fbpx
Wikipedia

Qalaktika

Avqust 12, 2021

Qalaktika və ya Kəhkəşan — vahid cazibə mərkəzi ətrafında dövr edən nəhəng ulduzlar, ulduz qalıqları, ulduzlararası qaz, toz və qaranlıq materiya sisteminə verilən addır. Qalaktika sözü yunanca "galaxias" (γαλαξίας) sözündən gəlir və mənası "südlü" deməkdir. Qalaktikalar ölçülərinə görə tərkibinə 100 milyon (108) ulduz daxil olan cırtdan qalaktikalardan başlayıb, tərkibinə 100 trilyon (1014) ulduz daxil olan nəhəng qalaktikalara qədər dəyişir. Hər bir ulduz tərkibinə daxil olduğu qalaktikanın kütlə mərkəzi ətrafında dövr edir.

NGC 4414 Veronikanın Saçları bürcündəki tipik spiral qalaktikadır. Onun diametrinin uzunluğu 55.000 işıq ilidir və Yerdən 60 milyon işıq ili uzaqlıqdadır.

Qalaktikalar vizual morfologiyasına görə elliptik, spiral və ya qeyri-müntəzəm olaraq təsnif edilir. Bir çox qalaktikanın mərkəzində ifrat kütləli qara dəliklərin olduğu düşünülür. Süd yolu qalaktikasının mərkəzindəki Sagittarius A* olaraq bilinən qara dəliyin kütləsi Günəşin kütləsindən 4 milyon dəfə çoxdur. 2016-cı ilin mart ayına olan məlumata görə, GN-z11 Yerdən 32 milyard işıq ili məsafədə olan ən qədim və ən uzaqdan müşahidə olunan qalaktikadır. Bu qalaktika böyük partlayışdan 400 milyon il sonra yaranmış kimi müşahidə edilmişdi.

2016-cı ildə yayımlanan bir araşdırmaya görə, müşahidə edilən kaintada qalaktikaların sayı əvvəlki təxmin edilən miqdarda (200 milyard — 2×1011) deyil, təxmini olaraq 2 trilyon (2×1012) və ya daha çoxdur. Ümumilikdə, müşahidə edilən kainatda 1×1024-ə qədər ulduz olduğu təxmin edilir (bu miqdar Yer planetindəki bütün qum dənələrindən daha çoxdur). Qalaktikaların əksəriyyətinin diametri 1000 parsekdən 100.000 parsekə qədərdir (təxminən 3000 ilə 300.000 işıq ili) və bir-birilərindən milyonlarla parsek (və ya meqa parasek) məsafə qədər uzaqdırlar. Müqayisə üçün, Süd Yolunun diametri azı 30.000 parsek (100.000 işıq ili) təşkil edir və ona ən yaxın qonşu qalaktika olan Andromeda qalaktikasından 780.000 parsek (2,5 milyon işıq ili) uzaqlıqdadır.

Qalaktikalar arasındakı boşluq orta sıxlığı hər kubmetrə bir atom düşən miqdardan az olan seyrək qazla (interqalaktik mühit) doludur. Qalaktikaların əksəriyyəti cazibə qüvvəsi ilə qrup, topa və super topa şəklində bir yerdə yığılmış olurlar. Süd yolu və Andromeda qalaktikası Lokal Qrupun tərkibinə daxildir. Lokal Qrup isə Virqo super topasının tərkib hissəsidir. Böyük miqyasda bu birliklər ümumən böyük boşluqlarla əhatə olunmuş təbəqə və filamentlərin tərkibinə daxildir. Həm Lokal qrup və həm də Virqo super topası Laniakea adlı daha böyük kosmik struktura daxildir.

Etimologiya

"Qalaktika" sözü yunanca "galaxias" (γαλαξίας) sözündən gəlir və mənası "südlü" deməkdir. Bu cür adlandırma Süd yolu qalaktikasının səmada görünüşü ilə əlaqəlidir. Yunan mifologiyasında bəhs edilir ki, Zevs ölümlü bir qadından doğulan körpə uşağını, Heraklı, Heranın sinəsinin üzərinə qoyur ki, körpə onun ilahi südünü içsin və beləliklə, ölməz olsun. Hera ana südü verərkən oyanır və sonra naməlum bir körpəni əmizdirdiyini anlayır:o, körpəni özündən itələyir, südünün bir hissəsi səmaya sıçrayır və "Südlü Yol" adlandırılan xəfif işıq zolağı yaranır.

Astronomiya ədəbiyyatında böyük hərflərlə yazılmış "Galaxy" kəlməsi bizim qalaktika olan Süd Yolu qalaktikasını ifadə edir və onu kainatdakı digər qalaktikalardan fərqləndirmək üçün istifadə olunur. İngiliscə termin olan "Milky Way" Çoserin qısa bir hekayəsi ilə əlaqəlidir:

  "See yonder, lo, the Galaxyë
 Which men clepeth the Milky Wey,
 For hit is whyt."
Cefri Çoser
"The House of Fame" 		 

Qalaktikalar ilk olaraq teleskopla kəşf edildi və spiral nebulae olaraq bilinirdi. 18–19-cu əsrlərin əksər astronomları onları görünməyən ulduz topaları və ya anaqalaktik dumanlıqlar hesab edirdilər və Süd Yolunun tərkib hissəsi olduğunu düşünürdülər, lakin əsl tərkibi və təbiəti sirr olaraq qalırdı. Andromeda qalaktikası kimi bir neçə yaxınlıqdakı parlaq qalaktikaların böyük teleskoplarından istifadə etməklə həyata keçirilən müşahidələri onların ulduzların nəhəng topaları olduğunu, ancaq ulduzların aydın görünən həssaslığına və şəffaf populyasiyasına əsaslanaraq, bu obyektlərin həqiqi məsafələri onların Süd Yolundan kənarda yerləşdiyini göstərirdi. Bu səbəblə onları "ada kainatlar" (island universes) adlandırdılar, lakin "kainat" kəlməsi mövcud olan bütün varlığı ifadə etdiyinə görə bu termin tez bir zamanda istifadədən çıxdı. Bunun əvəzinə, həmin obyektləri sadəcə "qalaktikalar" adlandırdılar.

Nomenklatura

 
Habbl Dərin Mənzərəsi (2014-cü il, iyun).

On minlərlə qalaktikalar kataloqlaşdırıldı, ancaq onlardan yalnız bir neçəsinin xüsusi adları var: Andromeda qalaktikası, Magellan buludları, Brulğan qalaktikası, Sombrero qalaktikası və.s. Astronomlar bir neçə xüsusi kataloq üzərində işləyirlər: Messier kataloqu, NGC (Yeni ümumi kataloq— New General Catalogue), IC (İndeks kataloqu — Index Catalogue), CGCG (Qalaktikalar və Qalaktikalar topası kataloqu — Catalogue of Galaxies and of Clusters of Galaxies), MCG (Qalaktikaların morfoloji kataloqu — Morphological Catalogue of Galaxies) və UGC (Uppsala Baş Kataloqu — Uppsala General Catalogue of Galaxies). Bütün yaxşı bilinən qalaktikalar bir və ya daha çox kataloqda görünür, lakin fərqli adlar altında. Məsələn, Messier 109 Messier kataloqunda nömrəsi 109 olan spiral qalaktikadır. Həmçinin digər kodlara da sahibdir: NCG3992, UGC6937, CGCG 269–023, MCG + 09–20-044 və PGC 37617.

Müşahidə tarixi

Bir çox qalaktikalardan biri olan bir qalaktikada yaşadığımızın fərqinə varmağımız, Süd Yolu və digər dumanlıqlar barədə edilən əsas kəşflərlə paralellik təşkil edir.

Süd Yolu

  Əsas məqalə: Süd Yolu

Yunan filosofu Demokrit (b.e.ə. 450–370) Süd Yolu olaraq bilinən gecə səmasındaki parlaq zolağın uzaq ulduzlardan ibarət olması fikrini irəli sürmüşdü. Ancaq Aristotel hesab edirdi ki, Süd Yolu "böyük, çox sayda və bir-birinə yaxın olan bəzi ulduzların odlu ekshalasiyasının alovlanmasından" qaynaqlanır və "alovlanma atmosferin yuxarı hissəsində, səma hərəkətləri ilə davamlı olan dünya bölgəsində baş verir." Neoplatonist filosof olan Kiçik Olimpiodor (e.ə. 495–570) bu görüşə tənqidlə yanaşırdı. O, iddia edirdi ki, Süd Yolu sublunar idisə, (Yer və Ay arasında yerləşirdisə) Yerdən fərqli bölgə və vaxtlarda fərqli görünməli və onun parallaksı olmalı idi, ancaq faktiki olaraq yoxdur. Onun görüşünə əsasən, Süd Yolu ilahi bir şey idi.

 
Süd Yolunun Atakama Böyük Milimetr Massivindən görünüşü.

Muhəni Mohamedə görə, ərəb astronomu İbn əl-Haytəm (965–1037) Süd Yolunun parallaksını müşahidə və ölçmək üçün ilk cəhdi etdi və belə bir nəticəyə gəldi: "Süd Yolunun parallaksı olmadığına görə Yerdən çox uzaqdır və atmosferə aid deyil." Fars astronomu əl-Biruni (973–1048) Süd Yolu qalaktikasının "dumanlı ulduzların təbiətinin saysız-hesabsız fraqmentləri toplusu" olduğu fikrini irəli sürürdü. Əndəlüs astronomu İbn Bəccə Süd Yolunun demək olar ki, bir-birinə toxunan çoxlu ulduzdan meydana gəldiyini və sublunar materialın səbəb olduğu sınma effektinə görə davamlı bir görüntü şəklində göründüyünü irəli sürürdü. Müşahidələrini sübut etmək üçün dəlil olaraq Yupiter və Marsın gecə səmasında birləşməsinə istinad edirdi. Bu hadisə obyektlər bir-birinə yaxın olduqda baş verir. Suriya əsilli İbn Qayyim Süd Yolunun "sabit ulduzlar sferasında bir yerə yığılmış saysız-hesabsız kiçik ulduzlar" olduğunu hesab edirdi.

Süd Yolunun çoxlu sayda ulduzlardan ibarət olmasını 1610-cu ildə Qalileo Qaliley faktiki olaraq sübut etdi, o, teleskopdan istifadə edərək müşahidələri ilə Süd Yolunun çoxlu sayda xəfif ulduzlardan təşkil olunduğunu aşkarladı. 1750-ci ildə İngilis astronom Tomas Rayt özünün "Kainatın yeni Hipotezləri və ya Orginal Nəzəriyyə" əsərində fərziyyə irəli sürürdü ki, qalaktika böyük miqyaslarda Günəş sisteminin oxşarı olan və cazibə qüvvəsi tərəfindən bir yerdə tutulan çoxlu sayda ulduzların fırlanan cismi ola bilər. Yaranan ulduzlar diski bizim perspektivimizdən, diskin içindən, səmada zolaq kimi görünür. İmmanuel Kant 1755-ci ildə traktatında Raytın Süd Yolunun strukturu barədə olan ideyalarını yenidən işlədi.

 
1785-ci ildə Uilyam Herşel tərəfindən ulduzları saymaqla hazırladığı Süd Yolunun şəkli; Günəş sistemi mərkəzə yaxın idi.

Süd Yolunun formasının və Günəşin mövqeyinin təsvirinin müəyyən edilməsindəki ilk cəhd ilk dəfə Uilyam Herşel tərəfindən 1785-ci ildə həyata keçirildi. O, səmanın müxtəlif bölgələrindəki ulduzların miqdarını böyük dəqiqliklə sayaraq Günəş sisteminin mərkəzə yaxın olduğu qalaktikanın formasının diaqramını hazırladı. Kapteyn daha dəqiq yanaşma sərgiləyərək 1920-ci ildə Günəşin mərkəzə yaxın olduğu balaca ellipsoid qalaktikanın şəklini əldə etdi (diametri — 15 kiloparsek). Harlou Şapli kürəvi ulduz topalarının kataloqlaşdırılmasına əsaslanaraq fərqli bir üsul istifadə etdi. O, tamami ilə radikal dərəcədə fərqli şəkil əldə etdi: diametri təxminən 70 kiloparsek olan düz disk və Günəş mərkəzdən uzaq idi. Hər iki analiz də qalaktika müstəvisində mövcud olan ulduzlararası toz tərəfindən işığın udulmasını nəzərə almamışdı, ancaq Robert Trampler bu effekti 1930-cu ildə açıq ulduz topalarını öyrənərək ölçdükdən sonra bizim qalaktikanın, Süd Yolunun, müasir şəkli əldə olundu.

Başqa dumanlıqlardan fərqi

Süd Yolunun xaricində Andromeda qalaktikası, Böyük Magellan Dumanlığı, Kiçik Magellan Dumanlığı və Triangulum qalaktikası da daxil olmaqla bir neçə qalaktika qaranlıq gecədə çılpaq gözlə görünür. Andromeda qalaktikasının ən erkən qeydə alınmış identifikasiyasını 10-cu əsrdə Fars astronomu əl-Sufi etmişdi. Sufi onu "kiçik bulud" olaraq təsvir etmişdi. Tədqiqatlarını Hərəkətsiz Ulduzlar Kitabında yayımlayan əl-Süfi Böyük Magellan Dumanlığından da bəhs etmişdi, hansı ki, Yəməndən görünüb, yaşadığı şəhər olan İsfahandan görünmədiyinə görə onu "cənub ərəblərin əl-Bəkri" olaraq adlandırırdı. Böyük Magellan Dumanlığını avropalılar 16-cı əsrdə Magellanın səyahətinə qədər görə bilməmişdilər. Andromeda qalaktikası sonralar müstəqil olaraq Simon Marius tərəfindən 1612-ci ildə qeydə alındı. 1734-cü ildə Emmanuel Svedenborq Principia adlı traktatında yazırdı: bizim qalaktikadan başqa qalaktikalar ola bilər, hansı ki, onlar qalaktika topalarının daxilindədirlər və kainatın kiçik bir hissəsidirlər. Bu görüşlər "kosmos barədə olan müasir görüşlərə diqqətəlayiq dərəcədə yaxındır." 1745-ci ildə Pyer Lui Mopertyui "dumanlıq bənzəri obyektlərin ulduzlarının istehsal etdikləri parıltıdan daha güclü parıltı yaymaları, parlaq ləkələrin daha çox kütləli olduqları və fırlanma səbəbindən düzləşməsi də daxil olmaqla unikal xüsusiyyətlərə sahib ulduz toplusu olduqları" fərziyyəsini irəli sürdü. 1750-ci ildə Tomas Rayt özünün "Kainatın yeni Hipotezləri və ya Orginal Nəzəriyyə" əsərində "Süd Yolu ulduzların düzləşdirilmiş diskidir və ola bilər ki, gecə səmada görünən bəzi dumanlıqlar başqa Süd Yollarıdır" fərziyyəsini irəli sürdü.

 
1899-cu ildə İsaak Robertsin tərəfindən çəkilmiş "Böyük Andromeda Dumanlığı"nın fotoşəkili; daha sonra Andromeda qalaktikası olaraq adlandırıldı.

18-ci əsrin sonlarına yaxın Çarlz Messier bulanıq görünüşə sahib 109 ən parlaq göy cisimindən ibarət bir kataloq tərtib etdi. Ondan sonra daha böyük kataloqu, hansı ki, 5000 ədəd dumanlıqdan ibarət idi, Uilyam Herşel tərtib etdi. 1845-ci ildə Lord Roze elliptik və spiral dumanlıqları ayırd etməyə imkan yaradan yeni bir teleskop qurraşdırdı. O, həmçinin bu dumanlıqlarda fərdi nöqtəvi bölgələri müəyyən etməyi bacardı, beləliklə, o, Kantın fərziyyəsini gücləndirdi.

1912-ci ildə Vesto Slayfer tərkibini müəyyənləşdirmək üçün ən parlaq spiral dumanlıqların spektroqrafik tədqiqatlarını həyata keçirdi. Slayfer spiral dumanlıqların yüksək Doppler yerdəyişməsinə sahib olduqlarını kəşf etdi, bu da onu göstərirdi ki, dumanlıqlar Süd Yolunun cazibə qüvvəsindən qaçmaq üçün lazım olduğundan daha sürətli hərəkət edirdilər. O, dumanlıqların əksəriyyətinin bizdən uzaqlaşdığını aşkar etdi.

1917-ci ildə Herber Kartis Böyük Andromeda Dumanlığında S Andromedae ifrat yeni ulduzu kəşf etdi. Fotoqrafik qeydlərdə axtarış edərək daha 11 yeni nova aşkarladı. Bu novalar bizim qalaktikada baş verənlərdən orta hesabla 10 görünən ulduz ölçüsü qədər daha xəfif idi. Nəticədə, o, məsafənin 150.000 parsek olduğunu təxmin etdi. O, spiral dumanlıqların əslində müstəqil qalaktikalar olduğunu irəli sürən "ada kainatlar" fərziyyəsinin tərəfdarı oldu.

1920-ci ildə Harlou Şepli və Herber Kartis arasında Süd Yolunun, spiral dumanlıqların təbiəti və kainatın ölçüləri ilə bağlı debat baş tutmuşdu. Böyük Andromeda Dumanlığının xarici qalaktika olması iddiasını dəstəkləmək üçün Kartis qaranlıq zolaqların görünüşünün Süd Yolundaki toz buludlarına bənzədiyini və həmçinin əhəmiyyətli Doppler yerdəyişməsini qeyd etdi.

1922-ci ildə estoniyalı astronom Ernst Öpik Andromeda Dumanlığının həqiqətən uzaq qalaktik obyekt olması nəzəriyyəsini dəstəkləyən məsafə təyini verdi.

Edvin Habbl Vilson dağındaki 100 inçlik (250 sm) teleskopdan istifadə edərək bəzi spiral dumanlıqların xarici hissələrini individual ulduzların toplusu şəklində görə bildi, həmçinin bir neçə dəyişkən Çefeid aşkarladı və beləliklə, bu, ona dumanlıqlara qədər olan məsafənin müəyyən edilməsinə imkan yaratdı: onlar Süd Yolunun bir hissəsi ola bilməyəcək qədər çox uzaqda idilər. 1936-cı ildə Habbl bu günə qədər istifadə olunan qalaktikaların morfoloji təsnifatını hazırladı.

Müasir tədqiqat

Sol: Qaranlıq maddə olamdan qalaktikanın fırlanmasının simuliyasiyası. Sağ: Qalaktikanın qaranlıq maddənin təsiri altında fırlanmasının simuliyasiyası

1944-cü ildə Hendrik van de Hulst 21 sm dalğa uzunluğunda olan mikrodalğalı radiasiyanın ulduzlararası atomik hidrogen qazından təsbit ediləcəyini proqnozlaşdırdı: bu radiasiya 1951-ci ildə müşahidə edildi. Bu radiasiya toz absorbasiyasından təsirlənmir və onun Doppler yerdəyişməsindən istifadə etməklə qalaktikamızdakı qazın trayektoriyasını müəyyən etmək mümkündür. Bu müşahidələr qalaktikamızın mərkəzində fırlanan budaq satrukturu hipotezinin yaranmasına səbəb oldu. Təkmilləşdirilmiş radio teleskopları ilə hidrogen qazının izlərinin digər qalaktikalarda da təyin edilməsi mümükündür. 1970-ci ildə Vera Rubin müşahidə olunan qalaktik fırlanma sürəti ilə görünən ulduzların və qazın kütləsi ilə proqnozlaşdırılan sürət arasında uyğunsuzluq aşkar etdi. Qalaktika fırlanma problemi çoxlu miqdarda görünməz qaranlıq maddənin mövcudluğu ilə izah edilir.

1990-cı illərin əvvəllərində Habbl Kosmik Teleskopu təkmilləşdirilmiş müşahidələrə başladı. Habbl teleskopu vasitəsilə əldə edilən göstəricilərə əsaslanaraq ortaya çıxdı ki, qalaktikamızdaki itkin qaranlıq maddə sadəcə xəfif və kiçik ulduzlardan ibarət ola bilməz. "Habbl Dərin Mənzərə"si müşahidə olunan kainatda təqribən 125 milyard (1,25×1011) qalaktikanın olduğunu sübut etdi. İnsanlar tərəfindən görünməyən spektrləri aşkarlamaq üçün təkmilləşdirilmiş texnologiya (radio teleskopları, infraqırmızı kameralar və rentgen teleskopları) Habbl teleskopu tərəfindən aşkar edilməyən digər qalaktikaların aşkarlanmasına imkan yaratdı. Xüsusilə, Qaçınma zonasında aparılan qalaktik müşahidələr bir sıra yeni qalaktikaları aşkar etdi. 2016-cı ildə Habbl Kosmik Teleskopu tərəfindən 20 il ərzində toplanan görüntülərin 3D modelləşdirilməsindən istifadə edərək Nottinqem Universitetinin professoru Kristofer Konselisin rəhbərliyini etdiyi, "The Astrophysical Journal"da dərc edilmiş bir tədqiqat görə, müşahidə olunan kainatda iki trilyondan (2×1012) çox qalaktika var.

Tipləri və morfologiyası

  Əsas məqalə: Qalaktikaların morfoloji təsnifatı
 
Habbl təsnifat sxeminə görə qalaktika tipləri: E eliptik qalaktika tipini, S spiral qalaktika tipini və SB isə budaqlı-spiral qalaktika tipini göstərir.

Qalaktikalar üç əsas tipə bölünür: elliptik, spiral və qeyri-müntəzəm. Qalaktika tiplərinin görünüşünə əsaslanaraq bir az daha geniş təsviri Habbl ardıcıllığı ilə verilir. Habbl ardıcıllığı tamamilə vizual morfoloji tipə (forma) əsaslandığından, ulduzyaradan qalaktikalarda ulduzun formalaşma sürəti və fəal nüvəli qalaktikaların nüvəsindəki fəallıq kimi qalaktikaların müəyyən vacib xüsusiyyətlərini nəzərdən qaçıra bilər.

Elliptiklər

  Əsas məqalə: Elliptik qalaktika

Habbl təsnifat sistemi elliptik qalaktikaları E0-dən başlayaraq sferik, E7-ə qədər yüksək uzanan elliptikliyə görə qiymətləndirir. Bu qalaktikalar ellipsoid profilə malikdir, bu da onlara baxış bucağından asılı olmayaraq elliptik görünüş verir. Görünüşləri az struktur göstərir və nisbətən az ulduzlararası maddəyə sahibdirlər. Nəticə etibarı ilə, bu qalaktikalar açıq ulduz topalarının az hissəsinə sahibdir və yeni ulduz formalaşmasının azaldılmış dərəcəsi ilə xarakterizə olunur. Bunun əvəzinə, bu qalaktikalarda ümumi cazibə mərkəzi ətrafında təsadüfi istiqamətlərdə fırlanan daha yaşlı, daha çox inkişaf etmiş ulduzlar üstünlük təşkil edir. Bu ulduzların tərkibində az miqdarda ağır element olur, çünki ulduz formalaşması ilkin partlayışdan sonra dayanır. Bu mənada onlar daha kiçik kürəvi ulduz topaları ilə müəyyən oxşarlığa malikdirlər.

Ən böyük qalaktikalar nəhəng elliptiklərdir. Müasir görüşlərə əsasən, bir çox elliptik qalaktika qalaktikaların birləşmə və toqquşmasına səbəbiyyət verən qalaktikaların qarşılıqlı təsiri nəticəsində formalaşır. Onlar çox böyük ölçüdə böyüyə bilirlər (məsələn, spiral qalaktikalarla müqayisədə). Nəhəng elliptik qalaktikalar çox vaxt böyük qalaktika topalarının nüvəsinin yaxınlığında olur.

Qabıq qalaktika

 
Elliptik qabıq qalaktikası, NGC 3923 (Habbl fotoşəkili).

Qabıq qalaktikası qalaktikanın haləsində ulduzların konsentrik qabıqlarda yerləşdiyi elliptik qalaktika tipidir. Elliptik qalaktikaların təxminən onda bir hissəsi spiral qalaktikalarda əvvəllər müşahidə olunmayan qabığa bənzər quruluşa malikdir. Qabığa bənzər quruluşların daha böyük qalaktikanın daha kiçik yoldaş qalaktikanı udduğu zaman inkişaf etdiyi düşünülür. İki qalaktika mərkəzi bir-birinə yaxınlaşdıqca mərkəzlər bir mərkəz nöqtəsi ətrafında rəqs etməyə başlayır. Rəqs ulduzların qabıqlarını formalaşdıran cazibə dalğalanmaları yaradır (su üzərindəki dalğalanmalar kimi). Məsələn, NGC 3923 qalaktikasında iyirmidən çox qabıq var.

Spirallar

  Əsas məqalələr: Spiral qalaktika və Budaqlı spiral qalaktika
 
Fırlancaq qalaktikası, NGC 5457.

Spiral qalaktikalar spiral fırlancağa bənzəyir. Baxmayaraq ki, bu cür qalaktikalarda yerləşən ulduzlar və digər görünən materiya, əsasən, müstəvidə yerləşir, spiral qalaktikalardakı kütlənin əksəriyyəti görünən komponentdən kənara çıxan qaranlıq maddənin təxminən sferik halosunda olur.

Spiral qalaktikalar yaşlı ulduzların mərkəzi qabarıqlığı ilə birlikdə ulduzların fırlanan diskindən və ulduzlararası mühitdən ibarətdir. Qabarıqlıqdan kənara uzanan qollar nisbətən parlaqdır. Habbl təsnifat sxemində spiral qalaktikalar S tipində verilmişdir, hansı ki, bu hərfin ardından spiral qolların sıxlıq dərəcəsini və mərkəzi qabarıqlığın ölçüsünü göstərən hərflər (a, b və ya c) gəlir. Sa qalaktikası dar spirallara, sıx sarılmış qollara və nisbətən böyük nüvəli bölgəyə sahibdir. Sc qalaktikaları kiçik nüvə bölgəsinə və açıq çoxsaylı spiral qollara malikdir. Yaxşı təyin olunmamış qalaktikalara bəzən "flokulent spiral qalaktika" deyilir; bunun əksinə olaraq, "böyük dizayn spiral qalaktika" görkəmli və yaxşı təyin olunmuş spiral qollara sahibdir. Bəzi spiral qalaktikalar qalın və iri qabarıqlığa sahibdir, bəziləri isə düz diskə, incə və yoğun qabarıqlığa sahibdir, hansı ki, bu cür qalaktikalar daha sürətli fırlanır.

 
Budaqlı spiral qalaktikanın bir nümunəsi olan NGC 1300.

Spiral qalaktikalarda spiral qollar təxminən loqaritmik spiral şəklinə malikdir. Ulduzlar kimi spiral qollar da mərkəz ətrafında fırlanır, ancaq sabit bucaq sürəti ilə. Spiral qolların yüksək sıxlıqlı maddənin sahələri və ya "sıxlıq dalğaları" olduğu düşünülür. Ulduzlar qollardan keçərək hərəkət etdiyindən, hər ulduz sisteminin sürəti yüksək sıxlıq bölgəsinin cazibə qüvvəsinin təsiri altında dəyişir (Ulduzlar qolun digər tərəfinə keçdikdən sonra sürət normala qayıdır). Bu effekt hərəkət edən maşınlarla dolu magistral yolda hərəkətin yavaşlama "dalğasına" bənzəyir. Bu qollar görünür, çünki yüksək sıxlıq ulduz formalaşması proseslərini asanlaşdırır və buna görə də bu bölgələrdə çoxlu sayda parlaq və gənc ulduzlar var.

 
Hoaq Obyekti — halqa qalaktikası.

Budaqlı spiral qalaktika

Süd Yolu qalaktikamız da daxil olmaqla spiral qalaktikaların əksəriyyəti xətti, budaq formalı ulduz qrupuna sahibdir, hansı ki, nüvənin hər iki tərəfindən xaricə doğru uzanır, sonra isə spiral qol strukturuna birləşir. Habbl təsnifat sxemində bunlar SB ilə təyin olunur, sonra spiral qolların formasını göstərən bu ifadəyə bitişik hərflər (a, b və ya c) gəlir. Budaqların nüvədən xaricə doğru sıx dalğa şüalanması və ya digər qalaktika ilə cazibə qarşılıqlı təsiri nəticəsində meydana gələn müvəqqəti quruluş olduğu düşünülür. Ehtimal ki, qollar boyunca nüvəyə axan qazın nəticəsində bir çox budaqlı qalaktika aktivdir.

Süd Yolu qalaktikası böyük disk formasında olan budaqlı spiral qalaktikadır. Onun diametri 30 kiloparsek, qalınlığı isə 1 kiloparsekdir. Tərkibində təxminən 200 milyard (2×1011) ulduz var və kütləsi 600 milyard Günəş kütləsinə bərabərdir.

İfrat parlaq spiral qalaktika

İfrat parlaq spiral qalaktikaların diametrləri 437.000 işıq ilindən çoxdur (müqayisə üçün, Süd Yolunun diametri 100.000 işıq ilidir) və kütlələri 340 milyard günəş kütləsinə bərabərdir. Bu qalaktikalar xeyli miqdarda ultrabənövşəyi və orta miqdarda infraqırmızı işıq istehsal edir. Bu qalaktikaların ulduz formalaşdırma dərəcəsinin çox olduğu düşünülür, təxmini olaraq Süd Yolunun ulduz formalaşdırma dərəcəsindən 30 dəfə çoxdur.

Digər morfologiyalar

  • Pekulyar qalaktikalar digər qalaktikalar ilə qravitasiya qarşılıqlı təsirin nəticəsində qeyri-adi xüsusiyyətlər inkişaf etdirən qalaktik formasiyalardır.
    • Halqavari qalaktika ulduzlardan ibarət halqa bənzəri struktura və çılpaq nüvəni əhatə edən ulduzlararası mühitə sahibdir. Halqavari qalaktikanın nisbətən daha kiçik bir qalaktikanın spiral qalaktikanın nüvəsindən keçdiyi vaxt formalaşdığı düşünülür. Ehtimal ki, belə bir hadisə Andromeda qalaktikasına təsir göstərib, çünki infraqırmızı diapazonda multi-halqavari struktura sahibdir.
  • Linzavari qalaktika həm elliptik, həm də spiral qalaktikaların xüsusiyyətlərinə sahib ara formadır. Habbl təsnifatında bu qalaktikaların tipi S0 olaraq göstərilir (Budaqlı linzavari qalaktikalar isə SB0 tipində göstərilir).
  • Qeyri-müntəzəm qalaktikalar asanlıqla elliptik və ya spiral olaraq təsnifləşdirmələri qeyri-mümkün olan qalaktikalardır.
    • Irr-I qalaktikaları müəyyən bir quruluşa sahibdir, lakin Habbl təsnifat sxemi ilə tamamilə uyğunluq göstərmir.
    • Irr-II qalaktikaları Habbl təsnifatına bənzəyən har hansı struktura sahib deyil və ola bilsin, dağılmışdır. Qeyri-müntəzəm qalaktikaların yaxınlıqdakı nümunələrinə Magellan buludları aiddir.
  • Ultra diffuziv qalaktika xeyli dərəcədə aşağı sıxlıqlı qalaktikadır. Bu qalaktikalar Süd Yolu ilə eyni ölçüdə ola bilər, ancaq görünən ulduz sayı Süd Yolunun görünən ulduz sayının yüzdə birinə bərabərdir. Parlaqlığın olmaması ulduz formalaşdıran qazın olmamasından qaynaqlanır, bu da yaşlı ulduz populasiyalarına səbəbiyyət verir.

Cırtdan qalaktikalar

Böyük elliptik və spiral qalaktikaların üstünlük təşkil etməsinə baxmayaraq, əksər qalaktikalar cırtdan qalaktikalardır. Bu qalaktikalar digər qalaktik formasiyalarla müqayisədə nisbətən kiçikdir, Süd Yolunun yüzdə bir hissəsinə bərabərdir və tərkiblərində bir neçə milyard ulduz vardır. Son vaxtlarda cəmi 100 parsek diametr genişliyində olan ultra kompakt cırtdan qalaktikalar aşkar edilmişdir.

Bir çox cırtdan qalaktika daha böyük bir qalaktikanın ətrafında dövr edir; Süd Yolu ən azı 12 ədəd belə peykə sahibdir və təxmini olaraq 300–500 ədədi hələ kəşf edilməyib. Cırtdan qalaktikalar da elliptik, spiral və ya qeyri-müntəzəm olaraq təsnif edilə bilər.

Süd Yolunun 27 qonşu qalaktikası üzərində həyata keçirilən tədqiqatlara əsasən, bütün cırtdan qalaktikaların tərkibində minlərlə və ya milyonlarla ulduz olmasından aslı olmayaraq, mərkəzi kütləsi 10 milyon günəş kütləsinə bərabərdir. Bu isə belə bir fərziyyənin yaranmasına səbəbiyyət verdi: qalaktikaların formalaşmasında qaranlıq materiya böyük rol oynayır və ola bilsin, minimum ölçü daha kiçik miqyasda qravitasiya vasitəsilə birləşmə qabiliyyətinə sahib olmayan isti qaranlıq materiyanın formasını göstərir.

Qalaktikanın digər tipləri

Qarşılıqlı təsir

 
Antena Qalaktikaları birləşmə ilə nəticələnəcək toqquşma prosesi keçirir.

Qalaktikalar arasındakı qarşılıqlı təsir nisbətən tez-tez olur və qalaktik təkamüldə mühüm rol oynayır. Qalaktikalar bir-birindən yaxın keçişlər edərkən qravitasiya qarşılıqlı təsiri onların deformasiyasına və bir-biriləri ilə qaz, toz mübadiləsi etməsinə səbəbiyyət verir. Toqquşmalar o vaxt baş verir ki, iki qalaktika birbaşa bir-birilərinin içindən keçir və birləşməmələri üçün kifayət qədər nisbi impulsa sahibdirlər. Qarşılıqlı təsirdə olan qalaktikaların ulduzları adətən toqquşmurlar, ancaq iki formadaki qaz və toz bir-biriləri ilə qarşılıqlı təsirə keçərək bəzən ulduz formalaşmasına səbəbiyyət verir. Toqquşmalar qalaktikaların formasını ciddi şəkildə pozaraq, budaqlar, halqalar və ya quyruq bənzəri strukturlar yarada bilir.

Toqquşmaların ifrat formasında qalaktikaların birləşməsi baş verir. Bu vəziyyətdə qalaktikaların nisbi impulsu onların bir-birinin içindən keçmələrinə imkan verə bilməyəcək qədər az olur. Bunun əvəzinə, onlar tədricən birləşərək vahid və daha böyük qalaktika formalaşdırırlar. Birləşmələr orijinal qalaktikalarla müqayisədə morfologiyada əhəmiyyətli dəyişikliklərlə nəticələnə bilir. Birləşmə zamanı bir qalaktika digərindən daha çox kütləlidirsə, nəticə kannibalizm adlanır.

Daha kütləli böyük qalaktika birləşmə nəticəsində deformasiyaya məruz qalmır, kiçik qalaktika isə parçalanır. Hazırda Sagittarius Cırtdan Elliptik qalaktikası və Kanis Major Cırtdan qalaktikası Süd Yolu tərəfindən kannibalizasiya edilir.

Ulduzyaradan qalaktika

 
M82 — yüksək tempdə ulduzyaradan qalaktika.B u qalaktikalarda ulduz yaranması normal qalaktikalardakindən 10 dəfə çoxdur.

Ulduzlar qalaktikalardakı nəhəng molekulyar buludlarda formalaşan soyuq qaz rezevrlərində yaranır. Müşahidələr göstərdi ki, bəzi qalaktikalarda ulduzlar yüksək templə formalaşır. Bu qalaktikalar yüksək tempdə ulduzyaradan qalaktikalar adlanır. Əgər onlar bu templə ulduz yaratmağa davam etsələr, onda qaz ehtiyatlarını qalaktikanın ömründən az olan bir müddət ərzində istehlak edərdilər. Belə ki, ulduzyaratma aktivliyi 10 milyon il dəvam edir; qalaktika tarixində nisbətən qısa perioddur. Ulduzyaradan qalaktikalar kainatın ilkin vaxtlarında daha çox yayılmışdı və hazırda, hələ də ümumi ulduz istehsal tempinə təxminən 15 %-lik töhfə verirlər.

Ulduzyaradan qalaktikalar qazın tozlu konsentrasiyası və ətrafdakı buludları ionlaşdıraraq H II bölgələri yaradan kütləli ulduzlar da daxil olmaqla yeni formalaşmış ulduzların görünüşü ilə xarakterizə olunur. Bu kütləli ulduzlar supernova partlayışları yaradır və bunun nəticəsində də ətrafdaki qazla güclü qarşılıqlı təsirə keçən genişlənən qalıqlar yaranır. Bu partlayışlar bütün qazlı bölgəyə yayılan ulduz formalaşmalarının zəncirvari reaksiyalarına səbəb olur. Yalnız əlçatan qaz təxminən istehlak edildikdə və ya dağıldıqda, ulduzyaratma fəaliyyəti sona çatır.

Ulduzyaradan qalaktikalar bəzən birləşən və ya qarşılıqlı təsirə girən qalaktikalarla əlaqələndirilir. Ulduzyaratma qarşılıqlı təsirinin belə bir prototip nümunəsi daha böyük qalaktik olan M82 ilə yaxın toqquşma keçirmiş M81-dir. Qeyri-müntəzəm qalaktikalar tez-tez ulduzyaratma aktivliklərinin aralıq düyünlərini nümayiş etdirir.

Fəal Qalaktika

  Əsas məqalə: Fəal nüvəli qalaktikalar
 
Elliptik radio qalaktika M87-nin nüvəsindən şüalanan hissəciklərin axını.

Müşahidə olunan qalaktikalarda fəal qalaktik nüvə varsa, onlar aktiv qalaktikalar kimi təsnif edilir. Qalaktikadan buraxılan ümumi enerjinin əhəmiyyətli bir hissəsi ulduzlar, toz və ulduzlararası mühit əvəzinə fəal qalaktik nüvədən yayılır.

Qalaktikanın fəal nüvəsinin standart modeli qalaktikanın nüvə bölgəsindəki ifrat kütləli qara dəliyin ətrafında formalaşan yığılma diskinə əsaslanır. Qalaktikanın fəal nüvəsindən şüalanma diskdən qara dəliyə doğru düşən maddənin cazibə enerjisi ilə alınır. Bu qalaktikaların təxminən 10 %-i diametrik şəkildə bir-birinə əks enerqetik axın cütü qalaktika nüvəsindən işıq sürətinə yaxın sürətlərdə hissəciklər qovub çıxarır. Bu axınların istehsal mexanizmi tam məlum deyil.

Blazarlar

Hesab edilir ki, Blazarlar Yerə istiqamətlənmiş relyativistik axına sahib fəal qalaktikadır. Radioqalaktika relyativistik axınlardan radio tezliyi yayır. Bu tip fəal qalaktikaların vahid modeli müşahidəçinin baxış bucağına əsaslanaraq onların fərqlərini izah edir.

LINER-lər

Aşağı ionlaşma nüvə emissiya xətti bölgələrinin (ing. low-ionization nuclear emission-line regions) fəal qalaktik nüvə ilə əlaqəli olması mümükündür. LINER tipli qalaktikalardan gələn emissiya zəif ionlaşmış elementlər tərəfindən idarə olunur. Zəif ionlaşmış xətlərin həyəcanlaşma mənbələrinə post-AGB ulduzları, AGN və zərbələr daxildir. Yaxınlıqdakı qalaktikaların təxminən üçdə biri LINER nüvələrini ehtiva edir.

Seyfert qalaktikaları

  Əsas məqalə: Seyfert qalaktikası

Seyfert qalaktikaları kvazarlarla birlikdə fəal qalaktikaların ən böyük iki qrupundan biridir. Onların çox yüksək səthi parlaqlıqları olan kvazara bənzər nüvələri (çox parlaq, uzaq və parlaq elektromaqnit şüalanma mənbələri) var, lakin kvazarlardan fərqli olaraq, onların içində olduqları qalaktikalar aydın şəkildə təyin ediləndir. Seyfert qalaktikaları bütün qalaktikaların təxminən 10 % -ni təşkil edir. Görünən işıqda Seyfert qalaktikalarının əksəriyyəti normal spiral qalaktikalara bənzəyir, lakin digər dalğa uzunluqlarında tədqiq edildikdə, nüvələrinin parlaqlığı Süd Yolunun ölçüsündə olan bütün qalaktikaların parlaqlığına bərabərdir.

Kvazarlar

  Əsas məqalə: Kvazar

Kvazarlar və ya kvazi-ulduz radio mənbələri aktiv qalaktik nüvələrin ən enerjili və uzaq üzvləridir. Kvazarlar son dərəcə parlaqdır və ilk dəfə radio dalğaları və görünən işıq da daxil olmaqla, elektromaqnit enerjisinin yüksək qırmızı yerdəyişmə mənbəsi olaraq müəyyən edilmişdir. Onların parlaqlığı Süd Yolunun parlaqlığından 100 dəfə çox ola bilir.

Parlaq infraqırmızı qalaktika

Parlaq infraqırmızı qalaktikalar 1011 L☉-dən yuxarı olan parlaqlıq göstəricisinə sahib qalaktikalardır. İnfraqırmızı qalaktikalar bütün digər dalğa uzunluqlarına nisbətən infraqırmızı dalğa uzunluğunda daha çox enerji yayır. Parlaq infraqırmızı qalaktikalar Günəşin parlaqlığından 100 milyard dəfə parlaqdır.

Xüsusiyyətləri

Maqnetik sahələri

Qalaktikaların öz maqnit sahələri var. Onların maqnit sahələri dinamik əhəmiyyət kəsb edəcək qədər güclüdür: kütlə axınını qalaktikanın mərkəzinə istiqamətləndirirlər, spiral qolların formalaşmasını şəkilləndirirlər və qalaktikaların xarici bölgələrində qazın fırlanmasına təsir göstərə bilirlər. Maqnetik sahələr qaz buludlarının dağılması və beləliklə, yeni ulduzların formalaşması üçün tələb olunan impuls momentinin daşınmasını təmin edir.

Spiral qalaktikalar 10 μG (mikroQaus) və ya 1 nT (nanoTesla) tipik bərabər paylanma gücünə sahibdir. Müqayisə üçün, Yerin maqnit sahəsinin orta gücü təxminən 0,3 G (Qaus və ya 30 μT (mikroTesla) təşkil edir. Süd Yolunun qonşuları olan M 31 və M 33 kimi radio-zəif qalaktikalar daha zəif sahələrə (təxminən 5 μG), M 51, M 83 və NGC 6946 kimi yüksək nisbətdə ulduz formalaşdıran qazla zəngin qalaktikalar isə orta hesabla 15 μG-a malikdirlər. Nəzərəçarpan spiral qollarda, soyuq qaz və tozun da cəmləşdiyi bölgələrdə, sahə gücü 25 μG-a qədər ola bilir. Ən güclü ümumi bərabər paylanma sahələri (50–100 μG) ulduzyaradan qalaktikalarda, məsələn, M 82 və Antena qalaktikalarında və ulduzyaradan qalaktikaların nüvə bölgələrində, məsələn NGC 1097 qalaktikasının və digər budaqlı qalaktikaların mərkəzində aşkar edilmişdir.

Formalaşması və təkamülü

  Əsas məqalə: Qalaktika formalaşması və təkamülü

Qalaktikaların formalaşması və təkamülü astrofizikanın aktiv tədqiqat sahəsidir.

Formalaşması

 
Rəssamın erkən kainatda meydana gələn prototopa təsviri

Erkən kainatın mövcud kosmoloji modelləri Böyük partlayış nəzəriyyəsinə əsaslanır. Böyük partlayışdan təxminən 300.000 il sonra hidrogen və helium atomları formalaşmağa başladı. Təxminən bütün hidrogenlər neytral (ionlaşmayan) idi və asanlıqla işığı udurdu. Bu vaxt ulduzlar hələ formalaşmamışdı. Nəticə etibari ilə bu dövr "qaranlıq dövrlər" adlandırıldı. Bu, ilkin maddənin sıxlığının dalğalanmasından (və ya anizotrop pozuntularından) nisbətən daha böyük strukturlar formalaşmağa başladı. Nəticədə, bariyonik maddələrinin kütlələri soyuq qaranlıq maddə halolarında kondensasiya olunmağa başladı. Bu ibtidai strukturlar sonda bu gün gördüyümüz qalaktikalara çevriləcəkdi.

İlkin qalaktikalar

Qalaktikaların ilkin ortaya çıxmasına dair dəlil 2006-cı ildə tapıldı; IOK-1 qalaktikası qeyri-adi dərəcədə yüksək qırmızı yerdəyişmə göstəricisinə sahib idi, hansı ki, bu, qalaktikanın Böyük partlayışdan 750 milyon il sonra yarandığını və bu günə qədər gördüyümüz ən uzaq və ilkin qalaktika olduğunu göstərirdi. Bəzi alimlər digər obyektlərin (məsələn, Abell 1835 IR1916) daha yüksək qırmızı yerdəyişməyə sahib olduğunu iddia etsələr də (nəticə etibari ilə, kainatın təkamülünün daha erkən mərhələsində ortaya çıxmışdı), IOK-1 qalaktikasının yaşı və tərkibi daha əsaslı şəkildə isbatlanıb. 2012-ci ilin dekabr ayında astronomlar UDFj-39546284 qalaktikasının ən uzaq obyekt olduğunu açıqladılar, hansı ki, həmin qalaktika 11,9 qırmızı yerdəyişmə göstəricisinə sahib idi. Hesablamalara əsasən, bu qalaktika Böyük partlayışdan təxminən 380 milyon il sonra meydana gəlib və Yerdən 13,42 milyard işıq ili uzaqlıqdadır. Bu cür erkən protoqalaktikaların mövcudluğu onların "qaranlıq çağlar" adlandırılan dövrdə böyüdüklərini göstərir. 2015-ci ilin 5 may tarixindən etibarən EGS-zs8–1 qalaktikası Böyük partlayışdan 670 milyon il sonra meydana gəlmiş ən uzaq və ən erkən qalaktikadır. EGS-zs8–1 qalaktikasından gələn işıq Yerə 13 milyard ilə çatmışdır və 13 milyard il ərzində kainatın genişlənməsi səbəbindən indi həmin qalaktika 30 milyard işıq ili uzaqdadır.

Erkən qalaktika formalaşması

 
Dərin səma müşahidələrində Habbl Kosmik Teleskopu tərəfindən aşkar olunan yaxın infraqırmızı arxaplan işığın fərqli komponentləri

Erkən qalaktikaların formalaşdığı detallı proses astrofizikada açıq mövzudur. Bununla bağlı nəzəriyyələri iki kateqoriyaya bölmək olar: yuxarı-aşağı və alt-yuxarı. Yuxarı aşağı nəzəriyyələrə görə, protoqalaktikalar təxminən yüz milyon il davam edən genişmiqyaslı sinxron çöküşdə meydana gəldi. Alt-yuxarı nəzəriyyələrə görə isə, ilk növbədə kürəvi ulduz topaları kimi kiçik strukturlar meydana gəlmiş və sonra bu cür cisimlərin müəyyən miqdarı bir yerə yığılaraq qalaktikaları meydana gətirmişdir. Protoqalaktiakalar formalaşmağa və sıxışmağa başladıqda, onların daxilində ilk halo ulduzlar (III Populyasiya ulduzları) meydana çıxdı. Onlar demək olar ki, tamamilə hidrogen və heliumdan ibarət idi və mümkün ki, daha çox kütləli idilər. Belə olsaydı, bu nəhəng ulduzlar tez bir zamanda yanacaq tədarükünü tükədərək ifrat yeni ulduz olub nəticədə ağır elementlərini ulduzlararası mühitə buraxardılar. Bu ilk ulduz nəsli ətrafdakı neytral hidrogenləri yenidən ionlaşdırdı və işığın asanlıqla səyahət edə biləcəyi genişlənən fəza qabarcıqlarını yaratdı.

2015-ci ilin iyun ayında astronomlar z = 6,60 səviyyəsində Cosmos Redshift 7 qalaktikasında III Populyasiya ulduzlarının sübutlarını tapdıqlarını bildirdilər. Ehtimal ki, bu cür ulduzlar kainatın erkən vaxtlarında mövcud olmuşlar və planetlərin və həyatın formalaşması üçün lazım olan hidrogendən daha ağır kimyəvi elementlərin istehsalına başlamışlar.

Təkamülü

Bir qalaktikanın formalaşmasından bir milyard il ərzində əsas strukturlar ortaya çıxmağa başlayır: kürəvi ulduz topaları, mərkəzi ifrat kütləli qara dəlik və metal baxımından yoxsul II Populyasiya ulduzlarının qalaktik qabarıqlığı formalaşır. İfrat kütləli qara dəliyin formalaşması qalaktikanın böyüməsinin aktiv şəkildə tənzimlənməsində əsas rol oynayır. Bu erkən dövr ərzində qalaktikalar ulduzyaratma prosesinin əsas mərhələsini yaşayır.

Sonrakı iki milyard il ərzində yığılmış maddə qalaktik diskə yerləşir. Qalaktika ömrü boyunca yüksək sürətə malik buludlardan və cırtdan qalaktikalardan maddə absorbasiya etməyə dəvam edəcək. Bu maddə əsasən hidrogen və heliumdur. Ulduz doğum və ölüm dövrü ağır elementlərin bolluğunu yavaş-yavaş artırır və nəticədə, planetlərin meydana gəlməsinə imkan yaradır.

Habbl İfrat Dərin Mənzərəsi
 
"Habbl İfrat Dərin Mənzərəsi"nin ölçüsü ayın ölçüsü ilə müqayisə edilmişdir. Hər biri milyardlarla ulduzdan ibarət olan bir neçə min qalaktika bu kiçik şəkildədir.
 
"Habbl İfrat Dərin Mənzərəsi" (2012): Hər işıq ləkəsi bir qalaktikadır, bəzilərinin yaşı 13,2 milyard ildir – müşahidə edilə bilən kainatda iki trilyon qalaktikanın olduğu təxmin edilir.
 
Habbl İfrat Dərin Mənzərəsi: soldan, tam yetkin qalaktikaları göstərir, təxminən yetkin qalaktikalar (beş-doqquz milyard il əvvəl) və gənc ulduzlar və protoqalaktikalar (doqquz milyard ildən artıq).

Qalaktikaların təkamülü qarşılıqlı təsirlərdən və toqquşmalardan əhəmiyyətli dərəcədə təsirlənə bilir. Qalaktikaların birləşməsi erkən dövrdə çox yayılmışdı və əksəriyyətinin özünəməxsus morfologiyası var idi. Ulduzlar arasındakı məsafələr nəzərə alındıqda, toqquşan qalaktikalarda ulduz sistemlərinin böyük əksəriyyəti təsirlənmir. Ancaq spiral qolları yaradan ulduzlararası qazın və tozun qravitasiya təsiri ulduzların uzun qatarını formalaşdırır. Bu formalaşmaların nümunələrini NGC 4676 qalaktikasında və ya Antena qalaktikalarında görmək mümkündür.

Süd Yolu qalaktikası və onun qonşusu Andromeda qalaktikası bir-birinə doğru təxminən 130 km/san sürətlə yaxınlaşır və — horizontal hərəkətə bağlı olaraq — 5–6 milyard ilə toqquşacaqlar. Baxmayaraq ki, Süd Yolu əvvəllər Andromeda qədər böyük bir qalaktika ilə toqquşmayıb, onun cırtdan qalaktikalarla keçmişdə toqquşmalarının sübutları artır.

Bu cür genişmiqyaslı qarşılıqlı təsirlər nadirdir. Vaxt keçdikcə bərabər ölçülü iki sistemin birləşməsi daha az olur. Əksər parlaq qalaktikalar son bir neçə milyard ildə fundamental olaraq dəyişməz qalmış və ulduzyaratma tempi öz pik nöqtəsinə təxminən 10 milyard il bundan əvvəl çatıb.

Gələcəyi

Süd Yolu kimi spiral qalaktikalar spiral qollarında ulduzlararası hidrogenin sıx molekulyar buludları olduğu müddətcə ulduzların yeni nəsillərini əmələ gətirirlər. Elliptik qalaktikalarda bu qaz olmadığından sadəcə bir neçə yeni ulduz əmələ gətirirlər. Ulduz yaradan materialın tədarükü məhduddur: ulduzlar mövcud hidrogen tədarükünü daha ağır elementlərə çevirdikdən sonra yeni ulduz meydana gəlməsi sona çatacaq.

Mövcud ulduz meydana gəlməsi dövrü yüz milyard ilədək davam edəcək, sonra "ulduz dövrü" nəhayət 10–100 trilyon ildən sonra başa çatacaq, çünki kainatdaki ən kiçik, ən uzun ömürlü ulduzlar, kiçik qırmızı cırtdanlar, sönəcək. "Ulduz dövrü"nün sonunda qalaktikalar kompakt cisimlərdən ibarət olacaq: qəhvəyi cırtdanlar, soyuq (qara cırtdanlar) və ya soyuyan ağ cırtdanlar, neytron ulduzları və qara dəliklər. Nəhayət, qravitasiya relaksasiyası nəticəsində bütün ulduzlar ya mərkəzi ifrat kütləli qara dəliklərə düşəcək və ya toqquşma nəticəsində qalaktikalararası boşluğa dağılacaq.

Daha böyük strukturlar

 
Seyfert Sekstet kompakt qalaktika qrupudur.

Səmanın dərin müşahidələrinə əsasən, qalaktikalara tez-tez qrup və topa halında rast gəlinir. Son bir milyard il ərzində başqa qalaktikalar ilə qarşılıqlı təsirdə olmayan tək qalaktikalar nisbətən azdır. Aşkar edilmişdir ki, araşdırılan qalaktikaların yalnız yüzdə beşi həqiqətən təcrid olunmuşdur. Lakin bu təcrid olunmuş formalaşmalar keçmişdə digər qalaktikalarla qarşılıqlı təsirə girmiş və hətta birləşmiş ola bilər. Təcrid olunmuş qalaktikalar ulduzları normaldan daha yüksək tempdə formalaşdıra bilir, çünki qazları yaxınlıqdakı digər qalaktikalar tərəfindən absorbasiya edilmir.

Daha böyük miqyasda kainat daim genişlənir, bu isə individual qalaktikalar arasındaki separasiyanın ortalama artımına səbəbiyyət verir. Qalaktika birliklərinin bu genişlənməni lokal miqyasda özlərinin qarşılıqlı qravitasiya cazibəsi vasitəsilə aşması mümkündür. Bu birləşmələr qaranlıq maddə yığınları müvafiq qalaktikalarını bir yerə topladığı vaxt erkən kainatda formalaşdı. Sonra yaxınlıqdakı qruplar birləşdilər və genişmiqyaslı topalar yaratdılar. Davam edən bu birləşmə prosesi topalardaki qalaktikalararası qazı çox yüksək temperatura, 30–100 meqakelvinə çatana qədər istiləşdirir. Bir topadaki kütlənin təxminən 70–80 %-i qaranlıq maddə formasındadır, 10–30 %-i bu qızdırılmış qazdan ibarətdir və qalan bir neçə faizi qalaktikalar şəklindədir.

Əksər qalaktikalar bir sıra digər qalaktikalarla qravitasiya vasitəsilə bağlıdır. Bunlar yığılmış strukturların fraktal bənzəri iyerarxik paylanmasını formalaşdırır. Bu tip ən kiçik birləşmə qrup adlanır. Qalaktikalar qrupu qalaktikalar topasının ən çox yayılmış tipidir və bu formasiyalar kainatdakı qalaktikaların əksəriyyətini (eləcə də bariyonik kütləsinin çoxunu) ehtiva edir. Belə bir qrupa qravitasiya şəklində bağlı qalması üçün hər bir üzv qalaktikanın qaçmaması üçün kifayət qədər aşağı sürətə sahib olması lazımdır. Bununla birlikdə, kifayət qədər kinetik enerji olmadığı təqdirdə belə, qrup birləşmə yolu ilə daha az sayda qalaktikalara çevrilə bilər.

Qalaktika topaları cazibə qüvvəsi ilə bir-birinə bağlı yüzdən minə qədər qalaktikadan ibarətdir. Qalaktika topaları çox vaxt ən parlaq topa qalaktikası adlanan tək nəhəng elliptik qalaktika tərəfindən idarə olunur, hansı ki, vaxt ərzində qravitasiya təsiri ilə özünün peyk qalaktikalarını məhv edərək onların kütləsini özünə əlavə edir.Supertopalar topalarda, qruplarda və bəzən ayrı-ayrılıqda olan on minlərlə qalaktikanı özündə ehtiva edir. Super topa miqyasında qalaktikalar geniş boşluqları əhatə edən təbəqələr və liflər (filamentlər) halında düzülmüşdür. Bu miqyasın üstündə kainat bütün istiqamətlərdə eyni cür görünür (izotrop və bircins), baxmayaraq ki, bu anlayışı son illərdə bu miqyasdan çox olan genişmiqyaslı strukturların çoxsaylı tapıntıları şübhə altında qoymuşdur. Hal-hazırda bu günə qədər tapılmış kainatdaki ən böyük struktur "Hercules-Corona Borealis Böyük Divarı"dır və onun uzunluğu 10 milyard işıq ilidir (üç meqaparsek).

Süd Yolu qalaktikası təxminən bir meqaparsek diametri olan nisbətən kiçik qalaktika qrupu olan Lokal qrup adlı birliyin üzvüdür. Süd Yolu və Andromeda qalaktikası bu qrupdakı ən parlaq qalaktikalardır: digər üzv qalaktikaların çoxu bu iki qalaktikanın cırtdan yoldaşlarıdır. Lokal qrup, mərkəzində Virqo topasının yerləşdiyi böyük və genişlənmiş qalaktika qrupları və topalarından ibarət Virqo super topasındaki bulud bənzəri strukturun hissəsidir. Virqo super topası isə nəhəng qalaktika filamenti olan Balina-Balıqlar Super Topa Kompleksinin hissəsidir.

 
Müşahidə edilən kainatdakı yerimizi göstərən diaqram. (Alternative image.)

Fərqli diapozonlarda müşahidə

Hubble Legacy Field (50 saniyəlik video)
 
Süd yolunun submillimetr dalğa uzunluğunda cənub müstəvisi.
 
Andromeda qalaktikasının bu ultrabənövşəyi görüntüsündə gənc, nəhəng ulduzların olduğu mavi bölgələr göstərilir.

Əksər ulduzların pik radiasiyası görünən spektrdədir, buna görə də qalaktika əmələ gətirən ulduzların müşahidəsi optik astronomiyanın əsas tərkib hissəsi olmuşdur. Həmçinin ionlaşmış H II bölgələrini müşahidə etmək və tozlu qolların paylanmasını araşdırmaq üçün spektrin əlverişli hissəsidir.

Ulduzlararası mühitdə olan toz görünən işığa qeyri-şəffafdır. Lakin nəhəng molekulyar buludların daxili bölgələrini və qalaktik nüvələri ətraflı şəkildə müşahidə etmək üçün istifadə edilən uzaq infraqırmızı üçün daha şəffafdır. İnfraqırmızı, həmçinin kainatın erkən vaxtlarında meydana gəlmiş uzaq, böyük qırmızı yerdəyişməyə sahib qalaktikaları müşahidə etmək üçün də istifadə olunur. Su buxarı və karbondioksid infraqırmızı spektrin bir sıra faydalı hissələrini absorbasiya edir, buna görə də infraqırmızı astronomiyada yüksək hündürlük və ya kosmik teleskoplarından istifadə olunur.

Qalaktikaların, xüsusən də fəal qalaktikaların qeyri-vizual tədqiqatı radio tezliklərindən istifadə etməklə aparılmışdır. Yer atmosferi 5 MHz ilə 30 GHz arasındakı radiodalğalarına təxminən şəffafdır (ionosfer bu aralığın altındakı siqnalları bloklayır). Fəal nüvələrdən çıxan aktiv axınların xəritələndirilməsində böyük radio interferometrlərdən istifadə edilmişdir. Radioteleskopları kainatın erkən vaxtlarında mövcud olmuş və sonra qalaktikaları formalaşdırmış potensial olaraq ionlaşmamış madə də daxil olmaqla, neytral hidrogeni müşahidə etmək üçün də istifadə edilir.

Ultrabənövşəyi və rentgen teleskopları yüksək enerjili qalaktik fenomenləri müşahidə etmək üçün istifadə edilir. Ultrabənövşəyi alovlanma uzaq qalaktikada bir ulduz qara dəlik tərəfindən parçalandığı vaxt müşahidə edilir. Qalaktika topalarında isti qazın paylanmasının xəritəsinin hazırlanmasında rentgen şüalarından istifadə edilir. Qalaktikaların nüvələrində ifrat kütləli qara dəliklərin mövcudluğu rentgen astronomiyası vasitəsilə təsdiqlənmişdir.

İstinadlar

  1. Sparke, Gallagher, 2000. səh. i
  2. Hupp, E.; Roy, S.; Watzke, M. (August 12, 2006). "NASA Finds Direct Proof of Dark Matter". NASA. İstifadə tarixi: April 17, 2007.
  3. Uson, J. M.; Boughn, S. P.; Kuhn, J. R. (1990). "The central galaxy in Abell 2029 – An old supergiant". Science. 250 (4980): 539–540. Bibcode:1990Sci...250..539U. doi:10.1126/science.250.4980.539. PMID 17751483. (#parameter_ignored)
  4. Hoover, A. (June 16, 2003). . Hubble News Desk. July 20, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 4, 2011.
    • Based upon: Graham, A. W.; Guzman, R. (2003). "HST Photometry of Dwarf Elliptical Galaxies in Coma, and an Explanation for the Alleged Structural Dichotomy between Dwarf and Bright Elliptical Galaxies". The Astronomical Journal. 125 (6): 2936–2950. arXiv:astro-ph/0303391. Bibcode:2003AJ....125.2936G. doi:10.1086/374992. (#parameter_ignored)
  5. ↑ Jarrett, T. H. "Near-Infrared Galaxy Morphology Atlas". California Institute of Technology. İstifadə tarixi: January 9, 2007.
  6. Finley, D.; Aguilar, D. (November 2, 2005). "Astronomers Get Closest Look Yet At Milky Way's Mysterious Core". National Radio Astronomy Observatory. İstifadə tarixi: August 10, 2006.
  7. Gott III, J. R.; və b. (2005). "A Map of the Universe". The Astrophysical Journal. 624 (2): 463–484. arXiv:astro-ph/0310571. Bibcode:2005ApJ...624..463G. doi:10.1086/428890. (#parameter_ignored)
  8. ↑ Christopher J. Conselice; və b. (2016). "The Evolution of Galaxy Number Density at z < 8 and its Implications". The Astrophysical Journal. 830 (2): 83. arXiv:1607.03909v2. Bibcode:2016ApJ...830...83C. doi:10.3847/0004-637X/830/2/83. (#parameter_ignored)
  9. ↑ Fountain, Henry (17 October 2016). "Two Trillion Galaxies, at the Very Least". The New York Times. İstifadə tarixi: 17 October 2016.
  10. Staff (2019). "How Many Stars Are There In The Universe?". European Space Agency. İstifadə tarixi: 21 September 2019.
  11. Marov, Mikhail Ya. (2015). "The Structure of the Universe". The Fundamentals of Modern Astrophysics. 279–294. doi:10.1007/978-1-4614-8730-2_10. ISBN 978-1-4614-8729-6.
  12. Mackie, Glen (1 February 2002). "To see the Universe in a Grain of Taranaki Sand". Centre for Astrophysics and Supercomputing. İstifadə tarixi: 28 January 2017.
  13. "Galaxy Clusters and Large-Scale Structure". University of Cambridge. İstifadə tarixi: January 15, 2007.
  14. Gibney, Elizabeth (2014). "Earth's new address: 'Solar System, Milky Way, Laniakea'". Nature. doi:10.1038/nature.2014.15819. (#parameter_ignored)
  15. Waller, Hodge, 2003. səh. 91
  16. Konečný, Lubomír. "Emblematics, Agriculture, and Mythography in The Origin of the Milky Way" (PDF). Academy of Sciences of the Czech Republic. July 20, 2006 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: January 5, 2007.
  17. Harper, D. "galaxy". Online Etymology Dictionary. İstifadə tarixi: November 11, 2011.
  18. Rao, J. (September 2, 2005). "Explore the Archer's Realm". Space.com. İstifadə tarixi: January 3, 2007.
  19. Plutarch (2006). The Complete Works Volume 3: Essays and Miscellanies. Chapter 3: Echo Library. səh. 66. ISBN 978-1-4068-3224-2.
  20. ↑ Montada, J. P. (September 28, 2007). "Ibn Bâjja". Stanford Encyclopedia of Philosophy. İstifadə tarixi: July 11, 2008.
  21. Heidarzadeh, 2008. səh. 23–25
  22. "ALMA Centre of Expertise in Portugal". ESO Announcement. İstifadə tarixi: 15 May 2014.
  23. Mohamed, 2000. səh. 49–50
  24. Bouali, H.-E.; Zghal, M.; Lakhdar, Z. B. (2005). "Popularisation of Optical Phenomena: Establishing the First Ibn Al-Haytham Workshop on Photography" (PDF). The Education and Training in Optics and Photonics Conference. İstifadə tarixi: July 8, 2008.
  25. Şablon:MacTutor Biography
  26. Heidarzadeh, 2008. səh. 25, Table 2.1
  27. Livingston, J. W. (1971). "Ibn Qayyim al-Jawziyyah: A Fourteenth Century Defense against Astrological Divination and Alchemical Transmutation". Journal of the American Oriental Society. 91 (1): 96–103 [99]. doi:10.2307/600445. JSTOR 600445.
  28. Galileo Galilei, Sidereus Nuncius (Venice, (Italy): Thomas Baglioni, 1610), pages 15 and 16.
    English translation: Galileo Galilei with Edward Stafford Carlos, trans., The Sidereal Messenger (London, England: Rivingtons, 1880), pages 42 and 43.
  29. O'Connor, J. J.; Robertson, E. F. (November 2002). "Galileo Galilei". University of St. Andrews. İstifadə tarixi: January 8, 2007.
  30. Thomas Wright, An Original Theory or New Hypothesis of the Universe … (London, England: H. Chapelle, 1750). From p.48: "… the stars are not infinitely dispersed and distributed in a promiscuous manner throughout all the mundane space, without order or design, … this phænomenon [is] no other than a certain effect arising from the observer's situation, … To a spectator placed in an indefinite space, … it [i.e., the Milky Way (Via Lactea)] [is] a vast ring of stars …"
    On page 73, Wright called the Milky Way the Vortex Magnus (the great whirlpool) and estimated its diameter at 8,64×1012 miles (13.9×1012 km).
  31. ↑ Evans, J. C. (November 24, 1998). "Our Galaxy". George Mason University. June 30, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 4, 2007.
  32. Immanuel Kant, Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels … [Universal Natural History and Theory of the Heavens …], (Königsberg and Leipzig, (Germany): Johann Friederich Petersen, 1755).
    Available in English translation by Ian Johnston at: Vancouver Island University, British Columbia, Canada avqust 29, 2014, at the Wayback Machine
  33. William Herschel (1785). "XII. On the construction of the heavens". Giving Some Accounts of the Present Undertakings, Studies, and Labours, of the Ingenious, in Many Considerable Parts of the World. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. vol. 75. London. 213–266. doi:10.1098/rstl.1785.0012. ISSN 0261-0523. (#parameter_ignored) Herschel's diagram of the galaxy appears immediately after the article's last page.
  34. Paul, 1993. səh. 16–18
  35. Trimble, V. (1999). "Robert Trumpler and the (Non)transparency of Space". Bulletin of the American Astronomical Society. 31 (31): 1479. Bibcode:1999AAS...195.7409T.
  36. ↑ Kepple, Sanner, 1998. səh. 18
  37. ↑ "The Large Magellanic Cloud, LMC". Observatoire de Paris. Mar 11, 2004. June 22, 2017 tarixində .
  38. "Abd-al-Rahman Al Sufi (December 7, 903 – May 25, 986 A.D.)". Observatoire de Paris. İstifadə tarixi: April 19, 2007.
  39. Gordon, Kurtiss J. "History of our Understanding of a Spiral Galaxy: Messier 33". Caltech.edu. İstifadə tarixi: 11 June 2018.
  40. Kant, Immanuel, Universal Natural History and Theory of the Heavens (1755)
  41. See text quoted from Wright's An original theory or new hypothesis of the Universe in Dyson, F. (1979). Disturbing the Universe. Pan Books. səh. 245. ISBN 978-0-330-26324-5.
  42. "Parsonstown | The genius of the Parsons family | William Rosse". parsonstown.info.
  43. Slipher, V. M. (1913). "The radial velocity of the Andromeda Nebula". Lowell Observatory Bulletin. 1: 56–57. Bibcode:1913LowOB...2...56S.
  44. Slipher, V. M. (1915). "Spectrographic Observations of Nebulae". Popular Astronomy. 23 cild. 21–24. Bibcode:1915PA.....23...21S.
  45. Curtis, H. D. (1988). "Novae in Spiral Nebulae and the Island Universe Theory". Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 100: 6. Bibcode:1988PASP..100....6C. doi:10.1086/132128.
  46. Weaver, H. F. "Robert Julius Trumpler". US National Academy of Sciences. İstifadə tarixi: January 5, 2007.
  47. Öpik, E. (1922). "An estimate of the distance of the Andromeda Nebula". The Astrophysical Journal. 55: 406. Bibcode:1922ApJ....55..406O. doi:10.1086/142680.
  48. Hubble, E. P. (1929). "A spiral nebula as a stellar system, Messier 31". The Astrophysical Journal. 69: 103–158. Bibcode:1929ApJ....69..103H. doi:10.1086/143167.
  49. Sandage, A. (1989). "Edwin Hubble, 1889–1953". Journal of the Royal Astronomical Society of Canada. 83 (6): 351–362. Bibcode:1989JRASC..83..351S. İstifadə tarixi: January 8, 2007.
  50. Tenn, J. "Hendrik Christoffel van de Hulst". Sonoma State University. May 29, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 5, 2007.
  51. López-Corredoira, M.; və b. (2001). "Searching for the in-plane Galactic bar and ring in DENIS". Astronomy and Astrophysics. 373 (1): 139–152. arXiv:astro-ph/0104307. Bibcode:2001A&A...373..139L. doi:10.1051/0004-6361:20010560. (#parameter_ignored)
  52. Rubin, V. C. (1983). "Dark matter in spiral galaxies". Scientific American. 248 cild no. 6. 96–106. Bibcode:1983SciAm.248f..96R. doi:10.1038/scientificamerican0683-96.
  53. Rubin, V. C. (2000). "One Hundred Years of Rotating Galaxies". Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 112 (772): 747–750. Bibcode:2000PASP..112..747R. doi:10.1086/316573.
  54. "Hubble Rules Out a Leading Explanation for Dark Matter". Hubble News Desk. October 17, 1994. İstifadə tarixi: January 8, 2007.
  55. "How many galaxies are there?". NASA. November 27, 2002. İstifadə tarixi: January 8, 2007.
  56. Kraan-Korteweg, R. C.; Juraszek, S. (2000). "Mapping the hidden Universe: The galaxy distribution in the Zone of Avoidance". Publications of the Astronomical Society of Australia. 17 (1): 6–12. arXiv:astro-ph/9910572. Bibcode:2000PASA...17....6K. doi:10.1071/AS00006. (#parameter_ignored)
  57. "Universe has two trillion galaxies, astronomers say". The Guardian. 13 October 2016. İstifadə tarixi: 14 October 2016.
  58. "The Universe Has 10 Times More Galaxies Than Scientists Thought". space.com. 13 October 2016. İstifadə tarixi: 14 October 2016.
  59. Barstow, M. A. (2005). "Elliptical Galaxies". Leicester University Physics Department. 2012-07-29 tarixində . İstifadə tarixi: June 8, 2006.
  60. "Galaxies". Cornell University. October 20, 2005. 2014-06-29 tarixində . İstifadə tarixi: August 10, 2006.
  61. "Galactic onion". www.spacetelescope.org. İstifadə tarixi: 2015-05-11.
  62. Williams, M. J.; Bureau, M.; Cappellari, M. (2010). "Kinematic constraints on the stellar and dark matter content of spiral and S0 galaxies". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 400 (4): 1665–1689. arXiv:0909.0680. Bibcode:2009MNRAS.400.1665W. doi:10.1111/j.1365-2966.2009.15582.x. (#parameter_ignored)
  63. Smith, G. (March 6, 2000). "Galaxies — The Spiral Nebulae". University of California, San Diego Center for Astrophysics & Space Sciences. July 10, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 30, 2006.
  64. Van den Bergh, 1998. səh. 17
  65. "Fat or flat: Getting galaxies into shape". phys.org. February 2014
  66. Bertin, Lin, 1996. səh. 65–85
  67. Belkora, 2003. səh. 355
  68. Eskridge, P. B.; Frogel, J. A. (1999). "What is the True Fraction of Barred Spiral Galaxies?". Astrophysics and Space Science. 269/270: 427–430. Bibcode:1999Ap&SS.269..427E. doi:10.1023/A:1017025820201. (#parameter_ignored)
  69. Bournaud, F.; Combes, F. (2002). "Gas accretion on spiral galaxies: Bar formation and renewal". Astronomy and Astrophysics. 392 (1): 83–102. arXiv:astro-ph/0206273. Bibcode:2002A&A...392...83B. doi:10.1051/0004-6361:20020920. (#parameter_ignored)
  70. Knapen, J. H.; Perez-Ramirez, D.; Laine, S. (2002). "Circumnuclear regions in barred spiral galaxies — II. Relations to host galaxies". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 337 (3): 808–828. arXiv:astro-ph/0207258. Bibcode:2002MNRAS.337..808K. doi:10.1046/j.1365-8711.2002.05840.x. (#parameter_ignored)
  71. Alard, C. (2001). "Another bar in the Bulge". Astronomy and Astrophysics Letters. 379 (2): L44–L47. arXiv:astro-ph/0110491. Bibcode:2001A&A...379L..44A. doi:10.1051/0004-6361:20011487. (#parameter_ignored)
  72. Sanders, R. (January 9, 2006). "Milky Way galaxy is warped and vibrating like a drum". UCBerkeley News. İstifadə tarixi: May 24, 2006.
  73. Bell, G. R.; Levine, S. E. (1997). "Mass of the Milky Way and Dwarf Spheroidal Stream Membership". Bulletin of the American Astronomical Society. 29 (2): 1384. Bibcode:1997AAS...19110806B.
  74. "We Just Discovered a New Type of Colossal Galaxy". Futurism (ingilis). 2016-03-21. İstifadə tarixi: 2016-03-21.
  75. Ogle, Patrick M.; Lanz, Lauranne; Nader, Cyril; Helou, George (2016-01-01). "Superluminous Spiral Galaxies". The Astrophysical Journal (ingilis). 817 (2): 109. arXiv:1511.00659. Bibcode:2016ApJ...817..109O. doi:10.3847/0004-637X/817/2/109. ISSN 0004-637X. (#parameter_ignored)
  76. Gerber, R. A.; Lamb, S. A.; Balsara, D. S. (1994). "Ring Galaxy Evolution as a Function of "Intruder" Mass". Bulletin of the American Astronomical Society. 26: 911. Bibcode:1994AAS...184.3204G.
  77. "ISO unveils the hidden rings of Andromeda" (Press-reliz). European Space Agency. October 14, 1998. August 28, 1999 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 24, 2006.
  78. "Spitzer Reveals What Edwin Hubble Missed". Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics. May 31, 2004. 2006-09-07 tarixində . İstifadə tarixi: December 6, 2006.
  79. Barstow, M. A. (2005). "Irregular Galaxies". University of Leicester. 2012-02-27 tarixində . İstifadə tarixi: December 5, 2006.
  80. Phillipps, S.; Drinkwater, M. J.; Gregg, M. D.; Jones, J. B. (2001). "Ultracompact Dwarf Galaxies in the Fornax Cluster". The Astrophysical Journal. 560 (1): 201–206. arXiv:astro-ph/0106377. Bibcode:2001ApJ...560..201P. doi:10.1086/322517. (#parameter_ignored)
  81. Groshong, K. (April 24, 2006). "Strange satellite galaxies revealed around Milky Way". New Scientist. İstifadə tarixi: January 10, 2007.
  82. Schirber, M. (August 27, 2008). "No Slimming Down for Dwarf Galaxies". ScienceNOW. İstifadə tarixi: August 27, 2008.
  83. ↑ "Galaxy Interactions". University of Maryland Department of Astronomy. May 9, 2006 tarixində . İstifadə tarixi: December 19, 2006.
  84. ↑ "Interacting Galaxies". Swinburne University. İstifadə tarixi: December 19, 2006.
  85. "Happy Sweet Sixteen, Hubble Telescope!". NASA. April 24, 2006. İstifadə tarixi: August 10, 2006.
  86. ↑ "Starburst Galaxies". Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics. August 29, 2006. İstifadə tarixi: August 10, 2006.
  87. Kennicutt Jr., R. C.; və b. (2005). Demographics and Host Galaxies of Starbursts. Starbursts: From 30 Doradus to Lyman Break Galaxies. Springer. səh. 187. Bibcode:2005ASSL..329..187K. doi:10.1007/1-4020-3539-X_33.
  88. Smith, G. (July 13, 2006). "Starbursts & Colliding Galaxies". University of California, San Diego Center for Astrophysics & Space Sciences. July 7, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 10, 2006.
  89. Keel, B. (September 2006). "Starburst Galaxies". University of Alabama. İstifadə tarixi: December 11, 2006.
  90. ↑ Keel, W. C. (2000). "Introducing Active Galactic Nuclei". University of Alabama. İstifadə tarixi: December 6, 2006.
  91. ↑ Lochner, J.; Gibb, M. "A Monster in the Middle". NASA. İstifadə tarixi: December 20, 2006.
  92. ↑ Heckman, T. M. (1980). "An optical and radio survey of the nuclei of bright galaxies — Activity in normal galactic nuclei". Astronomy and Astrophysics. 87: 152–164. Bibcode:1980A&A....87..152H.
  93. Ho, L. C.; Filippenko, A. V.; Sargent, W. L. W. (1997). "A Search for "Dwarf" Seyfert Nuclei. V. Demographics of Nuclear Activity in Nearby Galaxies". The Astrophysical Journal. 487 (2): 568–578. arXiv:astro-ph/9704108. Bibcode:1997ApJ...487..568H. doi:10.1086/304638. (#parameter_ignored)
  94. ↑ Beck, Rainer (2007). "Galactic magnetic fields". Scholarpedia. 2. 2411. Bibcode:2007SchpJ...2.2411B. doi:10.4249/scholarpedia.2411.
  95. "Construction Secrets of a Galactic Metropolis". www.eso.org. ESO Press Release. İstifadə tarixi: October 15, 2014.
  96. ↑ "Protogalaxies". Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics. November 18, 1999. 2008-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: January 10, 2007.
  97. Firmani, C.; Avila-Reese, V. (2003). "Physical processes behind the morphological Hubble sequence". Revista Mexicana de Astronomía y Astrofísica. 17: 107–120. arXiv:astro-ph/0303543. Bibcode:2003RMxAC..17..107F.
  98. McMahon, R. (2006). "Astronomy: Dawn after the dark age". Nature. 443 (7108): 151–2. Bibcode:2006Natur.443..151M. doi:10.1038/443151a. PMID 16971933. (#parameter_ignored)
  99. Wall, Mike (December 12, 2012). "Ancient Galaxy May Be Most Distant Ever Seen". Space.com. İstifadə tarixi: December 12, 2012.
  100. "Cosmic Detectives". The European Space Agency (ESA). April 2, 2013. İstifadə tarixi: April 15, 2013.
  101. "HubbleSite – NewsCenter – Astronomers Set a New Galaxy Distance Record (05/05/2015) – Introduction". hubblesite.org. İstifadə tarixi: 2015-05-07.
  102. "This Galaxy Far, Far Away Is the Farthest One Yet Found". İstifadə tarixi: 2015-05-07.
  103. ↑ "Astronomers unveil the farthest galaxy". İstifadə tarixi: 2015-05-07.
  104. Overbye, Dennis (2015-05-05). "Astronomers Measure Distance to Farthest Galaxy Yet". The New York Times. ISSN 0362-4331. İstifadə tarixi: 2015-05-07.
  105. Oesch, P. A.; van Dokkum, P. G.; Illingworth, G. D.; Bouwens, R. J.; Momcheva, I.; Holden, B.; Roberts-Borsani, G. W.; Smit, R.; Franx, M. (2015-02-18). "A Spectroscopic Redshift Measurement for a Luminous Lyman Break Galaxy at z=7.730 using Keck/MOSFIRE". The Astrophysical Journal. 804 (2): L30. arXiv:1502.05399. Bibcode:2015ApJ...804L..30O. doi:10.1088/2041-8205/804/2/L30. (#parameter_ignored)
  106. "Signatures of the Earliest Galaxies". İstifadə tarixi: 15 September 2015.
  107. Eggen, O. J.; Lynden-Bell, D.; Sandage, A. R. (1962). "Evidence from the motions of old stars that the Galaxy collapsed". The Astrophysical Journal. 136: 748. Bibcode:1962ApJ...136..748E. doi:10.1086/147433.
  108. Searle, L.; Zinn, R. (1978). "Compositions of halo clusters and the formation of the galactic halo". The Astrophysical Journal. 225 (1): 357–379. Bibcode:1978ApJ...225..357S. doi:10.1086/156499.
  109. Heger, A.; Woosley, S. E. (2002). "The Nucleosynthetic Signature of Population III". The Astrophysical Journal. 567 (1): 532–543. arXiv:astro-ph/0107037. Bibcode:2002ApJ...567..532H. doi:10.1086/338487. (#parameter_ignored)
  110. Barkana, R.; Loeb, A. (2001). "In the beginning: the first sources of light and the reionization of the Universe" (PDF). Physics Reports (Submitted manuscript). 349 (2): 125–238. arXiv:astro-ph/0010468. Bibcode:2001PhR...349..125B. doi:10.1016/S0370-1573(01)00019-9. (#parameter_ignored)
  111. Sobral, David; Matthee, Jorryt; Darvish, Behnam; Schaerer, Daniel; Mobasher, Bahram; Röttgering, Huub J. A.; Santos, Sérgio; Hemmati, Shoubaneh (4 June 2015). "Evidence for POPIII-like Stellar Populations in the Most Luminous LYMAN-α Emitters at the Epoch of Re-ionisation: Spectroscopic Confirmation". The Astrophysical Journal. 808 (2): 139. arXiv:1504.01734. Bibcode:2015ApJ...808..139S. doi:10.1088/0004-637x/808/2/139. (#parameter_ignored)
  112. Overbye, Dennis (17 June 2015). "Traces of Earliest Stars That Enriched Cosmos Are Spied". The New York Times. İstifadə tarixi: 17 June 2015.
  113. "Simulations Show How Growing Black Holes Regulate Galaxy Formation". Carnegie Mellon University. February 9, 2005. June 4, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 7, 2007.
  114. Noguchi, M. (1999). "Early Evolution of Disk Galaxies: Formation of Bulges in Clumpy Young Galactic Disks". The Astrophysical Journal. 514 (1): 77–95. arXiv:astro-ph/9806355. Bibcode:1999ApJ...514...77N. doi:10.1086/306932. (#parameter_ignored)
  115. Baugh, C.; Frenk, C. (May 1999). "How are galaxies made?". PhysicsWeb. 2007-04-26 tarixində . İstifadə tarixi: January 16, 2007.
  116. Gonzalez, G. (1998). The Stellar Metallicity — Planet Connection. Brown dwarfs and extrasolar planets: Proceedings of a workshop ... 431. Bibcode:1998ASPC..134..431G.
  117. Moskowitz, Clara (September 25, 2012). "Hubble Telescope Reveals Farthest View Into Universe Ever". Space.com. İstifadə tarixi: September 26, 2012.
  118. Conselice, C. J. (February 2007). "The Universe's Invisible Hand". Scientific American. 296 cild no. 2. 35–41. Bibcode:2007SciAm.296b..34C. doi:10.1038/scientificamerican0207-34.
  119. Ford, H.; və b. (April 30, 2002). "The Mice (NGC 4676): Colliding Galaxies With Tails of Stars and Gas". Hubble News Desk. İstifadə tarixi: May 8, 2007.
  120. Struck, C. (1999). "Galaxy Collisions". Physics Reports. 321 (1–3): 1–137. arXiv:astro-ph/9908269. Bibcode:1999PhR...321....1S. doi:10.1016/S0370-1573(99)00030-7. (#parameter_ignored)
  121. Wong, J. (April 14, 2000). "Astrophysicist maps out our own galaxy's end". University of Toronto. January 8, 2007 tarixində . İstifadə tarixi: January 11, 2007.
  122. Panter, B.; Jimenez, R.; Heavens, A. F.; Charlot, S. (2007). "The star formation histories of galaxies in the Sloan Digital Sky Survey". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 378 (4): 1550–1564. arXiv:astro-ph/0608531. Bibcode:2007MNRAS.378.1550P. doi:10.1111/j.1365-2966.2007.11909.x. (#parameter_ignored)
  123. Kennicutt Jr., R. C.; Tamblyn, P.; Congdon, C. E. (1994). "Past and future star formation in disk galaxies". The Astrophysical Journal. 435 (1): 22–36. Bibcode:1994ApJ...435...22K. doi:10.1086/174790.
  124. Knapp, G. R. (1999). Star Formation in Early Type Galaxies. Star Formation in Early Type Galaxies. 163. Astronomical Society of the Pacific. 119. arXiv:astro-ph/9808266. Bibcode:1999ASPC..163..119K. ISBN 978-1-886733-84-8. OCLC 41302839.
  125. ↑ Adams, Fred; Laughlin, Greg (July 13, 2006). "The Great Cosmic Battle". Astronomical Society of the Pacific. İstifadə tarixi: January 16, 2007.
  126. "Cosmic 'Murder Mystery' Solved: Galaxies Are 'Strangled to Death'". İstifadə tarixi: 2015-05-14.
  127. Pobojewski, S. (January 21, 1997). "Physics offers glimpse into the dark side of the Universe". University of Michigan. İstifadə tarixi: January 13, 2007.
  128. McKee, M. (June 7, 2005). "Galactic loners produce more stars". New Scientist. İstifadə tarixi: January 15, 2007.
  129. "Groups & Clusters of Galaxies". NASA/Chandra. İstifadə tarixi: January 15, 2007.
  130. Ricker, P. "When Galaxy Clusters Collide". San Diego Supercomputer Center. August 5, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2008.
  131. Dahlem, M. (November 24, 2006). "Optical and radio survey of Southern Compact Groups of galaxies". University of Birmingham Astrophysics and Space Research Group. June 13, 2007 tarixində . İstifadə tarixi: January 15, 2007.
  132. Ponman, T. (February 25, 2005). "Galaxy Systems: Groups". University of Birmingham Astrophysics and Space Research Group. 2009-02-15 tarixində . İstifadə tarixi: January 15, 2007.
  133. Girardi, M.; Giuricin, G. (2000). "The Observational Mass Function of Loose Galaxy Groups". The Astrophysical Journal. 540 (1): 45–56. arXiv:astro-ph/0004149. Bibcode:2000ApJ...540...45G. doi:10.1086/309314. (#parameter_ignored)
  134. "Hubble Pinpoints Furthest Protocluster of Galaxies Ever Seen". ESA/Hubble Press Release. İstifadə tarixi: January 22, 2015.
  135. Dubinski, J. (1998). . The Astrophysical Journal. 502 (2): 141–149. arXiv:astro-ph/9709102. Bibcode:1998ApJ...502..141D. doi:10.1086/305901. May 14, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 16, 2007. (#parameter_ignored)
  136. Bahcall, N. A. (1988). "Large-scale structure in the Universe indicated by galaxy clusters". Annual Review of Astronomy and Astrophysics. 26 (1): 631–686. Bibcode:1988ARA&A..26..631B. doi:10.1146/annurev.aa.26.090188.003215.
  137. Mandolesi, N.; və b. (1986). "Large-scale homogeneity of the Universe measured by the microwave background". Letters to Nature. 319 (6056): 751–753. Bibcode:1986Natur.319..751M. doi:10.1038/319751a0. (#parameter_ignored)
  138. Horváth, István; Bagoly, Zsolt; Hakkila, Jon; Tóth, L. Viktor (2015). "New data support the existence of the Hercules-Corona Borealis Great Wall". Astronomy & Astrophysics. 584: A48. arXiv:1510.01933. Bibcode:2015A&A...584A..48H. doi:10.1051/0004-6361/201424829. (#parameter_ignored)
  139. Horváth, István; Bagoly, Zsolt; Hakkila, Jon; Tóth, L. Viktor (2014). "Anomalies in the GRB spatial distribution". Proceedings of Science: 78. arXiv:1507.05528. Bibcode:2014styd.confE..78H.
  140. van den Bergh, S. (2000). "Updated Information on the Local Group". Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 112 (770): 529–536. arXiv:astro-ph/0001040. Bibcode:2000PASP..112..529V. doi:10.1086/316548. (#parameter_ignored)
  141. Tully, R. B. (1982). "The Local Supercluster". The Astrophysical Journal. 257: 389–422. Bibcode:1982ApJ...257..389T. doi:10.1086/159999.
  142. NASA (May 2, 2019). "Hubble astronomers assemble wide view of the evolving universe". EurekAlert!. İstifadə tarixi: May 2, 2019.
  143. "ATLASGAL Survey of Milky Way Completed". İstifadə tarixi: 7 March 2016.
  144. . IPAC/NASA. December 30, 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 2, 2007.
  145. "The Effects of Earth's Upper Atmosphere on Radio Signals". NASA. İstifadə tarixi: August 10, 2006.
  146. "Giant Radio Telescope Imaging Could Make Dark Matter Visible". ScienceDaily. December 14, 2006. İstifadə tarixi: January 2, 2007.
  147. "NASA Telescope Sees Black Hole Munch on a Star". NASA. December 5, 2006. İstifadə tarixi: January 2, 2007.
  148. Dunn, R. "An Introduction to X-ray Astronomy". Institute of Astronomy X-Ray Group. İstifadə tarixi: January 2, 2007.

Mənbələr

  • "Unveiling the Secret of a Virgo Dwarf Galaxy". ESO. May 3, 2000. 2009-01-09 tarixində . İstifadə tarixi: January 3, 2007.

Biblioqrafiya

Xarici keçidlər

İngiliscə

  Vikianbarda Qalaktika ilə əlaqəli mediafayllar var.
  • NASA/IPAC Extragalactic Database (NED) (NED-Distances)
  • Galaxies on In Our Time at the BBC
  • Galaxy classification project, harnessing the power of the internet and the human brain
  • How many galaxies are in our universe? 2015-08-21 at the Wayback Machine
  • 3-D Video (01:46) – Over a Million Galaxies of Billions of Stars each – BerkeleyLab/animated.
  "Astronomiya" portalı

Avqust 12, 2021
qalaktika, kəhkəşan, vahid, cazibə, mərkəzi, ətrafında, dövr, edən, nəhəng, ulduzlar, ulduz, qalıqları, ulduzlararası, qaranlıq, materiya, sisteminə, verilən, addır, sözü, yunanca, galaxias, γαλαξίας, sözündən, gəlir, mənası, südlü, deməkdir, ölçülərinə, görə,. Qalaktika ve ya Kehkesan vahid cazibe merkezi etrafinda dovr eden neheng ulduzlar ulduz qaliqlari ulduzlararasi qaz toz ve qaranliq materiya sistemine verilen addir 1 2 Qalaktika sozu yunanca galaxias gala3ias sozunden gelir ve menasi sudlu demekdir Qalaktikalar olculerine gore terkibine 100 milyon 108 ulduz daxil olan cirtdan qalaktikalardan baslayib terkibine 100 trilyon 1014 ulduz 3 daxil olan neheng qalaktikalara qeder deyisir Her bir ulduz terkibine daxil oldugu qalaktikanin kutle merkezi etrafinda dovr edir NGC 4414 Veronikanin Saclari burcundeki tipik spiral qalaktikadir Onun diametrinin uzunlugu 55 000 isiq ilidir ve Yerden 60 milyon isiq ili uzaqliqdadir Qalaktikalar vizual morfologiyasina gore elliptik 4 spiral ve ya qeyri muntezem 5 olaraq tesnif edilir Bir cox qalaktikanin merkezinde ifrat kutleli qara deliklerin oldugu dusunulur Sud yolu qalaktikasinin merkezindeki Sagittarius A olaraq bilinen qara deliyin kutlesi Gunesin kutlesinden 4 milyon defe coxdur 6 2016 ci ilin mart ayina olan melumata gore GN z11 Yerden 32 milyard isiq ili mesafede olan en qedim ve en uzaqdan musahide olunan qalaktikadir Bu qalaktika boyuk partlayisdan 400 milyon il sonra yaranmis kimi musahide edilmisdi 2016 ci ilde yayimlanan bir arasdirmaya gore musahide edilen kaintada qalaktikalarin sayi evvelki texmin edilen miqdarda 200 milyard 2 1011 7 deyil texmini olaraq 2 trilyon 2 1012 ve ya daha coxdur 8 9 Umumilikde musahide edilen kainatda 1 1024 e qeder ulduz oldugu texmin edilir 10 11 bu miqdar Yer planetindeki butun qum denelerinden daha coxdur 12 Qalaktikalarin ekseriyyetinin diametri 1000 parsekden 100 000 parseke qederdir texminen 3000 ile 300 000 isiq ili ve bir birilerinden milyonlarla parsek ve ya meqa parasek mesafe qeder uzaqdirlar Muqayise ucun Sud Yolunun diametri azi 30 000 parsek 100 000 isiq ili teskil edir ve ona en yaxin qonsu qalaktika olan Andromeda qalaktikasindan 780 000 parsek 2 5 milyon isiq ili uzaqliqdadir Qalaktikalar arasindaki bosluq orta sixligi her kubmetre bir atom dusen miqdardan az olan seyrek qazla interqalaktik muhit doludur Qalaktikalarin ekseriyyeti cazibe quvvesi ile qrup topa ve super topa seklinde bir yerde yigilmis olurlar Sud yolu ve Andromeda qalaktikasi Lokal Qrupun terkibine daxildir Lokal Qrup ise Virqo super topasinin terkib hissesidir Boyuk miqyasda bu birlikler umumen boyuk bosluqlarla ehate olunmus tebeqe ve filamentlerin terkibine daxildir 13 Hem Lokal qrup ve hem de Virqo super topasi Laniakea adli daha boyuk kosmik struktura daxildir 14 Mundericat 1 Etimologiya 2 Nomenklatura 3 Musahide tarixi 3 1 Sud Yolu 3 2 Basqa dumanliqlardan ferqi 3 3 Muasir tedqiqat 4 Tipleri ve morfologiyasi 4 1 Elliptikler 4 1 1 Qabiq qalaktika 4 2 Spirallar 4 2 1 Budaqli spiral qalaktika 4 2 2 Ifrat parlaq spiral qalaktika 4 3 Diger morfologiyalar 4 4 Cirtdan qalaktikalar 5 Qalaktikanin diger tipleri 5 1 Qarsiliqli tesir 5 2 Ulduzyaradan qalaktika 5 3 Feal Qalaktika 5 3 1 Blazarlar 5 3 2 LINER ler 5 3 3 Seyfert qalaktikalari 5 3 4 Kvazarlar 5 3 5 Parlaq infraqirmizi qalaktika 6 Xususiyyetleri 6 1 Maqnetik saheleri 7 Formalasmasi ve tekamulu 7 1 Formalasmasi 7 1 1 Ilkin qalaktikalar 7 1 2 Erken qalaktika formalasmasi 7 2 Tekamulu 7 3 Geleceyi 8 Daha boyuk strukturlar 9 Ferqli diapozonlarda musahide 10 Istinadlar 10 1 Menbeler 11 Biblioqrafiya 12 Xarici kecidlerEtimologiya Redakte Qalaktika sozu yunanca galaxias gala3ias sozunden gelir ve menasi sudlu demekdir Bu cur adlandirma Sud yolu qalaktikasinin semada gorunusu ile elaqelidir Yunan mifologiyasinda behs edilir ki Zevs olumlu bir qadindan dogulan korpe usagini Herakli Heranin sinesinin uzerine qoyur ki korpe onun ilahi sudunu icsin ve belelikle olmez olsun Hera ana sudu vererken oyanir ve sonra namelum bir korpeni emizdirdiyini anlayir o korpeni ozunden iteleyir sudunun bir hissesi semaya sicrayir ve Sudlu Yol adlandirilan xefif isiq zolagi yaranir 15 16 Astronomiya edebiyyatinda boyuk herflerle yazilmis Galaxy kelmesi bizim qalaktika olan Sud Yolu qalaktikasini ifade edir ve onu kainatdaki diger qalaktikalardan ferqlendirmek ucun istifade olunur Ingilisce termin olan Milky Way Coserin qisa bir hekayesi ile elaqelidir See yonder lo the Galaxye Which men clepeth the Milky Wey For hit is whyt Cefri Coser The House of Fame 17 Qalaktikalar ilk olaraq teleskopla kesf edildi ve spiral nebulae olaraq bilinirdi 18 19 cu esrlerin ekser astronomlari onlari gorunmeyen ulduz topalari ve ya anaqalaktik dumanliqlar hesab edirdiler ve Sud Yolunun terkib hissesi oldugunu dusunurduler lakin esl terkibi ve tebieti sirr olaraq qalirdi Andromeda qalaktikasi kimi bir nece yaxinliqdaki parlaq qalaktikalarin boyuk teleskoplarindan istifade etmekle heyata kecirilen musahideleri onlarin ulduzlarin neheng topalari oldugunu ancaq ulduzlarin aydin gorunen hessasligina ve seffaf populyasiyasina esaslanaraq bu obyektlerin heqiqi mesafeleri onlarin Sud Yolundan kenarda yerlesdiyini gosterirdi Bu sebeble onlari ada kainatlar island universes adlandirdilar lakin kainat kelmesi movcud olan butun varligi ifade etdiyine gore bu termin tez bir zamanda istifadeden cixdi Bunun evezine hemin obyektleri sadece qalaktikalar adlandirdilar 18 Nomenklatura Redakte Habbl Derin Menzeresi 2014 cu il iyun On minlerle qalaktikalar kataloqlasdirildi ancaq onlardan yalniz bir necesinin xususi adlari var Andromeda qalaktikasi Magellan buludlari Brulgan qalaktikasi Sombrero qalaktikasi ve s Astronomlar bir nece xususi kataloq uzerinde isleyirler Messier kataloqu NGC Yeni umumi kataloq New General Catalogue IC Indeks kataloqu Index Catalogue CGCG Qalaktikalar ve Qalaktikalar topasi kataloqu Catalogue of Galaxies and of Clusters of Galaxies MCG Qalaktikalarin morfoloji kataloqu Morphological Catalogue of Galaxies ve UGC Uppsala Bas Kataloqu Uppsala General Catalogue of Galaxies Butun yaxsi bilinen qalaktikalar bir ve ya daha cox kataloqda gorunur lakin ferqli adlar altinda Meselen Messier 109 Messier kataloqunda nomresi 109 olan spiral qalaktikadir Hemcinin diger kodlara da sahibdir NCG3992 UGC6937 CGCG 269 023 MCG 09 20 044 ve PGC 37617 Musahide tarixi RedakteBir cox qalaktikalardan biri olan bir qalaktikada yasadigimizin ferqine varmagimiz Sud Yolu ve diger dumanliqlar barede edilen esas kesflerle paralellik teskil edir Sud Yolu Redakte Esas meqale Sud YoluYunan filosofu Demokrit b e e 450 370 Sud Yolu olaraq bilinen gece semasindaki parlaq zolagin uzaq ulduzlardan ibaret olmasi fikrini ireli surmusdu 19 Ancaq Aristotel hesab edirdi ki Sud Yolu boyuk cox sayda ve bir birine yaxin olan bezi ulduzlarin odlu ekshalasiyasinin alovlanmasindan qaynaqlanir ve alovlanma atmosferin yuxari hissesinde sema hereketleri ile davamli olan dunya bolgesinde bas verir 20 Neoplatonist filosof olan Kicik Olimpiodor e e 495 570 bu goruse tenqidle yanasirdi O iddia edirdi ki Sud Yolu sublunar idise Yer ve Ay arasinda yerlesirdise Yerden ferqli bolge ve vaxtlarda ferqli gorunmeli ve onun parallaksi olmali idi ancaq faktiki olaraq yoxdur Onun gorusune esasen Sud Yolu ilahi bir sey idi 21 Sud Yolunun Atakama Boyuk Milimetr Massivinden gorunusu 22 Muheni Mohamede gore ereb astronomu Ibn el Haytem 965 1037 Sud Yolunun parallaksini musahide ve olcmek ucun ilk cehdi etdi 23 ve bele bir neticeye geldi Sud Yolunun parallaksi olmadigina gore Yerden cox uzaqdir ve atmosfere aid deyil 24 Fars astronomu el Biruni 973 1048 Sud Yolu qalaktikasinin dumanli ulduzlarin tebietinin saysiz hesabsiz fraqmentleri toplusu oldugu fikrini ireli sururdu 25 Endelus astronomu Ibn Becce Sud Yolunun demek olar ki bir birine toxunan coxlu ulduzdan meydana geldiyini ve sublunar materialin sebeb oldugu sinma effektine gore davamli bir goruntu seklinde gorunduyunu ireli sururdu 20 26 Musahidelerini subut etmek ucun delil olaraq Yupiter ve Marsin gece semasinda birlesmesine istinad edirdi 20 Bu hadise obyektler bir birine yaxin olduqda bas verir Suriya esilli Ibn Qayyim Sud Yolunun sabit ulduzlar sferasinda bir yere yigilmis saysiz hesabsiz kicik ulduzlar oldugunu hesab edirdi 27 Sud Yolunun coxlu sayda ulduzlardan ibaret olmasini 1610 cu ilde Qalileo Qaliley faktiki olaraq subut etdi o teleskopdan istifade ederek musahideleri ile Sud Yolunun coxlu sayda xefif ulduzlardan teskil olundugunu askarladi 28 29 1750 ci ilde Ingilis astronom Tomas Rayt ozunun Kainatin yeni Hipotezleri ve ya Orginal Nezeriyye eserinde ferziyye ireli sururdu ki qalaktika boyuk miqyaslarda Gunes sisteminin oxsari olan ve cazibe quvvesi terefinden bir yerde tutulan coxlu sayda ulduzlarin firlanan cismi ola biler Yaranan ulduzlar diski bizim perspektivimizden diskin icinden semada zolaq kimi gorunur 30 31 Immanuel Kant 1755 ci ilde traktatinda Raytin Sud Yolunun strukturu barede olan ideyalarini yeniden isledi 32 1785 ci ilde Uilyam Hersel terefinden ulduzlari saymaqla hazirladigi Sud Yolunun sekli Gunes sistemi merkeze yaxin idi Sud Yolunun formasinin ve Gunesin movqeyinin tesvirinin mueyyen edilmesindeki ilk cehd ilk defe Uilyam Hersel terefinden 1785 ci ilde heyata kecirildi O semanin muxtelif bolgelerindeki ulduzlarin miqdarini boyuk deqiqlikle sayaraq Gunes sisteminin merkeze yaxin oldugu qalaktikanin formasinin diaqramini hazirladi 33 34 Kapteyn daha deqiq yanasma sergileyerek 1920 ci ilde Gunesin merkeze yaxin oldugu balaca ellipsoid qalaktikanin seklini elde etdi diametri 15 kiloparsek Harlou Sapli kurevi ulduz topalarinin kataloqlasdirilmasina esaslanaraq ferqli bir usul istifade etdi O tamami ile radikal derecede ferqli sekil elde etdi diametri texminen 70 kiloparsek olan duz disk ve Gunes merkezden uzaq idi 31 Her iki analiz de qalaktika mustevisinde movcud olan ulduzlararasi toz terefinden isigin udulmasini nezere almamisdi ancaq Robert Trampler bu effekti 1930 cu ilde aciq ulduz topalarini oyrenerek olcdukden sonra bizim qalaktikanin Sud Yolunun muasir sekli elde olundu 35 Basqa dumanliqlardan ferqi Redakte Sud Yolunun xaricinde Andromeda qalaktikasi Boyuk Magellan Dumanligi Kicik Magellan Dumanligi ve Triangulum qalaktikasi da daxil olmaqla bir nece qalaktika qaranliq gecede cilpaq gozle gorunur Andromeda qalaktikasinin en erken qeyde alinmis identifikasiyasini 10 cu esrde Fars astronomu el Sufi etmisdi Sufi onu kicik bulud olaraq tesvir etmisdi 36 Tedqiqatlarini Hereketsiz Ulduzlar Kitabinda yayimlayan el Sufi Boyuk Magellan Dumanligindan da behs etmisdi hansi ki Yemenden gorunub yasadigi seher olan Isfahandan gorunmediyine gore onu cenub ereblerin el Bekri olaraq adlandirirdi 37 Boyuk Magellan Dumanligini avropalilar 16 ci esrde Magellanin seyahetine qeder gore bilmemisdiler 37 38 Andromeda qalaktikasi sonralar musteqil olaraq Simon Marius terefinden 1612 ci ilde qeyde alindi 36 1734 cu ilde Emmanuel Svedenborq Principia adli traktatinda yazirdi bizim qalaktikadan basqa qalaktikalar ola biler hansi ki onlar qalaktika topalarinin daxilindedirler ve kainatin kicik bir hissesidirler Bu gorusler kosmos barede olan muasir goruslere diqqetelayiq derecede yaxindir 39 1745 ci ilde Pyer Lui Mopertyui dumanliq benzeri obyektlerin ulduzlarinin istehsal etdikleri pariltidan daha guclu parilti yaymalari parlaq lekelerin daha cox kutleli olduqlari ve firlanma sebebinden duzlesmesi de daxil olmaqla unikal xususiyyetlere sahib ulduz toplusu olduqlari ferziyyesini ireli surdu 40 1750 ci ilde Tomas Rayt ozunun Kainatin yeni Hipotezleri ve ya Orginal Nezeriyye eserinde Sud Yolu ulduzlarin duzlesdirilmis diskidir ve ola biler ki gece semada gorunen bezi dumanliqlar basqa Sud Yollaridir ferziyyesini ireli surdu 31 41 1899 cu ilde Isaak Robertsin terefinden cekilmis Boyuk Andromeda Dumanligi nin fotosekili daha sonra Andromeda qalaktikasi olaraq adlandirildi 18 ci esrin sonlarina yaxin Carlz Messier bulaniq gorunuse sahib 109 en parlaq goy cisiminden ibaret bir kataloq tertib etdi Ondan sonra daha boyuk kataloqu hansi ki 5000 eded dumanliqdan ibaret idi Uilyam Hersel tertib etdi 31 1845 ci ilde Lord Roze elliptik ve spiral dumanliqlari ayird etmeye imkan yaradan yeni bir teleskop qurrasdirdi O hemcinin bu dumanliqlarda ferdi noqtevi bolgeleri mueyyen etmeyi bacardi belelikle o Kantin ferziyyesini guclendirdi 42 1912 ci ilde Vesto Slayfer terkibini mueyyenlesdirmek ucun en parlaq spiral dumanliqlarin spektroqrafik tedqiqatlarini heyata kecirdi Slayfer spiral dumanliqlarin yuksek Doppler yerdeyismesine sahib olduqlarini kesf etdi bu da onu gosterirdi ki dumanliqlar Sud Yolunun cazibe quvvesinden qacmaq ucun lazim oldugundan daha suretli hereket edirdiler O dumanliqlarin ekseriyyetinin bizden uzaqlasdigini askar etdi 43 44 1917 ci ilde Herber Kartis Boyuk Andromeda Dumanliginda S Andromedae ifrat yeni ulduzu kesf etdi Fotoqrafik qeydlerde axtaris ederek daha 11 yeni nova askarladi Bu novalar bizim qalaktikada bas verenlerden orta hesabla 10 gorunen ulduz olcusu qeder daha xefif idi Neticede o mesafenin 150 000 parsek oldugunu texmin etdi O spiral dumanliqlarin eslinde musteqil qalaktikalar oldugunu ireli suren ada kainatlar ferziyyesinin terefdari oldu 45 1920 ci ilde Harlou Sepli ve Herber Kartis arasinda Sud Yolunun spiral dumanliqlarin tebieti ve kainatin olculeri ile bagli debat bas tutmusdu Boyuk Andromeda Dumanliginin xarici qalaktika olmasi iddiasini desteklemek ucun Kartis qaranliq zolaqlarin gorunusunun Sud Yolundaki toz buludlarina benzediyini ve hemcinin ehemiyyetli Doppler yerdeyismesini qeyd etdi 46 1922 ci ilde estoniyali astronom Ernst Opik Andromeda Dumanliginin heqiqeten uzaq qalaktik obyekt olmasi nezeriyyesini destekleyen mesafe teyini verdi 47 Edvin Habbl Vilson dagindaki 100 inclik 250 sm teleskopdan istifade ederek bezi spiral dumanliqlarin xarici hisselerini individual ulduzlarin toplusu seklinde gore bildi hemcinin bir nece deyisken Cefeid askarladi ve belelikle bu ona dumanliqlara qeder olan mesafenin mueyyen edilmesine imkan yaratdi onlar Sud Yolunun bir hissesi ola bilmeyecek qeder cox uzaqda idiler 48 1936 ci ilde Habbl bu gune qeder istifade olunan qalaktikalarin morfoloji tesnifatini hazirladi 49 Muasir tedqiqat Redakte Mediani oxut Sol Qaranliq madde olamdan qalaktikanin firlanmasinin simuliyasiyasi Sag Qalaktikanin qaranliq maddenin tesiri altinda firlanmasinin simuliyasiyasi 1944 cu ilde Hendrik van de Hulst 21 sm dalga uzunlugunda olan mikrodalgali radiasiyanin ulduzlararasi atomik hidrogen qazindan tesbit edileceyini proqnozlasdirdi 50 bu radiasiya 1951 ci ilde musahide edildi Bu radiasiya toz absorbasiyasindan tesirlenmir ve onun Doppler yerdeyismesinden istifade etmekle qalaktikamizdaki qazin trayektoriyasini mueyyen etmek mumkundur Bu musahideler qalaktikamizin merkezinde firlanan budaq satrukturu hipotezinin yaranmasina sebeb oldu 51 Tekmillesdirilmis radio teleskoplari ile hidrogen qazinin izlerinin diger qalaktikalarda da teyin edilmesi mumukundur 1970 ci ilde Vera Rubin musahide olunan qalaktik firlanma sureti ile gorunen ulduzlarin ve qazin kutlesi ile proqnozlasdirilan suret arasinda uygunsuzluq askar etdi Qalaktika firlanma problemi coxlu miqdarda gorunmez qaranliq maddenin movcudlugu ile izah edilir 52 53 1990 ci illerin evvellerinde Habbl Kosmik Teleskopu tekmillesdirilmis musahidelere basladi Habbl teleskopu vasitesile elde edilen gostericilere esaslanaraq ortaya cixdi ki qalaktikamizdaki itkin qaranliq madde sadece xefif ve kicik ulduzlardan ibaret ola bilmez 54 Habbl Derin Menzere si musahide olunan kainatda teqriben 125 milyard 1 25 1011 qalaktikanin oldugunu subut etdi 55 Insanlar terefinden gorunmeyen spektrleri askarlamaq ucun tekmillesdirilmis texnologiya radio teleskoplari infraqirmizi kameralar ve rentgen teleskoplari Habbl teleskopu terefinden askar edilmeyen diger qalaktikalarin askarlanmasina imkan yaratdi Xususile Qacinma zonasinda aparilan qalaktik musahideler bir sira yeni qalaktikalari askar etdi 56 2016 ci ilde Habbl Kosmik Teleskopu terefinden 20 il erzinde toplanan goruntulerin 3D modellesdirilmesinden istifade ederek Nottinqem Universitetinin professoru Kristofer Konselisin rehberliyini etdiyi The Astrophysical Journal da derc edilmis bir tedqiqat gore musahide olunan kainatda iki trilyondan 2 1012 cox qalaktika var 8 9 57 58 Tipleri ve morfologiyasi Redakte Esas meqale Qalaktikalarin morfoloji tesnifati Habbl tesnifat sxemine gore qalaktika tipleri E eliptik qalaktika tipini S spiral qalaktika tipini ve SB ise budaqli spiral qalaktika tipini gosterir Qalaktikalar uc esas tipe bolunur elliptik spiral ve qeyri muntezem Qalaktika tiplerinin gorunusune esaslanaraq bir az daha genis tesviri Habbl ardicilligi ile verilir Habbl ardicilligi tamamile vizual morfoloji tipe forma esaslandigindan ulduzyaradan qalaktikalarda ulduzun formalasma sureti ve feal nuveli qalaktikalarin nuvesindeki fealliq kimi qalaktikalarin mueyyen vacib xususiyyetlerini nezerden qacira biler 5 Elliptikler Redakte Esas meqale Elliptik qalaktikaHabbl tesnifat sistemi elliptik qalaktikalari E0 den baslayaraq sferik E7 e qeder yuksek uzanan elliptikliye gore qiymetlendirir Bu qalaktikalar ellipsoid profile malikdir bu da onlara baxis bucagindan asili olmayaraq elliptik gorunus verir Gorunusleri az struktur gosterir ve nisbeten az ulduzlararasi maddeye sahibdirler Netice etibari ile bu qalaktikalar aciq ulduz topalarinin az hissesine sahibdir ve yeni ulduz formalasmasinin azaldilmis derecesi ile xarakterize olunur Bunun evezine bu qalaktikalarda umumi cazibe merkezi etrafinda tesadufi istiqametlerde firlanan daha yasli daha cox inkisaf etmis ulduzlar ustunluk teskil edir Bu ulduzlarin terkibinde az miqdarda agir element olur cunki ulduz formalasmasi ilkin partlayisdan sonra dayanir Bu menada onlar daha kicik kurevi ulduz topalari ile mueyyen oxsarliga malikdirler 59 En boyuk qalaktikalar neheng elliptiklerdir Muasir goruslere esasen bir cox elliptik qalaktika qalaktikalarin birlesme ve toqqusmasina sebebiyyet veren qalaktikalarin qarsiliqli tesiri neticesinde formalasir Onlar cox boyuk olcude boyuye bilirler meselen spiral qalaktikalarla muqayisede Neheng elliptik qalaktikalar cox vaxt boyuk qalaktika topalarinin nuvesinin yaxinliginda olur 60 Qabiq qalaktika Redakte Elliptik qabiq qalaktikasi NGC 3923 Habbl fotosekili Qabiq qalaktikasi qalaktikanin halesinde ulduzlarin konsentrik qabiqlarda yerlesdiyi elliptik qalaktika tipidir Elliptik qalaktikalarin texminen onda bir hissesi spiral qalaktikalarda evveller musahide olunmayan qabiga benzer qurulusa malikdir Qabiga benzer quruluslarin daha boyuk qalaktikanin daha kicik yoldas qalaktikani uddugu zaman inkisaf etdiyi dusunulur Iki qalaktika merkezi bir birine yaxinlasdiqca merkezler bir merkez noqtesi etrafinda reqs etmeye baslayir Reqs ulduzlarin qabiqlarini formalasdiran cazibe dalgalanmalari yaradir su uzerindeki dalgalanmalar kimi Meselen NGC 3923 qalaktikasinda iyirmiden cox qabiq var 61 Spirallar Redakte Esas meqaleler Spiral qalaktika ve Budaqli spiral qalaktika Firlancaq qalaktikasi NGC 5457 Spiral qalaktikalar spiral firlancaga benzeyir Baxmayaraq ki bu cur qalaktikalarda yerlesen ulduzlar ve diger gorunen materiya esasen mustevide yerlesir spiral qalaktikalardaki kutlenin ekseriyyeti gorunen komponentden kenara cixan qaranliq maddenin texminen sferik halosunda olur 62 Spiral qalaktikalar yasli ulduzlarin merkezi qabariqligi ile birlikde ulduzlarin firlanan diskinden ve ulduzlararasi muhitden ibaretdir Qabariqliqdan kenara uzanan qollar nisbeten parlaqdir Habbl tesnifat sxeminde spiral qalaktikalar S tipinde verilmisdir hansi ki bu herfin ardindan spiral qollarin sixliq derecesini ve merkezi qabariqligin olcusunu gosteren herfler a b ve ya c gelir Sa qalaktikasi dar spirallara six sarilmis qollara ve nisbeten boyuk nuveli bolgeye sahibdir Sc qalaktikalari kicik nuve bolgesine ve aciq coxsayli spiral qollara malikdir 63 Yaxsi teyin olunmamis qalaktikalara bezen flokulent spiral qalaktika deyilir bunun eksine olaraq boyuk dizayn spiral qalaktika gorkemli ve yaxsi teyin olunmus spiral qollara sahibdir 64 Bezi spiral qalaktikalar qalin ve iri qabariqliga sahibdir bezileri ise duz diske ince ve yogun qabariqliga sahibdir hansi ki bu cur qalaktikalar daha suretli firlanir 65 Budaqli spiral qalaktikanin bir numunesi olan NGC 1300 Spiral qalaktikalarda spiral qollar texminen loqaritmik spiral sekline malikdir Ulduzlar kimi spiral qollar da merkez etrafinda firlanir ancaq sabit bucaq sureti ile Spiral qollarin yuksek sixliqli maddenin saheleri ve ya sixliq dalgalari oldugu dusunulur 66 Ulduzlar qollardan kecerek hereket etdiyinden her ulduz sisteminin sureti yuksek sixliq bolgesinin cazibe quvvesinin tesiri altinda deyisir Ulduzlar qolun diger terefine kecdikden sonra suret normala qayidir Bu effekt hereket eden masinlarla dolu magistral yolda hereketin yavaslama dalgasina benzeyir Bu qollar gorunur cunki yuksek sixliq ulduz formalasmasi proseslerini asanlasdirir ve buna gore de bu bolgelerde coxlu sayda parlaq ve genc ulduzlar var 67 Hoaq Obyekti halqa qalaktikasi Budaqli spiral qalaktika Redakte Sud Yolu qalaktikamiz da daxil olmaqla spiral qalaktikalarin ekseriyyeti xetti budaq formali ulduz qrupuna sahibdir hansi ki nuvenin her iki terefinden xarice dogru uzanir sonra ise spiral qol strukturuna birlesir 68 Habbl tesnifat sxeminde bunlar SB ile teyin olunur sonra spiral qollarin formasini gosteren bu ifadeye bitisik herfler a b ve ya c gelir Budaqlarin nuveden xarice dogru six dalga sualanmasi ve ya diger qalaktika ile cazibe qarsiliqli tesiri neticesinde meydana gelen muveqqeti qurulus oldugu dusunulur 69 Ehtimal ki qollar boyunca nuveye axan qazin neticesinde bir cox budaqli qalaktika aktivdir 70 Sud Yolu qalaktikasi boyuk disk formasinda olan budaqli spiral qalaktikadir 71 Onun diametri 30 kiloparsek qalinligi ise 1 kiloparsekdir Terkibinde texminen 200 milyard 2 1011 ulduz var 72 ve kutlesi 600 milyard Gunes kutlesine beraberdir 73 Ifrat parlaq spiral qalaktika Redakte Ifrat parlaq spiral qalaktikalarin diametrleri 437 000 isiq ilinden coxdur muqayise ucun Sud Yolunun diametri 100 000 isiq ilidir ve kutleleri 340 milyard gunes kutlesine beraberdir Bu qalaktikalar xeyli miqdarda ultrabenovseyi ve orta miqdarda infraqirmizi isiq istehsal edir Bu qalaktikalarin ulduz formalasdirma derecesinin cox oldugu dusunulur texmini olaraq Sud Yolunun ulduz formalasdirma derecesinden 30 defe coxdur 74 75 Diger morfologiyalar Redakte Pekulyar qalaktikalar diger qalaktikalar ile qravitasiya qarsiliqli tesirin neticesinde qeyri adi xususiyyetler inkisaf etdiren qalaktik formasiyalardir Halqavari qalaktika ulduzlardan ibaret halqa benzeri struktura ve cilpaq nuveni ehate eden ulduzlararasi muhite sahibdir Halqavari qalaktikanin nisbeten daha kicik bir qalaktikanin spiral qalaktikanin nuvesinden kecdiyi vaxt formalasdigi dusunulur 76 Ehtimal ki bele bir hadise Andromeda qalaktikasina tesir gosterib cunki infraqirmizi diapazonda multi halqavari struktura sahibdir 77 Linzavari qalaktika hem elliptik hem de spiral qalaktikalarin xususiyyetlerine sahib ara formadir Habbl tesnifatinda bu qalaktikalarin tipi S0 olaraq gosterilir 78 Budaqli linzavari qalaktikalar ise SB0 tipinde gosterilir Qeyri muntezem qalaktikalar asanliqla elliptik ve ya spiral olaraq tesniflesdirmeleri qeyri mumkun olan qalaktikalardir Irr I qalaktikalari mueyyen bir qurulusa sahibdir lakin Habbl tesnifat sxemi ile tamamile uygunluq gostermir Irr II qalaktikalari Habbl tesnifatina benzeyen har hansi struktura sahib deyil ve ola bilsin dagilmisdir 79 Qeyri muntezem qalaktikalarin yaxinliqdaki numunelerine Magellan buludlari aiddir Ultra diffuziv qalaktika xeyli derecede asagi sixliqli qalaktikadir Bu qalaktikalar Sud Yolu ile eyni olcude ola biler ancaq gorunen ulduz sayi Sud Yolunun gorunen ulduz sayinin yuzde birine beraberdir Parlaqligin olmamasi ulduz formalasdiran qazin olmamasindan qaynaqlanir bu da yasli ulduz populasiyalarina sebebiyyet verir Cirtdan qalaktikalar Redakte Boyuk elliptik ve spiral qalaktikalarin ustunluk teskil etmesine baxmayaraq ekser qalaktikalar cirtdan qalaktikalardir Bu qalaktikalar diger qalaktik formasiyalarla muqayisede nisbeten kicikdir Sud Yolunun yuzde bir hissesine beraberdir ve terkiblerinde bir nece milyard ulduz vardir Son vaxtlarda cemi 100 parsek diametr genisliyinde olan ultra kompakt cirtdan qalaktikalar askar edilmisdir 80 Bir cox cirtdan qalaktika daha boyuk bir qalaktikanin etrafinda dovr edir Sud Yolu en azi 12 eded bele peyke sahibdir ve texmini olaraq 300 500 ededi hele kesf edilmeyib 81 Cirtdan qalaktikalar da elliptik spiral ve ya qeyri muntezem olaraq tesnif edile biler Sud Yolunun 27 qonsu qalaktikasi uzerinde heyata kecirilen tedqiqatlara esasen butun cirtdan qalaktikalarin terkibinde minlerle ve ya milyonlarla ulduz olmasindan asli olmayaraq merkezi kutlesi 10 milyon gunes kutlesine beraberdir Bu ise bele bir ferziyyenin yaranmasina sebebiyyet verdi qalaktikalarin formalasmasinda qaranliq materiya boyuk rol oynayir ve ola bilsin minimum olcu daha kicik miqyasda qravitasiya vasitesile birlesme qabiliyyetine sahib olmayan isti qaranliq materiyanin formasini gosterir 82 Qalaktikanin diger tipleri RedakteQarsiliqli tesir Redakte Antena Qalaktikalari birlesme ile neticelenecek toqqusma prosesi kecirir Qalaktikalar arasindaki qarsiliqli tesir nisbeten tez tez olur ve qalaktik tekamulde muhum rol oynayir Qalaktikalar bir birinden yaxin kecisler ederken qravitasiya qarsiliqli tesiri onlarin deformasiyasina ve bir birileri ile qaz toz mubadilesi etmesine sebebiyyet verir 83 84 Toqqusmalar o vaxt bas verir ki iki qalaktika birbasa bir birilerinin icinden kecir ve birlesmemeleri ucun kifayet qeder nisbi impulsa sahibdirler Qarsiliqli tesirde olan qalaktikalarin ulduzlari adeten toqqusmurlar ancaq iki formadaki qaz ve toz bir birileri ile qarsiliqli tesire kecerek bezen ulduz formalasmasina sebebiyyet verir Toqqusmalar qalaktikalarin formasini ciddi sekilde pozaraq budaqlar halqalar ve ya quyruq benzeri strukturlar yarada bilir 83 84 Toqqusmalarin ifrat formasinda qalaktikalarin birlesmesi bas verir Bu veziyyetde qalaktikalarin nisbi impulsu onlarin bir birinin icinden kecmelerine imkan vere bilmeyecek qeder az olur Bunun evezine onlar tedricen birleserek vahid ve daha boyuk qalaktika formalasdirirlar Birlesmeler orijinal qalaktikalarla muqayisede morfologiyada ehemiyyetli deyisikliklerle neticelene bilir Birlesme zamani bir qalaktika digerinden daha cox kutlelidirse netice kannibalizm adlanir Daha kutleli boyuk qalaktika birlesme neticesinde deformasiyaya meruz qalmir kicik qalaktika ise parcalanir Hazirda Sagittarius Cirtdan Elliptik qalaktikasi ve Kanis Major Cirtdan qalaktikasi Sud Yolu terefinden kannibalizasiya edilir 83 84 Ulduzyaradan qalaktika Redakte M82 yuksek tempde ulduzyaradan qalaktika B u qalaktikalarda ulduz yaranmasi normal qalaktikalardakinden 10 defe coxdur 85 Ulduzlar qalaktikalardaki neheng molekulyar buludlarda formalasan soyuq qaz rezevrlerinde yaranir Musahideler gosterdi ki bezi qalaktikalarda ulduzlar yuksek temple formalasir Bu qalaktikalar yuksek tempde ulduzyaradan qalaktikalar adlanir Eger onlar bu temple ulduz yaratmaga davam etseler onda qaz ehtiyatlarini qalaktikanin omrunden az olan bir muddet erzinde istehlak ederdiler Bele ki ulduzyaratma aktivliyi 10 milyon il devam edir qalaktika tarixinde nisbeten qisa perioddur Ulduzyaradan qalaktikalar kainatin ilkin vaxtlarinda daha cox yayilmisdi 86 ve hazirda hele de umumi ulduz istehsal tempine texminen 15 lik tohfe verirler 87 Ulduzyaradan qalaktikalar qazin tozlu konsentrasiyasi ve etrafdaki buludlari ionlasdiraraq H II bolgeleri yaradan kutleli ulduzlar da daxil olmaqla yeni formalasmis ulduzlarin gorunusu ile xarakterize olunur 88 Bu kutleli ulduzlar supernova partlayislari yaradir ve bunun neticesinde de etrafdaki qazla guclu qarsiliqli tesire kecen genislenen qaliqlar yaranir Bu partlayislar butun qazli bolgeye yayilan ulduz formalasmalarinin zencirvari reaksiyalarina sebeb olur Yalniz elcatan qaz texminen istehlak edildikde ve ya dagildiqda ulduzyaratma fealiyyeti sona catir 86 Ulduzyaradan qalaktikalar bezen birlesen ve ya qarsiliqli tesire giren qalaktikalarla elaqelendirilir Ulduzyaratma qarsiliqli tesirinin bele bir prototip numunesi daha boyuk qalaktik olan M82 ile yaxin toqqusma kecirmis M81 dir Qeyri muntezem qalaktikalar tez tez ulduzyaratma aktivliklerinin araliq duyunlerini numayis etdirir 89 Feal Qalaktika Redakte Esas meqale Feal nuveli qalaktikalar Elliptik radio qalaktika M87 nin nuvesinden sualanan hisseciklerin axini Musahide olunan qalaktikalarda feal qalaktik nuve varsa onlar aktiv qalaktikalar kimi tesnif edilir Qalaktikadan buraxilan umumi enerjinin ehemiyyetli bir hissesi ulduzlar toz ve ulduzlararasi muhit evezine feal qalaktik nuveden yayilir Qalaktikanin feal nuvesinin standart modeli qalaktikanin nuve bolgesindeki ifrat kutleli qara deliyin etrafinda formalasan yigilma diskine esaslanir Qalaktikanin feal nuvesinden sualanma diskden qara deliye dogru dusen maddenin cazibe enerjisi ile alinir 90 Bu qalaktikalarin texminen 10 i diametrik sekilde bir birine eks enerqetik axin cutu qalaktika nuvesinden isiq suretine yaxin suretlerde hissecikler qovub cixarir Bu axinlarin istehsal mexanizmi tam melum deyil 91 Parlaqligindan asili olaraq tesnif edilen Seyfert qalaktikalari ve ya kvazarlar rentgen sualari seklinde yuksek enerjili radiasiya yayan feal qalaktikalardir Blazarlar Redakte Hesab edilir ki Blazarlar Yere istiqametlenmis relyativistik axina sahib feal qalaktikadir Radioqalaktika relyativistik axinlardan radio tezliyi yayir Bu tip feal qalaktikalarin vahid modeli musahidecinin baxis bucagina esaslanaraq onlarin ferqlerini izah edir 91 LINER ler Redakte Asagi ionlasma nuve emissiya xetti bolgelerinin ing low ionization nuclear emission line regions feal qalaktik nuve ile elaqeli olmasi mumukundur LINER tipli qalaktikalardan gelen emissiya zeif ionlasmis elementler terefinden idare olunur Zeif ionlasmis xetlerin heyecanlasma menbelerine post AGB ulduzlari AGN ve zerbeler daxildir 92 Yaxinliqdaki qalaktikalarin texminen ucde biri LINER nuvelerini ehtiva edir 90 92 93 Seyfert qalaktikalari Redakte Esas meqale Seyfert qalaktikasiSeyfert qalaktikalari kvazarlarla birlikde feal qalaktikalarin en boyuk iki qrupundan biridir Onlarin cox yuksek sethi parlaqliqlari olan kvazara benzer nuveleri cox parlaq uzaq ve parlaq elektromaqnit sualanma menbeleri var lakin kvazarlardan ferqli olaraq onlarin icinde olduqlari qalaktikalar aydin sekilde teyin edilendir Seyfert qalaktikalari butun qalaktikalarin texminen 10 ni teskil edir Gorunen isiqda Seyfert qalaktikalarinin ekseriyyeti normal spiral qalaktikalara benzeyir lakin diger dalga uzunluqlarinda tedqiq edildikde nuvelerinin parlaqligi Sud Yolunun olcusunde olan butun qalaktikalarin parlaqligina beraberdir Kvazarlar Redakte Esas meqale KvazarKvazarlar ve ya kvazi ulduz radio menbeleri aktiv qalaktik nuvelerin en enerjili ve uzaq uzvleridir Kvazarlar son derece parlaqdir ve ilk defe radio dalgalari ve gorunen isiq da daxil olmaqla elektromaqnit enerjisinin yuksek qirmizi yerdeyisme menbesi olaraq mueyyen edilmisdir Onlarin parlaqligi Sud Yolunun parlaqligindan 100 defe cox ola bilir Parlaq infraqirmizi qalaktika Redakte Parlaq infraqirmizi qalaktikalar 1011 L den yuxari olan parlaqliq gostericisine sahib qalaktikalardir Infraqirmizi qalaktikalar butun diger dalga uzunluqlarina nisbeten infraqirmizi dalga uzunlugunda daha cox enerji yayir Parlaq infraqirmizi qalaktikalar Gunesin parlaqligindan 100 milyard defe parlaqdir Xususiyyetleri RedakteMaqnetik saheleri Redakte Qalaktikalarin oz maqnit saheleri var 94 Onlarin maqnit saheleri dinamik ehemiyyet kesb edecek qeder gucludur kutle axinini qalaktikanin merkezine istiqametlendirirler spiral qollarin formalasmasini sekillendirirler ve qalaktikalarin xarici bolgelerinde qazin firlanmasina tesir gostere bilirler Maqnetik saheler qaz buludlarinin dagilmasi ve belelikle yeni ulduzlarin formalasmasi ucun teleb olunan impuls momentinin dasinmasini temin edir Spiral qalaktikalar 10 mG mikroQaus ve ya 1 nT nanoTesla tipik beraber paylanma gucune sahibdir Muqayise ucun Yerin maqnit sahesinin orta gucu texminen 0 3 G Qaus ve ya 30 mT mikroTesla teskil edir Sud Yolunun qonsulari olan M 31 ve M 33 kimi radio zeif qalaktikalar daha zeif sahelere texminen 5 mG M 51 M 83 ve NGC 6946 kimi yuksek nisbetde ulduz formalasdiran qazla zengin qalaktikalar ise orta hesabla 15 mG a malikdirler Nezerecarpan spiral qollarda soyuq qaz ve tozun da cemlesdiyi bolgelerde sahe gucu 25 mG a qeder ola bilir En guclu umumi beraber paylanma saheleri 50 100 mG ulduzyaradan qalaktikalarda meselen M 82 ve Antena qalaktikalarinda ve ulduzyaradan qalaktikalarin nuve bolgelerinde meselen NGC 1097 qalaktikasinin ve diger budaqli qalaktikalarin merkezinde askar edilmisdir 94 Formalasmasi ve tekamulu Redakte Esas meqale Qalaktika formalasmasi ve tekamuluQalaktikalarin formalasmasi ve tekamulu astrofizikanin aktiv tedqiqat sahesidir Formalasmasi Redakte Ressamin erken kainatda meydana gelen prototopa tesviri 95 Erken kainatin movcud kosmoloji modelleri Boyuk partlayis nezeriyyesine esaslanir Boyuk partlayisdan texminen 300 000 il sonra hidrogen ve helium atomlari formalasmaga basladi Texminen butun hidrogenler neytral ionlasmayan idi ve asanliqla isigi udurdu Bu vaxt ulduzlar hele formalasmamisdi Netice etibari ile bu dovr qaranliq dovrler adlandirildi Bu ilkin maddenin sixliginin dalgalanmasindan ve ya anizotrop pozuntularindan nisbeten daha boyuk strukturlar formalasmaga basladi Neticede bariyonik maddelerinin kutleleri soyuq qaranliq madde halolarinda kondensasiya olunmaga basladi 96 97 Bu ibtidai strukturlar sonda bu gun gorduyumuz qalaktikalara cevrilecekdi Ilkin qalaktikalar Redakte Qalaktikalarin ilkin ortaya cixmasina dair delil 2006 ci ilde tapildi IOK 1 qalaktikasi qeyri adi derecede yuksek qirmizi yerdeyisme gostericisine sahib idi hansi ki bu qalaktikanin Boyuk partlayisdan 750 milyon il sonra yarandigini ve bu gune qeder gorduyumuz en uzaq ve ilkin qalaktika oldugunu gosterirdi 98 Bezi alimler diger obyektlerin meselen Abell 1835 IR1916 daha yuksek qirmizi yerdeyismeye sahib oldugunu iddia etseler de netice etibari ile kainatin tekamulunun daha erken merhelesinde ortaya cixmisdi IOK 1 qalaktikasinin yasi ve terkibi daha esasli sekilde isbatlanib 2012 ci ilin dekabr ayinda astronomlar UDFj 39546284 qalaktikasinin en uzaq obyekt oldugunu aciqladilar hansi ki hemin qalaktika 11 9 qirmizi yerdeyisme gostericisine sahib idi Hesablamalara esasen bu qalaktika Boyuk partlayisdan texminen 380 milyon il sonra meydana gelib 99 100 ve Yerden 13 42 milyard isiq ili uzaqliqdadir Bu cur erken protoqalaktikalarin movcudlugu onlarin qaranliq caglar adlandirilan dovrde boyuduklerini gosterir 96 2015 ci ilin 5 may tarixinden etibaren EGS zs8 1 qalaktikasi Boyuk partlayisdan 670 milyon il sonra meydana gelmis en uzaq ve en erken qalaktikadir EGS zs8 1 qalaktikasindan gelen isiq Yere 13 milyard ile catmisdir ve 13 milyard il erzinde kainatin genislenmesi sebebinden indi hemin qalaktika 30 milyard isiq ili uzaqdadir 101 102 103 103 104 105 Erken qalaktika formalasmasi Redakte Derin sema musahidelerinde Habbl Kosmik Teleskopu terefinden askar olunan yaxin infraqirmizi arxaplan isigin ferqli komponentleri 106 Erken qalaktikalarin formalasdigi detalli proses astrofizikada aciq movzudur Bununla bagli nezeriyyeleri iki kateqoriyaya bolmek olar yuxari asagi ve alt yuxari Yuxari asagi nezeriyyelere gore protoqalaktikalar texminen yuz milyon il davam eden genismiqyasli sinxron cokusde meydana geldi 107 Alt yuxari nezeriyyelere gore ise ilk novbede kurevi ulduz topalari kimi kicik strukturlar meydana gelmis ve sonra bu cur cisimlerin mueyyen miqdari bir yere yigilaraq qalaktikalari meydana getirmisdir 108 Protoqalaktiakalar formalasmaga ve sixismaga basladiqda onlarin daxilinde ilk halo ulduzlar III Populyasiya ulduzlari meydana cixdi Onlar demek olar ki tamamile hidrogen ve heliumdan ibaret idi ve mumkun ki daha cox kutleli idiler Bele olsaydi bu neheng ulduzlar tez bir zamanda yanacaq tedarukunu tukederek ifrat yeni ulduz olub neticede agir elementlerini ulduzlararasi muhite buraxardilar 109 Bu ilk ulduz nesli etrafdaki neytral hidrogenleri yeniden ionlasdirdi ve isigin asanliqla seyahet ede bileceyi genislenen feza qabarciqlarini yaratdi 110 2015 ci ilin iyun ayinda astronomlar z 6 60 seviyyesinde Cosmos Redshift 7 qalaktikasinda III Populyasiya ulduzlarinin subutlarini tapdiqlarini bildirdiler Ehtimal ki bu cur ulduzlar kainatin erken vaxtlarinda movcud olmuslar ve planetlerin ve heyatin formalasmasi ucun lazim olan hidrogenden daha agir kimyevi elementlerin istehsalina baslamislar 111 112 Tekamulu Redakte Bir qalaktikanin formalasmasindan bir milyard il erzinde esas strukturlar ortaya cixmaga baslayir kurevi ulduz topalari merkezi ifrat kutleli qara delik ve metal baximindan yoxsul II Populyasiya ulduzlarinin qalaktik qabariqligi formalasir Ifrat kutleli qara deliyin formalasmasi qalaktikanin boyumesinin aktiv sekilde tenzimlenmesinde esas rol oynayir 113 Bu erken dovr erzinde qalaktikalar ulduzyaratma prosesinin esas merhelesini yasayir 114 Sonraki iki milyard il erzinde yigilmis madde qalaktik diske yerlesir 115 Qalaktika omru boyunca yuksek surete malik buludlardan ve cirtdan qalaktikalardan madde absorbasiya etmeye devam edecek Bu madde esasen hidrogen ve heliumdur Ulduz dogum ve olum dovru agir elementlerin bollugunu yavas yavas artirir ve neticede planetlerin meydana gelmesine imkan yaradir 116 Habbl Ifrat Derin Menzeresi Habbl Ifrat Derin Menzeresi nin olcusu ayin olcusu ile muqayise edilmisdir Her biri milyardlarla ulduzdan ibaret olan bir nece min qalaktika bu kicik sekildedir Habbl Ifrat Derin Menzeresi 2012 Her isiq lekesi bir qalaktikadir bezilerinin yasi 13 2 milyard ildir 117 musahide edile bilen kainatda iki trilyon qalaktikanin oldugu texmin edilir Habbl Ifrat Derin Menzeresi soldan tam yetkin qalaktikalari gosterir texminen yetkin qalaktikalar bes doqquz milyard il evvel ve genc ulduzlar ve protoqalaktikalar doqquz milyard ilden artiq Qalaktikalarin tekamulu qarsiliqli tesirlerden ve toqqusmalardan ehemiyyetli derecede tesirlene bilir Qalaktikalarin birlesmesi erken dovrde cox yayilmisdi ve ekseriyyetinin ozunemexsus morfologiyasi var idi 118 Ulduzlar arasindaki mesafeler nezere alindiqda toqqusan qalaktikalarda ulduz sistemlerinin boyuk ekseriyyeti tesirlenmir Ancaq spiral qollari yaradan ulduzlararasi qazin ve tozun qravitasiya tesiri ulduzlarin uzun qatarini formalasdirir Bu formalasmalarin numunelerini NGC 4676 qalaktikasinda 119 ve ya Antena qalaktikalarinda 120 gormek mumkundur Sud Yolu qalaktikasi ve onun qonsusu Andromeda qalaktikasi bir birine dogru texminen 130 km san suretle yaxinlasir ve horizontal herekete bagli olaraq 5 6 milyard ile toqqusacaqlar Baxmayaraq ki Sud Yolu evveller Andromeda qeder boyuk bir qalaktika ile toqqusmayib onun cirtdan qalaktikalarla kecmisde toqqusmalarinin subutlari artir 121 Bu cur genismiqyasli qarsiliqli tesirler nadirdir Vaxt kecdikce beraber olculu iki sistemin birlesmesi daha az olur Ekser parlaq qalaktikalar son bir nece milyard ilde fundamental olaraq deyismez qalmis ve ulduzyaratma tempi oz pik noqtesine texminen 10 milyard il bundan evvel catib 122 Geleceyi Redakte Sud Yolu kimi spiral qalaktikalar spiral qollarinda ulduzlararasi hidrogenin six molekulyar buludlari oldugu muddetce ulduzlarin yeni nesillerini emele getirirler 123 Elliptik qalaktikalarda bu qaz olmadigindan sadece bir nece yeni ulduz emele getirirler 124 Ulduz yaradan materialin tedaruku mehduddur ulduzlar movcud hidrogen tedarukunu daha agir elementlere cevirdikden sonra yeni ulduz meydana gelmesi sona catacaq 125 126 Movcud ulduz meydana gelmesi dovru yuz milyard iledek davam edecek sonra ulduz dovru nehayet 10 100 trilyon ilden sonra basa catacaq cunki kainatdaki en kicik en uzun omurlu ulduzlar kicik qirmizi cirtdanlar sonecek Ulduz dovru nun sonunda qalaktikalar kompakt cisimlerden ibaret olacaq qehveyi cirtdanlar soyuq qara cirtdanlar ve ya soyuyan ag cirtdanlar neytron ulduzlari ve qara delikler Nehayet qravitasiya relaksasiyasi neticesinde butun ulduzlar ya merkezi ifrat kutleli qara deliklere dusecek ve ya toqqusma neticesinde qalaktikalararasi bosluga dagilacaq 125 127 Daha boyuk strukturlar Redakte Seyfert Sekstet kompakt qalaktika qrupudur Semanin derin musahidelerine esasen qalaktikalara tez tez qrup ve topa halinda rast gelinir Son bir milyard il erzinde basqa qalaktikalar ile qarsiliqli tesirde olmayan tek qalaktikalar nisbeten azdir Askar edilmisdir ki arasdirilan qalaktikalarin yalniz yuzde besi heqiqeten tecrid olunmusdur Lakin bu tecrid olunmus formalasmalar kecmisde diger qalaktikalarla qarsiliqli tesire girmis ve hetta birlesmis ola biler Tecrid olunmus qalaktikalar ulduzlari normaldan daha yuksek tempde formalasdira bilir cunki qazlari yaxinliqdaki diger qalaktikalar terefinden absorbasiya edilmir 128 Daha boyuk miqyasda kainat daim genislenir bu ise individual qalaktikalar arasindaki separasiyanin ortalama artimina sebebiyyet verir Qalaktika birliklerinin bu genislenmeni lokal miqyasda ozlerinin qarsiliqli qravitasiya cazibesi vasitesile asmasi mumkundur Bu birlesmeler qaranliq madde yiginlari muvafiq qalaktikalarini bir yere topladigi vaxt erken kainatda formalasdi Sonra yaxinliqdaki qruplar birlesdiler ve genismiqyasli topalar yaratdilar Davam eden bu birlesme prosesi topalardaki qalaktikalararasi qazi cox yuksek temperatura 30 100 meqakelvine catana qeder istilesdirir 129 Bir topadaki kutlenin texminen 70 80 i qaranliq madde formasindadir 10 30 i bu qizdirilmis qazdan ibaretdir ve qalan bir nece faizi qalaktikalar seklindedir 130 Ekser qalaktikalar bir sira diger qalaktikalarla qravitasiya vasitesile baglidir Bunlar yigilmis strukturlarin fraktal benzeri iyerarxik paylanmasini formalasdirir Bu tip en kicik birlesme qrup adlanir Qalaktikalar qrupu qalaktikalar topasinin en cox yayilmis tipidir ve bu formasiyalar kainatdaki qalaktikalarin ekseriyyetini elece de bariyonik kutlesinin coxunu ehtiva edir 131 132 Bele bir qrupa qravitasiya seklinde bagli qalmasi ucun her bir uzv qalaktikanin qacmamasi ucun kifayet qeder asagi surete sahib olmasi lazimdir Bununla birlikde kifayet qeder kinetik enerji olmadigi teqdirde bele qrup birlesme yolu ile daha az sayda qalaktikalara cevrile biler 133 Qalaktika topalari cazibe quvvesi ile bir birine bagli yuzden mine qeder qalaktikadan ibaretdir 134 Qalaktika topalari cox vaxt en parlaq topa qalaktikasi adlanan tek neheng elliptik qalaktika terefinden idare olunur hansi ki vaxt erzinde qravitasiya tesiri ile ozunun peyk qalaktikalarini mehv ederek onlarin kutlesini ozune elave edir 135 Supertopalar topalarda qruplarda ve bezen ayri ayriliqda olan on minlerle qalaktikani ozunde ehtiva edir Super topa miqyasinda qalaktikalar genis bosluqlari ehate eden tebeqeler ve lifler filamentler halinda duzulmusdur 136 Bu miqyasin ustunde kainat butun istiqametlerde eyni cur gorunur izotrop ve bircins 137 baxmayaraq ki bu anlayisi son illerde bu miqyasdan cox olan genismiqyasli strukturlarin coxsayli tapintilari subhe altinda qoymusdur Hal hazirda bu gune qeder tapilmis kainatdaki en boyuk struktur Hercules Corona Borealis Boyuk Divari dir ve onun uzunlugu 10 milyard isiq ilidir uc meqaparsek 138 139 140 Sud Yolu qalaktikasi texminen bir meqaparsek diametri olan nisbeten kicik qalaktika qrupu olan Lokal qrup adli birliyin uzvudur Sud Yolu ve Andromeda qalaktikasi bu qrupdaki en parlaq qalaktikalardir diger uzv qalaktikalarin coxu bu iki qalaktikanin cirtdan yoldaslaridir 141 Lokal qrup merkezinde Virqo topasinin yerlesdiyi boyuk ve genislenmis qalaktika qruplari ve topalarindan ibaret Virqo super topasindaki bulud benzeri strukturun hissesidir 142 Virqo super topasi ise neheng qalaktika filamenti olan Balina Baliqlar Super Topa Kompleksinin hissesidir Musahide edilen kainatdaki yerimizi gosteren diaqram Alternative image Ferqli diapozonlarda musahide Redakte Mediani oxut Hubble Legacy Field 50 saniyelik video 143 Sud yolunun submillimetr dalga uzunlugunda cenub mustevisi 144 Andromeda qalaktikasinin bu ultrabenovseyi goruntusunde genc neheng ulduzlarin oldugu mavi bolgeler gosterilir Ekser ulduzlarin pik radiasiyasi gorunen spektrdedir buna gore de qalaktika emele getiren ulduzlarin musahidesi optik astronomiyanin esas terkib hissesi olmusdur Hemcinin ionlasmis H II bolgelerini musahide etmek ve tozlu qollarin paylanmasini arasdirmaq ucun spektrin elverisli hissesidir Ulduzlararasi muhitde olan toz gorunen isiga qeyri seffafdir Lakin neheng molekulyar buludlarin daxili bolgelerini ve qalaktik nuveleri etrafli sekilde musahide etmek ucun istifade edilen uzaq infraqirmizi ucun daha seffafdir 145 Infraqirmizi hemcinin kainatin erken vaxtlarinda meydana gelmis uzaq boyuk qirmizi yerdeyismeye sahib qalaktikalari musahide etmek ucun de istifade olunur Su buxari ve karbondioksid infraqirmizi spektrin bir sira faydali hisselerini absorbasiya edir buna gore de infraqirmizi astronomiyada yuksek hundurluk ve ya kosmik teleskoplarindan istifade olunur Qalaktikalarin xususen de feal qalaktikalarin qeyri vizual tedqiqati radio tezliklerinden istifade etmekle aparilmisdir Yer atmosferi 5 MHz ile 30 GHz arasindaki radiodalgalarina texminen seffafdir ionosfer bu araligin altindaki siqnallari bloklayir 146 Feal nuvelerden cixan aktiv axinlarin xeritelendirilmesinde boyuk radio interferometrlerden istifade edilmisdir Radioteleskoplari kainatin erken vaxtlarinda movcud olmus ve sonra qalaktikalari formalasdirmis potensial olaraq ionlasmamis made de daxil olmaqla neytral hidrogeni musahide etmek ucun de istifade edilir 147 Ultrabenovseyi ve rentgen teleskoplari yuksek enerjili qalaktik fenomenleri musahide etmek ucun istifade edilir Ultrabenovseyi alovlanma uzaq qalaktikada bir ulduz qara delik terefinden parcalandigi vaxt musahide edilir 148 Qalaktika topalarinda isti qazin paylanmasinin xeritesinin hazirlanmasinda rentgen sualarindan istifade edilir Qalaktikalarin nuvelerinde ifrat kutleli qara deliklerin movcudlugu rentgen astronomiyasi vasitesile tesdiqlenmisdir 149 Istinadlar Redakte Sparke Gallagher 2000 seh i Hupp E Roy S Watzke M August 12 2006 NASA Finds Direct Proof of Dark Matter NASA Istifade tarixi April 17 2007 Uson J M Boughn S P Kuhn J R 1990 The central galaxy in Abell 2029 An old supergiant Science 250 4980 539 540 Bibcode 1990Sci 250 539U doi 10 1126 science 250 4980 539 PMID 17751483 parameter ignored Hoover A June 16 2003 UF Astronomers Universe Slightly Simpler Than Expected Hubble News Desk July 20 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi March 4 2011 Based upon Graham A W Guzman R 2003 HST Photometry of Dwarf Elliptical Galaxies in Coma and an Explanation for the Alleged Structural Dichotomy between Dwarf and Bright Elliptical Galaxies The Astronomical Journal 125 6 2936 2950 arXiv astro ph 0303391 Bibcode 2003AJ 125 2936G doi 10 1086 374992 parameter ignored 1 2 Jarrett T H Near Infrared Galaxy Morphology Atlas California Institute of Technology Istifade tarixi January 9 2007 Finley D Aguilar D November 2 2005 Astronomers Get Closest Look Yet At Milky Way s Mysterious Core National Radio Astronomy Observatory Istifade tarixi August 10 2006 Gott III J R ve b 2005 A Map of the Universe The Astrophysical Journal 624 2 463 484 arXiv astro ph 0310571 Bibcode 2005ApJ 624 463G doi 10 1086 428890 parameter ignored 1 2 Christopher J Conselice ve b 2016 The Evolution of Galaxy Number Density at z lt 8 and its Implications The Astrophysical Journal 830 2 83 arXiv 1607 03909v2 Bibcode 2016ApJ 830 83C doi 10 3847 0004 637X 830 2 83 parameter ignored 1 2 Fountain Henry 17 October 2016 Two Trillion Galaxies at the Very Least The New York Times Istifade tarixi 17 October 2016 Staff 2019 How Many Stars Are There In The Universe European Space Agency Istifade tarixi 21 September 2019 Marov Mikhail Ya 2015 The Structure of the Universe The Fundamentals of Modern Astrophysics 279 294 doi 10 1007 978 1 4614 8730 2 10 ISBN 978 1 4614 8729 6 Mackie Glen 1 February 2002 To see the Universe in a Grain of Taranaki Sand Centre for Astrophysics and Supercomputing Istifade tarixi 28 January 2017 Galaxy Clusters and Large Scale Structure University of Cambridge Istifade tarixi January 15 2007 Gibney Elizabeth 2014 Earth s new address Solar System Milky Way Laniakea Nature doi 10 1038 nature 2014 15819 parameter ignored Waller Hodge 2003 seh 91 Konecny Lubomir Emblematics Agriculture and Mythography in The Origin of the Milky Way PDF Academy of Sciences of the Czech Republic July 20 2006 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi January 5 2007 Harper D galaxy Online Etymology Dictionary Istifade tarixi November 11 2011 Rao J September 2 2005 Explore the Archer s Realm Space com Istifade tarixi January 3 2007 Plutarch 2006 The Complete Works Volume 3 Essays and Miscellanies Chapter 3 Echo Library seh 66 ISBN 978 1 4068 3224 2 1 2 3 Montada J P September 28 2007 Ibn Bajja Stanford Encyclopedia of Philosophy Istifade tarixi July 11 2008 Heidarzadeh 2008 seh 23 25 ALMA Centre of Expertise in Portugal ESO Announcement Istifade tarixi 15 May 2014 Mohamed 2000 seh 49 50 Bouali H E Zghal M Lakhdar Z B 2005 Popularisation of Optical Phenomena Establishing the First Ibn Al Haytham Workshop on Photography PDF The Education and Training in Optics and Photonics Conference Istifade tarixi July 8 2008 Sablon MacTutor Biography Heidarzadeh 2008 seh 25 Table 2 1 Livingston J W 1971 Ibn Qayyim al Jawziyyah A Fourteenth Century Defense against Astrological Divination and Alchemical Transmutation Journal of the American Oriental Society 91 1 96 103 99 doi 10 2307 600445 JSTOR 600445 Galileo Galilei Sidereus Nuncius Venice Italy Thomas Baglioni 1610 pages 15 and 16 English translation Galileo Galilei with Edward Stafford Carlos trans The Sidereal Messenger London England Rivingtons 1880 pages 42 and 43 O Connor J J Robertson E F November 2002 Galileo Galilei University of St Andrews Istifade tarixi January 8 2007 Thomas Wright An Original Theory or New Hypothesis of the Universe London England H Chapelle 1750 From p 48 the stars are not infinitely dispersed and distributed in a promiscuous manner throughout all the mundane space without order or design this phaenomenon is no other than a certain effect arising from the observer s situation To a spectator placed in an indefinite space it i e the Milky Way Via Lactea is a vast ring of stars On page 73 Wright called the Milky Way the Vortex Magnus the great whirlpool and estimated its diameter at 8 64 1012 miles 13 9 1012 km 1 2 3 4 Evans J C November 24 1998 Our Galaxy George Mason University June 30 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi January 4 2007 Immanuel Kant Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels Universal Natural History and Theory of the Heavens Konigsberg and Leipzig Germany Johann Friederich Petersen 1755 Available in English translation by Ian Johnston at Vancouver Island University British Columbia Canada Arxivlesdirilib avqust 29 2014 at the Wayback Machine William Herschel 1785 XII On the construction of the heavens Giving Some Accounts of the Present Undertakings Studies and Labours of the Ingenious in Many Considerable Parts of the World Philosophical Transactions of the Royal Society of London vol 75 London 213 266 doi 10 1098 rstl 1785 0012 ISSN 0261 0523 parameter ignored Herschel s diagram of the galaxy appears immediately after the article s last page Paul 1993 seh 16 18 Trimble V 1999 Robert Trumpler and the Non transparency of Space Bulletin of the American Astronomical Society 31 31 1479 Bibcode 1999AAS 195 7409T 1 2 Kepple Sanner 1998 seh 18 1 2 The Large Magellanic Cloud LMC Observatoire de Paris Mar 11 2004 June 22 2017 tarixinde arxivlesdirilib Abd al Rahman Al Sufi December 7 903 May 25 986 A D Observatoire de Paris Istifade tarixi April 19 2007 Gordon Kurtiss J History of our Understanding of a Spiral Galaxy Messier 33 Caltech edu Istifade tarixi 11 June 2018 Kant Immanuel Universal Natural History and Theory of the Heavens 1755 See text quoted from Wright s An original theory or new hypothesis of the Universe in Dyson F 1979 Disturbing the Universe Pan Books seh 245 ISBN 978 0 330 26324 5 Parsonstown The genius of the Parsons family William Rosse parsonstown info Slipher V M 1913 The radial velocity of the Andromeda Nebula Lowell Observatory Bulletin 1 56 57 Bibcode 1913LowOB 2 56S Slipher V M 1915 Spectrographic Observations of Nebulae Popular Astronomy 23 cild 21 24 Bibcode 1915PA 23 21S Curtis H D 1988 Novae in Spiral Nebulae and the Island Universe Theory Publications of the Astronomical Society of the Pacific 100 6 Bibcode 1988PASP 100 6C doi 10 1086 132128 Weaver H F Robert Julius Trumpler US National Academy of Sciences Istifade tarixi January 5 2007 Opik E 1922 An estimate of the distance of the Andromeda Nebula The Astrophysical Journal 55 406 Bibcode 1922ApJ 55 406O doi 10 1086 142680 Hubble E P 1929 A spiral nebula as a stellar system Messier 31 The Astrophysical Journal 69 103 158 Bibcode 1929ApJ 69 103H doi 10 1086 143167 Sandage A 1989 Edwin Hubble 1889 1953 Journal of the Royal Astronomical Society of Canada 83 6 351 362 Bibcode 1989JRASC 83 351S Istifade tarixi January 8 2007 Tenn J Hendrik Christoffel van de Hulst Sonoma State University May 29 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi January 5 2007 Lopez Corredoira M ve b 2001 Searching for the in plane Galactic bar and ring in DENIS Astronomy and Astrophysics 373 1 139 152 arXiv astro ph 0104307 Bibcode 2001A amp A 373 139L doi 10 1051 0004 6361 20010560 parameter ignored Rubin V C 1983 Dark matter in spiral galaxies Scientific American 248 cild no 6 96 106 Bibcode 1983SciAm 248f 96R doi 10 1038 scientificamerican0683 96 Rubin V C 2000 One Hundred Years of Rotating Galaxies Publications of the Astronomical Society of the Pacific 112 772 747 750 Bibcode 2000PASP 112 747R doi 10 1086 316573 Hubble Rules Out a Leading Explanation for Dark Matter Hubble News Desk October 17 1994 Istifade tarixi January 8 2007 How many galaxies are there NASA November 27 2002 Istifade tarixi January 8 2007 Kraan Korteweg R C Juraszek S 2000 Mapping the hidden Universe The galaxy distribution in the Zone of Avoidance Publications of the Astronomical Society of Australia 17 1 6 12 arXiv astro ph 9910572 Bibcode 2000PASA 17 6K doi 10 1071 AS00006 parameter ignored Universe has two trillion galaxies astronomers say The Guardian 13 October 2016 Istifade tarixi 14 October 2016 The Universe Has 10 Times More Galaxies Than Scientists Thought space com 13 October 2016 Istifade tarixi 14 October 2016 Barstow M A 2005 Elliptical Galaxies Leicester University Physics Department 2012 07 29 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi June 8 2006 Galaxies Cornell University October 20 2005 2014 06 29 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 10 2006 Galactic onion www spacetelescope org Istifade tarixi 2015 05 11 Williams M J Bureau M Cappellari M 2010 Kinematic constraints on the stellar and dark matter content of spiral and S0 galaxies Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 400 4 1665 1689 arXiv 0909 0680 Bibcode 2009MNRAS 400 1665W doi 10 1111 j 1365 2966 2009 15582 x parameter ignored Smith G March 6 2000 Galaxies The Spiral Nebulae University of California San Diego Center for Astrophysics amp Space Sciences July 10 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi November 30 2006 Van den Bergh 1998 seh 17 Fat or flat Getting galaxies into shape phys org February 2014 Bertin Lin 1996 seh 65 85 Belkora 2003 seh 355 Eskridge P B Frogel J A 1999 What is the True Fraction of Barred Spiral Galaxies Astrophysics and Space Science 269 270 427 430 Bibcode 1999Ap amp SS 269 427E doi 10 1023 A 1017025820201 parameter ignored Bournaud F Combes F 2002 Gas accretion on spiral galaxies Bar formation and renewal Astronomy and Astrophysics 392 1 83 102 arXiv astro ph 0206273 Bibcode 2002A amp A 392 83B doi 10 1051 0004 6361 20020920 parameter ignored Knapen J H Perez Ramirez D Laine S 2002 Circumnuclear regions in barred spiral galaxies II Relations to host galaxies Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 337 3 808 828 arXiv astro ph 0207258 Bibcode 2002MNRAS 337 808K doi 10 1046 j 1365 8711 2002 05840 x parameter ignored Alard C 2001 Another bar in the Bulge Astronomy and Astrophysics Letters 379 2 L44 L47 arXiv astro ph 0110491 Bibcode 2001A amp A 379L 44A doi 10 1051 0004 6361 20011487 parameter ignored Sanders R January 9 2006 Milky Way galaxy is warped and vibrating like a drum UCBerkeley News Istifade tarixi May 24 2006 Bell G R Levine S E 1997 Mass of the Milky Way and Dwarf Spheroidal Stream Membership Bulletin of the American Astronomical Society 29 2 1384 Bibcode 1997AAS 19110806B We Just Discovered a New Type of Colossal Galaxy Futurism ingilis 2016 03 21 Istifade tarixi 2016 03 21 Ogle Patrick M Lanz Lauranne Nader Cyril Helou George 2016 01 01 Superluminous Spiral Galaxies The Astrophysical Journal ingilis 817 2 109 arXiv 1511 00659 Bibcode 2016ApJ 817 109O doi 10 3847 0004 637X 817 2 109 ISSN 0004 637X parameter ignored Gerber R A Lamb S A Balsara D S 1994 Ring Galaxy Evolution as a Function of Intruder Mass Bulletin of the American Astronomical Society 26 911 Bibcode 1994AAS 184 3204G ISO unveils the hidden rings of Andromeda Press reliz European Space Agency October 14 1998 August 28 1999 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi May 24 2006 Spitzer Reveals What Edwin Hubble Missed Harvard Smithsonian Center for Astrophysics May 31 2004 2006 09 07 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi December 6 2006 Barstow M A 2005 Irregular Galaxies University of Leicester 2012 02 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi December 5 2006 Phillipps S Drinkwater M J Gregg M D Jones J B 2001 Ultracompact Dwarf Galaxies in the Fornax Cluster The Astrophysical Journal 560 1 201 206 arXiv astro ph 0106377 Bibcode 2001ApJ 560 201P doi 10 1086 322517 parameter ignored Groshong K April 24 2006 Strange satellite galaxies revealed around Milky Way New Scientist Istifade tarixi January 10 2007 Schirber M August 27 2008 No Slimming Down for Dwarf Galaxies ScienceNOW Istifade tarixi August 27 2008 1 2 3 Galaxy Interactions University of Maryland Department of Astronomy May 9 2006 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi December 19 2006 1 2 3 Interacting Galaxies Swinburne University Istifade tarixi December 19 2006 Happy Sweet Sixteen Hubble Telescope NASA April 24 2006 Istifade tarixi August 10 2006 1 2 Starburst Galaxies Harvard Smithsonian Center for Astrophysics August 29 2006 Istifade tarixi August 10 2006 Kennicutt Jr R C ve b 2005 Demographics and Host Galaxies of Starbursts Starbursts From 30 Doradus to Lyman Break Galaxies Springer seh 187 Bibcode 2005ASSL 329 187K doi 10 1007 1 4020 3539 X 33 Smith G July 13 2006 Starbursts amp Colliding Galaxies University of California San Diego Center for Astrophysics amp Space Sciences July 7 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi August 10 2006 Keel B September 2006 Starburst Galaxies University of Alabama Istifade tarixi December 11 2006 1 2 Keel W C 2000 Introducing Active Galactic Nuclei University of Alabama Istifade tarixi December 6 2006 1 2 Lochner J Gibb M A Monster in the Middle NASA Istifade tarixi December 20 2006 1 2 Heckman T M 1980 An optical and radio survey of the nuclei of bright galaxies Activity in normal galactic nuclei Astronomy and Astrophysics 87 152 164 Bibcode 1980A amp A 87 152H Ho L C Filippenko A V Sargent W L W 1997 A Search for Dwarf Seyfert Nuclei V Demographics of Nuclear Activity in Nearby Galaxies The Astrophysical Journal 487 2 568 578 arXiv astro ph 9704108 Bibcode 1997ApJ 487 568H doi 10 1086 304638 parameter ignored 1 2 Beck Rainer 2007 Galactic magnetic fields Scholarpedia 2 2411 Bibcode 2007SchpJ 2 2411B doi 10 4249 scholarpedia 2411 Construction Secrets of a Galactic Metropolis www eso org ESO Press Release Istifade tarixi October 15 2014 1 2 Protogalaxies Harvard Smithsonian Center for Astrophysics November 18 1999 2008 03 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi January 10 2007 Firmani C Avila Reese V 2003 Physical processes behind the morphological Hubble sequence Revista Mexicana de Astronomia y Astrofisica 17 107 120 arXiv astro ph 0303543 Bibcode 2003RMxAC 17 107F McMahon R 2006 Astronomy Dawn after the dark age Nature 443 7108 151 2 Bibcode 2006Natur 443 151M doi 10 1038 443151a PMID 16971933 parameter ignored Wall Mike December 12 2012 Ancient Galaxy May Be Most Distant Ever Seen Space com Istifade tarixi December 12 2012 Cosmic Detectives The European Space Agency ESA April 2 2013 Istifade tarixi April 15 2013 HubbleSite NewsCenter Astronomers Set a New Galaxy Distance Record 05 05 2015 Introduction hubblesite org Istifade tarixi 2015 05 07 This Galaxy Far Far Away Is the Farthest One Yet Found Istifade tarixi 2015 05 07 1 2 Astronomers unveil the farthest galaxy Istifade tarixi 2015 05 07 Overbye Dennis 2015 05 05 Astronomers Measure Distance to Farthest Galaxy Yet The New York Times ISSN 0362 4331 Istifade tarixi 2015 05 07 Oesch P A van Dokkum P G Illingworth G D Bouwens R J Momcheva I Holden B Roberts Borsani G W Smit R Franx M 2015 02 18 A Spectroscopic Redshift Measurement for a Luminous Lyman Break Galaxy at z 7 730 using Keck MOSFIRE The Astrophysical Journal 804 2 L30 arXiv 1502 05399 Bibcode 2015ApJ 804L 30O doi 10 1088 2041 8205 804 2 L30 parameter ignored Signatures of the Earliest Galaxies Istifade tarixi 15 September 2015 Eggen O J Lynden Bell D Sandage A R 1962 Evidence from the motions of old stars that the Galaxy collapsed The Astrophysical Journal 136 748 Bibcode 1962ApJ 136 748E doi 10 1086 147433 Searle L Zinn R 1978 Compositions of halo clusters and the formation of the galactic halo The Astrophysical Journal 225 1 357 379 Bibcode 1978ApJ 225 357S doi 10 1086 156499 Heger A Woosley S E 2002 The Nucleosynthetic Signature of Population III The Astrophysical Journal 567 1 532 543 arXiv astro ph 0107037 Bibcode 2002ApJ 567 532H doi 10 1086 338487 parameter ignored Barkana R Loeb A 2001 In the beginning the first sources of light and the reionization of the Universe PDF Physics Reports Submitted manuscript 349 2 125 238 arXiv astro ph 0010468 Bibcode 2001PhR 349 125B doi 10 1016 S0370 1573 01 00019 9 parameter ignored Sobral David Matthee Jorryt Darvish Behnam Schaerer Daniel Mobasher Bahram Rottgering Huub J A Santos Sergio Hemmati Shoubaneh 4 June 2015 Evidence for POPIII like Stellar Populations in the Most Luminous LYMAN a Emitters at the Epoch of Re ionisation Spectroscopic Confirmation The Astrophysical Journal 808 2 139 arXiv 1504 01734 Bibcode 2015ApJ 808 139S doi 10 1088 0004 637x 808 2 139 parameter ignored Overbye Dennis 17 June 2015 Traces of Earliest Stars That Enriched Cosmos Are Spied The New York Times Istifade tarixi 17 June 2015 Simulations Show How Growing Black Holes Regulate Galaxy Formation Carnegie Mellon University February 9 2005 June 4 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi January 7 2007 Noguchi M 1999 Early Evolution of Disk Galaxies Formation of Bulges in Clumpy Young Galactic Disks The Astrophysical Journal 514 1 77 95 arXiv astro ph 9806355 Bibcode 1999ApJ 514 77N doi 10 1086 306932 parameter ignored Baugh C Frenk C May 1999 How are galaxies made PhysicsWeb 2007 04 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi January 16 2007 Gonzalez G 1998 The Stellar Metallicity Planet Connection Brown dwarfs and extrasolar planets Proceedings of a workshop 431 Bibcode 1998ASPC 134 431G Moskowitz Clara September 25 2012 Hubble Telescope Reveals Farthest View Into Universe Ever Space com Istifade tarixi September 26 2012 Conselice C J February 2007 The Universe s Invisible Hand Scientific American 296 cild no 2 35 41 Bibcode 2007SciAm 296b 34C doi 10 1038 scientificamerican0207 34 Ford H ve b April 30 2002 The Mice NGC 4676 Colliding Galaxies With Tails of Stars and Gas Hubble News Desk Istifade tarixi May 8 2007 Struck C 1999 Galaxy Collisions Physics Reports 321 1 3 1 137 arXiv astro ph 9908269 Bibcode 1999PhR 321 1S doi 10 1016 S0370 1573 99 00030 7 parameter ignored Wong J April 14 2000 Astrophysicist maps out our own galaxy s end University of Toronto January 8 2007 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi January 11 2007 Panter B Jimenez R Heavens A F Charlot S 2007 The star formation histories of galaxies in the Sloan Digital Sky Survey Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 378 4 1550 1564 arXiv astro ph 0608531 Bibcode 2007MNRAS 378 1550P doi 10 1111 j 1365 2966 2007 11909 x parameter ignored Kennicutt Jr R C Tamblyn P Congdon C E 1994 Past and future star formation in disk galaxies The Astrophysical Journal 435 1 22 36 Bibcode 1994ApJ 435 22K doi 10 1086 174790 Knapp G R 1999 Star Formation in Early Type Galaxies Star Formation in Early Type Galaxies 163 Astronomical Society of the Pacific 119 arXiv astro ph 9808266 Bibcode 1999ASPC 163 119K ISBN 978 1 886733 84 8 OCLC 41302839 1 2 Adams Fred Laughlin Greg July 13 2006 The Great Cosmic Battle Astronomical Society of the Pacific Istifade tarixi January 16 2007 Cosmic Murder Mystery Solved Galaxies Are Strangled to Death Istifade tarixi 2015 05 14 Pobojewski S January 21 1997 Physics offers glimpse into the dark side of the Universe University of Michigan Istifade tarixi January 13 2007 McKee M June 7 2005 Galactic loners produce more stars New Scientist Istifade tarixi January 15 2007 Groups amp Clusters of Galaxies NASA Chandra Istifade tarixi January 15 2007 Ricker P When Galaxy Clusters Collide San Diego Supercomputer Center August 5 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2008 Dahlem M November 24 2006 Optical and radio survey of Southern Compact Groups of galaxies University of Birmingham Astrophysics and Space Research Group June 13 2007 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi January 15 2007 Ponman T February 25 2005 Galaxy Systems Groups University of Birmingham Astrophysics and Space Research Group 2009 02 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi January 15 2007 Girardi M Giuricin G 2000 The Observational Mass Function of Loose Galaxy Groups The Astrophysical Journal 540 1 45 56 arXiv astro ph 0004149 Bibcode 2000ApJ 540 45G doi 10 1086 309314 parameter ignored Hubble Pinpoints Furthest Protocluster of Galaxies Ever Seen ESA Hubble Press Release Istifade tarixi January 22 2015 Dubinski J 1998 The Origin of the Brightest Cluster Galaxies The Astrophysical Journal 502 2 141 149 arXiv astro ph 9709102 Bibcode 1998ApJ 502 141D doi 10 1086 305901 May 14 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi January 16 2007 parameter ignored Bahcall N A 1988 Large scale structure in the Universe indicated by galaxy clusters Annual Review of Astronomy and Astrophysics 26 1 631 686 Bibcode 1988ARA amp A 26 631B doi 10 1146 annurev aa 26 090188 003215 Mandolesi N ve b 1986 Large scale homogeneity of the Universe measured by the microwave background Letters to Nature 319 6056 751 753 Bibcode 1986Natur 319 751M doi 10 1038 319751a0 parameter ignored Horvath Istvan Bagoly Zsolt Hakkila Jon Toth L Viktor 2015 New data support the existence of the Hercules Corona Borealis Great Wall Astronomy amp Astrophysics 584 A48 arXiv 1510 01933 Bibcode 2015A amp A 584A 48H doi 10 1051 0004 6361 201424829 parameter ignored Horvath Istvan Bagoly Zsolt Hakkila Jon Toth L Viktor 2014 Anomalies in the GRB spatial distribution Proceedings of Science 78 arXiv 1507 05528 Bibcode 2014styd confE 78H Balazs L G Bagoly Z Hakkila J E Horvath I Kobori J Racz I Toth L V 2015 A giant ring like structure at 0 78 lt z lt 0 86 displayed by GRBs Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 452 3 2236 arXiv 1507 00675 Bibcode 2015MNRAS 452 2236B doi 10 1093 mnras stv1421 parameter ignored van den Bergh S 2000 Updated Information on the Local Group Publications of the Astronomical Society of the Pacific 112 770 529 536 arXiv astro ph 0001040 Bibcode 2000PASP 112 529V doi 10 1086 316548 parameter ignored Tully R B 1982 The Local Supercluster The Astrophysical Journal 257 389 422 Bibcode 1982ApJ 257 389T doi 10 1086 159999 NASA May 2 2019 Hubble astronomers assemble wide view of the evolving universe EurekAlert Istifade tarixi May 2 2019 ATLASGAL Survey of Milky Way Completed Istifade tarixi 7 March 2016 Near Mid amp Far Infrared IPAC NASA December 30 2006 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi January 2 2007 The Effects of Earth s Upper Atmosphere on Radio Signals NASA Istifade tarixi August 10 2006 Giant Radio Telescope Imaging Could Make Dark Matter Visible ScienceDaily December 14 2006 Istifade tarixi January 2 2007 NASA Telescope Sees Black Hole Munch on a Star NASA December 5 2006 Istifade tarixi January 2 2007 Dunn R An Introduction to X ray Astronomy Institute of Astronomy X Ray Group Istifade tarixi January 2 2007 Menbeler Redakte Unveiling the Secret of a Virgo Dwarf Galaxy ESO May 3 2000 2009 01 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi January 3 2007 Biblioqrafiya RedakteBelkora L 2003 Minding the Heavens the Story of our Discovery of the Milky Way CRC Press ISBN 978 0 7503 0730 7 Bertin G Lin C C 1996 Spiral Structure in Galaxies a Density Wave Theory MIT Press ISBN 978 0 262 02396 2 Binney J Merrifield M 1998 Galactic Astronomy Princeton University Press ISBN 978 0 691 00402 0 OCLC 39108765 Dickinson T 2004 The Universe and Beyond 4th Firefly Books ISBN 978 1 55297 901 3 OCLC 55596414 Heidarzadeh T 2008 A History of Physical Theories of Comets from Aristotle to Whipple Springer ISBN 978 1 4020 8322 8 Mo Houjun van den Bosch Frank White Simon 2010 Galaxy Formation and Evolution 1 Cambridge University Press ISBN 978 0 521 85793 2 Kepple G R Sanner G W 1998 The Night Sky Observer s Guide Volume 1 Willmann Bell ISBN 978 0 943396 58 3 Merritt D 2013 Dynamics and Evolution of Galactic Nuclei Princeton University Press ISBN 978 1 4008 4612 2 Mohamed M 2000 Great Muslim Mathematicians Penerbit UTM ISBN 978 983 52 0157 8 OCLC 48759017 Paul E R 1993 The Milky Way Galaxy and Statistical Cosmology 1890 1924 Cambridge University Press ISBN 978 0 521 35363 2 Sparke L S Gallagher J S III 2000 Galaxies in the Universe An Introduction Cambridge University Press ISBN 978 0 521 59740 1 Van den Bergh S 1998 Galaxy Morphology and Classification Cambridge University Press ISBN 978 0 521 62335 3 Waller W H Hodge P W 2003 Galaxies and the Cosmic Frontier Harvard University Press ISBN 978 0 674 01079 6 Xarici kecidler RedakteIngilisce Vikianbarda Qalaktika ile elaqeli mediafayllar var NASA IPAC Extragalactic Database NED NED Distances Galaxies on In Our Time at the BBC An Atlas of The Universe Galaxies Information and amateur observations The Oldest Galaxy Yet Found Galaxy classification project harnessing the power of the internet and the human brain How many galaxies are in our universe Arxivlesdirilib 2015 08 21 at the Wayback Machine The most beautiful galaxies on Astronoo 3 D Video 01 46 Over a Million Galaxies of Billions of Stars each BerkeleyLab animated Astronomiya portaliMenbe https az wikipedia org w index php title Qalaktika amp oldid 6064603, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.