti ucun neytron degenerasiya maddesinden asagidirsa bu prosses neticesinde sixilmis ulduz ag cirtdan yaranir Yaranan butun ulduzlar maksimum kutleye sahib olur Buna gore de coken ulduz eger bu maksimum limiti asmis olsa cokme prosesi sonsuza qeder davam eder ve qara deliyi yaradar dagidici qravitasiya cokusu Neytron ulduzunun maksimum kutlesi deqiq olaraq bilinmir 1939 cu ilde 0 7 gunes kutlesi olaraq hesablanmisdir Buna OV limiti Oppenheymer Volkov limiti adi verilib 1996 ci ilde diger bir versiyada ise maksimum kutlenin teqriben 1 5 ile 3 gunes kutlesi arasinda oldugu texmin edilib 37 Umumi nisbilik nezeriyyesine gore bir qara delik istenilen bir kutlede meydana gele biler Kutle kicildikce sixliq artir madde qara deliyi formalasdirmaga baslayir numune olaraq Svartssild radiusu qara deliyin radiusu Indiye qeder bir nece ulduz kutlesinden kicik olaraq qara delik formalasdirdigi bilinen her hansi bir kutle musahide edilmeyib 2007 ci ilden beri en yuksek kutle 15 65 1 45 gunes kutlesi olaraq hesablanmisdir 38 Buna elave olaraq IC 10 X 1 rentgen suasi menbeli ulduz qara deliyi olub kutlesinin 24 33 ulduz kutlesi arasinda oldugu barede subutlar vardir 2008 ci ilin aprel ayinda NASA terefinden elan edilen XTE J1650 500 39 ve diger qara deliklerle 40 birlikde en kicik kutleli qara delikler olaraq bilinir Bunlar 3 8 ulduz kutlesi ile 24 kilometr radiusa sahib qara deliklerdir Lakin sonralar bu texmin geri cekilmisdir Daha mumkun olani ise 5 10 ulduz kutlesi arasinda bir kutleye sahib olmalaridir Ulduz kutleli qara deliklerden cox daha neheng 2 diger tip qara delik oldugu barede musahide subutlari vardir Bunlar orta kutleli qara delikler ve neheng qara deliklerdir ve neheng bir qara deliyin Sud Yolu qalaktikasinin merkezinde oldugu bilinir Kompakt ikili rentgen suali sistemler Redakte Ulduz qara delikleri ikili qapali sistemler olub maddeler qonsu ulduzun qara deliyine kecende musahide edile biler Cokus reallasanda bir enerji bosalmasi olur ve bu bosalma o qeder boyukdur ki bir maddeni bir nece yuz milyon dereceye qeder qizdira biler rentgen suasi ve isiq yayar Bu sebebden qonsu ulduz optik teleskop ile qara delikler ise rentgen sualari ile musahide edile bilir Qara delikden yayilan enerji neytron ulduzu terefinden yayilan enerji ile eyni olcuye sahibdir Qara delikler ve neytron ulduzlarinin muqayise edilmesi bezen cetin olur Buna baxmayaraq neytron ulduzlarinin diger xususiyyetleri de vardir Neytron ulduzlari ferqli suretle donuse malikdir ve bir maqnit saheleri var Hemcinin regional partlayislari da var termonuve partlayislari Bele xususiyyetler musahide edilende bu ikili sistemin ortaq noqtesinin neytron ulduzu olmalarinin oldugunu goruruk Yaradilan kutleler sixisdirilmis rentgen suasi menbeleri rentgen sualari ve optik melumatlar musahidelerden elde edilib Mueyyen olunmus butun neytron ulduzlarinin kutleleri 2 gunes kutlesinden daha azdir Hec bir 2 gunes kutlesinden daha agir ikili sistemlerde neytron ulduzunun xususiyyetleri ortaya cixmayib Bu faktlardan bele bir neticeye gelmek olar ki 2 gunes kutlesinden asagi olan butun ulduzlar eslinde qara delikdir Ulduz qara deliklerin isbati yalnizca musahidelerden yaranmamisdir Hemcinin teorik melumatlarla da onun isbati arasdirilir Qara deliklerin xasselerinin diger bir isbati ise etrafinda firlanan orbit hisseciklerinin qara deliye dogru hereket etmesidir Ulduz qara deliyi namizedleri Redakte Sud Yolu qalaktika sistemi qalaktikamizin merkezinde yerlesen neheng qara deliklerden bize daha yaxin olan bir nece eded ulduz qara deliyi namizedi ehtiva edir Bu namizedlerin hamisi rentgen suasi ikili sistemlerdeki kompakt maddelerinden cokuntusu ve bunun sayesinde onun qonsusu vasitesi ile boyume diskindedir Bu araliqdaki ulduz qara deliklerinin kutleleri 3 ile bir nece dujun arasindaki gunes agirligina beraberdir 1 dujun 12 41 42 43 Ad Qara delik kutlesi gunes kutlesi ile Qonsunun kutlesi gunes gutlesi ile Orbit periodu gunlerle Yerden mesafesi isiq ili ile Mekan 44 A0620 00 V616 Mon 11 2 2 6 2 8 0 33 teqriben 3500 06 22 44 00 20 45GRO J1655 40 V1033 Sco 6 3 0 3 2 6 2 8 2 8 5000 11000 16 54 00 39 50 45XTE J1118 480 KV UMa 6 8 0 4 6 6 5 0 17 6200 11 18 11 48 02 13Cyg X 1 11 2 18 5 6 6000 8000 19 58 22 35 12 06GRO J0422 32 V518 Per 4 1 1 1 0 21 teqriben 8500 04 21 43 32 54 27GRO J1719 24 4 9 1 6 0 6 ola biler 45 teqriben 8500 17 19 37 25 01 03GS 2000 25 QZ Vul 7 5 0 3 4 9 5 1 0 35 teqriben 8800 20 02 50 25 14 11V404 Cyg 12 2 6 0 6 5 7800 460 46 20 24 04 33 52 03GX 339 4 V821 Ara 5 6 1 75 teqriben 15000 17 02 50 48 47 23GRS 1124 683 GU Mus 7 0 0 6 0 43 teqriben 17000 11 26 27 68 40 32XTE J1550 564 V381 Nor 9 6 1 2 6 0 7 5 1 5 teqriben 17000 15 50 59 56 28 364U 1543 475 IL Lupi 9 4 1 0 0 25 1 1 teqriben 24000 15 47 09 47 40 10XTE J1819 254 V4641 Sgr 7 1 0 3 5 8 2 82 24000 40000 47 18 19 22 25 24 25GRS 1915 105 V1487 Aql 14 4 0 1 33 5 teqriben 40000 19 15 12 10 56 44XTE J1650 500 9 7 1 6 48 0 32 49 16 50 01 49 57 45GW150914 62 4 M 36 4 29 4 1 3 milyardGW151226 21 8 3 5 M 14 2 6 7 5 2 3 2 9 milyardGW170104 48 7 5 M 31 2 7 19 4 6 1 4 milyardNeheng qara delikler Redakte Neheng qara delikler bir nece milyon ile bir nece milyard gunes kutlesi arasinda deyisen bir kutleye sahibdir Qalaktikalarin merkezinde yerlesirler ve varliqlari bezen axis larin ve rentgen suasinin yaranmasina yol acir Buna gore bu qalaktika nuveleri ulduzlarin ust uste yer almasindan yaranan normal parlaqliqla muqayisede daha parlaq hala gelir ve aktiv qalaktika nuveleri 42 adini alir Sud Yolu qalaktikasi da bele bir qara delik ehtiva edir ve bu qara deliye yaxin ulduzlarin son derece suretli hereket etdiklerinin musahide edilmesi bu tapintini tesdiqleyer 43 Neheng qara delik NASA Meselen bu ulduzlardan biri olan S2 adli ulduzun musahide edilmeyen qaranliq bir cismin cevresinde en az 11 illik bir firlanma hereketi etdiyi musahide edilib Bu ulduzun elliptik orbiti qaranliq cisimden 20 Astronomik vahid uzaqligindadir ve qaranliq cismin mehdud hecmine qarsiliq 2 3 milyon gunes kutlesi qeder bir kutleye sahibdir Qara delikden basqa bele six madde ehtiva eden bir cisim numunesine indiyedek rast gelinmemisdi 44 Chandra 45 teleskopu NGC 6240 46 qalaktikasi uzerinde edilen musahidelerde bu qalaktikanin merkezinde bir birilerinin etrafinda donen iki neheng qara deliyin musahide edilmesini temin etmisdir Bele nehenglerin yaranmasi haqqindaki muzakireler hele de davam edir Bezilerine gore de kainatin baslangicinda cox suretli bir sekilde yaranmisdir 47 48 Orta kutleli qara delikler Redakte Orta kutleli qara delikler yaxin zamanlarda kesf edilib Kutleleri 100 gunes kutlesi ile 10 000 gunes kutlesi araliginda deyisir 49 1970 ci illerde orta kutleli qara deliklerin qlobal ulduz qruplarinda yarandigi ferziyyesi ortaya atilmisdir Lakin bu ferziyyeni destekleyecek hec bir musahide elde edilmemisdir 2000 ci illerde illerin musahideleri ifrat parlaq ve ya ifrat parlaq rentgen suasi menbeleri nin 50 varligini ortaya qoydu 51 Bu menbeler hec de neheng qara deliklerin oldugu qalaktika nuvelerine bagli gorunmurler Hemcinin musahide edilen rentgen sualari miqdari Eddinqton limiti ne 52 ulduz qara deliyi ucun maksimum serhed beraber bir nisbetle madde elavesi nezere alinanda 20 gunes kutleli bir qara delik terefinden istehsal edile bilmeyecek derecede coxdur Ilkin qara delikler Redakte Heyatini elme hesr etmis Stiven Hokinq qara delikler barede derin arasdirmalar aparmis ve astrofizikaya boyuk tohfeler vermisdir Mikro qara delikler ve ya kvant qara delikleri de adlanan ilkin qara delikler cox kicik olculerde olan qara deliklerdir Bunlara ilkin adinin verilme sebebi Boyuk partlayis zamani yaranmalarinin dusunulmesidir Ilkin kainat da kicik olculu ifrat sixlasmalarin qravitasiya ice cokmesiyle yarandigi guman edilir 1970 ci illerde meshur fiziklerden Stiven Hokinq ve Bernard Karr qara deliklerin ilkin kainatdaki yaranma mexanizmi barede arasdirmalar etdiler ve qara delik anlayisini inkisaf etdirerek kicik qara delik adi verilen ulduz qara deliklere nezeren son derece kicik qara deliklerin bol miqdarda oldugu neticesine geldiler Bu qara deliklerin kutleleri baximindan sixliqlari hele bilinmese de bunlari mueyyen eden faktorlarin ilkin kainatdaki yeni kosmik siskinlik deki 53 suretli genislenme merhelesiyle elaqeli seraitlerle elaqeli oldugu zenn edilir Bu kicik kutleli qara delikler eger varsa qamma sualari yaymalidir Sualari INTEGRAL 54 kimi peykler terefinden kesf edilecek Yuksek enerjili fiziki numuneler uzerinde isleyen bezi fiziklere gore bu qara deliklerin daha kicik benzer numuneleri Cenevre yaxinlarindaki LHC 55 kimi zerrecik suretlendirici istifade ederek laboratoriyada yaradila biler 56 Musahidesi RedakteQara deliklerin yalnizca iki novu ucun bir cox musahide avadanliqlari teskil olunur birbasa deyil dolayi yolla musahide olunmaqla birlikde asagidaki bolumde gorunduyu kimi get gede daha aciq musahidelere dogru ilerileyisin oldugu gorunur Bunlar ulduz qara delikleri ve neheng qara deliklerdir Bize en yaxin neheng qara delik qalaktikamizin merkezinde texminen 8 kiloparsek uzaqliqda yerlesir Bir qara deliyi tapilmasinda ilk metodlardan biri orbit parametrlerine muraciet ederek bir ekiz ulduzun iki komponentinin iki yoldasinin kutlelerinin mueyyen edilmesidir Belelikle qosa ulduzlardan diger komponenti gorunmez olan kutlesi az olan komponentler orbitlerindeki suretlerine de diqqet edilerek arasdirilir Komponentlerden kutlesi boyuk ve gorunmez olani normalda bele kutledeki bir ulduz asanliqla gorule bilmediyine gore esasen bir neytron ulduzu ve ya bir qara delik olaraq anlasila biler Bu zaman orbital meyl bucagi da bilinmirse yoldasinin kutlesinin neytron ulduzlarinin maksimum kutle heddini texminen 3 3 gunes kutlesi kecib kecmediyine baxilir Eger bu heddi kecirse bu bir qara delikdir kecmirse bir ag cirtdan ola biler Bununla yanasi bezi ulduz qara deliklerin qamma sualanma dalgalarinin yaymasi 57 vaxti gorundukleri melumati da nezere alinir Onsuz da bele qara delikler ifrat yeni ulduz halindaki Volf Raye 58 ulduzu kimi boyuk bir ulduzun partlamasi yolu ile yarana biler ve kollapsar coken 59 numunesi ile tesvir edilen bezi hallarda qara delik bir qamma sualanma dalgasi yarandigi an yaranir Belelikle bir qamma sualanma dalga yayimi GRB 60 bir qara deliyin dogulmasina isare ola biler Ifrat yeni ulduzlar vasitesi ile daha kicik kutleli qara delikler de yarana biler Meselen 1987A ifrat yeni ulduzundan 61 qalan qaliqlarin bir qara deliye cevrildiyi dusunulur Bir qara deliyin varligini gosteren bir basqa fenomen de esas olaraq radio dalgalari sahesinde musahide edilen axis larin varligidir ki bu axislar hem ulduz qara delikler ile hem de neheng qara delikler ile yaradila bilir Bu axislar qara deliyin aqlomerat diski nde 62 yaranan boyuk olculu maqnit sahesi deyisikliklerinden yaranir Birbasa musahide ehtimali Redakte Bir qara deliyin yaratdigi axis in musahideleri Bir qara deliyin kicikliyi birbasa musahidesini cetinlesdirir meselen bir nece kilometrlik qara deliklerin birbasa musahide edilmesi imkansizdir Bucaq olcusu 63 bundan biraz daha boyuk bir qara deliye baxaq 1 gunes kutlesi qeder kutlesi olan ve bir parsek texminen 3 26 isiq ili uzaqliqda olan bir qara deliyin bucaq olcusu ancaq 0 1 mikrosaniyedir 64 Bu da musahidenin nece cetin oldugunu demek olar qeyri mumkun oldugunu gosterir Buna gore neheng qara deliklerin movqeyi birbasa musahide baximindan daha elverisli gorunur Bir qara deliyin olculeri kutlesi ile mutenasibdir Bir qalaktikanin merkezindeki qara deliyin kutlesi texminen 2 6 milyon gunes kutlesidir Onun qravitasiya radiusu 65 da texminen 7 milyon kilometr olur Bu qara deliyin 8 5 kiloparsek uzaqliqda yerlesdiyini ferz etsek bucaq olcusu 30 mikrosaniye olur Bu netice danisilan cismin gozle gorunen isiq sahesi nde 66 musahide edilmesinin yene son derece cetin oldugunu ortaya qoyur lakin hal hazirda radio mudaxile vasitesi 67 teyin etme hedlerine hec de uzaq deyil Hal hazirda millimetrik sahedeki tezliklere esaslanan radio mudaxile vasitelerinin hessasliqlari get gede inkisaf etdirilir Qara deliyin bucaq olcusunun boyukluyu yerine tezlik sahesindeki boyuklukle elaqeli her hansi bir ugur bize qara deliyin musahide edile bilmesi movzusunda cox daha elverisli bir imkanla temin edecek Bu halda bir qalaktika merkezindeki qara deliyin bu usulla imiclerinin elde edilmesi cox uzaq bir xeyal olmamalidir M87 68 qalaktikasinin merkezinde yerlesen qara delik yuxarida haqqinda danisilan qara deliye nisbeten 2000 defe daha uzaq olmasiyla yanasi ondan 1300 defe daha boyukdur Ehtimal olunur ki bu qara delik gelecekde Sud Yolundaki qara delikden sonra imici elde edilmis ikinci qara delik olacaq 69 70 Ulduz qara delikleri numunesi Redakte Bir qara deliyin yigilma diski ile tesviri Qazlar neticesinde yaranan surtunme boyuk miqdarda istilik yaradir qizmis qaz da rentgen sualari yayir 1965 ci ilde tapilan Qu X 1 71 bir qara delik ehtiva etdiyi bilinen ilk astrofizik cisimdir Bu donen bir qara delikden ve bir qirmizi nehengden teskil olunan bir ekiz ulduz sistemidir Qara delik ve bir ulduzdan ibaret olan bir ekiz ulduz sisteminde axis larin yaranmasi Ulduzdan cekilen qaz qara deliye yaxinlasarken axis dan ibaret olan maddeni istehsal eden yigilma diskini yaradir Eger qara delik bir ekiz ulduz sisteminin parcasidirsa o vaxt normal ulduzdan qara deliye dogru bir madde axisi olur Madde axisi impuls qorunmasi prinsipine bagli olaraq qara delik cevresinde yigilma diski adlanan bir disk yaradir Bu disk maddesi qara deliyin yaxininda boyuk qravitasiya potensiali altinda dehsetli istiliklere catir ve qara deliyin terefimizden askar edile bilmesini temin eden rentgen sualari yayir Yigilma diski ile axis lar yaradan bir qara deliyin ve ya bir neytron ulduzunun yerlesdiyi ekiz ulduz sistemlerine qalaktikamizdan kenarda ekstraqalaktik valideynleri adlanacaq kvazarlara ithafen mikrokvazar adi verilmisdir Eslinde her iki nov cisim de eyni fiziki proseslerden kecir Mikrokvazarlar icinde en cox arasdirilmis olanlarindan biri 1994 cu ilde kesf edilmis isiqdan suretli 72 axis lari olan GRS 1915 105 dir 73 Bele axislarin oldugu bir basqa sistem de GRO J1655 40 dir 74 Lakin bu ikincisinin mesafesi hele de mubahiseli oldugundan axislarinin isiqdan suretli olmama ehtimali da var Bir basqasi da xususi bir mikrokvazar olan SS 433 dur 75 Bunun ele suretli axislari vardir ki orada madde isiq suretinin teqriben besde biri qeder suretle topa topa yer deyisdirir Neheng ve orta qara delik numuneleri Redakte Toz diski ve neheng qara delik GL 2002 001188 M87 qalaktikasinda musahide edilmis plazma axisi Axisin sebebinin qalaktikanin merkezinde olan donen bir neheng qara delik yaxinindaki six maqnit sahesi oldugu guman edilir Neheng qara delik namizedleri evvela aktiv qalaktika nuveleri 76 ve radioastronomlar terefinden 1960 ci illerde kesf edilen kvazarlardir Neheng qara deliklerin varligina en boyuk subut veren musahideler Sagitarius A adli qalaktik merkezin etrafindaki ulduzlarin orbitleri uzerinde edilen musahidelerdir Bu ulduzlarin orbit ve suretleri haqqindaki musahideleri bu qalaktik merkez in 77 o bolgesinde neheng qara delikden basqa hec bir kosmik cismin orada ola bilmeyeceyini gosterir Bu kesfin ardinca basqa qalaktikalarda basqa qara deliklerin oldugu teyin edildi 2005 ci ilin fevralinda SDSS J090745 0 24507 78 adli neheng bir mavi ulduzun qalaktikanin qacis suretinin iki qati bir suret ile yeni isiq suretinin 0 0022 si qeder bir suretle Sud Yolu qalaktikasini terk edecek bir sekilde yola cixdigi musahide edildi Sureti ve cekdiyi orbit musahide edilende neheng bir qara deliyin qravitasiya tesiriyle atilmis oldugu melum oldu 2004 cu ilin noyabrinda kosmonavtlardan ibaret olan bir qrup qalaktikamizda orta kutleli ilk qara deliyin kesf edilmis oldugunu aciqlamisdilar Orbiti qalaktikamizin merkezinden yalnizca uc isiq ili uzaqliqda olan bu qara delik 1300 gunes kutlesi qeder bir kutleye sahibdir ve yalnizca yeddi ulduzdan ibaret olan bir ulduz topalarinda yerlesir Bu ulduz topasi boyuk ehtimal vaxtile boyuk ulduzlardan ibaret olan ve merkezi qara delik terefinden udularaq kicilen bir ulduz topasinin qaligi idi 79 Bu musahide neheng qara deliklerin etrafindaki ulduzlari ve diger qara delikleri udduqca boyudukleri fikrini destekleyir Butun bunlar boyuk ehtimal yaxin bir zamanda LISA 80 adli kosmik mudaxile aleti vasitesi ile edilecek haqqinda danisilan muddetin qravitasiya dalgalarinin birbasa musahidesi ile tesdiqlene bilecek 2004 cu ilin iyununda kosmonavtlar 12 7 milyard isiq ili uzaqliqdaki bir qalaktikanin merkezinde Q0906 6930 81 adi verilen bir neheng qara delik kesf etdiler 82 Boyuk Partlayis nezere alinanda bu musahide qalaktikalardaki neheng qara deliklerin yaranma suretinin nisbi bir fenomen oldugunu gosterir Sinqulyarliq nezeriyyesi RedakteQara delikler haqqindaki esas meselelerden biri hansi seraitde yarandiqlari meselesidir Ilk zamanlar qara deliklerin yaranma seraitinin son derece xususi olmasindan bir coxlari yaranma ehtimallarinin cox asagi oldugunu dusunurduler Lakin Stiven Hokinq ve Rocer Penrouzun bir sira riyaziyyat teoremleri hec de ele olmadigini gosterdi Qara deliklerin meydana gelmesi son derece ferqli seraitde ola bilir ferqlilikler gosterirdi Bu iki alimin bu sahedeki subheleri aradan goturen calismalari ve nezeriyyeleri sinqulyarliq nezeriyyeleri 83 olaraq adlandirilmisdir Bu nezeriyyeler 1970 ci illerin evvellerinde yeni hele qara deliklerin varligini tesdiqleyen hec bir musahidenin edilmediyi bir vaxtda ortaya qoyulmusdur Sonraki musahideler qara deliklerin kainatda heqiqeten de cox tez tez rast gelinen cisimler oldugunu tesdiqlemisdir Cilpaq sinqulyarliq ve kosmik senzura RedakteQara deliyin merkezinde sinqulyar qravitasiya 84 yerlesir Butun qara delik novlerinde de bu sinqulyarliq xarici muhitden hadise ufuqu ile gizledilir Bugunku fizika sinqulyar qravitasiyani tesvir ede bilmir Lakin bu cox boyuk bir ehemiyyet dasimir cunki bu sinqulyarliq hadise ufuqu ile serhedlenmis qursagin icinde qalir ve xarici alemin hadiselerine tesir gostermir Bununla birlikde kinetik yuk ve ya kinetik moment in mueyyen bir deyeri asmasi halinda Kerr ve ya Reysner Nordstrom hellerinde de danisildigi kimi bir ufuq ile ehate olunmadan da movcud olan bir sinqulyarligin oldugu umumi nisbilik tenliklerinin riyazi helleri vardir Bele bir veziyyetde artiq qara delikden danisila bilmez artiq ufuq de texniki olaraq delik de yoxdur ancaq cilpaq sinqulyarliq dan 85 danisila biler Parametrlerle mueyyen edilen bele veziyyetlerin arasdirilmasi praktikada son derece cetindir cunki sinqulyarliq muhitini texmin ede bilmeyimiz qeyri mumkundur Bugunku kainat melumatlarimiz ile cilpaq sinqulyarliq meselesi haqqinda cox sey demeyimiz mumkun deyil 86 ve ya en azindan 1990 ci illere qeder bu movzuda cox sey demek mumkun deyildi O illere qeder Kerr ve ya Reysner Nordstrom qara deliklerinin kinetik momentin ve ya elektrik yukunun xarici qatqi yolu ile danisilan kritik deyerlere cata bilmeyecekleri dusunulurdu Cunki qisaca qara deliyin yuk kutle elaqesinin hemise tam kritik deyere catmazdan evvel doymus olacagi ve belelikle hec bir zaman kritik deyere cata bilmeyeceyi dusunulurdu 87 Bu temel anlayis ve dusunceler ingilis riyaziyyatci Rocer Penrouzu 1969 da kosmik senzura 88 adlanan hipotezi ortaya atmaga mecbur etmisdir Bu hipotez hec bir fiziki muddetin kosmosda cilpaq sinqulyarliqlarin yaranmasina imkan vermeyeceyini ileri sururdu Mumkun bir nece aciqlama ve formul ehtiva eden bu hipotez Stiven Hokinqin kainatda cilpaq sinqulyarliqlarin yarana bileceyini qoruyan Kip Torn ve Con Preskill ile mubahise etmesine sebeb oldu Nehayet 1991 ci ilde Stuart L Sapiro ve Saul A Teukolski kainatda cilpaq sinqulyarliqlarin yarana bileceyini reqemsal simulyasiya yolu ile ortaya qoydular Bir nece il sonra da Metyu Coptyuk cilpaq sinqulyarliqlarin yarana bileceyini basqa yollarla ortaya qoydu Bununla birlikde bu isbat isleri musahide eskikliyi oldugundan 89 kainatda cilpaq sinqulyarliqlarin yaranmasiyla elaqeli olaraq emin olunmasi movzusunda tam menasinda yeterli sayila bilmezler Bu veziyyetde mesele bele de yekunlasdirila biler Beli kainatda cilpaq sinqulyarliqlarin olmasi mumkundur lakin praktikada olub olmamasi deqiq deyil Sonunda Stiven Hokinq 1997 ci ilde vaxtile Kip Torn ve Con Preskill qarsisinda girmis oldugu merci uduzdugunu qebul etdi Entropiyasi Redakte 2007 ye qeder tapilmis qara deliklerden en boyuk kutleye sahib olani M33 X 7 1971 ci ilde ingilis fiziki Stiven Hokinq nece qara delik olursa olsun hadise ufuqu nun sethinin esla kicilmediyini gosterdi Bu xususiyyet entropiya hell olma parcalanma yox olus rolunu oynayan seth baximindan tamamile termodinamikanin ikinci qanunu nu 90 xatirladir Klassik fizika cercivesinde termodinamikanin bu qanunu bir qara deliye madde gondererek ve belelikle onun kosmosda yox olmasini temin ederek pozula biler Fizik Yaakov Bekensteyn qara deliyin ufuq sethile mutenasib olan bir entropiyaya sahib oldugunu ireli surmusdur Bekensteyn qara deliyin sua yaymamasindan ve termodinamika ile olan elaqesinin yalnizca bir oxsarliq olub xususiyyetlerinin fiziki bir terifi olmamasindan bu qerara gelmisdir Qisa bir muddet sonra Hokinq kvant sahesinin nezeriyyesi ne 91 esaslanan bir hesablama ile qara deliklerin entropiyasi haqqindaki neticenin sade bir oxsarliqdan ibaret olmayib qara deliklerin sualanmasi na Hokinq sualanmasina 92 bagli bir istiliyi teyin etmesinin mumkun oldugunu gosterdi Qara deliklerin termodinamik tenlikleri istifade edildiyinde gorunur ki qara deliyin entropiyasi ufuqun sethi ile mutenasibdir 93 Bu de Sitter modeli 94 kimi bir ufuq ehtiva eden kosmik numuneler 95 menasinda da tetbiq edile bilen universal bir neticedir Buna gore de bu entropiyanin mikrokanonik icma 96 baximindan aciqlana bilmemis bir problem olaraq qalir her ne qeder sim nezeriyyesi 97 qismi cavablar getirmeyi bacarsa da Daha sonra qara deliklerin maksimum entropiya cisimleri oldugunu yeni mueyyen bir sethle serhedlenmis bir kosmos bolgesinin maksimum entropiyasinin eyni sethe sahib bir qara deliyin entropiyasina beraber oldugunu gosterdi 98 99 Bu qanun fiziklerden evvel Cerard t Hooftu ve daha sonra Leonard Sasskindi holoqrafiya prinsipi 100 anlayisini ortaya atmaga yoneltdi Bu anlayisin esaslandigi temel bele aciqlana biler nece ki bir holoqrafiya bir hecmle elaqeli informasiyalari besit bir seth uzerinde kodlasdira bilirse ve belelikle bu hereketle uc olculu bir qabartma tesiri temin ede bilirse eynile kosmosdaki bir bolgenin sethinin terifi de o bolgenin mezmunu ile elaqeli butun informasiyani yeniden yaratmaga imkan verir Qara deliklerin entropiyasinin kesfi belelikle qara delikler ile termodinamikanin ve qara deliklerin termodinamikasi nin 101 arasinda son derece derin oxsarliq elaqelerinin qurulmasina imkan verir Bu da kvant cazibesi 102 qanununun basa dusulmesine komek ede bilir Qara deliklerin buxarlanmasi yox olmasi ve Hokinq sualanmasi RedakteQara delikler kainatdaki en qerarli ve en uzun omurlu cisimler olmagina baxmayaraq sonsuzadek yasaya bilmir Hokinq sualanmasi ederek cox yavas sekilde enerjilerini itirir 50 Hokinq sualanmasi movcud texnologiya ile mueyyen edile bilecek bir sualanma deyil 1974 cu ilde Stiven Hokinq kvant sahesinin teoremi ni 51 103 umumi nisbilik deki eyilmis feza zamana tetbiq etdi ve klassik mexanika terefinden texmin edilenin eksine qara deliklerin eslinde hal hazirda Hokinq sualanmasi 104 adi ile bilinen bir sua termik sualanmaya benzer bir sualanma yaydigini kesf etdi 105 Bele ki qara delikler tamamile qara deyildi yeni yaydiqlari bir sey var Lakin qara delikler bugunku melumatlarimiza gore basqa sualanma ede bilmez cunki sethindeki qacis sureti isiq suretinden yuksekdir Qara deliyin sethinde bir fener yandirsaq fenerin isigi cazibenin tesiri ile qara delik sethine geriye bukulecek Hokinq sualanmasi bir qara cisim in 106 spektroskopiyasi ile ust uste dusur Bu veziyyetde qara deliyin olcusu ile ters mutenasib olan istilik bununla elaqelendirile bilinecek 107 Bu baximdan qara delik maddi olaraq boyudukce istiliyi azalir Merkuri planetinin kutlesine beraber kutleli bir qara delik CMB 108 sualanmasina bir elektromaqnit radiasiya novune beraber bir istiliye teqriben 2 73 kelvin istiliye sahibdir 52 Qara deliyin kutlesi istiliyi enerji itkisi ve Hokinq sualanmasi arasindaki elaqe qara deliyin kutlesi artdiqca istiliyinin gederek dusmesine sebeb olur Belelikle bir ulduz qara deliyinin istiliyi bir nece mikrokelvine qeder dusur ki bu da buxarlanma sinin 109 yox olmasinin ve ya Hokinq sualanmasinin birbasa teyin edilmesini get gede qeyri mumkun edir Hemcinin kutlesi cox boyuk olmayan qara deliklerde istilik daha yuksekdir ve buna bagli enerji itkisi kutlesinin kosmolojik pillelerde deyisikliklerinin basa dusulmesine imkan verir Belelikle bir nece milyon tonluq bir qara delik kosmosun hal hazirki yasi ndan 110 daha az bir muddetde buxarlanacaq Qara delik buxarlanarken de daha kicik hala gelecek ve bu sebebden istiliyi daha da artacaq Bezi astrofizikler qara deliklerin tamamile buxarlanma sinin qamma suasi yaradacigini dusunurler Bu dusunce kicik kutleli qara deliklerin varliginin tesdiqlenmesi menasini verir Bu veziyyetde ilkin qara delik lerin varligi mumkun olmalidir Hal hazirda bu ehtimal INTEGRAL 111 adli Avropa peykinin bize verdiyi melumatlara gore arasdirilir 53 112 Informasiya paradoksu Redakte Hell edilmemis fizika problemleri Fiziki informasiyalar qara deliyin daxilinde yoxa cixir daha cox hell edilmemis fizika problemi Iki qara deliyin birlesmesi XXI esrin evvelinden beri hele hell edilmemis esas fizika meselelerinden biri meshur informasiya paradoksudur Absurd nezeriyyesi 113 sebebi ile qara deliklerin icine girmis olanlari aposteriori olaraq teyin etmek mumkun deyil Hemcinin qara delikden uzaqdaki bir musahidecinin baxis noqtesinden dusunulerse informasiya tamamile yox olmus da sayila bilmez cunki vaxtile qara deliye dusmus madde isiq ili uzaqliqlar nezere alinsa musahideci terefinden hele de gorunur 114 Bu zaman bele bir sual ortaya cixir Bu halda qara deliyi teskil eden informasiya itib yoxsa yox Bu sual hell edilmemis fizika problemlerinin siyahisina daxildir Bir kvant cazibe nezeriyyesi nin var olmasinin mutleq oldugunu gosteren bu dusunceler qara deliyin sadece ufuqune yaxin kosmosa bagli entropiya ile serhedlenen ve bitmis bir halin var ola bileceyini gosterir Qara deliye dusen madde ve enerjinin her cur entropiyasi nezere alinarken Hokinq sualanmasi deyiskenliyinden cox ufuq entropiyasi deyiskenliyi daha qenaetbexs gorunur Yene de xeyli mesele aydinliq qazanmamis veziyyetde ortada durur xususile de kvant movzusunda Soxulcan delikleri Redakte Esas meqale Soxulcan deliyi Bir soxulcan deliyinin sxemi Umumi nisbilik nezeriyyesi kainatdaki qara deliklerin bir birleri ile hansisa bir yolla elaqeli olduqlarini gosterir Bu qurulusda qara delikleri bir birlerine baglayan dehlizler oyresdiyimiz adi ile soxulcan delikleri 115 ve ya daha az istifade edilen adi ile Eynsteyn Rozen delikleri olaraq adlandirilir Bu movzu barede dusunceye gore qara delikler bir basqa kainata acilir ve ya bu qara delikler ikinci kainata kecid qapilaridir Qara delikleri bir birlerine baglayan dehlizler bir almanin icindeki qurdun yoluna benzeyir deye bu dehlizlere soxulcan deliyi adi verilib Kainatda xeyli qara deliyin oldugu nezere alinsa kainatin bir biri icine kecmis saysiz tunellerden ibaret oldugu neticesine gelmek olar Zaman ve isiq ili uzaqliqlarini nezere almadan kosmosda sicrayis lara serait yaradan bu soxulcan delikleri ister istemez elmi fantastika yazicilarina ilham menbeyi olmusdur Kosmosun tunellerle dolu bu qurulusunun umumi nisbilik nezeriyyesi terefinden tesdiqlenmesine baxmayaraq astrofiziki kontekstde ve praktikada bu tunellerdeki seyahetler helelik qeyri mumkun kimi gorunur cunki bize melum olan qanunlar ve texnika bu seyahetleri ede bilecek obyektlerin cisimlerin yaranmasinin mumkun olmadigini gosterir 116 Medeniyyetde RedakteFilmlerde Redakte 2014 cu ilde Kristofer Nolan terefinden cekilmis Ulduzlararasi filminde qara deliklerden de sohbet acilir Qara delik 1979 Qeri Nelson Walt Disney Productions Ufuq faciesi 1997 Pol Uilyam Skott Anderson Sfera 1998 Barri Levinson Etibarsiz 2001 Qilbert M Silton Donni Darko 2001 Ricard Kelli Ulduz muharibeleri Sistemin iki gunesinden biri qara delik terefinden udulur Tor 2011 Torun Dunyaya gelerken qara deliyi qapi kimi istifade ederek kecir Qisascilar 2012 Demir adam raketi qara deliye teref istiqametlendirir Ulduz yolu 2009 Cey Cey Abrams Vulkan planeti qara delik terefinden udulur Ulduzlararasi 2014 Kristofer NolanTeleseriallarda Redakte Doktor Kim 2 ci movsum 8 9 Andromeda Vavilon 5 Ulduz kecidi SG 1 Epizod 3 Ulduz kecidi SG 1 Epizod 6 Ulduz kecidi SG 1 Epizod 16 Surusme Ulduz kreyseri Qalaktika 4 cu movsum 21 ci ve 22 ci bolumMusiqide Redakte A Farewell to Kings 1977 Rush Great White North 1981 Bob ve Duq Makkenzi Black Holes amp Revelations 2006 Muse Superunknown 1994 Soundgarden Kids of the Black Holes ThriceKitablarda Redakte Kip Torn Qara delik ve vaxtin deformasiyasi Champs Flammarion 1994 ISBN 978 2 08 211221 5 Jan Pyer Lyumin Qara delikler Points coll Sciences 1992 ISBN 978 2 02 015948 7 Jan Pyer Lyumin Kainatin taleyi Qara delikler ve qaranliq enerji Fayard coll Le temps des sciences 2006 ISBN 978 2 213 63081 6 Stiven Hokinq Rocer Penrouz Mekan ve zamanin tebieti Folio essais 1996 ISBN 978 2 07 074465 7 Ayzek Azimov Qara delik Kainatin daralmasinin elmi izahi ed L etincelle 1978 Stiven Hokinq Zamanin qisa tarixi 1999 ISBN 978 2 08 081238 4 Yaakov Bekensteyn Qravitasiya Qara delikler ve informasiya Di Renzo Editore 2006 ISBN 88 8323 161 9 Brendon Karter Qara delik nezeriyyesinin qeribe helli Fiziklerin riyaziyyatcilara erafi dans L Mornas ed Encuentros Relativistas Espanoles A Century of Relativity Theory Oviedo 2005 Texniki kitab ve meqalelerde Redakte Edvin F Teylor ve Con Arcibald Uiler Qara deliklerin arasdirilmasi Umumi nisbiliye giris Benjammin Cummings 2000 ISBN 0 201 38423 X Subrahmanyan Candrasekar Qara deliklerin riyazi nezeriyyesi Oxford University Press 1983 ISBN 0 19 850370 9 Kip Torn Ricard Prays ve Duqlas Alan Makdonald Qara delikler membran paradiqmasi Yale University Press New Heaven 1986 ISBN 0 300 03769 4 Stuart Lui Sapiro ve Saul Teukolski Qara delikler ag cirtdanlar ve neytron ulduzlari Kompakt obyektlerin fizikasi John Wiley New York 1983 ISBN 978 0 471 87316 7 Robert Uold Umumi nisbilik University of Chicago Press 1984 498 pages ISBN 0 226 87033 2 D Kramer Hans Stefani Klan Makkallum ve E Herlt Eynsteynin sahe tenliklerinin deqiq helleri Cambridge University Press Cambridge Angleterre 1980 428 pages ISBN 0 521 23041 1 Qara delikler Elm ucun jurnalinin xususi tiraji 1997 ISSN 0153 4092 Avrelian Barrau ve Qael Budul Ilk qara delikler haradadir Tedqiqat jurnalinin meqalesi 2004Hemcinin bax RedakteMutleq qara cisim Ag delik Soxulcan deliyi Pulsar Ulduzlararasi film 2014 Istinadlar Redakte Oldham L J Auger M W Mart 2016 Galaxy structure from multiple tracers II M87 from parsec to megaparsec scales Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 457 1 421 439 arXiv 1601 01323 Bibcode 2016MNRAS 457 421O doi 10 1093 mnras stv2982 Overbye Dennis 10 aprel 2019 Black Hole Picture Revealed for the First Time Astronomers at last have captured an image of the darkest entities in the cosmos Comments The New York Times Istifade tarixi 10 aprel 2019 Event Horizon Telescope The 2019 First M87 Event Horizon Telescope Results I The Shadow of the Supermassive Black Hole The Astrophysical Journal 87 1 L1 Bibcode 2019ApJ 875L 1E doi 10 3847 2041 8213 ab0ec7 Landau Elizabeth 10 aprel 2019 Black Hole Image Makes History NASA Istifade tarixi 10 aprel 2019 The woman behind first black hole image bbc co uk BBC News 11 aprel 2019 Step by Step into a Black Hole fr Entree trou noir dans Richard Taillet Pascal Febvre et Loic Villain Dictionnaire de physique Bruxelles De Boeck Universite 2009 ISBN 978 2 8041 0248 7 notice BnF no FRBNF42122945 p 559 arxiv den onlayn oxu Wald Robert M 1984 General Relativity University of Chicago Press ISBN 978 0 226 87033 5 Wald 1984 pp 299 300 Wald R M 1997 Gravitational Collapse and Cosmic Censorship In Iyer B R Bhawal B eds Black Holes Gravitational Radiation and the Universe Springer 69 86 arXiv gr qc 9710068 doi 10 1007 978 94 017 0934 7 ISBN 978 9401709347 Overbye Dennis 8 iyun 2015 Black Hole Hunters NASA 9 iyun 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 iyun 2015 Introduction to Black Holes 20 March 2020 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 September 2017 Schutz Bernard F 2003 Gravity from the ground up Cambridge University Press seh 110 ISBN 978 0 521 45506 0 2 December 2016 tarixinde arxivlesdirilib Davies P C W 1978 Thermodynamics of Black Holes PDF Reports on Progress in Physics 41 8 1313 1355 Bibcode 1978RPPh 41 1313D doi 10 1088 0034 4885 41 8 004 10 May 2013 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Edvin F Teylor ve Con Arcibald Uiler Qara deliklerin arasdirilmasi Umumi nisbiliye giris Benjammin Cummings 2000 ISBN 0 201 38423 X Alan Ellis Qara delikler 1 ci hisse Tarix Arxivlesdirilib 2017 10 06 at the Wayback Machine Edinburq Astronomiya Cemiyyeti Jurnali 39 1999 cu il Maykl Kuinion Qara delik World Wide Words 2011 08 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 11 26 Karl Svartssild alm Uber das Gravitationsfeld eines Massenpunktes nach der Einsteinschen Theorie Royal Prussiya Elmler Akademiyasinin gorusleri 1 189 196 1916 alm Vladimir Surdin Qara delik Kruqosvet Ensiklopediyasi 2012 06 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 19 Parmi les premieres observations de Cygnus X 1 par Uhuru on retiendra ing kim ing X Ray Pulsations from Cygnus X 1 Observed from UHURU ing Astrophysical Journal Letters 166 L1 L7 1971 Voir en ligne fr Les premieres indications que Cygnus X 1 est un trou noir a partir des observations de Uhuru sont publiees dans ing D M Eardley amp William H Press ing Astrophysical processes near black holes ing Annual Review of Astronomy and Astrophysics 13 381 422 1975 Voir en ligne fr Qara delik terefinden parcalanma ESO Press Release 21 iyul 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 iyul 2013 Dimnikova I Q Qara delikler Fizika ensiklopediyasi T 5 Stroboskopik cihazlar Parlaqliq Red A M Proxorov D M Alekseyev A M Baldin A M Bonc Bruyevic ve basqalari M Boyuk rusdilli ensiklopediya 1998 S 452 459 760 s ISBN 5 85270 101 7 Uald R M 1997 Cazibe cokmesi ve kosmik senzura arXiv gr qc 9710068 class ignored Overbay Dennis 8 iyun 2015 Qara delik ovculari NASA 9 iyun 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 iyun 2015 Selon Chris Carilli les trous noirs geants se seraient formes avant leurs galaxies hotes fr Robert M Wald General Relativity University of Chicago Press 1984 498 sehife ISBN 0 226 87033 2 John Michell dans une lettre a Henry Cavendish ing On the Means of Discovering the Distance Magnitude amp c of the Fixed Stars in Consequence of the Diminution of the Velocity of Their Light in Case Such a Diminution Should be Found to Take Place in any of Them and Such Other Data Should be Procured from Observations as Would be Farther Necessary for That Purpose ing Philosophical Transactions of the Royal Society of London 74 35 57 1784 Voir en ligne Arxivlesdirilib 2012 06 04 at Archive today Voir aussi Historique des trous noirs Ziqfrid Tom 23 dekabr 2013 50 il sonra qara delikleri kimin adlandirdigini soylemek cetindir Elm xeberleri Science News 9 mart 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 sentyabr 2017 Gorunduyu kimi qara delik termini hemcinin 1964 cu ilin yanvarinda Klivlendde Elmin Inkisafi uzre Amerika Derneyinin iclasi ile baglidir Elm Xeberleri Mektubu muxbiri Enn Yuinq yigincagin six bir cazibe sahesinin bir ulduzun ozune nece cokmeye sebeb ola bileceyini izah etdi Yuinq yazirdi Bele bir ulduz sonra kainatda qara delik meydana getirir parameter ignored Braun Emma 3 avqust 2010 Enn Yuinq ilk defe qara delikleri aciqlayan jurnalist Boston com 24 sentyabr 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 sentyabr 2017 Uald 1984 seh 299 300 Qara deliyin daxilinde Kainati ve sirlerini bilmek 23 aprel 2009 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 03 26 Levin A Qara deliyin tarixi Meshur mexanika OOO Fesn Press 2005 11 S 52 62 Charles Alcock Edward Fahri amp Angela Olinto ing Strange stars ing The Astrophysical Journal 310 261 272 1986 Senetkarin qara deliyin yaranmasi barede teessurati 30 may 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 27 may 2016 Voir par exemple Jeremy J Drake ing Is RX J185635 375 a Quark Star ing The Astrophysical Journal 572 996 1001 2002 Celotti A Miller J C Sciama D W 1999 Qara deliklerin movcudlugu haqqinda astrofizik subutlar Klassik ve Kvant Qravitasiyasi 16 12A A3 A21 arXiv astro ph 9912186 doi 10 1088 0264 9381 16 12A 301 I Bombaci 1996 Neytron ulduzunun maksimum kutlesi Astronomy and Astrophysics 305 871 877 Bibcode 1996A amp A 305 871B Nature 449 799 801 18 oktyabr 2007 NASA NASA alimleri en kicik bilinen qara deliyi mueyyenlesdirir nasa gov En kicik ve en yungul qara delik 1 aprel 2008 J Casares Observational evidence for stellar mass black holes Preprint M R Garcia et al Resolved Jets and Long Period Black Hole Novae Preprint J E McClintock and R A Remillard Black Hole Binaries Preprint ICRS coordinates obtained from SIMBAD Format right ascension hh mm ss declination dd mm ss Masetti N Bianchini A Bonibaker J della Valle M Vio R 1996 The superhump phenomenon in GRS 1716 249 X Ray Nova Ophiuchi 1993 Astronomy and Astrophysics 314 Miller Jones J A C Jonker Dhawan The first accurate parallax distance to a black hole The Astrophysical Journal Letters 706 2 L230 arXiv 0910 5253 Bibcode 2009ApJ 706L 230M doi 10 1088 0004 637X 706 2 L230 Orosz et al A Black Hole in the Superluminal source SAX J1819 3 2525 V4641 Sgr Preprint Scientists Discovered the Smallest Black Hole PDF Orosz J A et al 2004 ApJ 616 376 382 1 Volume 616 Issue 1 pp 376 382 Hokinq S U 1974 Qara delik partlayislari Nature 248 5443 30 31 Bibcode 1974Natur 248 30H doi 10 1038 248030a0 Peyc D N 2005 Hokinq radiasiyasi ve qara delik termodinamikasi Fizikanin yeni jurnali 7 203 arXiv hep th 0409024 Bibcode 2005NJPh 7 203P doi 10 1088 1367 2630 7 1 203 Qara delikler buxarlanir Einstein online Maks Plank adina Qravitasiya Fizikasi Universiteti 2010 22 iyul 2011 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 12 12 Uinter L M Musotski R F Reynolds C S 2006 XMM Newton Archival Study of the Ultraluminous X Ray Population in Nearby Galaxies The Astrophysical Journal 649 2 730 arXiv astro ph 0512480 Bibcode 2006ApJ 649 730W doi 10 1086 506579 Qeydler Redakte Burada Svartssild qara deliyinden danisilir Trou noir de Schwarzschild Supermassive black hole Intermediate mass black hole Primordial black hole Karl Schwarzschild Uber das Gravitationsfeld eines Massenpunktes nach der Einsteinschen Theorie Sitzungsberichte der Koniglich Preussischen Akademie der Wissenschaften 1 189 196 1916 Uhuru terefinden edilen Qu X 1 in ilk musahideleri X Ray Pulsations from Cygnus X 1 Observed from UHURU Astrophysical Journal Letters 166 L1 L7 1971 bax link Uhuru musahidelerinden istifade edilerek Qu X 1 in bir qara delik olduguna dair ilk elametlerin yayimlandigi meqale D M Eardley amp William H Press Astrophysical processes near black holes Annual Review of Astronomy and Astrophysics 13 381 422 1975 bax link Umumi nisbilik nezeriyyesi kvant mexanikasi tesirlerini nezere almayan bir relyativist cazibe nezeriyyesidir Amma sinqulyar qravitasiya kvant tesirlerinin basqin rol oynadigi bolgedir No hair theorem Feza zaman ve ya mekan zaman termini bu numune ile daha yaxsi aydin ola biler Gece vaxti cilpaq gozle ve ya teleskopla ulduzlarla dolu goy uzune baxdigimizda eslinde o an gorduyumuz ulduzlarin kecmisini kosmosun kecmisini goruruk Cunki hamisi da Dunyamiza mueyyen bir isiq ili uzaqliqda olduqlarindan bu ulduzlardan cixan isiqlarin Dunyaya catmasi illerle vaxt almisdir Ters bir numune vermek lazimdirsa 220 milyon isiq ili uzaqlikdaki bir qalaktikadan Dunyayi musahide ede bilseydik ve ya oradaki bir agilli canli teleskopuyla Dunyayi indi baxmis olsaydi ancaq Dunyanin dinozavrlarin oldugu 220 milyon il evvelki halini gore bilecek Buna gore de mekan ve zaman bir birinden ayri dusunule bilmeyeceyinden bu dord olculu mekanin uc olcusu zaman veziyyete feza zaman deyilir Bir xetkesin iki noqte arasindaki uzaqligi olcmesi kimi saat da zaman koordinatlari arasindaki uzaqligi olcer Umumi nisbilik nezeriyyesi qravitasiyanin nece islediyini anladarken yercekimini bir quvve olaraq nezere almaz cisimlerin etraflarindaki cazibe sahelerinin feza ve zamanin bukulmesi neticesinde yarandigini iddia edir Cisimler sahib olduqlari kutleleri ile mutenasib olaraq kainatda bogulmalar cuxurluqlar yaradir ve zamanin axisini yavasladirlar Umumi bir qanun olaraq kainatda bir yerdeki zamanin axisi oradaki feza zaman eyim ine bagli olaraq ya yavaslar ve ya suretlenir Cazibe sahesinin gucu artdiqca feza zaman eyriliyi artis gosterir Qisaca madde feza zamanin nece bukuleceyini mueyyen eder feza zaman da madenin nece davranacagini mueyyen eder Frame dragging Gravity Probe B peyki xususile bu tesir movzusuna aydinliq getirmek uzre 2004 cu ilde gonderilmisdir Ergosphere Robert M Wald General Relativity University of Chicago Press 1984 498 sehife ISBN 0 226 87033 2 Accretion disc Conn Micell in Henri Kavendise yazdigi bir mektupda bu movzudan danisilir On the Means of Discovering the Distance Magnitude amp c of the Fixed Stars in Consequence of the Diminution of the Velocity of Their Light in Case Such a Diminution Should be Found to Take Place in any of Them and Such Other Data Should be Procured from Observations as Would be Farther Necessary for That Purpose Philosophical Transactions of the Royal Society of London 74 35 57 1784 bax link Historique des trous noirs Timeline of black hole physics Espace velocity Kosmik suretler Gravitational redshift Puits de potentiel Event horizon Hadise ufuqu Point of no return Blue shift Bu halda qara delik uzerine dusen cismin hereketinin dondugu ve ya dayandigi deyile biler Praktikada durmazdan evvel gorulmeyen hala gelir Force de maree Stellar black hole Detallar ucun bax Cas des trous noirs Distorsion spatiale Donmeyen ve ya elektrik yuklu bir qara deliyin merkezine geden cisim sonsuz bukulmus feza zaman terefinden parcalanir Buna gore donen bir qara delikde o cisim sinqulyarliga dik halqanin ortasindan kece bilecek sekilde yaxinlasdiginda bukulmus feza zamandan tesir almadan sinqulyarligin icinden kecer ve bu kecisle teorik olaraq isbat edilmeden sadece ferziyye olaraq cazibe quvvesinin itici oldugu yeni cazibenin deyil itme ve defetmelerin oldugu anti fezaya kecis edir Gravitational singularity Umumi nisbilik nezeriyyesi kvant mexanikasi tesirlerini nezere almayan bir relyativist cazibe qanunudur Amma sinqulyar qravitasiya kvant tesirlerinin boyuk rol oynadigi bir bolgedir Genis qebul edilmis bir fikre qarsi olaraq Bununla birlikde eger guclu qarsiliqli tesir az sixdirsa o zaman nukleonlarin pozulmasinin tesiri ulduzun tarazligini boyuk ehtimal qoruyacaqdir Interaction forte Bir ag cirtdan esas olaraq daha agir elementler halinda birlesmeye gire bilecek helium karbon ve oksigenden ibaretdir Cevrilen ulduzun kutlesine bagli olaraq neytron ulduzu kutlesi kicik olan olacaq sekilde ve ya qara delik olacaq sekilde ice coker kutlesi boyuk olan Charles Alcock Edward Fahri amp Angela Olinto Strange stars Astrophysical Journal 310 261 272 1986 Oppenheymer bir ulduzun supernova halindan neytron ulduzu halinda icine cokusu uzerinde calisarken neytron ulduzunun kutlesinin Gunes kutlesinin 2 5 qati ve ya daha cox oldugu veziyyeti dusundu hec bir tebiet quvvesinin bele bir ulduzun tezyiqini tarazlasdira bilmeyeceyi neticesine geldi bu vaxti elektronlar neytronlar ve protonlarin bir biriyle qarismasi neticesinde ulduz cox kicilerek kosmosu cox eyerdi ve sonunda ortada ne neytron ne elektron ne kvark ne de madde qalirdi yalnizca olcusuz bir sinqulyarliq Cokme neticesinde feza zaman eyrileri o qeder artmis olacaqdi ki artiq ulduzla elaqeli hec bir sey qebul edile bilmezdi Ulduz yeni yeni adiyla qara delik bundan bele hadise ufuqu nun altinda gizli qalacaqdi Gravitational wave Virgo interferometer LIGO X qosa ulduzu Komponentlerinden biri neytron ulduzu ve ya qara delik olan qosa ulduzlara verilen ad Microquasar Active galactic nucleus Axis jet Madde ve ya isigin cole dogru axmasi cole dogru axan madde ve ya isiq Active galactic nucleus Star Orbiting Massive Milky Way Centre Approaches to within 17 Light Hours Arxivlesdirilib 2008 05 13 at the Wayback Machine Bax Galactic Center Research at MPE of Max Planck Institut fur extraterrestrische Physik ve xususile S2 ulduzunun orbitini gosteren animasiya Hmc bax R Schodel and Closest Star Seen Orbiting the Supermassive Black Hole at the Centre of the Milky Way Nature journal 419 694 17 octobre 2002 Meqale astro ph 0210426 Chandra X ray Observatory NGC 6240 Volonteri M Rees M J Rapid Growth of High Redshift Black Holes 2005 ApJ 633 624 Meqale Astro ph 0506040 Hmc bax Universe Today saytindaki meqale bax M C Miller ve E J M Kolbertin jurnali Meqale Astro ph 0308402 Ultraluminous X ray source J R Sanchez Sutil A catalogue of ultra luminous X ray source coincidences with FIRST radio sources Astronomy and Astrophysics vol 452 t 2 juin 2006 pp 739 742 Limite d Eddington Cosmic inflation INTEGRAL LHC bax Scientific American Magazine May 2005 Quantum Black Holes basliqli meqale Gamma ray burst GRB Wolf Rayet star Collapsar Burada esas olaraq kutlesi boyuk ulduzlarca istehsal edilen uzun GRB den danisilir Ikinci sinif olan qisa GRB ler yene bir qara delik temin etmekle birlikde iki neytron ulduzunun neticesi olaraq nezere alinir Lakin basa dusulmeleri uzun GRB lerden daha cetindir Cunki bele cox six iki cismin qarismasi son derece qarisiq reqemsal simulyasiyalarin istifadesine ehtiyac duyur Bir muqayise etmek lazimdirsa kutlesi boyuk bir ulduzun partlamasi bunun yaninda daha besit qalar SN 1987A Accretion disc Taille angulaire d un trou noir Minute of arc Schwarzschild radius Domaine visible Lumiere visible Interferometrie M87 Messier 87 T P Krichbaum and Towards the Event Horizon The Vicinity of AGN at Micro Arcsecond Resolution VLBI sebekelerine gore edilen 7 ci Avropa Simpoziumu hesabatlvri Tolede Espagne 12 15 october 2004 Meqale astro ph 0411487 M Miyoshi ve An approach Detecting the Event Horizon of SGR A ibid Meqale astro ph 0412289 Cygnus X 1 Faster than light GRS 1915 105 GRO J1655 40 SS 433 Active galactic nucleus Galactic Center SDSS J090745 0 024507 Bax J P Maillard and The nature of the Galactic Center source IRS 13 revealed by high spatial resolution in the infrared Astronomy and Astrophysics 423 155 167 2004 Meqale astro ph 0404450 LISA Q0906 6930 Roger W Romani and Q0906 6930 The Highest Redshift Blazar Astrophysical Journal 610 L9 L12 2004 Meqale astro ph 0406252 Penrose Hawking singularity theorems Hokinq Sud Yolu qalaktikamizin bu qeder suretli firlanmasi ancaq qalaktikamizda gorunen yuz milyonlarla ulduzdan daha cox qara deliyin varliginin qebul edilmesi ile aciqlana biler demisdir Gravitational singularity Naked singularity Bu meselenin helli ucun bir kvant cazibe qanununun ortaya atilmasi sertdir Bu netice qara deliklerin termodinamikasi cercivesinde serh oluna biler Bu cercivede termodinamik cevrilislerle neticelenen bir say vasitesi ile mutleq sifirin elcatilmaz oldugunu gosteren termodinamikanin ucuncu qanunuyla ekvivalentdir Cosmic censorship hypothesis Fine tuning Second law of thermodynamics Quantum field theory Hawking radiation Bu Plank modullari olaraq ufuq sethinin dordde birine beraberdir yeni isiq suretinin c Nyuton sabitinin G Bolsman sabitinin kB oldugu modullar sisteminde hamisi 1 e beraberdir Daha cox melumat ucun bax qara deliklerin entropiyasi De Sitter universe Modele cosmologique Microcanonical ensemble String theory Raphael Bousso The holographic principle Reviews of Modern Physics 74 825 874 2002 Parthasarathi Majumdar Black Hole Entropy and Quantum Gravity Talk given at the National Symposium on Trends and Perspectives in Theoretical Physics Calcutta India Apr 1998 Makale gr qc 9807045 Principe holographique Black hole thermodynamics Quantum gravity Quantum field theory Hawking radiation S W Hawking Particle creation by black holes Commun Math Phys 43 199 220 1975 Bkz link Erratum ibid 46 206 206 1976 Black body Plank vahidleri ile bir qara deliyin istiliyi Plank vahidleri ile boyuyla ters mutenasibdir Cosmic microwave background radiation Evaporation des trous noirs Age of the universe INTEGRAL Meselen bax Azar Khalatbari Trous noirs primordiaux Les poids plume disparus Ciel amp Espace juin 2002 No hair theorem Goyuzune baxanda kosmik cisimlerin kecmisini gorduyumuzu unutmayaq Hal hazirda goyuzunde gorduyumuz bir ulduz belke 100 il evvel bir qara delik terefinden udulmusdur lakin biz Dunyaya 200 isiq ili uzaqliqdaki o ulduzun 200 il evvelki halini ve movqeyini yeni udulmasindan 100 il evvelk halini ve movqeyini goruruk 1930 cu illerde Eynsteyn ve Rozen feza zaman bukulmesinin ulduzun qara delik halina donusmesinde maksimuma catmasini lazim oldugunu qeyd etmisdirler Rozen ve Eynsteyne gore yaranan bu eyrilik basqa bir kainata keciddir Buna gore de donmeyen qara deliklerin bu xususiyyetine Eynsteyn Rozen korpusu adi verilir Diger bir terefden iki hadise ufuqune sahib olan elektrik yukle ve oz oxu etrafinda firlanan qara delikler basqa kainatlara kece bilme sansini teorik olaraq ehtiva edirler Bele qara deliklerin komeyi ile qurd deliyinin diger ucundan kainatimizdaki kosmosun basqa bir bolgesine kecmeyimiz teorik olaraq mumkun oldugu qeyd edilir Robert M Wald General Relativity University of Chicago Press 1984 498 pages ISBN 0 226 87033 2 s 156 Karadelikler TurkceXarici kecidler RedakteYale University Video Lecture Introduction to Black Holes Arxivlesdirilib 2008 01 15 at the Wayback Machine at Google Video Black Holes Gravity s Relentless Pull Award winning interactive multimedia Web site teqriben the physics and astronomy of black holes from the Space Telescope Science Institute FAQ on black holes Schwarzschild Geometry on Andrew Hamilton s website Tufts University Student Project Great Kid s Section Arxivlesdirilib 2011 07 11 at the Wayback Machine Movie of Black Hole Candidate from Max Planck Institute UT Brownsville Group Simulates Spinning Black Hole Binaries olu kecid Black Hole Research News on ScienceDaily Scientific American Magazine July 2003 Issue The Galactic Odd Couple giant black holes and stellar baby booms Scientific American Magazine May 2005 Issue Quantum Black Holes SPACE com All teqriben Black Holes News Features and Interesting Original Videos Black Holes Intro Introduction to Black Holes Advanced Mathematics of Black Hole Evaporation Arxivlesdirilib 2012 10 17 at the Wayback Machine HowStuffWorks How Black Holes Work Easy to consume guide to Black Holes Ted Bunn s Arxivlesdirilib 2008 12 04 at the Wayback Machine Black Holes FAQ Arxivlesdirilib 2006 03 16 at the Wayback Machine explains in simple language some other consequences of the way in which black holes bend space time Menbe https az wikipedia org w index php title Qara delik amp oldid 6090805, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.