fbpx
Wikipedia

Böyük partlayış

Böyük partlayış — müşahidə edilə bilən kainatın məlum olan ən erkən dövrlərindən, sonrakı geniş miqyaslı təkamülünə qədər araşdıran kosmoloji model və nəzəriyyə. Nəzəriyyə kainatın çox yüksək sıxlıq və yüksək temperaturun təsiri ilə necə böyüdüyünü təsvir edir, işıq elementlərinin çoxluğu, radiasiya, genişmiqyaslı struktur, Habbl qanunu (qalaktikalar nə qədər uzaq olsa, Yerdən daha sürətli uzaqlaşırlar) və kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması (CMB — cosmic microwave background) daxil olmaqla geniş hadisələr üçün hərtərəfli izahat verir. Müşahidə olunan şərtlər fizikanın məlum qanunlarından istifadə edərək vaxtında geri ekstrapolyasiya edilsə, proqnoz yüksək sıxlıq dövründən əvvəl Böyük partlayış ilə əlaqələndirilən heçlik və ya sinqulyarlıq olduğunu göstərir. Cari biliklər sinqulyarlığın primordial olduğunu müəyyən etmək üçün yetərsizdir.

Kainatın metrik genişləməsinin xronologiyası. Kainatın nəzəri olaraq müşahidə edilə bilinməyən hissələri də daxil olmaqla, kainatın hər bir zamanı dairəvi bölmələrdə göstərilib. Solda inflasionar epoxada böyük genişləmə yaşanır və mərkəzdə genişləmə sürətlənir (rəssamın təsviridir, dəqiq ölçüsü deyil).

Corc Lemetr 1927-ci ildə ilk dəfə olaraq genişlənən kainatın zamanla yaranan tək nöqtə ilə izlənilə biləcəyini qeyd etdi. Bu nəzəriyyəni "ibtidai atom" nəzəriyyəsi adlandırdı. Bir zamanlar elmi ictimaiyyət Böyük partlayış tərəfdarları və "stasionar vəziyyət" tərəfdarları (Böyük partlayış olmadığına, həmişə stabilliyin olduğuna inananlar) olaraq 2 fərqli model tərəfdarları arasında bölünmüşdü. Lakin, bir sıra geniş empirik sübutlara əsasən hal-hazırda əksəriyyət hamı tərəfindən qəbul edilən Böyük partlayış tərəfdarıdır. Qalaktik qırmızı yerdəyişmələr əsasında aparılan analizlərə görə, Edvin Habbl 1929-cu ildə qalaktikaların bir-birindən ayrıldığı nəticəsinə gəldi; bu genişlənən kainat üçün olduqca əhəmiyyətli müşahidə dəlilidir. 1964-cü ildə Böyük partlayış modelinin lehinə olan çox önəmli bir hadisə, Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması hadisəsi kəşf edildi.

Fizika qanunlarından kainatın xüsusiyyətlərini, sıxlıq və temperaturun artmasına qədər olan dövrü ətraflı şəkildə hesablamaq üçün istifadə edilə bilər. Kainatın genişlənmə dərəcəsinin detallı ölçmələri Böyük partlayışın təxminən 13,8 milyard il əvvəl meydana gəldiyini iddia edir. Bu da kainatın yaşı hesab olunur. Kainat ilk genişlənməsindən sonra, subatom zərrəciklərin, daha sonralar isə atomların yaranmasına şərait yaradacaq həddə qədər soyudu. Bu primordial elementlərin nəhəng buludları (əsasən hidrogen, bəzi heliumlitium buludları) sonradan cazibə qüvvəsi vasitəsilə birləşərək bu gün nəsilləri görünən erkən ulduz və qalaktikaları meydana gətirdi. Astronomlar qalaktikaların ətrafındakı qaranlıq maddənin cazibə təsirini də müşahidə edirlər. Kainatdakı materiyanın çox hissəsinin qaranlıq materiya şəklində olduğu görünür. Böyük partlayış nəzəriyyəsi və müxtəlif müşahidələr bunun adi bariyon materiya (atomları) olmadığını göstərir. Qaranlıq materiyanın (maddənin) tam olaraq nə olduğu hələ də dəqiq bilinmir. İfrat yeni ulduzun qırmızı yerdəyişmələrinin ölçülməsi kainatın genişlənməsinin sürətləndiyini və qaranlıq enerjinin mövcud olduğunu göstərən bariz müşahidələrdən biridir.

Modelin xüsusiyyətləri

Böyük partlayış nəzəriyyəsi işıq elementlərinin çoxluğu, kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması (CMB — cosmic microwave background), radiasiya, genişmiqyaslı struktur və Habbl qanunu da daxil olmaqla müşahidə olunan hadisələrin əksəriyyətinin əhatəli izahatını təqdim edir. Nəzəriyyə iki əsas fərziyyədən asılıdır: fizika qanunların universallığı və kosmoloji prinsip. Kosmoloji prinsip kainatın böyük miqyasda homogen və izotrop olduğunu bildirir.

Bu fikirlər əvvəlcə postulat şəklində alındı. Lakin, günümüzdə bu fikirlərin hər birini sınamaq üçün cəhdlər var. Məsələn, ilk fərziyyə kainatın ilk illərindən etibarən incə struktur sabitinin ən böyük mümkün sapmasının 10−5 əmsal olduğunu göstərən müşahidələr ilə sınanmışdır. Həmçinin, ümumi nisbilik nəzəriyyəsi Günəş sistemi və ikili ulduzların miqyasında ciddi sınaqlardan keçdi.

Geniş miqyaslı kainat Yerdən müşahidə olunduğu kimi izotropik görünsə, çox da üstünlük verilməyən, müşahidəçi və ya boş nöqtə olmadığını bildirən, daha sadə prinsip olan Kopernik prinsipinə əsasən yarana bilərdi. Bu məqsədlə, kosmoloji prinsip kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasının müşahidələri ilə 10−5 səviyyəsinə təsdiq edilmişdir.

Kosmosun genişlənməsi

Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi nisbət yaxınlıqdakı nöqtələri ayıran məsafələri təyin edən metrik tenzor ilə fəza-zaman məfhumunu təsvir edir. Qalaktikalar, ulduzlar və ya digər cisimlər ola biləcək nöqtələr, bütün fəza-zaman boyunca qurulan bir koordinat qrafiki və ya "grid" istifadə edərək özlərini təyin edirlər. Kosmoloji prinsip, metrikin Freydman-Lemeytri-Robertson-Uolker metrikasını (FLRW) özünəməxsus şəkildə fərqləndirən böyük ölçülərdə homogen və izotropik olmasını nəzərdə tutur. Bu metrikdə kainatın ölçüsünün zamanla necə dəyişdiyini izah edən kosmoloji miqyas amili var. Bu, müşaiyət edən koordinatlar adlanan koordinat sisteminin rahat seçilməsinə imkan yaradır. Bu koordinat sistemində, şəbəkə ("grid") kainatla birlikdə genişlənir və yalnız kainatın genişlənməsi səbəbi ilə müşaiyət edən cisimlər şəbəkədəki sabit nöqtələrdə qalırlar. Onların koordinat məsafəsi (müşaiyət məsafəsi) sabit qalsa da, iki belə müşaiyət nöqtəsi arasındakı fiziki məsafə kainatın miqyas amili ilə düz mütənasib olaraq genişlənir.

Böyük partlayış boş bir kainatı doldurmaq üçün hərəkət edən maddənin partlaması deyildir. Bunun əvəzinə, kosmos özü zamanla genişlənir və iki müşaiyət nöqtəsi arasındakı fiziki məsafəni artırır. Başqa sözlə, Böyük partlayış kosmosdakı bir partlayış deyil, əksinə fəzanın genişlənməsi deməkdir. FLRW metrikası kütlə və enerjinin vahid paylanmasını nəzərdə tutduğuna görə, bu, kainatımıza yalnız böyük miqyasda aiddir — qalaktikamız kimi maddənin yerli konsentratları qravitasiya baxımından bağlıdır və kosmosun geniş miqyaslı genişlənməsini hiss etmir.

Horizontallar

Böyük partlayış fəza-zamanının əhəmiyyətli bir xüsusiyyəti hissəciklər üfüqünün olmasıdır. Kainatın yaşının sonlu və işıq sürətinin limitli olmasına görə keçmişdə baş vermiş bəzi hadisələrin işığı, ola bilsin ki, günümüzə qədər gəlib çatmayıb. Bu müşahidə oluna bilən ən uzaq obyetklərə, cisimlərə limit qoyur. Əksinə, kainat genişləndiyi və uzaq cisimlər daha sürətlə geri çəkildiyi üçün bu gün bizə gəlib çatan işıq heç vaxt daha uzaqda olan cisimlərə "qovuşa" bilməz. Hər hansısa bir üfüq növünün mövcudluğu kainatı təsvir edən FLRW modelinin təfərrüatları ilə bağlıdır.

Bizim keçmiş zamanlara söykənən kainat anlayışımız "keçmiş üfüq"ün (past horizon) olduğunu irəli sürür, baxmayaraq ki, təcrübədə kainatın ilk dövrlərinə aid fikirlərimizdə çox vaxt yanılmışıq. Əgər kainat sürətlə genişlənməyə davam edərsə, bununla yanaşı, gələcəkdə yeni bir üfüqün ortaya çıxacağı iddia edilir.

Xronoloji qrafik

Sinqulyarlıq

Keçmişdə kainatın ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə əsasən zamanla geriyə genişlənməsinin ekstrapolyasiyası hədsiz sıxlıq və temperaturu yaradır. Bu halda sinqulyarlıq ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin fizika qanunlarının adekvat təsviri olmadığını göstərir. Təkcə ümumi nisbiliyə əsaslanan modellər Plank erasından sonra təkliyə doğru ekstrapolyasiya edə bilməz.

Primordial sinqulyarlıq bəzən Böyük partlayış adlanır və ya onunla əlaqələndirilir. Bu termin kainatın daha əvvəlki ümumi isti, sıx fazası ilə də əlaqələndirilə bilər. Hər iki halda Böyük partlayış kainatın doğumu kimi hesab olunur. Çünki, Böyük partlayış, kainatın fizika qanunları ilə işlədiyi rejimi təsdiq edə biləcək başlanğıc nöqtəsidir. Tip Ia ifrat yeni ulduzdan istifadə edərək genişlənmənin ölçmələrinə və kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasına əsasən temperatur dəyişmələrinin və ya dalğalanmaların ölçülməsinə əsaslanaraq, bu hadisədən bu yana keçən vaxt, yəni, "kainatın yaşı" kimi tanınan vaxt 13.799 ± 0.021 milyard ildir. Bu yaşın əldə edilməsinə görə aparılan müstəqil ölçmələr kainatın xüsusuiyyətləri ilə bağlı ətraflı izah verən Lambda-CDM modelini dəstəkləyir.

Hal-hazırda kainatın sıxlığının çox olmasına baxmayaraq (qara dəliyin yaranması üçün tələb olunan sıxlıqdan daha çox), kainat yenidən qara dəliyə geri dönmədi. Bu, çox vaxt istifadə edilən hesablamaların və cazibə qüvvələrinin dağılma həddinin zamanla genişlənən kosmosa yox, adətən sabit ölçülü cisimlərə (ulduzlar kimi) şamil olunması ilə izah olunur.

İnflyasiya (kosmoloji) və baryogenez

Böyük partlayışın ən erkən dövrləri haqqında çoxlu fərziyyələr mövcuddur. Ən çox bilinən modellərdə kainatın homogen və izotropik olaraq çox yüksək enerji sıxlığı, temperaturtəzyiqlərlə doldurulmuş, daha sonra isə çox sürətlə genişlənərək və soyumuşdur. Genişlənməyə 10−37 saniyə qalmış bir fazalı keçid kosmik inflasiyaya səbəb oldu. Bu müddət ərzində kainat çox yüksək sürətlə böyüdü, Heyzenberqin qeyri-müəyyənlik prinsipi səbəbi ilə meydana gələn sıxlıq dalğalanmaları, sonradan kainatın geniş miqyaslı quruluşunu formalaşdıracaq toxumları gücləndirmişdir. Kosmik inflyasiya dayandıqdan sonra, kainat bütün digər elementar hissəciklər kimi bir kvark-qluon plazmasının yaranması üçün lazım olan temperaturu əldə edənə qədər isinməyə başladı. Temperatur o qədər yüksək idi ki, hissəciklərin təsadüfi hərəkətləri nisbi sürətdə idi və hər növ zərrəcik-antizərrəcik cütləri davamlı olaraq toqquşma şəraitində yaranıb və məhv edilmişdir. Bir anda baryogenez adlı bilinməyən reaksiya, barion nömrəsinin sabitliyini pozdu, kvarklarınleptonların antikvarka və antileptonlara nisbətdə (çox az — 30 milyonda bir hissənin) artmasına səbəb olur. Bu, hal-hazırda kainatda maddənin antimaddə üzərində üstünlük təşkil etməsi ilə nəticələndi.

Soyuma

 
Bütün infra şüalanmış göyün panoramik görünüşü Süd yolunun arxasındakı qalaktikaların necə yerləşdiyini ortaya qoyur. Qalaktikalar qırmızı yerdəyişmə tərəfindən rəngləriylə kodlanıb.

Kainatda sıxlığın azalması və temperaturun düşməsinə davam etdi, buna görə də hər bir hissəciyin enerjisi azalırdı. Simmetriya pozan faza keçidləri fizikanın təməl prinsiplərini və ibtidai hissəciklərin parametrlərini indiki formasına saldı. Təxminən 10−11 saniyədən sonra zərrəcik enerjisi hissəcik sürətləndiricilərində əldə edilə bilən enerji miqdarına qədər düşdüyünə görə "böyük şəkil" daha az spekulyativ olur. Təxminən 10−6-cı saniyədə kvarklarqlüonlar birləşərək protonneytron kimi baryonları meydana gətirdilər. Antikvarklara nisbətən kvarkların çox olması, baryonların antibaryonlara nisbətən daha sürətlə artmasına səbəb oldu. Bir müddətdən sonra temperatur yeni proton-antiproton cütlükləri (həmçinin neytronlar-antineytronlar) yaratmaq üçün kifayət qədər yüksək deyildi, buna görə də onlar kütləvi şəkildə məhv oldu. Orjinal proton və neytronların yalnız 1010-da biri qaldı. Onların antizərrəcikləri (antineytron və antiproton) isə məhv oldu. Bənzər proses 1 saniyə sonra elektronpozitron üçün baş verdi. Bu qırılmalardan sonra qalan proton, neytron və elektron artıq nisbi olaraq hərəkət etmədilər və kainatın enerji sıxlığına daha çox fotonlar hakim idi.

Genişlənməyə bir neçə dəqiqə qalmış, temperatur bir milyard kelvin və sıxlığı havanın sıxlığına yaxın olduqda, neytronlar protonlarla birləşərək kainatın deyteriumhelium nüvələrini Böyük partlayış nukleosintezi (BBN) adlanan bir prosesdə meydana gətirdilər. Hidrogen nüvələri kimi bəzi maddələrdə, protonların əksəriyyəti birləşməmiş qaldı.

Kainat soyuduqca, maddənin qalan kütləvi enerjisinin sıxlığı foton şüalanmasına nisbətdə üstünlük təşkil etdi. Təxminən 379.000 il sonra, elektron və nüvələr atomlara birləşdi (əsasən hidrogendə); bu səbəbdən radiasiya maddədən ayrıldı və kosmosda maneəsiz şəkildə hərəkətinə davam etdi. Bu relikt radiasiya Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması kimi tanınır. Biokimya 13,8 milyard il əvvəl, Kainatın cəmi 10–17 milyon yaşının olduğu dövrlərdə Böyük Partlayışdan biraz əvvəl yaranmış ola bilər.

Quruluşun formalaşması

 
Abell 2744 qalaktika çoxluğu
 
Alimlərə Böyük partdayışı başa düşməyə kömək edəcək məlumat toplayan VMAA (Vilkinson Mikrodalğa Anisotropiya Araşdırması) peykinin rəssam tərəfindən təsviri.

Uzun müddətdən sonra, sıx bölgələri bərabər paylanmış maddə cazibə ilə əlaqədar olaraq yaxınlıqdakı maddəni cəlb etdi və beləliklə, daha da böyüdü. Bunun nəticəsində qaz buludları, ulduzlar, qalaktikalar və bu gün müşahidə edilən digər astronomik quruluşlar meydana gəldi. Bu prosesin detalları kainatdakı maddənin miqdarından və növündən asılıdır. Maddənin mümkün olan dörd növü soyuq qaranlıq maddə, ilıq qaranlıq maddə, isti qaranlıq maddə və baryon maddələri kimi tanınır. Vilkinson Mikrodalğalı Anizotropiya Zondundan (WMAP) istifadə edilərək aparılan ölçmələrə əsasan əldə edilən məlumatlarə görə, qaranlıq maddənin soyuq olduğu güman edilən Lambda-CDM modelinə uyğun olduğu göstərilir və kainatın/maddənin enerjisinin təxminən 23%-ni, baryonik maddənin isə 4,6%-ni təşkil etdiyi təxmin edilir.

Kosmik sürətlənmə

Tip Ia ifrat yeni ulduzKosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasına əsasən əldə edilən dəlillər kainatın qaranlıq enerji kimi tanınan və bütün kosmosu əhatə edən sirli bir enerji formasına hakim olduğunu göstərir. Müşahidələr bugünkü kainatın ümumi enerji sıxlığının 73%-nin qaranlıq enerji formasında olduğunu göstərir. Ehtimal olunur ki, kainat özünün erkən dövrlərində daha çox qaranlıq enerji ilə əhatə olunmuşdur. Lakin, daha az boşluq və hər şey bir-birinə daha yaxın olduqda, cazibə qüvvəsi üstünlük təşkil edir və yavaş-yavaş genişlənməyə maneə olurdu. Lakin nəticədə, milyardlarla illik genişlənmədən sonra böyüyən qaranlıq enerjisı kainatın genişlənməsinin yavaş-yavaş sürətlənməsinə səbəb oldu.

Qaranlıq enerji ən sadə tərtibini ümumi nisbiliyin Eynşteyn sahə tənliklərindəki kosmoloji sabit formasından götürür. Lakin, onun tərkibi və mexanizmi hələ də məlum deyil. Ümumiyyətlə, hissəciklər fizikasının standart modeli ilə münasibət tənliklərinin detalları həm müşahidə, həm də nəzəri cəhətdən araşdırılmağa davam edir.

Kosmik inflyasiya dövründən sonrakı bütün bu kosmik təkamülü təsvir etmək və modelləşdirmək üçün kvant mexanikasının və ümumi nisbiliyin detallarından istifadə edən, kosmologiyanın ΛCDM modelindən istifadə oluna bilər. Hərəkəti təxminən 10−15 saniyədən əvvəl təsvir edən hər hansısa dəstəklənən modellər və ya birbaşa eksperimental müşahidələr yoxdur. Görünür ki, bu maneəni keçmək üçün yeni bir kvant cazibə nəzəriyyəsi lazımdır. Kainat tarixindəki bu erkən dövrləri anlamaq hazırda fizikada ən böyük həll edilməmiş problemlərdən biri olaraq göstərilir.

Tarix

Etimologiya

İngilis astronomu Fred Hoyl, 1949-cu ilin mart ayında BBC Radiosundakı bir söhbəti zamanı "Big Bang" ifadəsini işlədir: "Bu nəzəriyyələr kainatdakı bütün maddələrin, zərrəciklərin uzaq keçmişdəki böyük bir partlayışda yarandığı fərziyyəsinə əsaslanırdı.

Alternativ sabit vəziyyət kosmoloji modelini dəstəkləyən Hoyl bunu alçatmaq niyəti ilə eləməsə də, Hoyl açıq bir şəkildə bunu rədd etmiş və bunun sadəcə iki model arasındakı fərqi göstərmək üçün valehedici bir üslub olduğunu demişdir.

İnkişafı

 
XDF ölçüsü Ayın ölçüsü ilə müqayisə edilib (XDF Ayın aşağısına yaxın sol tərəfində kiçik bir qutu içərisindədir). Bu fiqurda hərəsi milyardlarla ulduzdan ibarət olan bir neçə min qalaktika yerləşir.
 
XDF (2012) görünüşü — hər işıq ləkəsi bir qalaktikadır — onlardan bəzilərinin yaşı 13.2 milyarddır- kainatda 200 milyard qalaktikanın olduğu təxmin edilir.
 
XDF şəkli önplan müstəvisində tamamilə yetkin olan qalaktikaları göstərir — təqribən 5–9 milyard il əvvəl olan yetkin qalaktikalar — yeni ulduzlarla parlayan 9 milyard il əvvəlki protoqalaktikalar.

Böyük partlayış nəzəriyyəsi kainat quruluşunun müşahidələri və nəzəri mülahizələr nəticəsində inkişaf etmişdir. 1912-ci ildə Vesto Slayfer bir spiral nebulanın ilk dəfə Dopler effektini (spiral dumanlıq spiral qalaktikalar üçün köhnəlmiş termindir) ölçdü və demək olar ki, qısa müddətdə bütün bu dumanların Yerdən geri çəkildiyini kəşf etdi. O, bu hadisənin kosmoloji təsirlərini dərk etmədi və həmin dumanların Süd Yolumuzdan kənarda yerləşən "ada kainatları" olub-olmaması çox mübahisəli idi. On il sonra rus kosmoloq və riyaziyyatçısı Aleksandr Fridman Eynşteyn sahə tənliklərindən Kainatın Fridman modelini və tənliklərini əldə etdi. Bu zaman Albert Eynşteyn tərəfindən irəli sürülən statsionar kainat modelindən fərqli olaraq kainatın genişlənə biləcəyini göstərdi. 1924-cü ildə amerikalı astronom Edvin Habbl-ın ən yaxın spiral dumana qədər olan məsafəni ölçməsi bu sistemlərin həqiqətən də başqa qalaktikalar olduğunu göstərdi. 1927-ci ildə müstəqil olaraq Fridman tənliklərinin əldə olunması ilə belçikalı fizik Corc Lemetr, dumanın azalmasının kainatın genişlənməsi ilə əlaqədar olduğunu irəli sürdü.

Bundan əlavə olaraq, 1931-ci ildə Lemetr, kainatın genişlənməsi keçmişdə kainatın bütün kütlələrinin bir nöqtədə (zamanməkan anlayışlarının meydana gəldiyi ibtidai atom) cəmləndiyi müddətə qədər olan dövrlərdə kainatın daha kiçik olduğunu ifadə edir. 1924-cü ildən başlayaraq, Habbl böyük səylərlə Mount Uilson Rəsədxanasında 100 düymlük (2,5 m) Hooker teleskopundan istifadə edərək kosmik məsafə nərdivanın qabaqcılığını və bir sıra məsafə təyinedicilərinin seriyalarını inkişaf etdirdi. Bu qırmızı yerdəyişmələri (artıq Slayfer tərəfindən ölçülmüşdü), qalaktikalara qədər olan məsafələri təxmin etməyə imkan verdi. 1929-cu ildə Habbl, hazırda Habbl qanunu olaraq bilinən məsafə və tənəzzül sürəti arasındakı korrelyasiyanı kəşf etdi. Lemetr kosmoloji prinsipi irəli sürməklə bunun gözlənildiyini göstərmişdi.

1920–1930-cu illərdə, demək olar ki, hər bir böyük kosmoloq "əbədi sabit kainat" modelinə üstünlük verdi. Bir çox alimlər Böyük partlayış nəzəriyyəsində ifadə edilən zamanın başlanğıcı anlayışının fizikaya dini baxışlar gətirməsindən şikayət edirdi. Bu etiraz daha sonradan sabit vəziyyət nəzəriyyəsinin tərəfdarları tərəfindən təkrarlandı. Bu fikirlər Böyük partlayış nəzəriyyəsinin yaradıcısı kimi hesab olunan Lemetrın romalı katolik rahib olması ilə daha da gücləndi. Artur Eddinqton kainatın bir başlanğıc tarixinin olmaması, materiyanınmaddənin əbədi var olması barəsində Aristotel ilə həmfikir idi. Kainatın başlanğıc tarixi məfhumu ona gülməli gəlirdi. Lemetr isə bununla razılaşmırdı:

  Dünya tək bir kvantla başlamış olsa idi, məkan və zaman anlayışları ümumiyyətlə başlanğıcda heç bir məna daşımazdı; məkan və zaman anlayışları yalnız ilk kvant kifayət miqdarda kvantlara bölündükdə məntiqli bir məna verməyə başlaya bilər. Bu təklif düzgündürsə, dünyanın başlanğıcı məkan və zamanın başlanmasından bir az əvvəl baş verib.

 

1930-cu illərdə, Habblın müşahidələrini, Milne modelini, tsiklik kainat modelini və Fris Svikkinin yorğun işıq hipotezini izah etmək üçün qeyri-standart kosmologiya kimi bir çox idealar təklif edildi.

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra iki fərqli ehtimal ortaya çıxdı. Biri Fred Hoylun kainatın genişləndikcə yeni maddənin yaranacağı sabit vəziyyət modeli idi. Bu modeldə istənilən anda kainatın ölçüləri eynidir. Digəri isə Ralf Alfer və Robert Hermanın köməyi ilə Böyük partlayış nukleosintezini təqdim edən və kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasını təxmin edən Corc Qamou tərəfindən dəstəklənən və inkişaf etdirilən Lemetrin Böyük partlayış nəzəriyyəsi idi. Qəribədir ki, 1949-cu ilin mart ayında BBC-dəki radio yayım zamanı Lemetrin bu nəzəriyyəsini "Böyük Partlayış" olaraq adlandıran məhz Hoyl idi. Bir müddət alimlər bu iki nəzəriyyəyə görə iki yerə bölündü. Nəhayət, müşahidə dəlillərinə əsasən Böyük Partlayış nəzəriyyəsi sabit vəziyyət modelindən üstün olmağa başladı. 1964-cü ildə kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasının kəşfi və təsdiqlənməsi Böyük partlayış nəzəriyyəsini kainatın mənşəyi və təkamülü haqqında ən yaxşı nəzəriyyə kimi tanınmasını təmin etdi. Böyük partlayış kontekstində, kosmologiya sahəsində mövcud işlərin çoxuna qalaktikaların necə meydana gəldiyini anlamaq, əvvəlki dövrlərdə kainatın fizikasını dərk etmək və müşahidələri əsas nəzəriyyə ilə uzlaşdırmaq daxildir.

1968–1970-ci illərdə Rocer Penrouz, Stiven Hokinq və Corc Ellis Böyük partlayış nisbi modellərinin zəruri şərtlərindən birinin riyazi sinqulyarlar olduğunu göstərdikləri yazılarını nəşr etdilər. daha sonralar, 1970-ci illərdən 1990-cı illərə qədər kosmoloqlar Böyük partlayış ilə əlaqəli olaraq kainatının xüsusiyyətlərini səciyyələndirmək və ortaya çıxan problemlərin həlli üzərində çalışdılar. 1981-ci ildə Alan Qut "İnflyasiya" adlandırdığı kainatın sürətlə genişlənmə dövrünün başlaması ilə bağlı ortaya çıxan müəyyən nəzəri problemlərin həlli istiqamətində bir sıra işlər gördü. Bununla yanaşı, bu onilliklər ərzində Habbl sabitinin dəqiq dəyərləri və kainatın maddə sıxlığı (qaranlıq enerjinin kəşfinə qədər kainatın taleyi üçün əsas proqnozçu hesab olunurdu) haqqındakı suallar kosmologiyada müzakirə və fikir ayrılıqlarına səbəb oldu.

1990-cı illərin ortalarında yaşı təqribən 15 milyard olaraq təxmin edilən bəzi kürəşəkilli klasterlərin müşahidələri ortaya çıxdı ki, bu da kainatın hazırkı yaşı (13.8 milyard) ilə ziddiyyət təşkil edir. Yeni kompüter simulasiyaları (ulduz küləkləri səbəbi ilə kütləvi itkinin təsirlərini əhatə edən) qlobal klasterlərin yaşının daha az olduğunu göstərdiyində bu məsələ həll edildi. Klasterlərin yaşının necə ölçüldüyü hələ də tam olaraq bilinməsə də, kainatdakı ən qədim cisimlərdən biri kimi kosmologiyanı da maraqlandırır.

1990-cı illərin sonlarından bəri teleskop texnologiyasındakı irəliləyişlər, eləcə də KOBE, Habbl kosmik teleskopu və WMAP kimi peyklərdən əldə edilən məlumatların təhlili nəticəsində Böyük Partlayış kosmologiyasında ciddi irəliləyiş əldə edilmişdir.

Müşahidə dəlilləri

"Böyük partlayış şəkli ümumi xüsusiyyətlərində etibarsız olduğunu təsdiqlənmək üçün hər sahədəki məlumatlara çox möhkəm əsaslandırılmışdır."

Laurens Krauz

Habbl qanununa əsasən kainatın genişlənməsi (qalaktikaların qırmızı yerdəyişmələrinin də göstərdiyi kimi), kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasının kəşfi və ölçülməsi, Böyük partlayış nukleosintezinin meydana gətirdiyi işıq elementlərinin çoxluğu nəzəriyyənin etibarlılığının ən başlıca müşahidə dəlillərindən hesab olunur. Ən yeni sübutlara qalaktikanın formalaşması və təkamülü, genişmiqyaslı kosmik strukturların bölünməsi daxildir. Bunlara bəzən Böyük partlayış nəzəriyyəsinin "dörd sütunu" deyilir.

Böyük partlayışın dəqiq müasir modelləri Yerdə aparılan laboratoriya təcrübələrində müşahidə olunmayan və ya hissəciklər fizikasının standart modelinə daxil olmayan müxtəlif ekzotik fiziki hadisələrə müraciət edir. Bu xüsusiyyətlərinə görə, qaranlıq maddə hal-hazırda ən aktiv laboratoriya tədqiqatlarının subyektidir. Digər problemlərə isə cuspy halo problemi və soyuq qaranlıq maddənin cırtdan qalaktika problemi daxildir. Kosmologiyada alimlər üçün böyük maraq doğuran sahələrdən biri də qaranlıq enerjidir. Ancaq, qaranlıq enerjinin birbaşa aşkarlanmasının mümkün olub-olmadığı məlum deyil. Belə olduğu halda kosmik inflyasiya və baryogenez Böyük Partlayış modellərinin daha spekulyativ xüsusiyyətləri olaraq qalır. Bu cür hadisələr üçün etibarlı kəmiyyət izahları hələ də axtarılır. Bunlar hal-hazırda fizikanın həll olunmamış problemləridir.

Kosmosun genişlənməsi və Habbl qanunu

Uzaq qalaktikalar və kvazarların müşahidələri bu cisimlərin qalaktik qırmızı yerdəyişmələr olduğunu göstərir: onlardan yayılan işıq daha uzun dalğa uzunluğuna keçmişdir. Bunu bir cismin tezlik spektrini götürmək və işıqla qarşılıqlı təsirdə olan kimyəvi elementlərin atomlarına uyğun gələn emissiya və ya absorbsiya xətlərinin spektroskopik nümunəsinə uyğunlaşdırmaqla görmək olar. Bu qırmızı yerdəyişmələr eyni dərəcədə izotropik olub, bütün istiqamətlərdə müşahidə olunan obyektlər arasında bərabər paylanır. Əgər qırmızı yerdəyişmə Dopler yerdəyişməsi kimi şərh olunarsa, cismin tənəzzül sürəti hesablana bilər. Bəzi qalaktikalar üçün məsafələri kosmik məsafə nərdivanı vasitəsilə təxmin etmək mümkündür. Tənəzzül sürətləri bu məsafələrə qarşı çəkildikdə, Habbl qanunu olaraq tanınan xətti bir əlaqə müşahidə olunur:   Burada

  •   qalaktikanın və ya başqa bir uzaq cismin tənəzzül sürəti,
  •   cismin hərəkət sürəti
  •   WMAP tərəfindən km/s/Mpc olaraq hesablanan Habbl sabitidir.

Habbl qanununun iki mümkün izahı var. Ya biz qalaktikalar partlayışının mərkəzindəyik (Kopernik prinsipinə görə bu mümkün deyil), ya da kainat hər yerdə eyni dərəcədə genişlənir. Bu universal genişlənmə Habbl 1929-cu ildəki analiz və müşahidələrini etməzdən öncə, ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə əsasən 1922-ci ildə Fridmann və 1927-ci ildə Lemetr tərəfindən təxmin olundu və Fridmann, Lemetr, Robertson və Uolker tərəfindən inkişaf etdirilən Böyük Partlayış nəzəriyyəsinin təməli olaraq qalır.

Nəzəriyyə   əlaqəsinin hər zaman saxlanmasını tələb edir. Burada   — müşaiyət məsafəsi, v — tənəzzül sürətidir və kainat genişləndikcə  ,    dəyişir (buna görə də, hal-hazırkı Habbl "sabiti"ni göstərmək üçün   yazırıq). Müşahidə olunan kainatın ölçüsündən daha kiçik məsafələr üçün Habbl yerdəyişməsi tənəzzül sürətinə uyğun gələn Dopler dəyişməsi olaraq düşünülə bilər. Buna baxmayaraq, qırmızı yerdəyişmə əsl Dopler yerdəyişməsi deyil, daha çox işığın yayıldığı vaxtla aşkar edildiyi vaxt arasında kainatın genişlənməsinin nəticəsidir.

Məkanın metrik genişlənmədən keçməsi Habbl qanunu ilə birgə, başqa heç bir izahı olmayan, kosmoloji prinsipin və Kopernik prinsipinin birbaşa müşahidə dəlilləri vasitəsilə göstərilir. Astronomik qırmızı yerdəyişmələr həddən artıq izotrop və homogendir. Kainatın bütün istiqamətlərdə eyni göründüyünü vurğulayan kosmoloji prinsipi və bir çox başqa sübutları dəstəkləyir. Əgər qırmızı yerdəyişmələr bizdən uzaq olan bir mərkəzdə baş verən partlayışın nəticəsi olsa idi, onlar fərqli istiqamətlərdə bu qədər oxşar olmazdı.

2000-ci ildə kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasının uzaq astrofiziki sistemlərin dinamikasına təsirinin ölçülməsi Kopernik prinsipini, yəni kosmik miqyasda Yerin mərkəzi vəziyyətdə olmadığını sübut etdi. Əvvəllər Böyük Partlayışdan gələn radiasiya bütün kainatda daha isti idi. Kosmik mikrodalğa arxa planının milyardlarla il ərzində eyni dərəcədə soyuması yalnız kainat metrik şəkildə genişlənirsə və bizim partlayışın vahid mərkəzinə yaxın olma ehtimalımızı inkar edirsə, izah oluna bilər.

Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması

 
KOBE peykində FİRAS aləti tərəfindən ölçülən kosmik mikrodalğa arxa plan spekturumu təbiətdə ən dəqiq ölçülən qara cisim sepktrumudur. Data nöqtələri və yanlış sütunlar qrafikdə nəzəri əyrilərlə gizlədilib.

1964-cü ildə Arno Penzias və Robert Uilson təsadüfən mikrodalğalı zolaqda çoxistiqamətli bir siqnal, kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasını kəşf etdilər. Onların kəşfi Alfer, Herman və Qamounun təxminən 1950-ci ildə Böyük Partlayışla bağlı proqnozlarını təsdiqləyən əhəmiyyətli bir sübut idi. 1970-ci illər ərzində radiasiyanın bütün istiqamətlərdə qara maddə spektrinə hardasa uyğun olduğu aşkar edildi; bu spektr kainatın genişlənməsi ilə dəyişdirildi və bu gün təxminən 2.725 K-a uyğun gəlir. Bu sübut, mübahisəni Böyük Partlayış modelinin dəstəkçilərinin lehinə dəyişdi, Penzias və Uilson 1978-ci ildə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görüldü.

Kosmik mikrodalğa arxa plan emissiyasına uyğun gələn son səpilmə səthi rekombinasiyadan qısa müddət sonra, neytral hidrogen sabit hala gəldikdə ortaya çıxır. Bundan əvvəl, kainat fotonların sərbəst hissəciklərdən sürətli şəkildə səpələndiyi isti, sıx foton-bariyon plazma dənizindən ibarət idi. Təxminən 372 ± 14 kyr’da pik həddə çatanda, fotonun orta sərbəst yolu bu günə çatacaq qədər uzanır və kainat şəffaflaşır.

 
Kosmik mikrodalğa arxa plan radiasiyasının 9 illik VMAA şəkli. Radiasiya təxminən 100 000-də bir hissəyə izotropikdir.

1989-cu ildə NASA iki böyük irəliləyiş əldə edən KOBE-ni işə saldı: 1990-cı ildə yüksək dəqiqliyə malik spektr ölçmələri kosmik mikrodalğa arxa planının tezlik spektrinin 104-də 1 hissə səviyyəsində, demək olar heç bir ayrılmanın olmadığı mükəmməl bir qara cisim olduğunu göstərdi və sabit temperaturun 2.726 K olduğunu ölçdü (son ölçmələr bu rəqəmi bir qədər aşağı — 2.7255 K-ə salmışdır); sonra 1992-ci ildə, sonrakı KOBE ölçmələri səma boyunca kosmik mikrodalğa arxa plan temperaturunda, 105-də təxminən 1 hissə səviyyəsində olan kiçik dalğalanmalar (anizotropiyalar) aşkar etdi. Con Mater və Corc Smut bu nəticələrdəki səylərinə görə 2006-cı ildə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görüldü.

Sonrakı on il ərzində kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması anizotropiyaları şar eksperimenti də daxil olmaqla bir çox yerüstü eksperimentlər vasitəsi ilə daha da dərindən araşdırıldı. 2000–2001-ci illərdə başda BOOMERanG olmaqla, bir neçə eksperiment anizotropiyaların tipik bucaq ölçüsünü (göydəki ölçü) ölçməklə kainatın formasının düz olduğu kəşf etdi.

2003-cü ilin əvvəlində o vaxta görə bəzi kosmoloji prinsiplər üçün ən dəqiq dəyərlərini təklif edən Vilkinson Mikrodalğalı Anizotropiya Zondunun ilk nəticələri açıqlandı. Nəticələr bir neçə spesifik kosmik inflyasiya modelini təkzib etdi, lakin ümumilikdə inflyasiya nəzəriyyəsinə uyğun gəlirdi. Plank kosmik zondu 2009-cu ilin may ayında fəaliyyətə başladı. Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması ilə bağlı digər yerüstü və şar təcrübələri isə davam etməkdədir.

Primordial elementlərin çoxluğu

Böyük Partlayış modelindən istifadə edərək, helium-4, helium-3, deyteriumlitium-7-nin kainatdakı konsentrasiyasını adi hidrogenin miqdarına nisbət olaraq hesablamaq mümkündür. Nisbi çoxluq bir parametrdən, fotonun bariyonlara nisbətindən asılıdır. Bu dəyər kosmik mikrodalğa arxa plan dalğalanmalarının ətraflı quruluşundan asılı olmayaraq hesablana bilər. Proqnozlaşdırılan nisbətlər (kütləyə görə, say görə yox)   üçün təxminən 0,25,   üçün təxminən 10−3,   üçün təxminən 10−4  üçün təxminən 10−9-dur.

Ölçülən çoxluqlar hamısı ən azından bariyon-foton nisbətinin vahid dəyərindən təxmin olunanlara demək olar uyğundur. Bu uzlaşma deyterium üçün mükəmməl, 4H üçün yaxın olsa da, təzadlı, Li7 üçün isə iki faktora görə fərqlidir (bu anomaliya kosmoloji litium problemi olaraq tanınır); son iki vəziyyətdə önəmli sistematik qeyri-müəyyənliklər var. Buna baxmayaraq, Böyük Partlayış nukleosintezi tərəfindən proqnozlaşdırılan element bolluqları ilə ümumi uyğunluq Böyük Partlayış üçün tutarlı sübutdur, çünki nəzəriyyə işıq elementlərinin nisbi çoxluğunun məlum olan yeganə izahıdır və Böyük Partlayışın 20–30%-li heliumdan daha az və ya daha çoxunu meydana gətirməsini "tənzimləmək", demək olar ki, mümkünsüzdür. Həqiqətən də, məsələn, gənc kainatda (məsələn, ulduz formalaşmasından əvvəl, ulduz nukleosintez məhsullarının olmadığı materiyanın araşdırılaraq müəyyənləşdirildiyi kimi) Böyük Partlayışdan başqa sabit nisbətdə deyteriumdan çox helium və ya  -dən daha çox deyterium olmalı olduğunu göstərən heç bir əyani sübut yoxdur.

Qalaktik təkamül və bölünmə

Qalaktikaların və kvazarların morfologiyası və bölünməsinin təfərrüatlı müşahidələri Böyük Partlayış nəzəriyyəsinin hazırki halı ilə uyğunluq təşkil edir. Müşahidələrin və nəzəriyyənin kombinasiyası iddia edir ki, ilk kvazar və qalaktikalar Böyük Partlayışdan təxminən bir milyard il sonra əmələ gəlmiş, o vaxtdan bəri qalaktik klasterlər və superklasterlər kimi daha böyük strukturlar formalaşmaqdadır.

Ulduzların nüfusu yaşlanmaqda və inkişaf etməkdədir, ona görə də, uzaq qalaktikalar (erkən kainatda olduğu kimi) yanaşı qalaktikalardan çox fərqli görünür (daha sonrakı halı müşahidə olunmuşdur). Bundan əlavə, nisbətən yaxın vaxtlarda əmələ gələn qalaktikalar oxşar məsafədə olan, lakin Böyük Partlayışdan qısa bir müddət sonra yaranan qalaktikalardan gözəçarpan dərəcədə fərqlənir. Bu müşahidələr sabit vəziyyət modelinə qarşı əsaslı dəlillərdir. Ulduz formalaşmasının, qalaktika və kvazar bölünmələrinin və daha böyük strukturların müşahidələri kainatdakı struktur formalaşması ilə bağlı Böyük Partlayış simulyasiyalarına uyğundur və nəzəriyyənin təfərrüatlarını tamamlamağa kömək edir.

Primordial qaz buludları

 
BİCEP2 teleskobunun fokus müstəvisi mikroskop altında — CMB-dəki qütbləşməni araşdırmaq üçün istifad edilir.,

2011-ci ildə astronomlar uzaq kvazarların spektrlərindəki absorbsiya xətlərini analiz edərək, saf primordial qaz buludları olduğuna inandıqlarını şeyi aşkar etdilər. Bu kəşfdən əvvəl bütün digər astronomik cisimlərdə ulduzlarda əmələ gələn ağır elementlərin olduğu müşahidə edilmişdir. Bu iki qaz buludunun tərkibində hidrogen və deyteriumdan daha ağır element yoxdur. Qaz buludlarında ağır elementlər olmadığından, onlar çox güman ki, Böyük Partlayışdan sonrakı ilk dəqiqələrdə, Böyük Partlayış nukleosintezi zamanı meydana gəlmişdir.

Digər sübutlar

Habbl genişlənməsindən və kosmik mikrodalğa arxa planından hesabladığı kimi, kainatın yaşı həm ulduz təkamülü nəzəriyyəsini kürəformalı klasterlərə tətbiq edən, həm də individual 2-ci nüfus ulduzların radiometrik tarixləndirilməsi ilə ölçülən ən qədim ulduzların yaşlarından istifadə edən digər hesablamalarla yaxşı uzlaşır.

Keçmişdə kosmik mikrodalğa arxa plan istiliyinin daha yüksək olması ilə bağlı proqnoza qırmızı yerdəyişmələrdəki qaz buludlarının çox aşağı temperaturlu absorbsiya xətlərinin müşahidələri ilə təcrübi şəkildə dəstək verilmişdir. Bu proqnoz, eyni zamanda, qalaktika klasterlərindəki Sunyaev-Zeldoviç effektinin amplitudasının qırmızı yerdəyişmədən asılı olmadığını göstərir. Müşahidələr bunun təxminən doğru olduğunu aşkarlayıb, amma bu təsir kosmik zamanla dəyişən klasterlərin xüsusiyyətlərindən asılıdır və dəqiq ölçmələr aparmağı çətinləşdirir.

Gələcək müşahidələr

Ola bilsin ki, gələcək qravitasiya-dalğa müşahidələri Böyük Partlayışdan sonra 1 saniyədən daha az bir müddətdə primordial qravitasiya-dalğalarını, erkən kainatın qalıntılarını təsbit edə biləcək.

Fizikada problemli məsələlər

Digər nəzəriyyələrdə olduğu kimi, Big Bang, yəni Böyük Partlayış nəzəriyyəsinin inkişafı nəticəsində bir sıra müəmmalı məsələlər və problemlər ortaya çıxdı. Bu sirlərin və problemlərin bəziləri həll olundu, bəziləri isə hələ də öz həll yolunu axtarır. Böyük partlayış modelindəki bəzi problemlərə təklif olunan həllər elə özləri başqa müəmmalı məsələlərin ortaya çıxmasına səbəb oldu. Məsələn, üfüq (horizontal) problemi, maqnetik qütb problemi və düzlük problemi ən çox inflyasiya nəzəriyyəsi ilə izah olunur, lakin inflyasiya kainatının təfərrüatları hələ də həll olunmur və nəzəriyyənin bəzi qurucuları da daxil olmaqla bir çoxları bunun sübut olunmadığını söyləyirlər. Aşağıda kosmoloqlar və astrofiziklər tərəfindən üzərində sıx araşdırma aparılan Böyük Partlayış nəzəriyyəsinin sirli tərəflərinin siyahısı verilmişdir.

Baryon asimmetriyası

Kainatın niyə antimaddədən daha önəmli olduğu hələ də başa düşülmür. Ümumiyyətlə, kainatın cavan və çox isti olduğu dövrdə, statistik tarazlıqda olduğu və bərabər miqdarda baryon və antibaryon saxladığı güman edilir. Ancaq müşahidələr, kainatın ən uzaq hissələri də daxil olmaqla tamamilə maddələrdən təşkil olunduğunu göstərir. Baryogenez adlı bir prosesin asimmetriyanı izah etdiyi güman edilir. Baryogenezin baş verməsi üçün Saxarov şərtlərinə əməl edilməlidir. Bunlar baryon sayının qorunmamasını, C-simmetriyasının və CP-simmetriyasının pozulması və kainatın termodinamik tarazlıqdan ayrılmasını tələb edir. Bütün bu şərtlər Standart Modeldə baş verir, lakin cari baryon asimmetriyasını izah etmək üçün əldə edilən nəticələr kifayət qədər güclü deyil.

Qaranlıq enerji

 
Qrafik kainatı təşkil edən müxtəlik komponentlərin nisbətlərini göstərir — təxminən 95%-i qara maddə və qara enerjidir.

İfrat yeni ulduz üçün qırmızı yerdəyişmələrinin ölçülməsi göstərir ki, kainat təqribən indiki yaşının yarısı qədər olduğu dövrlərdən etibarən sürətlə genişlənir. Bu sürətlənməni izah etmək üçün ümumi nisbilik nəzəriyyəsi kainatdakı enerjinin böyük hissəsinin "qaranlıq enerji" adlanan böyük mənfi təzyiqə malik bir komponentdən ibarət olduğunu iddia edir.

Qaranlıq enerji mücərrəd olsa da, bir çox problemləri həll edir. Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasının ölçmələri göstərir ki, kainat demək olar ki, fəzada düzdür və buna görə də ümumi nisbiliyə görə kainat demək olar ki, kritik kütlə/enerji sıxlığına sahib olmalıdır. Bununla birlikdə, kainatın kütləvi sıxlığının cazibə qüvvəsindən ölçülməsi mümkündür və müəyyən edilmişdir ki, kritik sıxlıq sadəcə 30%-dir. Nəzəriyyə, qaranlıq enerjinin adi şəkildə yığılmadığını irəli sürdüyünə görə, çatışmayan enerji sıxlığının ən yaxşı izahıdır.

Qaranlıq enerji, eyni zamanda, cazibə linzalarının tezliyindən və genişmiqyaslı quruluşun xarakterik nümunəsindən kosmik xətkeş kimi istifadə etməklə kainatın ümumi əyriliyinin iki həndəsi ölçməsini izah etməyə kömək edir.

Mənfi təzyiqin vakuum enerjisinin bir xüsusiyyəti olduğuna inanılır, ancaq qaranlıq enerjinin dəqiq təbiəti və varlığı Böyük Partlayışın ən böyük müəmmalı məsələlərindən biri olaraq qalır. 2008-ci ildə WMAP qrupunun nəticələri 73% qaranlıq enerji, 23% qaranlıq maddə, 4,6% normal maddə və 1%-dən az neytrinlərdən ibarət bir kainatın var olduğunu göstərir. Nəzəriyyəyə görə, maddənin enerji sıxlığı kainatın genişlənməsi ilə azalır, lakin qaranlıq enerji sıxlığı sabit qalır (demək olar ki). Buna görə maddə, keçmiş dövrdə kainatın ümumi enerjisinin indikindən daha çoxunu təşkil edirdi, lakin qaranlıq enerji getdikcə daha çox dominant hala gəldiyindən, maddənin uzaq gələcəkdə fraksiya qatqısı azalacaq.

Kainatın qaranlıq enerji komponenti, eyni zamanda, daha eqzotik şəffaf formalara və ya digər dəyişdirilmiş cazibə sxemlərinə genişləndirilərək Eynşteynin kosmoloji sabitliyi də daxil olmaqla müxtəlif rəqib nəzəriyyələrdən istifadə edən nəzəriyyəçilər tərəfindən izah edildi. Bəzən "fizikada ən utandırıcı problem" olaraq adlandırılan kosmoloji sabitlik problemi, qaranlıq enerjinin ölçülmüş enerji sıxlığı və Plank vahidlərindən proqnozlaşdırılan problem arasındakı aydın fərqdən qaynaqlanır.

Qaranlıq maddə

1970–1980-ci illər ərzində aparılan müxtəlif müşahidələr kainatda qalaktikalar içərisində və aralarında cazibə qüvvələrinin gücünü izah etmək üçün kifayət qədər görünən material olmadığını göstərdi. Buna görə də kainatdakı maddənin 90%-i işıq yaymayan və ya normal baryonik maddə ilə qarşılıqlı təsirdə olmayan qaranlıq maddə olduğu qənaətinə gəlindi. Bundan əlavə, kainatın əsasən normal maddədən təşkil olduğuna dair fərziyyəsi müşahidələrlə uyğunlaşmaya proqnozlara səbəb oldu. Xüsusilə, bu gün kainat qaranlıq maddə olmadan daha az deyterium saxlayır. Qaranlıq maddə həmişə mübahisəli olsa da, bir neçə müşahidə varlığını təsdiq edir: SPK-dəki anizotropiyalar, qalaktikanın çoxluq sürət bölgüsü, geniş miqyaslı struktur paylaşımı, qravitasiya lensləri tədqiqatları və qalaktika çoxluqlarının rentgen ölçmələri.

Qaranlıq maddənin varlığı üçün dolayı sübutlardan biri digər maddələrə cazibə təsirinə bağlıdır, çünki laboratoriyalarda qaranlıq maddə hissəcikləri müşahidə edilmir. Qaranlıq maddə üçün bir çox hissəciklər fizikası namizədi təklif edildi və onları birbaşa müəyyənləşdirmək üçün başladılan bəzi layihələr hələ də davam edir.

Bundan əlavə, soyuq qaranlıq maddə modeli ilə əlaqəli problemlər mövcuddur ki, bu da hazırda üstünlük verilən soyuq cırtdan qalaktikası problemi və "cuspy halo" problemini əhatə edir. Əvəzində Nyuton və Eynşteyn tərəfindən yaradılan cazibə qanunlarını dəyişdirməklə, külli miqdarda aşkarlanmayan maddələrin varlığını tələb etməyən alternativ nəzəriyyələr təklif edildi. Buna baxmayaraq, həmin nəzəriyyələrin heç biri bütün müşahidələri izah edən soyuq qaranlıq maddələrin mövcudluğu təklifi qədər uğurlu olmamışdır.

Üfüq problemi

Üfüq problemi, məlumatın işıqdan daha sürətli səyahət edə bilməməsindən irəli gəlir. Məhdud yaşa sahib kainatda bu, kosmosun əlaqədə olan hər hansı iki bölgəsini ayırmaq üçün sərhəd qoyur. Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasının müşahidə olunan izotropiyası bu baxımdan, problemlidir: əgər son parçalanma dövrünə qədər kainatda radiasiya və ya maddə hökmran olsa idi, onda hissəciklər üfüqü səmada təxminən 2 dərəcəyə uyğun gələrdi. Belə olduğu halda, daha böyük bölgələrin eyni temperaturda olmasına səbəb olacaq bir mexanizm olmayacaqdı.

Bu uyğunsuzluğun həlli, homogen və izotrop enerji sahəsinin kainatda çox erkən mərhələdə (bariogenezdən əvvəl) üstünlük təşkil etdiyi inflyasiya nəzəriyyəsi ilə təqdim olunur. İnflyasiya zamanı kainat sürətli genişlənməyə məruz qalır və hissəciklər üfüqü təxmin edildiyindən daha sürətlə genişlənir, beləliklə, hazırda müşahidə olunan kainatın əks tərəflərindəki bölgələr bir-birinin hissəciklər üfüqündə yerləşirlər. Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasının müşahidə olunan izotropiyası inflyasiya başlamazdan öncə daha böyük bir bölgənin əvvəllər əlaqəli olduğu faktından irəli gəlir.

Heyzenberqin qeyri-müəyyənlik prinsipi, inflyasiya mərhələsində kvant istilik dalğalanmalarının olacağını və bunun kosmik miqyasda genişlənəcəyini proqnozlaşdırır. Bu dalğalanmalar kainatda mövcud olan bütün quruluşların toxumu kimi fəaliyyət göstərir. İnflyasiya, ilkin dəyişkənliyin demək olar ki, sabit ölçülü və Qaus olduğunu proqnozlaşdırır, hansi ki, bu SPK ölçmələri ilə dəqiqliklə təsdiqlənir.

İnflyasiya baş verərsə, genişlənmə bölgələrimizin müşahidə edilə bilən üfüqümüzün xaricində böyük kosmik bölgələrə təsir edəcəkdi.

Klassik üfüq problemi ilə əlaqədar bir problem ortaya çıxır, çünki standart kosmoloji inflyasiya modellərinin əksəriyyətində elektrozəif simmetriyasının pozulmasından əvvəl inflyasiya yaxşı nəticələnirdi. Buna görə də, elektrozəif parçalanma bitdikdən sonra inflyasiya, müşahidə olunan kainatın uzaq hissələrində elektrozəif vakumda geniş miqyaslı kəsilmələrin qarşısını ala bilməməlidir.

Maqnetik tək qütb

Maqnetik qütb etirazı 1970-ci illərin sonlarında ortaya çıxdı. Böyük Birləşmiş nəzəriyyələri (GUTs) kosmosda maqnit qütbləri kimi meydana çıxacaq topoloji çatışmazlıqları proqnozlaşdırdı. Tək qütblərin olmadığını nəzərə alsaq, bu cismlər erkən isti kainatda səmərəli şəkildə ortaya çıxacaq və nəticədə daha yüksək sıxlığa səbəb olacaqdır. Bu problem, kosmik inflyasiya ilə həll olunur. Beləliklə, müşahidə olunan kainatın bütün nöqsanlarını aradan qaldırır, eyni şəkildə, həndəsi düzlüyə gətirib çıxarır.

Düzlük problemi

Düzlük problemi (antik dövr problemi olaraq da bilinir) FLRW ilə əlaqəli müşahidə problemidir. Kainat ümumi enerji sıxlığından asılı olaraq müsbət, mənfi və ya sıfır məkan əyriliyinə sahib ola bilər. Sıxlığı kritik sıxlıqdan aşağı olduqda əyrilik mənfi, çox olduqda müsbət olur. Kritik sıxlıqda isə sıfıra bərabərdir, hansi ki, bu vəziyyətdə boşluq, düzlük hesab edilir.

Problem ondadır ki, kritik sıxlıqdan istənilən kiçik ayrılma zaman keçdikcə böyüyür, buna baxmayaraq, hazırda kainat düzləşməyə çox yaxındır. Təbii bir zaman miqyasındakı Plank zamanının düzlükdən uzaqlaşma müddətinin 10−43 saniyə ola biləcəyini nəzərə alsaq, milyardlarla il sonra kainatın nə termiki ölümünə, nə də Böyük çöküş mərhələsinə çata bilməməsi izahat tələb edir. Nukleosintez zamanlarında kainatın sıxlığı öz kritik dəyərinin 1014 də bir hissəsini təşkil eləməli idi, yoxsa kainatın vəziyyəti indiki kimi olmazdı.

Kainatın sonu

 
Kainatın ümumi həndəsəsi Omeqa kosmoloji parametrinin 1-dən az, bərabər və ya daha böyük olub olmaması ilə müəyyən edilir. Yuxarıdan aşağıya göstərilənlər müsbət əyriliyi olan qapalı bir kainat, mənfi əyriliyi olan hiperbola şəkilli bir kainat və sıfır əyrilik ilə düz bir kainatdır.

Qaranlıq enerji müşahidə edilməzdən əvvəl kosmoloqlar kainatın gələcəyi haqqında iki ssenari nəzərdə tuturdular. Kainatın kütləvi sıxlığı kritik sıxlığı zamanla artacaq, kainat maksimum ölçüyə çatacaq və sonra dağılmağa başlayacaqdır. Yenidən sıxlaşacaq və istilik artacaq, nəticədə başlanğıc vəziyyətinə qayıdaraq, Böyük Çöküş yaranacaq.

Alternativ fərziyyə belə idi ki, kainatdakı sıxlıq kritik sıxlığa bərabər və ya daha az olarsa, genişlənmə daha yavaş olacaq, amma heç vaxt dayanmayacaq. Ulduz meydana gəlməsi hər qalaktikada ulduzlararası qazların yaranması ilə başa çatacaq; ağ cırtdanlar, neytron ulduzlar və qara dəliklər buraxaraq ulduzlar yanacaq. Aralarındakı toqquşmalar kütlənin daha böyük qara dəliklərdə toplanmasına səbəb olacaq. Kainatın orta temperaturu tədricən asimptotik olaraq mütləq sıfıra yaxınlaşacaq və Böyük Donma baş verəcək. Üstəlik, protonlar qeyri-sabit olarsa, bariyon maddə yox olaraq geridə yalnız radiasiya və qara dəliklər buraxacaqdır. Nəticədə qara dəliklər Hokinq radiasiyasını yayaraq buxarlanacaq. Kainatın istifadə olunmayan enerji miqdarı, heç bir nizamlı enerji formasının ayrıla bilmədiyi səviyyəyə qədər yüksələcək. Beləliklə də, Kainatın termiki ölümü senarisi gerçəkləşəcək.

Sürətlənən genişlənmənin müasir müşahidələri, hazırda görünən kainatın getdikcə hadisə üfüqündən kənara çıxacağını göstərir. Son nəticə isə məlum deyil. Kainatın ΛCDM modelində kosmoloji sabit şəklində qaranlıq enerji var. Bu nəzəriyyə göstərir ki, yalnız qravitasiya ilə bir-biriylə əlaqəli sistemlər, məsələn, qalaktikalar öz birliyini saxlayacaq və kainat genişləndikcə və soyuduqca onlar da termiki ölümə məruz qalacaqdır. Qaranlıq enerji haqqında məlumat verən nəzəriyyələrdən bir digəri, Fantom enerji nəzəriyyəsi son nəticədə qalaktikanın klasterləri, ulduzlar, planetlər, atomlar, nüvələr və maddələrin özlərinin də Böyük Rip adlanan genişlənmənin artması ilə parçalanacağı fikrini irəli sürür.

Yanılmalar

Böyük partlayış modeli ilə bağlı yayılmış yanlış təsəvvürlərdən biri də nəzəriyyənin kainatın mənşəyini tam izah etməsidir. Bununla birlikdə, Böyük partlayış modeli enerjinin, fəza-zamanın necə meydana gəldiyini deyil, daha çox kainatın ultra təzyiqli və yüksək temperaturlu ilkin vəziyyətindən necə indiki vəziyyətinə gəlməsini təsvir edir. Böyük partlayış prosesi haqqında böyük ölçülü materiya ilə müqayisə edərək təsəvvür yaratmaq düzgün deyil. "Big Bang" dövründə kainatın ölçüsü izah edilərkən, bütün kainatın deyil, müşahidə olunan kainatın ölçüsünə istinad edilir.

Habbl qanunu, Habbl məsafəsindən kənardakı qalaktikaların işıq sürətindən daha sürətlə uzaqlaşacağını proqnozlaşdırır. Bununla birlikdə, xüsusi nisbiilik kosmosdakı hərəkət xaricində tətbiq edilmir. Habbl qanunu kosmosda deyil, kosmosun genişlənməsi nəticəsində yaranan sürəti təsvir edir.

Astronomlar tez-tez kosmoloji qırmızı yerdəyişmələrə Dopler dəyişməsi kimi yanaşırlar. Bu da anlaşılmazlığa səbəb olur. Bənzər olsa da, kosmoloji qırmızı yerdəyişmələr şərti olaraq alınan Dopler qırmızı yerdəyişmələri ilə eyni deyil, çünki Dopler qırmızı yerdəyişmələin əsas törəmələrinin əksəriyyəti kainatın genişlənməsinə uyğun gəlmir. Kosmoloji qırmızı yerdəyişmələrin düzgün törəməsi ümumi nisbiliyin istifadəsini tələb edir. Daha sadə Dopler effekti arqumentlərindən istifadə etməklə yaxın qalaktikalar üçün də, demək olar ki, eyni nəticələr alınır. Ən sadə Dopler qırmızı yerdəyişmələrinin hərəkətlərinə əsaslanaraq uzaq qalaktikaların qırmızı yerdəyişmələrinin dəyərləndirməsini etmək isə qarışıqlığa səbəb ola bilər.

Böyük Partlayışdan əvvəlki mücərrəd kosmologiya

Böyük Partlayış, kainatın təkamülünü insan qabiliyyəti ilə təkrarlanmayacaq dərəcədə intensivlik və temperaturla izah edir, buna görə ən ekstremal şərtlərə və ən erkən dövrlərə qədər olan təxminlər daha çox abstrakdır. Lemetr bu ilkin vəziyyəti "ibtidai atom", Gamou isə "ylem" (kainatın ibtidai maddəsi) adlandırmışdır. Kainatın ilkin vəziyyəti və necə yaranması hələ də sual olaraq qalır, lakin Böyük partlayış modeli onun bəzi xüsusiyyətlərini izah edir. Məsələn, müəyyən təbii qanunlar çox güman ki, təsadüfi yaranmışdır, lakin inflyasiya nümunələrinin göstərdiyi kimi bunların bəzi birləşmələri daha çox ağlabatandır. İstənilən halda, müşahidələr göstərir ki, kainat düz olmağa uyğundur, bu da cazibə potensialı enerjisi və əlavə enerji tələb etməyən digər formalar arasında tarazlıq deməkdir. Erkən kainatdakı kvant dalğalanmaları maddənin sıx bölgələrinin (məsələn, superklastlar) meydana gəlməsinə şərait yarada bilər. Nəticə olaraq, klassik ümumi nisbilik tənlikləri üzərində qurulan Böyük partlayış nəzəriyyəsi kosmik zamanın mənşəyində bənzərsizdir və belə sonsuz enerji sıxlığı fiziki olaraq mümkünsüz ola bilər. Son vaxtlarda anlaşılmışdır ki, ümumi nisbilik və kvant mexanikasının fiziki nəzəriyyələri Plank dövründən əvvələ tətbiq oluna bilməz, bunun düzəldilməsi isə kvant cazibə qüvvəsi üzərində işlərin daha doğru şəkildə inkişaf etdirilməsini tələb edir. Bəzi kvant cazibə əməliyyatları, məsələn, Vhiler-Devit tənliyi göstərir ki, elə zamanın özü sonradan ortaya çıxan bir məfhum ola bilər. Beləliklə, fizikada Böyük Partlayışdan əvvəl vaxt anlayışı olmadığı qənaətinə gəlmək olar.

İlk kainatın isti-sıx bir vəziyyətindən əvvəl nəyin mövcud olduğu, niyə və necə meydana gəldiyi və ya bu kimi sualların məna verib-verməməsi bilinməsə də, "kosmoqoniya" mövzusunda bu məsələ haqqında təxminlər çoxdur.

Bu çərçivədə, hər birində sınanmamış fərziyyələr olan bəzi mücərrəd təkliflər bunlardır:

  • Hartle-Hokinq limitsiz şərti də daxil olmaqla, kosmik vaxtın tamamilə məhdud olduğu modellər; Böyük Partlayış, heç bir "sinqulyarlıq" "bənzərsizlik" "xüsusilik" olmadan, vaxt məhdudiyyətini təmsil edir. Bu halda, kainat öz-özünə kifayətdir və öz varlığına səbəb olmuşdur.
  • Sim nəzəriyyəsindəki "brane"lərin hərəkəti səbəbindən inflyasiyanın olduğu Brane kosmologiya modelləri; Böyük Partlayışdan əvvəlki model; Böyük partlayışı 2 brane arasında əmələ gələn toqquşmanın nəticəsi kimi qəbul olduğu ekpirotik model; və tsiklik model, dövri olaraq toqquşmaların baş verdiyi ekpirotik modelin bir variantı. Qeyd edilən axırıncı modeldə, Böyük Partlayışdan öncə Böyük Çat baş verir və kainat bir prosesdən digərinə keçir.
  • Genişmiqyaslı inflyasiyasının bu və digər yerlərdə təsadüfi tərzlərdə bitməsi və hər bitişdən sonra genişlənmə nəticəsində baş verən Böyük Partlayışla Kürəşəkilli Kainatın yaranmasına gətirib çıxaran sonsuz inflyasiya.

Son iki kateqoriyadakı təkliflər Böyük Partlayışı kainatın başlanğıcı kimi yox, bunu daha böyük, daha yaşlı və çox qatlı (və ya çox ölçülü) ehtimal olunan kainatda tabe bir fenomen olaraq görürlər.

Cim Pibls 2019-cu ildə Fiziki kosmologiyada nəzəri kəşflərinə görə Fizika Nobel Mükafatına layiq görüldü. Təqdimat zamanı konkret sübut olmadığı üçün Böyük Partlayış nəzəriyyəsini dəstəkləmədiyini söylədi və dedi: "Çox təəssüf ki, bəziləri başlanğıc haqqında düşündüyü halda, bizim onu sübut edəcək yaxşı bir nəzəriyyəmiz yoxdur. "

Dini və fəlsəfi şərhlər

Böyük Partlayışın kainat mənşəyinin izahı kimi din və fəlsəfəyə əhəmiyyətli təsiri var. Nəticədə elm və din arasındakı mübahisənin ən hərəkətli sahələrindən birinə çevrildi. Bəziləri Böyük Partlayışın yaradıcının işarəti olduğuna inanır və bəziləri istinad kimi öz müqəddəs kitablarını göstərir, bəziləri isə Böyük Partlayış kosmologiyasının yaradıcı anlayışından daha artıq olduğunu iddia edir.[137]

Böyük Partlayış nəzəriyyəsinin dominant fiziki kosmoloji paradiqma kimi qəbul olunmasından bu günə qədər onun dini kosmologiyalara təsirləri ilə bağlı dini qruplar tərəfindən müxtəlif reaksiyalar olmuşdur.

Bəziləri Böyük partlayışın elmi sübutlarını nominal dəyərlə qəbul edir, bəziləri onu dini prinsiplərinə uyğunlaşdırmağa çalışır, bəziləri isə bu nəzəriyyənin elmi dəlillərini rədd edir və ya görməməzlikdən gəlirlər.

Həmçinin bax

Mənbə

İstinadlar

  1. İosif Silk (2009). Horizons of Cosmology/Kosmologiya Üfüqləri. Templeton Press. səh. 198. ISBN 9781599473413.
  2. Simon Sinq (2005). Big Bang: The Origin of the Universe/Böyük Partlayış: Kainatın mənşəyi. HarperCollins. səh. 560. ISBN 9780007162208.
  3. NASA/WMAP Science Team (6 iyun 2011). "Cosmology: The Study of the Universe". NASA (ing. ). map.gsfc.nasa.gov. 29 iyun 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 22 yanvar 2020.
  4. Mark Bridc (30 iyul 2014). "HOW THE UNIVERSE WORKS". Silver Spring (ing. ). sciencechannel.com. 3 avqust 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 22 yanvar 2020.
  5. Helge Kraq (1996). Cosmology and controversy : the historical development of two theories of the universe. Princeton University Press. səh. 319. ISBN 978-0-691-02623-7.
  6. Tay L. Çou (2008). Gravity, Black Holes, and the Very Early Universe: An Introduction to General Relativity and Cosmology. Nyu-York: Springer. səh. 211. ISBN 9780387736310.
  7. Partridge, R. Bruce (2007). 3K: The Cosmic Microwave Background Radiation. Cambridge University Press. səh. xvii. ISBN 9780521358088.
  8. "Planck reveals an almost perfect Universe". United space in Europe (ing. ). esa.int. 21 mart 2013. 6 iyun 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 22 yanvar 2020.
  9. P. J. E. Peebles, Bharat Ratra (22 aprel 2003). "The cosmological constant and dark energy". American Physical Society (ing. ). journals.aps.org. 2 iyun 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 22 yanvar 2020.
  10. Edward L. Wright (24 may 2013). "Frequently Asked Questions in Cosmology/Kosmologiyada tez-tez soruşulan suallar" (ing. ). astro.ucla.edu. 10 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 23 yanvar 2020.
  11. A.V. Ivanchik, A.Y. Potekhin, D.A. Varshalovich (1999). Astronomy and astrophysics : a European journal / Supplement series: The fine-structure constant: a new observational limit on its cosmological variation and some theoretical consequences. 2. Les Ulis : EDP Sciences. səh. 439-445.
  12. Konrad Rudnicki. "The Generalized Copernican Cosmological Principle" (ing. ). southerncrossreview.org. 2015-03-06 tarixində . İstifadə tarixi: 23 yanvar 2020.
  13. Ray d'Inverno, (1992). Introducing Einstein's Relativity. Oxford [Eng.] : Clarendon Press ; New York : Oxford University Press. səh. 23. ISBN 978-0-19-859686-8.
  14. Tamara M. Davis və Charles H. Lineweaver (2013). Expanding Confusion: Common Misconceptions of Cosmological Horizons and the Superluminal Expansion of the Universe. Cambridge University Press. səh. 97-109.
  15. Edward W. Kolb, Michael Stanley Turner (1990). The Early Universe. Frontiers in Physics. Addison-Wesley. səh. 70. ISBN 9780201116038.
  16. Edward W. Kolb, Michael Stanley Turner (1990). The Early Universe. Frontiers in Physics. Addison-Wesley. səh. 70-71. ISBN 9780201116038.
  17. Stephen Hawking, G. Ellis (1973). The Large Scale Structure Of Space Time. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20016-5.
  18. Oddbjorn Engvold, Rolf Stabell, Bozena Czerny , John Lattanzio (2012). Astronomy and Astrophysics: Expansion of the Universe – Standard Big Bang Model. Ramsey, Isle of Man: UNESCO in partnership with Eolss Publishers Co. səh. 216. ISBN 978-1-84826-823-4.
  19. Willem B. Drees (1990). Beyond the Big Bang: Quantum Cosmologies and God. Open Court Publishing. səh. 223-224. ISBN 9780812691184.
  20. Planck Collaboration (2016). Planck 2015 results. XIII. Cosmological parameters (PDF). ESO. səh. 594: Article A13 (pdf linkində səhifə 32,4-cü cədvəl).
  21. Alan Guth (1998 (orjinal versiyası 1997-ci ildə nəşr edilmişdir)). The Inflationary Universe. London: Vintage Books. ISBN 9780201328400.
  22. Phil Schewe and Ben Stein (20 aprel 2005). (ing. ). aip.org. 23 aprel 2005 tarixində . İstifadə tarixi: 23 yanvar 2020.
  23. Edward W. Kolb, Michael Stanley Turner (1990). The Early Universe. Frontiers in Physics. (6-cı fəsil). Addison-Wesley. ISBN 9780201116038.
  24. Edward W. Kolb, Michael Stanley Turner (1990). The Early Universe. Frontiers in Physics. (7-ci fəsil). Addison-Wesley. ISBN 9780201116038.
  25. Edward W. Kolb, Michael Stanley Turner (1990). The Early Universe. Frontiers in Physics. (4-cü fəsil). Addison-Wesley. ISBN 9780201116038.
  26. John A. Peacock (1999). Cosmological physics (9cu fəsil). Nyu-York: Kembric Universiteti nəşriyyatı. ISBN 978-0-521-42270-3.
  27. Loeb, Abraham (Oktaybr 2014). "The habitable epoch of the early Universe" (PDF). International Journal of Astrobiology. Cambridge, UK: Kembric Universiteti nəşriyyatı. 13 (4): 337–339. doi:10.1017/S1473550414000196. ISSN 1473-5504. 29 aprel 2019 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 30 noyabr 2019.
  28. Claudia, Dreifus (1 dekabr 2014). "Much-Discussed Views That Go Way Back - Avi Loeb Ponders the Early Universe, Nature and Life". Science. The New York Times. Nyu-York: Nyu-York Tayms. ISSN 0362-4331. 27 mart 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 3 dekabr 2014. "A version of this article appears in print on Dec. 2, 2014, Section D, Page 2 of the New York edition with the headline: Much-Discussed Views That Go Way Back."
  29. D. N. Spergel, L. Verde, H. V. Peiris, E. Komatsu (Sentyabr 2003). First Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Determination of Cosmological Parameters. Nyu-York: Çikaqo Universiteti Nəşriyyatı. American Astronomical Society. səh. 175-194.
  30. N. Jarosik, C. L. Bennett, J. Dunkley, B. Gold, M. R. Greason, M. Halpern, R. S. Hill, G. Hinshaw, A. Kogut, E. Komatsu, D. Larson, M. Limon, S. S. Meyer, M. R. Nolta, N. Odegard, L. Page, K. M. Smith, D. N. Spergel, G. S. Tucker, J. L.Weiland (Fevral 2011). Seven-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Sky Maps, Systematic Errors, and Basic Results (PDF). 2. Nyu-York: IOP Publishing. səh. 192. (#invisible_char)
  31. Steven Manly (2011). Visions of the Multiverse (-7ci fəsil). Nyu-Cersi: New Page Books. ISBN 978-1-60163-720-8.
  32. "Fred Hoyle: An Online Exhibition. Hoyle on the Radio: Creating the 'Big Bang'" (ing. ). joh.cam.ac.uk. 26 may 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 24 yanvar 2020.
  33. Kraq Helge (2011). Big Bang: the etymology of a name. Oksford: Oksford Universiteti Nəşriyyatı. səh. 54 2.28-2.30.
  34. Mattson, Barbara (Project Leader) (8 dekabr 2017). "Hoyle Scoffs at 'Big Bang' Universe Theory". Cosmic Times (hosted by Imagine the Universe!). Greenbelt, MD: NASA: Goddard Space Flight Center#High Energy Astrophysics Science Archive Research Center. OCLC 227004453. 10 mart 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 2 dekabr 2019. (#text_ignored)
  35. "'Big bang' astronomer dies". Sci/Tech. BBC News. London: BBC. 22 avqust 2001. 3 sentyabr 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 2 dekabr 2019.
  36. Ken Croswell (1995). The alchemy of the heavens. Anchor Books. ISBN 9780385472135.
  37. Simon Mitton (2011). Fred Hoyle: A Life in Science. Oksford: Cambridge University Press. səh. 129. ISBN 9781139495950.
  38. Clara Moskowitz (25 sentyabr 2012). "Hubble telescope reveals farthest view into universe ever" (ing. ). sapce.com. 12 oktyabr 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 28 yanvar 2020.
  39. Vesto Melvin Slipher (Yanvar 1912). The Radial Velocity of the Andromeda Nebula. Lowell Observatory Bulletin. Flagstaff. səh. 56-57.
  40. Vesto Melvin Slipher (Yanvar 1915). Spectrographic Observations of Nebulae. Popular Astronomy. səh. 21-24.
  41. Aleksandr Fridman (Dekabr 1999). On the Curvature of Space (PDF). Springer. səh. 31.
  42. Corc Lemetr (Dekabr 1999). Un Univers homogène de masse constante et de rayon croissant rendant compte de la vitesse radiale des nébuleuses extra-galactiques. Annales de la Société scientifique de Bruxelles (in French). Namur: Société scientifique de Bruxelles. səh. 49-59.
  43. Corc Lemetr (Dekabr 1999). Contributions to a British Association Discussion on the Evolution of the Universe. London: Nature Publishing Group. səh. 704-706.
  44. Edvin Habbl (15 mart 1929). A Relation Between Distance and Radial Velocity Among Extra-Galactic Nebulae. Vaşinqton: National Academy of Sciences. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. səh. 168-173.
  45. Gale E. Christianson (15 mart 1929). Edwin Hubble : mariner of the nebulae. Nyu-York: Farrar, Straus, Giroux. səh. 168-173. ISBN 978-0-374-14660-3.
  46. Helge Kraq (1996). Cosmology and controversy : the historical development of two theories of the universe. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-02623-7.
  47. "Big bang theory is introduced - 1927". pbs.org (ing. ). A Science Odyssey. MA: WGBH Boston. 1998. 23 aprel 1999 tarixində . İstifadə tarixi: 24 yanvar 2020.
  48. Artur Eddinqton (21 mart 1931). The End of the World: from the Standpoint of Mathematical Physics*. London: Nature. Nature Publishing Group. səh. 447-453.
  49. Simon Appolloni (17 iyun 2011). "Repugnant", "Not Repugnant at All": How the Respective Epistemic Attitudes of Georges Lemaitre and Sir Arthur Eddington Influenced How Each Approached the Idea of a Beginning of the Universe. Tbilisi: IBSU Scientific Journal. International Black Sea University. səh. 19-44.
  50. Corc Lemetr (9 may 1931). The Beginning of the World from the Point of View of Quantum Theory. London: Nature. Nature Publishing Group. səh. 706.
  51. Edward Arthur Milne (1935). Relativity Gravitation and World Structure. London: Clarendon Press; Oxford University Press.
  52. Richard C. Tolman (1934). Relativity Thermodynamics And Cosmology. London: Clarendon Press; Oxford University Press. ISBN 978-0-486-65383-9..
  53. F. Zwicky (1929). On the Red Shift of Spectral Lines through Interstellar Space. Vaşinqton: National Academy of Sciences 15. səh. 773-779.
  54. Fred Hoyl (1948). A New Model for the Expanding Universe. London: Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Royal Astronomical Society. 108. səh. 372-382.
  55. R. A. Alpher, H. Bethe, and G. Gamow (1948). The Origin of Chemical Elements. London: Physical Review. College Park, MD: American Physical Society. 73. səh. 803-804.
  56. R. A. Alpher, H. Bethe, and G. Gamow (1948). Evolution of the Universe. London: Nature Publishing Group. səh. 774-775.
  57. Penzias, A. A.; Wilson, R. W. (1965). A Measurement of Excess Antenna Temperature at 4080 Mc/s. London: The Astrophysical Journal. Chicago: University of Chicago Press. səh. 419-421.
  58. Stephen William Hawking & Ellis, G. F. R.. (1968). The Cosmic Black-Body Radiation and the Existence of Singularities in Our Universe. London: The Astrophysical Journal. Chicago: University of Chicago Press. səh. 25.
  59. Stephen William Hawking & Roger Penrose (1970). The singularities of gravitational collapse and cosmology. London: Proceedings of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences. London: Royal Society. 314. səh. 529-548.
  60. Alan Guth (1970). Inflationary universe: A possible solution to the horizon and flatness problems. London: Physical Review D. College Park, MD: American Physical Society. 23. səh. 347-356.
  61. John P. Huchra (2008). "The Hubble Constant". cfa.harvard.edu (ing. ). John Huchra's Website. Cambridge, MA: Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics. 5 dekabr 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 29 yanvar 2020.
  62. Mario livio (2000). The Accelerating Universe: Infinite Expansion, the Cosmological Constant, and the Beauty of the Cosmos. New York: John Wiley & Sons. səh. 160. ISBN 978-0-471-32969-5.
  63. Ali Akbar Navabi & Nematollah Riazi (Mart 2003). Is the age problem resolved?. Nyu-Dehli: Springer India, Indian Academy of Sciences, and Astronomical Society of India. 24. səh. 3-10.
  64. Boggess, N. W., Mather, J. C., Weiss, R., Bennett, C. L., Cheng, E. S., Dwek, E., , (Mart 2003). Astrophysical Journal, Part 1:The COBE mission - Its design and performance two years after launch. Nyu-Dehli: The Astrophysical Journal. Chicago: University of Chicago Press for the American Astronomical Society. səh. 420-429.
  65. David Spergel, Rachel Bean, Olivier Doré və b. (İyun 2007). Three-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Implications for Cosmology. The Astrophysical Journal Supplement Series. Chicago: University of Chicago Press. səh. 420-429.
  66. Krauss, 2012. səh. 118
  67. Michael D. Gladders, H.K.C. Yee, Subhabrata Majumdar, L. Felipe Barrientos, Henk Hoekstra, Patrick B. Hall, and Leopoldo Infante (2007). The Astrophysical Journal: Cosmological Constraints from the Red-Sequence Cluster Survey. 655 №1. Çikaqo: University of Chicago Press.
  68. Paul Shellard (2012). "The Four Pillars of the Standard Cosmology" (ing. ). Kembric Universiteti. 2 may 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 24 yanvar 2020.
  69. Bernard Sadoulet (2012). "Direct Searches for Dark Matter". Astronomy and Astrophysics Decadal Survey (ing. ). National Academies Press. 13 aprel 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 24 yanvar 2020. (#text_ignored)
  70. Jürg Diemand, Marcel Zemp, Ben Moore, Joachim Stadel, Marcella Carollo (2005). Monthly Notices of the Royal Astronomical Society: Cusps in cold dark matter haloes. 364 (2). London: Royal Astronomical Society. səh. 665–673.
  71. Martínez-Delgado (2013). Notes on the Missing Satellites Problem (PDF). London: Kembric Universiteti nəşriyyatı. James S. Bullock. səh. 95-122. ISBN 978-1-107-02380-2.
  72. Robert N. Cahn (2012). "Whitepaper: For a Comprehensive Space-Based Dark Energy Mission". Astronomy and Astrophysics Decadal Survey (ing. ). National Academies Press, National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine, Program units. Bibcode:2009astro2010S..35B. 7 avqust 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 24 yanvar 2020. (#text_ignored); (#text_ignored)
  73. John A. Peacock (1999). Cosmological physics (3-cü fəsil). Nyu-York: Kembric Universiteti nəşriyyatı. James S. Bullock. səh. 95-122. ISBN 978-0-521-42270-3..
  74. R. Srianand, P. Petitjean & C. Ledoux (21 dekabr 2000). The cosmic microwave background radiation temperature at a redshift of 2.34. London: Nature Publishing Group. 408 (6815). səh. 931-935.
  75. Martin White (1999). "Anisotropies in the CMB" (PDF) (ing. ). University of Il linois, Urbana-Champaign. 4 fevral 2017 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 29 yanvar 2020.
  76. C. L. Bennett, D. Larson, J. L. Weiland1, N. Jarosik, G. Hinshaw, N. Odegard, K. M. Smith, R. S. Hill, B. Gold, M. Halpern (Oktyabr 2013). Nine-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Final Maps and Results. The Astrophysical Journal Supplement Series. Bristol: IOP Publishing 208.
  77. Megan Gannon (21 dekabr 2012). "New 'Baby Picture' of Universe Unveiled". space.com (ing. ). Future plc. 29 oktyabr 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 29 yanvar 2020.
  78. Edward L. Wright (2004). Theoretical Overview of Cosmic Microwave Background Anisotropy. Carnegie Observatories Astrophysics Series. 2. Cambridge, UK: Cambridge University Press. səh. 291.
  79. A. Melchiorri, P.A.R. Ade, P. de Bernardis, J.J. Bock, J. Borrill, A. Boscaleri, B.P. Crill, G. De Troia, P. Farese, P. G. Ferreira, K. Ganga, G. de Gasperis, M. Giacometti, V.V. Hristov, A. H. Jaffe, A.E. Lange, S. Masi, P.D. Mauskopf, L. Miglio, C.B. Netterfield, E. Pascale, F. Piacentini, G. Romeo, J.E. Ruhl, N. Vittorio (2000). A measurement of Omega from the North American test flight of BOOMERANG. The Astrophysical Journal Letters. Chicago: University of Chicago Press 536. səh. L63-L66.
  80. P. de Bernardis, P.A.R.Ade, J.J.Bock, J.R.Bond və başqaları (2000). A flat Universe from high-resolution maps of the cosmic microwave background radiation (PDF). Nature Publishing Group. 404. səh. 955-959.
  81. Miller, Andre D.; Caldwell, Robert H.; Devlin, Mark Joseph və başqaları (1999). A Measurement of the Angular Power Spectrum of the Cosmic Microwave Background from l = 100 to 400. The Astrophysical Journal Letters. Chicago: University of Chicago Press for the American Astronomical Society. 524. səh. L1-L4.
  82. Gary Steigman (2006). Primordial Nucleosynthesis: Successes And Challenges. International Journal of Modern Physics E. Singapore: World Scientific. 15. səh. 1-36.
  83. Barbara Sue Ryden (2003). Introduction to Cosmology. San-Fransisko: Addison-Wesley. səh. 1-36. ISBN 978-0-8053-8912-8.
  84. Edmund Bertschinger (2000). Cosmological Perturbation Theory and Structure Formation.
  85. Edmund Bertschinger (2000). Simulations of Structure Formation in the Universe. Annual Review of Astronomy and Astrophysics. Palo Alto, CA: Annual Reviews. 36 (1). səh. 599-654.
  86. "BICEP2 March 2014 Results and Data Products". bicepkeck.org (ing. ). The BICEP and Keck Array CMB Experiments. Cambridge, MA: FAS Research Computing, Harvard University. 2014. 18 mart 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 29 yanvar 2020.
  87. Whitney Clavin (17 mart 2014). "NASA Technology Views Birth of the Universe". jpl.nasa.gov (ing. ). Washington, D.C.:Jet Propulsion Laboratory. 10 oktyabr 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 29 yanvar 2020.
  88. Dennis Overbye (17 mart 2014). "Space Ripples Reveal Big Bang's Smoking Gun". nytimes.com (ing. ). The New York Times. 17 mart 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 29 yanvar 2020.
  89. Dennis Overbye (25 mart 2014). "Ripples From the Big Bang". nytimes.com (ing. ). The New York Times. 24 mart 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 29 yanvar 2020.
  90. Michele Fumagalli, John M. O'Meara, J. Xavier Prochaska (2000). Detection of Pristine Gas Two Billion Years After the Big Bang. Science jurnalı: American Association for the Advancement of Science. 334 (. səh. 1245–1249.
  91. Tim Stephens (10 noyabr 2011). "Astronomers find clouds of primordial gas from the early universe". news.ucsc.edu (ing. ). REGENTS OF THE UNIVERSITY OF CALIFORNIA. 14 noyabr 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 31 yanvar 2020.
  92. Daniel Perley (21 fevral 2005). "Determination of the Universe's Age" (ing. ). astro.berkeley.edu. 11 sentyabr 2006 tarixində (#archive_missing_url). (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
  93. Srianand, Raghunathan; Noterdaeme, Pasquier; Ledoux, Cédric; və b. (May 2008). "First detection of CO in a high-redshift damped Lyman-α system". Astronomy & Astrophysics. Les Ulis: EDP Sciences for European Southern Observatory. 482 (3): L39–L42. doi:10.1051/0004-6361:200809727. ISSN 0004-6361.
  94. Avgoustidis, Anastasios; Luzzi, Gemma; Martins, Carlos J.A.P.; və b. (14 fevral 2012). "Constraints on the CMB temperature-redshift dependence from SZ and distance measurements". Journal of Cosmology and Astroparticle Physics. 2012 (2): Article 013. arXiv:1112.1862. doi:10.1088/1475-7516/2012/02/013. ISSN 1475-7516.
  95. Belušević, Radoje (2008). [Astrophysics and Cosmology]. Weinheim: Wiley-VCH. səh. 16. ISBN 978-3-527-40764-4. OCLC 876678499. (#parameter_ignored); (#bad_paramlink)
  96. Ghosh, Pallab (11 fevral 2016). "Einstein's gravitational waves 'seen' from black holes". Science & Environment. BBC News. London: BBC. 11 fevral 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 13 aprel 2017. (#text_ignored)
  97. Lee, Billings (12 fevral 2016). "The Future of Gravitational Wave Astronomy". Scientific American#Website. Ştutqart: Springer Nature. ISSN 0036-8733. 13 fevral 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 13 arpel 2017. (#text_ignored)
  98. Earman, John; Mosterín, Jesús (Mart 1999). "A Critical Look at Inflationary Cosmology". Philosophy of Science (journal). Chicago: University of Chicago Press on behalf of the Philosophy of Science Association. 66 (1): 1–49. doi:10.1086/392675. ISSN 0031-8248. JSTOR 188736. (#text_ignored)
  99. S. W. Hawking, W. Israel (2000). General Relativity: An Einstein Centenary Survey: Singularities and time-asymmetry. 12-ci fəsil. Cambridge University Press. səh. 581–638. ISBN 978-0-521-13798-0.
  100. Penrose, 1989
  101. Steinhardt, Paul J. (Aprel 2011). "The Inflation Debate: Is the theory at the heart of modern cosmology deeply flawed?" (PDF). Scientific American. 304 cild no. 4. Stuttgart: Springer Nature. 36–43. doi:10.1038/scientificamerican0411-36. ISSN 0036-8733. 1 noyabr 2019 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 23 dekabr 2019.
  102. Sakharov, Andrei D. (10 yanvar 1967). "Нарушение СР-инвариантности, С-асимметрия и барионная асимметрия Вселенной" [Violation of CP-invariance, C-asymmetry and baryon asymmetry of the Universe] (PDF). Journal of Experimental and Theoretical Physics (rus). Moskva: Nauka (publisher). 5 (1): 32–35. doi:10.1070/PU1991v034n05ABEH002497. 28 iyul 2018 tarixində (PDF). (#text_ignored)
    • Translated in: Sakharov, Andrei D. (10 yanvar 1967). (PDF). JETP Letters. Moscow: Nauka (publisher). 5 (1): 24–27. 2019-11-09 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 dekabr 2019. (#text_ignored)
  103. Tanabashi, M., 2018. səh. 406–413, 27-ci fəsil: "Dark Energy" (Sentyabr 2017) by David H. Weinberg and Martin White.
    • Olive, K.A., 2014. səh. 361–368, 26-cı fəsil: "Dark Energy" (Noyabr 2013) Michael J. Mortonson, David H. Weinberg, and Martin White tərəfindən. Bibcode: 2014arXiv1401.0046M
  104. Rugh, Svend E.; Zinkernagel, Henrik (Dekabr 2002). "The quantum vacuum and the cosmological constant problem". Studies in History and Philosophy of Science Part B. Amsterdam: Elsevier. 33 (4): 663–705. arXiv:hep-th/0012253. doi:10.1016/S1355-2198(02)00033-3. ISSN 1355-2198.
  105. Keel, William C. (Oktyabr 2009) [Last changes: Fevral 2015]. "Dark Matter". Bill Keel's Lecture Notes - Galaxies and the Universe. 3 may 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 15 dekabr 2019.
  106. Tanabashi, M., 2018. səh. 396–405, 26-cı fəsil: "Dark Matter" (Revised Sentyabr 2017) by Manuel Drees and Gilles Gerbier.
    • Yao, W.-M., 2006. səh. 233–237, 22-ci fəsil: "Dark Matter" (Sentyabr 2003) by Manuel Drees and Gilles Gerbier.
  107. Dodelson, Scott (31 dekabr 2011). "The Real Problem with MOND". Sinqapur: World Scientific: 2749–2753. arXiv:1112.1320. Bibcode:2011IJMPD..20.2749D. doi:10.1142/S0218271811020561. ISSN 0218-2718. (#text_ignored)
  108. Kolb, Turner, 1988, 8-ci fəsil
  109. Penrose, 2007
  110. Hawking, Israel, 2010. səh. 504–517, 9-cu fəsil: "The big bang cosmology — enigmas and nostrums" Robert H. Dicke and Phillip J.E. Peebles tərəfindən.
  111. NASA/WMAP Science Team (29 iyun 2015). "What is the Ultimate Fate of the Universe?". Universe 101: Big Bang Theory. Washington, D.C: NASA. 15 oktyabr 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 18 dekabr 2019.
  112. Adams, Fred C.; Laughlin, Gregory (Aprel 1997). "A dying universe: the long-term fate and evolution of astrophysical objects". Reviews of Modern Physics. College Park, MD: American Physical Society. 69 (2). arXiv:astro-ph/9701131. Bibcode:1997RvMP...69..337A. doi:10.1103/RevModPhys.69.337. ISSN 0034-6861. (#parameter_ignored).
  113. Caldwell, Robert R.; Kamionkowski, Marc; Weinberg, Nevin N. (15 avqust 2003). "Phantom Energy: Dark Energy with w<−1 Causes a Cosmic Doomsday". Physical Review Letters. College Park, MD: American Physical Society. 91 (7): 071301. arXiv:astro-ph/0302506. Bibcode:2003PhRvL..91g1301C. doi:10.1103/PhysRevLett.91.071301. ISSN 0031-9007. PMID 12935004.
  114. "Brief Answers to Cosmic Questions". Universe Forum. Cambridge, MA: Harvard–Smithsonian Center for Astrophysics. 13 aprel 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 18 dekabr 2019.
  115. Hawking, 1988. səh. 69
  116. Filippenko, Alexei V.; Pasachoff, Jay M. (Mart-aprel 2002). . Mercury (jurnal). 31 cild no. 2. San-Fransisko: Astronomical Society of the Pacific. səh. 15. Bibcode:2002Mercu..31b..15F. ISSN 0047-6773. 22 oktyabr 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 mart 2010.
  117. Lawrence M. Krauss (natiq); R. Elisabeth Cornwell (rejissor) (21 oktyabr 2009). 'A Universe From Nothing' by Lawrence Krauss, AAI 2009 (Video). Vaşinqton: Richard Dawkins Foundation for Reason and Science. İstifadə tarixi: 17 oktyabr 2011.
  118. Carroll, n.d.
  119. Beckers, Mike (16 fevral 2015). "Quantentrick schafft Urknall-Singularität ab" [Quantum Trick Eliminates the Big Bang Singularity]. Cosmology. Scientific American#International editions (alman). Stuttgart: Springer Nature. ISSN 0170-2971. 21 iyul 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 19 dekabr 2019. (#text_ignored) Şablon:Google translation
    • Ali, Ahmed Farag; Das, Saurya (4 fevral 2015). "Cosmology from quantum potential". Physics Letters. Amsterdam: Elsevier. 741: 276–279. arXiv:1404.3093v3. doi:10.1016/j.physletb.2014.12.057. ISSN 0370-2693. (#text_ignored)
      • Lashin, Elsayed I. (7 mart 2016). "On the correctness of cosmology from quantum potential". Modern Physics Letters A. Sinqapur: World Scientific. 31 (7): 1650044. arXiv:1505.03070. Bibcode:2016MPLA...3150044L. doi:10.1142/S0217732316500449. ISSN 0217-7323.
    • Das, Saurya; Rajat K., Bhaduri (21 may 2015). "Dark matter and dark energy from a Bose–Einstein condensate". Classical and Quantum Gravity. Bristol: IOP Publishing. 32 (10): 105003. arXiv:1411.0753. Bibcode:2015CQGra..32j5003D. doi:10.1088/0264-9381/32/10/105003. ISSN 0264-9381.
  120. Hawking, Stephen W. (1996). . Stephen Hawking (Lecture). London: The Stephen Hawking Foundation. 2014-10-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 aprel 2017.
  121. Hartle, James H.; Hawking, Stephen W. (15 dekabr 1983). "Wave function of the Universe". Physical Review D. College Park, MD: American Physical Society. 28 (12): 2960–2975. Bibcode:1983PhRvD..28.2960H. doi:10.1103/PhysRevD.28.2960. ISSN 1550-7998.
  122. Hawking, 1988. səh. 71
  123. Langlois, David (İyun 2002). "Brane Cosmology". Progress of Theoretical Physics Supplement. Oksford: Oxford University Press. 148: 181–212. arXiv:hep-th/0209261. Bibcode:2002PThPS.148..181L. doi:10.1143/PTPS.148.181. ISSN 0375-9687.
  124. Gibbons, Shellard və Rankin, 2003. səh. 801–838, 43-cü fəsil: "Inflationary theory versus the ekpyrotic/cyclic scenario" by Andrei Lind]. Bibcode: 2003ftpc.book..801L
  125. Than, Ker (8 may 2006). "Recycled Universe: Theory Could Solve Cosmic Mystery". Space.com. Nyu-York: Future plc. 6 sentyabr 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 19 dekabr 2019.
  126. Kennedy, Barbara K. (1 iyul 2007). . News and Events. University Park, PA: Eberly College of Science, Pensilvaniya Universiteti. 2019-12-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 dekabr 2019.
    • Bojowald, Martin (August 2007). "What happened before the Big Bang?". Nature Physics. London: Nature Publishing Group. 3 (8): 523–525. doi:10.1038/nphys654. ISSN 1745-2473.
  127. Linde, Andrei D. (May 1986). "Eternal Chaotic Inflation". Modern Physics Letters A. Sinqapur: World Scientific. 1 (2): 81–85. Bibcode:1986MPLA....1...81L. doi:10.1142/S0217732386000129. ISSN 0217-7323. 17 aprel 2019 tarixində .
  128. Linde, Andrei D. (14 avqust 1986). "Eternally Existing Self-Reproducing Chaotic Inflationary Universe". Physics Letters. Amsterdam: Elsevier. 175 (4): 395–400. Bibcode:1986PhLB..175..395L. doi:10.1016/0370-2693(86)90611-8. ISSN 0370-2693. (#text_ignored)
  129. Hooper, Dan (12 oktyabr 2019). "A Well-Deserved Physics Nobel - Jim Peebles's award honors modern cosmological theory at last". Observations. Scientific American#Website (blog). Stuttgart: Springer Nature. ISSN 0036-8733. 22 oktyabr 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 13 oktyabr 2019. (#text_ignored)
  130. Couronne, Ivan; Ahmed, Issam (14 noyabr 2019). . Paris. Agence France-Presse. 14 noyabr 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 dekabr 2019.
  131. Harris, 2002. səh. 128
  132. Frame, 2009. səh. 137–141
  133. Harrison, 2010. səh. 9
  134. Harris, 2002. səh. 129
  135. Craig, William Lane (Dekabr 1999). "The Ultimate Question of Origins: God and the Beginning of the Universe". Astrophysics and Space Science (Lecture). Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. 269–270 (1–4): 721–738. doi:10.1023/A:1017083700096. ISSN 0004-640X.
    • Block və b. 2000. səh. 723–740 DOI:10.1007/978-94-011-4114-7_85
    • Craig, William Lane. "The Ultimate Question of Origins: God and the Beginning of the Universe". Reasonable Faith. Dallas, TX. 27 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 dekabr 2019.
  136. Asad, 1980
  137. Hawking, 1988, Introduction: "... kosmosda ucu-bucağı olmayan ,başlanğıcı və sonu olmayan bir kainat üçün yaradanın edə biləcəyi bir şey yoxdur" — Karl Saqan
  138. Edward L. Wright. "Cosmology and Religion/Kosmologiya və din" (ing. ). astro.ucla.edu. 10 May 2000 tarixində . İstifadə tarixi: 23 yanvar 2020.

Ədəbiyyat

  • Muhammad Asad (1980). [Message of the Qur'an]. Gibraltar, British Overseas Territory: Dar al-Andalus Limited. ISBN 978-0-614-21062-0. OCLC 754875650. (#bad_paramlink)
  • Belušević, Radoje (2008). Relativity, Astrophysics and Cosmology. 1. Weinheim: Wiley-VCH. ISBN 978-3-527-40764-4. OCLC 876678499.
  • Block, David L.; Puerari, Ivânio; Stockton, Alan; və b., eds. (2000). Toward a New Millennium in Galaxy Morphology: Proceedings of an International Conference 'Toward a New Millennium in Galaxy Morphology: from z=0 to the Lyman Break, held at the Eskom Conference Centre, Midrand, South Africa, 13–18 sentyabr 1999. Dordrecht: Springer Science+Business Media. doi:10.1007/978-94-011-4114-7. ISBN 978-94-010-5801-8. LCCN 00042415. OCLC 851369444. (#text_ignored) "Reprinted from Astrophysics and Space Science 269–270-cı fəsillər, Nos. 1–4, 1999".
  • Block, David L. (2012). Georges Lemaître and Stigler's Law of Eponymy // In Holder, Rodney D.; Mitton, Simon (eds.). Georges Lemaître: Life, Science and Legacy. Astrophysics and Space Science Library. 395. Heidelberg; New York: Springer Science+Business Media. arXiv:1106.3928v2. Bibcode:2012ASSL..395...89B. doi:10.1007/978-3-642-32254-9_8. ISBN 978-3-642-32253-2. LCCN 2012956159. OCLC 839779611. (#text_ignored)
  • Carroll, Sean M. (n.d.). Why Is There Something, Rather Than Nothing? // In Knox, Eleanor; Wilson, Alastair (eds.). Routledge Companion to the Philosophy of Physics. London: Routledge. arXiv:1802.02231v2. Bibcode:2018arXiv180202231C.
  • Chow, Tai L. (2008). Gravity, Black Holes, and the Very Early Universe: An Introduction to General Relativity and Cosmology. New York: Springer Science+Business Media. ISBN 978-0-387-73629-7. LCCN 2007936678. OCLC 798281050. (#text_ignored)
  • Christianson, Gale E. (1995). Edwin Hubble: Mariner of the Nebulae. New York: Farrar, Straus and Giroux. ISBN 978-0-374-14660-3. LCCN 94045995. OCLC 461940674.
  • Croswell, Ken (1995). Alchemy of the Heavens: Searching for Meaning in the Milky Way. Illustrations by Philippe Van (1st Anchor Books). New York: Doubleday (publisher)#Imprints. ISBN 978-0-385-47213-5. LCCN 94030452. OCLC 1100389944. (#text_ignored)
  • d'Inverno, Ray (1992). Introducing Einstein's Relativity. Oxford, UK; New York: Oxford University Press#Clarendon Press. ISBN 978-0-19-859686-8. LCCN 91024894. OCLC 554124256. (#text_ignored)
  • Drees, William B. (1990). Beyond the Big Bang: Quantum Cosmologies and God. La Salle, IL: Open Court Publishing Company. ISBN 978-0-8126-9118-4. LCCN 90038498. OCLC 1088758264.
  • Farrell, John (2005). The Day Without Yesterday: Lemaître, Einstein, and the Birth of Modern Cosmology. New York: Perseus Books Group#Former imprints. ISBN 978-1-56025-660-1. LCCN 2006272995. OCLC 61672162. (#text_ignored)
  • Frame, Tom (2009). Losing My Religion: Unbelief in Australia. Sydney: UNSW Press. ISBN 978-1-921410-19-2. OCLC 782015652.
  • Gibbons, Gary W.; Shellard, E.P.S.; Rankin, Stuart John, eds. (2003). The Future of Theoretical Physics and Cosmology: Celebrating Stephen Hawking's 60th Birthday. Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-82081-3. LCCN 2002041704. OCLC 1088190774.
  • Guth, Alan H. (1998) [Originally published 1997]. The Inflationary Universe: Quest for a New Theory of Cosmic Origins. Foreword by Alan Lightman. London: Vintage Books. ISBN 978-0-09-995950-2. LCCN 96046117. OCLC 919672203.
  • Harris, James F. (2002). Analytic Philosophy of Religion. Handbook of Contemporary Philosophy of Religion. 3. Dordrecht: Springer Science+Business Media. ISBN 978-1-4020-0530-5. LCCN 2002071095. OCLC 237734029. (#text_ignored)
  • Harrison, Peter, ed. (2010). The Cambridge Companion to Science and Religion. Cambridge Companions to Religion. Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-71251-4. LCCN 2010016793. OCLC 972341489.
  • Hawking, Stephen W.; Ellis, George F. R. (1973). The Large-Scale Structure of Space-Time. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20016-5. LCCN 72093671. OCLC 1120809270.
  • Hawking, Stephen W. (1988). A Brief History of Time: From the Big Bang to Black Holes. Introduction by Karl Saqan; illustrations by Ron Miller. New York: Bantam Books. ISBN 978-0-553-10953-5. LCCN 87033333. OCLC 39256652. (#text_ignored)
  • Hawking, Stephen W.; Israel, Werner, eds. (2010) [Originally published 1979]. General Relativity: An Einstein Centenary Survey. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-13798-0. LCCN 78062112. OCLC 759923541.
  • Kolb, Edward; Turner, Michael, eds. (1988). The Early Universe. Frontiers in Physics. 70. Redwood City, CA: Addison-Wesley. ISBN 978-0-201-11604-5. LCCN 87037440. OCLC 488800074.
  • Kragh, Helge (1996). Cosmology and Controversy: The Historical Development of Two Theories of the Universe. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-02623-7. LCCN 96005612. OCLC 906709898.
  • Krauss, Lawrence M. (2012). A Universe From Nothing: Why there is Something Rather than Nothing. Afterword by Riçard Dokinz (1st Free Press hardcover). New York: Free Press (publisher). ISBN 978-1-4516-2445-8. LCCN 2011032519. OCLC 709673181. (#text_ignored)
  • Livio, Mario (2000). The Accelerating Universe: Infinite Expansion, the Cosmological Constant, and the Beauty of the Cosmos (Audio book performance by Tom Parks, Amazon (company)#Brilliance Audio). Foreword by Allan Sandage. New York: Wiley (publisher). ISBN 978-0-471-32969-5. LCCN 99022278. OCLC 226086793. (#text_ignored); (#text_ignored)
  • Manly, Steven L. (2011). Brandon, Jodi (ed.). Visions of the Multiverse. Pequannock Township, New Jersey: Red Wheel/Weiser/Conari. ISBN 978-1-60163-720-8. OCLC 609531953. (#text_ignored); (#text_ignored)
  • Martínez-Delgado, David, ed. (2013). Local Group Cosmology. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-02380-2. LCCN 2013012345. OCLC 875920635. "Lectures presented at the XX Canary Islands Winter School of Astrophysics, held in Tenerife, Spain, 17–18 noyabr 2008."
  • Milne, Edward Arthur (1935). Relativity, Gravitation and World-Structure. The International Series of Monographs on Physics. Oxford, UK; London: Clarendon Press; Oxford University Press. LCCN 35019093. OCLC 1319934.
  • Mitton, Simon (2011). Fred Hoyle: A Life in Science. Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-18947-7. OCLC 774201415.
  • Olive, K.A.; və b. (Particle Data Group]]) (2014). "Review of Particle Physics" (PDF). Chinese Physics C. Bristol: IOP Publishing on behalf of the Chinese Physical Society. 38 (9): 090001. doi:10.1088/1674-1137/38/9/090001. ISSN 1674-1137. OCLC 5631153824. 30 yanvar 2017 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 13 dekabr 2019.
  • Partridge, R. Bruce (1995). 3K: The Cosmic Microwave Background Radiation. Cambridge Astrophysics Series. 25 (Illustrated). Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-35808-8. OCLC 1123849709.
  • Peacock, John A. (1999). Cosmological Physics. Cambridge Astrophysics Series. Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-42270-3. LCCN 98029460. OCLC 60157380.
  • Penrose, Roger (1989). Difficulties with Inflationary Cosmology // In Fenyves, Ervin J. (ed.). Fourteenth Texas Symposium on Relativistic Astrophysics. Annals of the New York Academy of Sciences. 571. New York: New York Academy of Sciences. 249–264. Bibcode:1989NYASA.571..249P. doi:10.1111/j.1749-6632.1989.tb50513.x. ISBN 978-0-89766-526-1. ISSN 0077-8923. OCLC 318253659. "Symposium held in Dallas, Tex., 11–16 dekabr 1988."
  • Penrose, Roger (2007) [Originally published: London: Jonathan Cape, 2004]. The Road to Reality (1st Vintage Books). New York: Vintage Books. ISBN 978-0-679-77631-4. LCCN 2008274126. OCLC 920157277. The 2004 edition of the book is available from the Internet Archive. Retrieved 20 dekabr 2019.
  • Roos, Matts (2012) [Chapter originally published 2008]. Expansion of the Universe – Standard Big Bang Model // In Engvold, Oddbjørn; Stabell, Rolf; Czerny, Bozena; Lattanzio, John (eds.). Astronomy and Astrophysics. Encyclopedia of Life Support Systems. II. Ramsey, Isle of Man: UNESCO in partnership with Eolss Publishers Co. Ltd. arXiv:0802.2005. Bibcode:2008arXiv0802.2005R. ISBN 978-1-84826-823-4. OCLC 691095693.
  • Ryden, Barbara Sue (2003). Introduction to Cosmology. San Francisco: Addison-Wesley. ISBN 978-0-8053-8912-8. LCCN 2002013176. OCLC 1087978842.
  • Silk, Joseph (2009). Horizons of Cosmology: Exploring Worlds Seen and Unseen. Templeton Science and Religion Series. Conshohocken, PA: John Templeton Foundation. ISBN 978-1-59947-341-3. LCCN 2009010014. OCLC 818734366.
  • Singh, Simon (2004). Big Bang: The Origin of the Universe (1st U.S.). New York: Fourth Estate. Bibcode:2004biba.book.....S. ISBN 978-0-00-716220-8. LCCN 2004056306. OCLC 475508230.
  • Tanabashi, M.; və b. (Particle Data Group) (2018). "Review of Particle Physics". Physical Review D. College Park, MD: American Physical Society. 98 (3): 030001. doi:10.1103/PhysRevD.98.030001. ISSN 1550-7998. OCLC 7814919666. 14 oktyabr 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 28 dekabr 2019.
  • Woolfson, Michael (2013). Time, Space, Stars & Man: The Story of Big Bang (2nd). London: Imperial College Press. ISBN 978-1-84816-933-3. LCCN 2013371163. OCLC 835115510.
  • Wright, Edward L. (2004). Theoretical Overview of Cosmic Microwave Background Anisotropy // In Freedman, Wendy L. (ed.). Measuring and Modeling the Universe. Carnegie Observatories Astrophysics Series. 2. Cambridge, UK: Cambridge University Press. arXiv:astro-ph/0305591. Bibcode:2004mmu..symp..291W. ISBN 978-0-521-75576-4. OCLC 937330165. (#text_ignored)
  • Yao, W.-M.; və b. (Particle Data Group) (2006). "Review of Particle Physics" (PDF). Journal of Physics G: Nuclear and Particle Physics]]. Bristol: IOP Publishing. 33 (1): 1–1232. Bibcode:2006JPhG...33....1Y. doi:10.1088/0954-3899/33/1/001. ISSN 0954-3899. OCLC 938374545. 12 fevral 2017 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 16 dekabr 2019.

Əlavə ədəbiyyat

  • Alpher, Ralph A.; Herman, Robert (Avqust 1988). "Reflections on Early Work on 'Big Bang' Cosmology". Physics Today. College Park, MD: American Institute of Physics. 41 (8): 24–34. doi:10.1063/1.881126. ISSN 0031-9228.
  • Barrow, John D. (1994). The Origin of the Universe. Science Masters. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-81497-9. OCLC 490957073.
  • Davies, Paul (1992). The Mind of God: The Scientific Basis for a Rational World. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-671-71069-9. OCLC 59940452.
  • Lineweaver, Charles H.; Davis, Tamara M. (Mart 2005). (PDF). Scientific American. 292 cild no. 3. Stuttgart: Springer Nature. 36–45. ISSN 0036-8733. 2019-10-09 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 dekabr 2019.
  • Mather, John C.; Boslough, John (1996). The Very First Light: The True Inside Story of the Scientific Journey Back to the Dawn of the Universe (1st). Nyu-York: Basic Books. ISBN 978-0-465-01575-7. OCLC 34357391.
  • Riordan, Michael; Zajc, William A. (May 2006). "The First Few Microseconds" (PDF). Scientific American. 294 cild no. 5. Springer Nature. 34–41. ISSN 0036-8733. 30 noyabr 2014 tarixində (PDF).
  • Weinberg, Steven (1993) [Originally published 1977]. The First Three Minutes: A Modern View of the Origin of the Universe. Nyu-York: Basic Books. ISBN 978-0-465-02437-7. OCLC 488469247. İlk nəşri:Internet Archive. Retrieved 23 dekabr 2019.

böyük, partlayış, müşahidə, edilə, bilən, kainatın, məlum, olan, erkən, dövrlərindən, sonrakı, geniş, miqyaslı, təkamülünə, qədər, araşdıran, kosmoloji, model, nəzəriyyə, nəzəriyyə, kainatın, çox, yüksək, sıxlıq, yüksək, temperaturun, təsiri, ilə, necə, böyüdü. Boyuk partlayis musahide edile bilen kainatin melum olan en erken dovrlerinden sonraki genis miqyasli tekamulune qeder arasdiran kosmoloji model ve nezeriyye 1 2 3 Nezeriyye kainatin cox yuksek sixliq ve yuksek temperaturun tesiri ile nece boyuduyunu tesvir edir 4 isiq elementlerinin coxlugu radiasiya genismiqyasli struktur Habbl qanunu qalaktikalar ne qeder uzaq olsa Yerden daha suretli uzaqlasirlar ve kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasi CMB cosmic microwave background daxil olmaqla genis hadiseler ucun herterefli izahat verir Musahide olunan sertler fizikanin melum qanunlarindan istifade ederek vaxtinda geri ekstrapolyasiya edilse proqnoz yuksek sixliq dovrunden evvel Boyuk partlayis ile elaqelendirilen heclik ve ya sinqulyarliq oldugunu gosterir Cari bilikler sinqulyarligin primordial oldugunu mueyyen etmek ucun yetersizdir Kainatin metrik genislemesinin xronologiyasi Kainatin nezeri olaraq musahide edile bilinmeyen hisseleri de daxil olmaqla kainatin her bir zamani dairevi bolmelerde gosterilib Solda inflasionar epoxada boyuk genisleme yasanir ve merkezde genisleme suretlenir ressamin tesviridir deqiq olcusu deyil Corc Lemetr 1927 ci ilde ilk defe olaraq genislenen kainatin zamanla yaranan tek noqte ile izlenile bileceyini qeyd etdi Bu nezeriyyeni ibtidai atom nezeriyyesi adlandirdi Bir zamanlar elmi ictimaiyyet Boyuk partlayis terefdarlari ve stasionar veziyyet terefdarlari Boyuk partlayis olmadigina hemise stabilliyin olduguna inananlar olaraq 2 ferqli model terefdarlari arasinda bolunmusdu Lakin bir sira genis empirik subutlara esasen hal hazirda ekseriyyet hami terefinden qebul edilen Boyuk partlayis terefdaridir 5 Qalaktik qirmizi yerdeyismeler esasinda aparilan analizlere gore Edvin Habbl 1929 cu ilde qalaktikalarin bir birinden ayrildigi neticesine geldi bu genislenen kainat ucun olduqca ehemiyyetli musahide delilidir 1964 cu ilde Boyuk partlayis modelinin lehine olan cox onemli bir hadise Kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasi hadisesi kesf edildi 6 Fizika qanunlarindan kainatin xususiyyetlerini sixliq ve temperaturun artmasina qeder olan dovru etrafli sekilde hesablamaq ucun istifade edile biler 7 Kainatin genislenme derecesinin detalli olcmeleri Boyuk partlayisin texminen 13 8 milyard il evvel meydana geldiyini iddia edir Bu da kainatin yasi hesab olunur 8 Kainat ilk genislenmesinden sonra subatom zerreciklerin daha sonralar ise atomlarin yaranmasina serait yaradacaq hedde qeder soyudu Bu primordial elementlerin neheng buludlari esasen hidrogen bezi helium ve litium buludlari sonradan cazibe quvvesi vasitesile birleserek bu gun nesilleri gorunen erken ulduz ve qalaktikalari meydana getirdi Astronomlar qalaktikalarin etrafindaki qaranliq maddenin cazibe tesirini de musahide edirler Kainatdaki materiyanin cox hissesinin qaranliq materiya seklinde oldugu gorunur Boyuk partlayis nezeriyyesi ve muxtelif musahideler bunun adi bariyon materiya atomlari olmadigini gosterir Qaranliq materiyanin maddenin tam olaraq ne oldugu hele de deqiq bilinmir Ifrat yeni ulduzun qirmizi yerdeyismelerinin olculmesi kainatin genislenmesinin suretlendiyini ve qaranliq enerjinin movcud oldugunu gosteren bariz musahidelerden biridir 9 Mundericat 1 Modelin xususiyyetleri 1 1 Kosmosun genislenmesi 1 2 Horizontallar 2 Xronoloji qrafik 2 1 Sinqulyarliq 2 2 Inflyasiya kosmoloji ve baryogenez 2 3 Soyuma 2 4 Qurulusun formalasmasi 2 5 Kosmik suretlenme 3 Tarix 3 1 Etimologiya 3 2 Inkisafi 4 Musahide delilleri 4 1 Kosmosun genislenmesi ve Habbl qanunu 4 2 Kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasi 4 3 Primordial elementlerin coxlugu 4 4 Qalaktik tekamul ve bolunme 4 5 Primordial qaz buludlari 4 6 Diger subutlar 4 7 Gelecek musahideler 5 Fizikada problemli meseleler 5 1 Baryon asimmetriyasi 5 2 Qaranliq enerji 5 3 Qaranliq madde 5 4 Ufuq problemi 5 5 Maqnetik tek qutb 5 6 Duzluk problemi 6 Kainatin sonu 7 Yanilmalar 8 Boyuk Partlayisdan evvelki mucerred kosmologiya 9 Dini ve felsefi serhler 10 Hemcinin bax 11 Menbe 11 1 Istinadlar 11 2 Edebiyyat 12 Elave edebiyyatModelin xususiyyetleri RedakteBoyuk partlayis nezeriyyesi isiq elementlerinin coxlugu kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasi CMB cosmic microwave background radiasiya genismiqyasli struktur ve Habbl qanunu da daxil olmaqla musahide olunan hadiselerin ekseriyyetinin ehateli izahatini teqdim edir 10 Nezeriyye iki esas ferziyyeden asilidir fizika qanunlarin universalligi ve kosmoloji prinsip Kosmoloji prinsip kainatin boyuk miqyasda homogen ve izotrop oldugunu bildirir Bu fikirler evvelce postulat seklinde alindi Lakin gunumuzde bu fikirlerin her birini sinamaq ucun cehdler var Meselen ilk ferziyye kainatin ilk illerinden etibaren ince struktur sabitinin en boyuk mumkun sapmasinin 10 5 emsal oldugunu gosteren musahideler ile sinanmisdir 11 Hemcinin umumi nisbilik nezeriyyesi Gunes sistemi ve ikili ulduzlarin miqyasinda ciddi sinaqlardan kecdi Genis miqyasli kainat Yerden musahide olundugu kimi izotropik gorunse cox da ustunluk verilmeyen musahideci ve ya bos noqte olmadigini bildiren daha sade prinsip olan Kopernik prinsipine esasen yarana bilerdi 12 Bu meqsedle kosmoloji prinsip kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasinin musahideleri ile 10 5 seviyyesine tesdiq edilmisdir Kosmosun genislenmesi Redakte Umumi nisbilik nezeriyyesi nisbet yaxinliqdaki noqteleri ayiran mesafeleri teyin eden metrik tenzor ile feza zaman mefhumunu tesvir edir Qalaktikalar ulduzlar ve ya diger cisimler ola bilecek noqteler butun feza zaman boyunca qurulan bir koordinat qrafiki ve ya grid istifade ederek ozlerini teyin edirler Kosmoloji prinsip metrikin Freydman Lemeytri Robertson Uolker metrikasini FLRW ozunemexsus sekilde ferqlendiren boyuk olculerde homogen ve izotropik olmasini nezerde tutur Bu metrikde kainatin olcusunun zamanla nece deyisdiyini izah eden kosmoloji miqyas amili var Bu musaiyet eden koordinatlar adlanan koordinat sisteminin rahat secilmesine imkan yaradir Bu koordinat sisteminde sebeke grid kainatla birlikde genislenir ve yalniz kainatin genislenmesi sebebi ile musaiyet eden cisimler sebekedeki sabit noqtelerde qalirlar Onlarin koordinat mesafesi musaiyet mesafesi sabit qalsa da iki bele musaiyet noqtesi arasindaki fiziki mesafe kainatin miqyas amili ile duz mutenasib olaraq genislenir 13 Boyuk partlayis bos bir kainati doldurmaq ucun hereket eden maddenin partlamasi deyildir Bunun evezine kosmos ozu zamanla genislenir ve iki musaiyet noqtesi arasindaki fiziki mesafeni artirir Basqa sozle Boyuk partlayis kosmosdaki bir partlayis deyil eksine fezanin genislenmesi demekdir 4 FLRW metrikasi kutle ve enerjinin vahid paylanmasini nezerde tutduguna gore bu kainatimiza yalniz boyuk miqyasda aiddir qalaktikamiz kimi maddenin yerli konsentratlari qravitasiya baximindan baglidir ve kosmosun genis miqyasli genislenmesini hiss etmir 14 Horizontallar Redakte Boyuk partlayis feza zamaninin ehemiyyetli bir xususiyyeti hissecikler ufuqunun olmasidir Kainatin yasinin sonlu ve isiq suretinin limitli olmasina gore kecmisde bas vermis bezi hadiselerin isigi ola bilsin ki gunumuze qeder gelib catmayib Bu musahide oluna bilen en uzaq obyetklere cisimlere limit qoyur Eksine kainat genislendiyi ve uzaq cisimler daha suretle geri cekildiyi ucun bu gun bize gelib catan isiq hec vaxt daha uzaqda olan cisimlere qovusa bilmez Her hansisa bir ufuq novunun movcudlugu kainati tesvir eden FLRW modelinin teferruatlari ile baglidir 15 Bizim kecmis zamanlara soykenen kainat anlayisimiz kecmis ufuq un past horizon oldugunu ireli surur baxmayaraq ki tecrubede kainatin ilk dovrlerine aid fikirlerimizde cox vaxt yanilmisiq Eger kainat suretle genislenmeye davam ederse bununla yanasi gelecekde yeni bir ufuqun ortaya cixacagi iddia edilir 16 Xronoloji qrafik RedakteSinqulyarliq Redakte Kecmisde kainatin umumi nisbilik nezeriyyesine esasen zamanla geriye genislenmesinin ekstrapolyasiyasi hedsiz sixliq ve temperaturu yaradir 17 Bu halda sinqulyarliq umumi nisbilik nezeriyyesinin fizika qanunlarinin adekvat tesviri olmadigini gosterir Tekce umumi nisbiliye esaslanan modeller Plank erasindan sonra tekliye dogru ekstrapolyasiya ede bilmez Primordial sinqulyarliq bezen Boyuk partlayis adlanir ve ya onunla elaqelendirilir 18 Bu termin kainatin daha evvelki umumi isti six fazasi 19 ile de elaqelendirile biler Her iki halda Boyuk partlayis kainatin dogumu kimi hesab olunur Cunki Boyuk partlayis kainatin fizika qanunlari ile islediyi rejimi tesdiq ede bilecek baslangic noqtesidir Tip Ia ifrat yeni ulduzdan istifade ederek genislenmenin olcmelerine ve kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasina esasen temperatur deyismelerinin ve ya dalgalanmalarin olculmesine esaslanaraq bu hadiseden bu yana kecen vaxt yeni kainatin yasi kimi taninan vaxt 13 799 0 021 milyard ildir 20 Bu yasin elde edilmesine gore aparilan musteqil olcmeler kainatin xususuiyyetleri ile bagli etrafli izah veren Lambda CDM modelini destekleyir Hal hazirda kainatin sixliginin cox olmasina baxmayaraq qara deliyin yaranmasi ucun teleb olunan sixliqdan daha cox kainat yeniden qara deliye geri donmedi Bu cox vaxt istifade edilen hesablamalarin ve cazibe quvvelerinin dagilma heddinin zamanla genislenen kosmosa yox adeten sabit olculu cisimlere ulduzlar kimi samil olunmasi ile izah olunur Inflyasiya kosmoloji ve baryogenez Redakte Boyuk partlayisin en erken dovrleri haqqinda coxlu ferziyyeler movcuddur En cox bilinen modellerde kainatin homogen ve izotropik olaraq cox yuksek enerji sixligi temperatur ve tezyiqlerle doldurulmus daha sonra ise cox suretle genislenerek ve soyumusdur Genislenmeye 10 37 saniye qalmis bir fazali kecid kosmik inflasiyaya sebeb oldu Bu muddet erzinde kainat cox yuksek suretle boyudu Heyzenberqin qeyri mueyyenlik prinsipi sebebi ile meydana gelen sixliq dalgalanmalari sonradan kainatin genis miqyasli qurulusunu formalasdiracaq toxumlari guclendirmisdir 21 Kosmik inflyasiya dayandiqdan sonra kainat butun diger elementar hissecikler kimi bir kvark qluon plazmasinin yaranmasi ucun lazim olan temperaturu elde edene qeder isinmeye basladi 22 Temperatur o qeder yuksek idi ki hisseciklerin tesadufi hereketleri nisbi suretde idi ve her nov zerrecik antizerrecik cutleri davamli olaraq toqqusma seraitinde yaranib ve mehv edilmisdir 4 Bir anda baryogenez adli bilinmeyen reaksiya barion nomresinin sabitliyini pozdu kvarklarin ve leptonlarin antikvarka ve antileptonlara nisbetde cox az 30 milyonda bir hissenin artmasina sebeb olur Bu hal hazirda kainatda maddenin antimadde uzerinde ustunluk teskil etmesi ile neticelendi 23 Soyuma Redakte Esas meqale Kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasi Butun infra sualanmis goyun panoramik gorunusu Sud yolunun arxasindaki qalaktikalarin nece yerlesdiyini ortaya qoyur Qalaktikalar qirmizi yerdeyisme terefinden rengleriyle kodlanib Kainatda sixligin azalmasi ve temperaturun dusmesine davam etdi buna gore de her bir hisseciyin enerjisi azalirdi Simmetriya pozan faza kecidleri fizikanin temel prinsiplerini ve ibtidai hisseciklerin parametrlerini indiki formasina saldi 24 Texminen 10 11 saniyeden sonra zerrecik enerjisi hissecik suretlendiricilerinde elde edile bilen enerji miqdarina qeder dusduyune gore boyuk sekil daha az spekulyativ olur Texminen 10 6 ci saniyede kvarklar ve qluonlar birleserek proton ve neytron kimi baryonlari meydana getirdiler Antikvarklara nisbeten kvarklarin cox olmasi baryonlarin antibaryonlara nisbeten daha suretle artmasina sebeb oldu Bir muddetden sonra temperatur yeni proton antiproton cutlukleri hemcinin neytronlar antineytronlar yaratmaq ucun kifayet qeder yuksek deyildi buna gore de onlar kutlevi sekilde mehv oldu Orjinal proton ve neytronlarin yalniz 1010 da biri qaldi Onlarin antizerrecikleri antineytron ve antiproton ise mehv oldu Benzer proses 1 saniye sonra elektron ve pozitron ucun bas verdi Bu qirilmalardan sonra qalan proton neytron ve elektron artiq nisbi olaraq hereket etmediler ve kainatin enerji sixligina daha cox fotonlar hakim idi Genislenmeye bir nece deqiqe qalmis temperatur bir milyard kelvin ve sixligi havanin sixligina yaxin olduqda neytronlar protonlarla birleserek kainatin deyterium ve helium nuvelerini Boyuk partlayis nukleosintezi BBN adlanan bir prosesde meydana getirdiler 25 Hidrogen nuveleri kimi bezi maddelerde protonlarin ekseriyyeti birlesmemis qaldi 26 Kainat soyuduqca maddenin qalan kutlevi enerjisinin sixligi foton sualanmasina nisbetde ustunluk teskil etdi Texminen 379 000 il sonra elektron ve nuveler atomlara birlesdi esasen hidrogende bu sebebden radiasiya maddeden ayrildi ve kosmosda maneesiz sekilde hereketine davam etdi Bu relikt radiasiya Kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasi kimi taninir Biokimya 13 8 milyard il evvel Kainatin cemi 10 17 milyon yasinin oldugu dovrlerde Boyuk Partlayisdan biraz evvel yaranmis ola biler 27 28 Qurulusun formalasmasi Redakte Abell 2744 qalaktika coxlugu Alimlere Boyuk partdayisi basa dusmeye komek edecek melumat toplayan VMAA Vilkinson Mikrodalga Anisotropiya Arasdirmasi peykinin ressam terefinden tesviri Uzun muddetden sonra six bolgeleri beraber paylanmis madde cazibe ile elaqedar olaraq yaxinliqdaki maddeni celb etdi ve belelikle daha da boyudu Bunun neticesinde qaz buludlari ulduzlar qalaktikalar ve bu gun musahide edilen diger astronomik quruluslar meydana geldi 4 Bu prosesin detallari kainatdaki maddenin miqdarindan ve novunden asilidir Maddenin mumkun olan dord novu soyuq qaranliq madde iliq qaranliq madde isti qaranliq madde ve baryon maddeleri kimi taninir Vilkinson Mikrodalgali Anizotropiya Zondundan WMAP istifade edilerek aparilan olcmelere esasan elde edilen melumatlare gore qaranliq maddenin soyuq oldugu guman edilen Lambda CDM modeline uygun oldugu gosterilir 29 ve kainatin maddenin enerjisinin texminen 23 ni baryonik maddenin ise 4 6 ni teskil etdiyi texmin edilir 30 Kosmik suretlenme Redakte Tip Ia ifrat yeni ulduz ve Kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasina esasen elde edilen deliller kainatin qaranliq enerji kimi taninan ve butun kosmosu ehate eden sirli bir enerji formasina hakim oldugunu gosterir Musahideler bugunku kainatin umumi enerji sixliginin 73 nin qaranliq enerji formasinda oldugunu gosterir Ehtimal olunur ki kainat ozunun erken dovrlerinde daha cox qaranliq enerji ile ehate olunmusdur Lakin daha az bosluq ve her sey bir birine daha yaxin olduqda cazibe quvvesi ustunluk teskil edir ve yavas yavas genislenmeye manee olurdu Lakin neticede milyardlarla illik genislenmeden sonra boyuyen qaranliq enerjisi kainatin genislenmesinin yavas yavas suretlenmesine sebeb oldu 9 Qaranliq enerji en sade tertibini umumi nisbiliyin Eynsteyn sahe tenliklerindeki kosmoloji sabit formasindan goturur Lakin onun terkibi ve mexanizmi hele de melum deyil Umumiyyetle hissecikler fizikasinin standart modeli ile munasibet tenliklerinin detallari hem musahide hem de nezeri cehetden arasdirilmaga davam edir Kosmik inflyasiya dovrunden sonraki butun bu kosmik tekamulu tesvir etmek ve modellesdirmek ucun kvant mexanikasinin ve umumi nisbiliyin detallarindan istifade eden kosmologiyanin LCDM modelinden istifade oluna biler Hereketi texminen 10 15 saniyeden evvel tesvir eden her hansisa desteklenen modeller ve ya birbasa eksperimental musahideler yoxdur 31 Gorunur ki bu maneeni kecmek ucun yeni bir kvant cazibe nezeriyyesi lazimdir Kainat tarixindeki bu erken dovrleri anlamaq hazirda fizikada en boyuk hell edilmemis problemlerden biri olaraq gosterilir Tarix RedakteEtimologiya Redakte Ingilis astronomu Fred Hoyl 1949 cu ilin mart ayinda BBC Radiosundaki bir sohbeti zamani Big Bang ifadesini isledir Bu nezeriyyeler kainatdaki butun maddelerin zerreciklerin uzaq kecmisdeki boyuk bir partlayisda yarandigi ferziyyesine esaslanirdi 32 33 Alternativ sabit veziyyet kosmoloji modelini destekleyen Hoyl bunu alcatmaq niyeti ile elemese de 34 Hoyl aciq bir sekilde bunu redd etmis ve bunun sadece iki model arasindaki ferqi gostermek ucun valehedici bir uslub oldugunu demisdir 35 36 37 Inkisafi Redakte XDF olcusu Ayin olcusu ile muqayise edilib XDF Ayin asagisina yaxin sol terefinde kicik bir qutu icerisindedir Bu fiqurda heresi milyardlarla ulduzdan ibaret olan bir nece min qalaktika yerlesir XDF 2012 gorunusu her isiq lekesi bir qalaktikadir onlardan bezilerinin yasi 13 2 milyarddir 38 kainatda 200 milyard qalaktikanin oldugu texmin edilir XDF sekli onplan mustevisinde tamamile yetkin olan qalaktikalari gosterir teqriben 5 9 milyard il evvel olan yetkin qalaktikalar yeni ulduzlarla parlayan 9 milyard il evvelki protoqalaktikalar Boyuk partlayis nezeriyyesi kainat qurulusunun musahideleri ve nezeri mulahizeler neticesinde inkisaf etmisdir 1912 ci ilde Vesto Slayfer bir spiral nebulanin ilk defe Dopler effektini spiral dumanliq spiral qalaktikalar ucun kohnelmis termindir olcdu ve demek olar ki qisa muddetde butun bu dumanlarin Yerden geri cekildiyini kesf etdi O bu hadisenin kosmoloji tesirlerini derk etmedi ve hemin dumanlarin Sud Yolumuzdan kenarda yerlesen ada kainatlari olub olmamasi cox mubahiseli idi 39 40 On il sonra rus kosmoloq ve riyaziyyatcisi Aleksandr Fridman Eynsteyn sahe tenliklerinden Kainatin Fridman modelini ve tenliklerini elde etdi Bu zaman Albert Eynsteyn terefinden ireli surulen statsionar kainat modelinden ferqli olaraq kainatin genislene bileceyini gosterdi 41 1924 cu ilde amerikali astronom Edvin Habbl in en yaxin spiral dumana qeder olan mesafeni olcmesi bu sistemlerin heqiqeten de basqa qalaktikalar oldugunu gosterdi 1927 ci ilde musteqil olaraq Fridman tenliklerinin elde olunmasi ile belcikali fizik Corc Lemetr dumanin azalmasinin kainatin genislenmesi ile elaqedar oldugunu ireli surdu 42 Bundan elave olaraq 1931 ci ilde Lemetr kainatin genislenmesi kecmisde kainatin butun kutlelerinin bir noqtede zaman ve mekan anlayislarinin meydana geldiyi ibtidai atom cemlendiyi muddete qeder olan dovrlerde kainatin daha kicik oldugunu ifade edir 43 1924 cu ilden baslayaraq Habbl boyuk seylerle Mount Uilson Resedxanasinda 100 duymluk 2 5 m Hooker teleskopundan istifade ederek kosmik mesafe nerdivanin qabaqciligini ve bir sira mesafe teyinedicilerinin seriyalarini inkisaf etdirdi Bu qirmizi yerdeyismeleri artiq Slayfer terefinden olculmusdu qalaktikalara qeder olan mesafeleri texmin etmeye imkan verdi 1929 cu ilde Habbl hazirda Habbl qanunu olaraq bilinen mesafe ve tenezzul sureti arasindaki korrelyasiyani kesf etdi 44 45 Lemetr kosmoloji prinsipi ireli surmekle bunun gozlenildiyini gostermisdi 9 1920 1930 cu illerde demek olar ki her bir boyuk kosmoloq ebedi sabit kainat modeline ustunluk verdi Bir cox alimler Boyuk partlayis nezeriyyesinde ifade edilen zamanin baslangici anlayisinin fizikaya dini baxislar getirmesinden sikayet edirdi Bu etiraz daha sonradan sabit veziyyet nezeriyyesinin terefdarlari terefinden tekrarlandi 46 Bu fikirler Boyuk partlayis nezeriyyesinin yaradicisi kimi hesab olunan Lemetrin romali katolik rahib olmasi ile daha da guclendi 47 Artur Eddinqton kainatin bir baslangic tarixinin olmamasi materiyanin ve maddenin ebedi var olmasi baresinde Aristotel ile hemfikir idi Kainatin baslangic tarixi mefhumu ona gulmeli gelirdi 48 49 Lemetr ise bununla razilasmirdi Dunya tek bir kvantla baslamis olsa idi mekan ve zaman anlayislari umumiyyetle baslangicda hec bir mena dasimazdi mekan ve zaman anlayislari yalniz ilk kvant kifayet miqdarda kvantlara bolundukde mentiqli bir mena vermeye baslaya biler Bu teklif duzgundurse dunyanin baslangici mekan ve zamanin baslanmasindan bir az evvel bas verib 50 1930 cu illerde Habblin musahidelerini Milne modelini 51 tsiklik kainat modelini 52 ve Fris Svikkinin yorgun isiq hipotezini izah etmek ucun qeyri standart kosmologiya kimi bir cox idealar teklif edildi 53 Ikinci Dunya Muharibesinden sonra iki ferqli ehtimal ortaya cixdi Biri Fred Hoylun kainatin genislendikce yeni maddenin yaranacagi sabit veziyyet modeli idi Bu modelde istenilen anda kainatin olculeri eynidir 54 Digeri ise Ralf Alfer ve Robert Hermanin komeyi ile 55 Boyuk partlayis nukleosintezini teqdim eden 56 ve kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasini texmin eden Corc Qamou terefinden desteklenen ve inkisaf etdirilen Lemetrin Boyuk partlayis nezeriyyesi idi Qeribedir ki 1949 cu ilin mart ayinda BBC deki radio yayim zamani Lemetrin bu nezeriyyesini Boyuk Partlayis olaraq adlandiran mehz Hoyl idi 33 37 Bir muddet alimler bu iki nezeriyyeye gore iki yere bolundu Nehayet musahide delillerine esasen Boyuk Partlayis nezeriyyesi sabit veziyyet modelinden ustun olmaga basladi 1964 cu ilde kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasinin kesfi ve tesdiqlenmesi Boyuk partlayis nezeriyyesini kainatin menseyi ve tekamulu haqqinda en yaxsi nezeriyye kimi taninmasini temin etdi 57 Boyuk partlayis kontekstinde kosmologiya sahesinde movcud islerin coxuna qalaktikalarin nece meydana geldiyini anlamaq evvelki dovrlerde kainatin fizikasini derk etmek ve musahideleri esas nezeriyye ile uzlasdirmaq daxildir 1968 1970 ci illerde Rocer Penrouz Stiven Hokinq ve Corc Ellis Boyuk partlayis nisbi modellerinin zeruri sertlerinden birinin riyazi sinqulyarlar oldugunu gosterdikleri yazilarini nesr etdiler 58 59 daha sonralar 1970 ci illerden 1990 ci illere qeder kosmoloqlar Boyuk partlayis ile elaqeli olaraq kainatinin xususiyyetlerini seciyyelendirmek ve ortaya cixan problemlerin helli uzerinde calisdilar 1981 ci ilde Alan Qut Inflyasiya adlandirdigi kainatin suretle genislenme dovrunun baslamasi ile bagli ortaya cixan mueyyen nezeri problemlerin helli istiqametinde bir sira isler gordu 60 Bununla yanasi bu onillikler erzinde Habbl sabitinin deqiq deyerleri 61 ve kainatin madde sixligi qaranliq enerjinin kesfine qeder kainatin taleyi ucun esas proqnozcu hesab olunurdu haqqindaki suallar kosmologiyada muzakire ve fikir ayriliqlarina sebeb oldu 62 1990 ci illerin ortalarinda yasi teqriben 15 milyard olaraq texmin edilen bezi kuresekilli klasterlerin musahideleri ortaya cixdi ki bu da kainatin hazirki yasi 13 8 milyard ile ziddiyyet teskil edir Yeni komputer simulasiyalari ulduz kulekleri sebebi ile kutlevi itkinin tesirlerini ehate eden qlobal klasterlerin yasinin daha az oldugunu gosterdiyinde bu mesele hell edildi 63 Klasterlerin yasinin nece olculduyu hele de tam olaraq bilinmese de kainatdaki en qedim cisimlerden biri kimi kosmologiyani da maraqlandirir 1990 ci illerin sonlarindan beri teleskop texnologiyasindaki irelileyisler elece de KOBE 64 Habbl kosmik teleskopu ve WMAP 65 kimi peyklerden elde edilen melumatlarin tehlili neticesinde Boyuk Partlayis kosmologiyasinda ciddi irelileyis elde edilmisdir Musahide delilleri Redakte Boyuk partlayis sekli umumi xususiyyetlerinde etibarsiz oldugunu tesdiqlenmek ucun her sahedeki melumatlara cox mohkem esaslandirilmisdir Laurens Krauz 66 Habbl qanununa esasen kainatin genislenmesi qalaktikalarin qirmizi yerdeyismelerinin de gosterdiyi kimi kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasinin kesfi ve olculmesi Boyuk partlayis nukleosintezinin meydana getirdiyi isiq elementlerinin coxlugu nezeriyyenin etibarliliginin en baslica musahide delillerinden hesab olunur En yeni subutlara qalaktikanin formalasmasi ve tekamulu genismiqyasli kosmik strukturlarin bolunmesi 67 daxildir Bunlara bezen Boyuk partlayis nezeriyyesinin dord sutunu deyilir 68 Boyuk partlayisin deqiq muasir modelleri Yerde aparilan laboratoriya tecrubelerinde musahide olunmayan ve ya hissecikler fizikasinin standart modeline daxil olmayan muxtelif ekzotik fiziki hadiselere muraciet edir Bu xususiyyetlerine gore qaranliq madde hal hazirda en aktiv laboratoriya tedqiqatlarinin subyektidir 69 Diger problemlere ise cuspy halo problemi 70 ve soyuq qaranliq maddenin cirtdan qalaktika problemi 71 daxildir Kosmologiyada alimler ucun boyuk maraq doguran sahelerden biri de qaranliq enerjidir Ancaq qaranliq enerjinin birbasa askarlanmasinin mumkun olub olmadigi melum deyil 72 Bele oldugu halda kosmik inflyasiya ve baryogenez Boyuk Partlayis modellerinin daha spekulyativ xususiyyetleri olaraq qalir Bu cur hadiseler ucun etibarli kemiyyet izahlari hele de axtarilir Bunlar hal hazirda fizikanin hell olunmamis problemleridir Kosmosun genislenmesi ve Habbl qanunu Redakte Uzaq qalaktikalar ve kvazarlarin musahideleri bu cisimlerin qalaktik qirmizi yerdeyismeler oldugunu gosterir onlardan yayilan isiq daha uzun dalga uzunluguna kecmisdir Bunu bir cismin tezlik spektrini goturmek ve isiqla qarsiliqli tesirde olan kimyevi elementlerin atomlarina uygun gelen emissiya ve ya absorbsiya xetlerinin spektroskopik numunesine uygunlasdirmaqla gormek olar Bu qirmizi yerdeyismeler eyni derecede izotropik olub butun istiqametlerde musahide olunan obyektler arasinda beraber paylanir Eger qirmizi yerdeyisme Dopler yerdeyismesi kimi serh olunarsa cismin tenezzul sureti hesablana biler Bezi qalaktikalar ucun mesafeleri kosmik mesafe nerdivani vasitesile texmin etmek mumkundur Tenezzul suretleri bu mesafelere qarsi cekildikde Habbl qanunu olaraq taninan xetti bir elaqe musahide olunur 44 v H 0 D displaystyle v H 0 D Burada v displaystyle v qalaktikanin ve ya basqa bir uzaq cismin tenezzul sureti D displaystyle D cismin hereket sureti H 0 displaystyle H 0 WMAP terefinden km s Mpc olaraq hesablanan Habbl sabitidir 30 Habbl qanununun iki mumkun izahi var Ya biz qalaktikalar partlayisinin merkezindeyik Kopernik prinsipine gore bu mumkun deyil ya da kainat her yerde eyni derecede genislenir Bu universal genislenme Habbl 1929 cu ildeki analiz ve musahidelerini etmezden once umumi nisbilik nezeriyyesine esasen 1922 ci ilde Fridmann 41 ve 1927 ci ilde Lemetr 42 terefinden texmin olundu ve Fridmann Lemetr Robertson ve Uolker terefinden inkisaf etdirilen Boyuk Partlayis nezeriyyesinin temeli olaraq qalir Nezeriyye v H D displaystyle v HD elaqesinin her zaman saxlanmasini teleb edir Burada D displaystyle D musaiyet mesafesi v tenezzul suretidir ve kainat genislendikce v displaystyle v H displaystyle H ve D displaystyle D deyisir buna gore de hal hazirki Habbl sabiti ni gostermek ucun H 0 displaystyle H 0 yaziriq Musahide olunan kainatin olcusunden daha kicik mesafeler ucun Habbl yerdeyismesi tenezzul suretine uygun gelen Dopler deyismesi olaraq dusunule biler Buna baxmayaraq qirmizi yerdeyisme esl Dopler yerdeyismesi deyil daha cox isigin yayildigi vaxtla askar edildiyi vaxt arasinda kainatin genislenmesinin neticesidir 73 Mekanin metrik genislenmeden kecmesi Habbl qanunu ile birge basqa hec bir izahi olmayan kosmoloji prinsipin ve Kopernik prinsipinin birbasa musahide delilleri vasitesile gosterilir Astronomik qirmizi yerdeyismeler hedden artiq izotrop ve homogendir 44 Kainatin butun istiqametlerde eyni gorunduyunu vurgulayan kosmoloji prinsipi ve bir cox basqa subutlari destekleyir Eger qirmizi yerdeyismeler bizden uzaq olan bir merkezde bas veren partlayisin neticesi olsa idi onlar ferqli istiqametlerde bu qeder oxsar olmazdi 2000 ci ilde kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasinin uzaq astrofiziki sistemlerin dinamikasina tesirinin olculmesi Kopernik prinsipini yeni kosmik miqyasda Yerin merkezi veziyyetde olmadigini subut etdi 74 Evveller Boyuk Partlayisdan gelen radiasiya butun kainatda daha isti idi Kosmik mikrodalga arxa planinin milyardlarla il erzinde eyni derecede soyumasi yalniz kainat metrik sekilde genislenirse ve bizim partlayisin vahid merkezine yaxin olma ehtimalimizi inkar edirse izah oluna biler Kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasi Redakte KOBE peykinde FIRAS aleti terefinden olculen kosmik mikrodalga arxa plan spekturumu tebietde en deqiq olculen qara cisim sepktrumudur 75 Data noqteleri ve yanlis sutunlar qrafikde nezeri eyrilerle gizledilib 1964 cu ilde Arno Penzias ve Robert Uilson tesadufen mikrodalgali zolaqda coxistiqametli bir siqnal kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasini kesf etdiler 57 Onlarin kesfi Alfer Herman ve Qamounun texminen 1950 ci ilde Boyuk Partlayisla bagli proqnozlarini tesdiqleyen ehemiyyetli bir subut idi 1970 ci iller erzinde radiasiyanin butun istiqametlerde qara madde spektrine hardasa uygun oldugu askar edildi bu spektr kainatin genislenmesi ile deyisdirildi ve bu gun texminen 2 725 K a uygun gelir Bu subut mubahiseni Boyuk Partlayis modelinin destekcilerinin lehine deyisdi Penzias ve Uilson 1978 ci ilde fizika uzre Nobel mukafatina layiq goruldu Kosmik mikrodalga arxa plan emissiyasina uygun gelen son sepilme sethi rekombinasiyadan qisa muddet sonra neytral hidrogen sabit hala geldikde ortaya cixir Bundan evvel kainat fotonlarin serbest hisseciklerden suretli sekilde sepelendiyi isti six foton bariyon plazma denizinden ibaret idi Texminen 372 14 kyr da 29 pik hedde catanda fotonun orta serbest yolu bu gune catacaq qeder uzanir ve kainat seffaflasir Kosmik mikrodalga arxa plan radiasiyasinin 9 illik VMAA sekli 76 77 Radiasiya texminen 100 000 de bir hisseye izotropikdir 78 1989 cu ilde NASA iki boyuk irelileyis elde eden KOBE ni ise saldi 1990 ci ilde yuksek deqiqliye malik spektr olcmeleri kosmik mikrodalga arxa planinin tezlik spektrinin 104 de 1 hisse seviyyesinde demek olar hec bir ayrilmanin olmadigi mukemmel bir qara cisim oldugunu gosterdi ve sabit temperaturun 2 726 K oldugunu olcdu son olcmeler bu reqemi bir qeder asagi 2 7255 K e salmisdir sonra 1992 ci ilde sonraki KOBE olcmeleri sema boyunca kosmik mikrodalga arxa plan temperaturunda 105 de texminen 1 hisse seviyyesinde olan kicik dalgalanmalar anizotropiyalar askar etdi 64 Con Mater ve Corc Smut bu neticelerdeki seylerine gore 2006 ci ilde fizika uzre Nobel mukafatina layiq goruldu Sonraki on il erzinde kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasi anizotropiyalari sar eksperimenti de daxil olmaqla bir cox yerustu eksperimentler vasitesi ile daha da derinden arasdirildi 2000 2001 ci illerde basda BOOMERanG olmaqla bir nece eksperiment anizotropiyalarin tipik bucaq olcusunu goydeki olcu olcmekle kainatin formasinin duz oldugu kesf etdi 79 80 81 2003 cu ilin evvelinde o vaxta gore bezi kosmoloji prinsipler ucun en deqiq deyerlerini teklif eden Vilkinson Mikrodalgali Anizotropiya Zondunun ilk neticeleri aciqlandi Neticeler bir nece spesifik kosmik inflyasiya modelini tekzib etdi lakin umumilikde inflyasiya nezeriyyesine uygun gelirdi 65 Plank kosmik zondu 2009 cu ilin may ayinda fealiyyete basladi Kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasi ile bagli diger yerustu ve sar tecrubeleri ise davam etmekdedir Primordial elementlerin coxlugu Redakte Boyuk Partlayis modelinden istifade ederek helium 4 helium 3 deyterium ve litium 7 nin kainatdaki konsentrasiyasini adi hidrogenin miqdarina nisbet olaraq hesablamaq mumkundur 24 Nisbi coxluq bir parametrden fotonun bariyonlara nisbetinden asilidir Bu deyer kosmik mikrodalga arxa plan dalgalanmalarinin etrafli qurulusundan asili olmayaraq hesablana biler Proqnozlasdirilan nisbetler kutleye gore say gore yox He 4 H displaystyle ce 4He H ucun texminen 0 25 H 2 H displaystyle ce 2H H ucun texminen 10 3 He 3 H displaystyle ce 3He H ucun texminen 10 4 ve Li 7 H displaystyle ce 7Li H ucun texminen 10 9 dur 24 Olculen coxluqlar hamisi en azindan bariyon foton nisbetinin vahid deyerinden texmin olunanlara demek olar uygundur Bu uzlasma deyterium ucun mukemmel 4H ucun yaxin olsa da tezadli Li7 ucun ise iki faktora gore ferqlidir bu anomaliya kosmoloji litium problemi olaraq taninir son iki veziyyetde onemli sistematik qeyri mueyyenlikler var Buna baxmayaraq Boyuk Partlayis nukleosintezi terefinden proqnozlasdirilan element bolluqlari ile umumi uygunluq Boyuk Partlayis ucun tutarli subutdur cunki nezeriyye isiq elementlerinin nisbi coxlugunun melum olan yegane izahidir ve Boyuk Partlayisin 20 30 li heliumdan daha az ve ya daha coxunu meydana getirmesini tenzimlemek demek olar ki mumkunsuzdur 82 Heqiqeten de meselen genc kainatda meselen ulduz formalasmasindan evvel ulduz nukleosintez mehsullarinin olmadigi materiyanin arasdirilaraq mueyyenlesdirildiyi kimi Boyuk Partlayisdan basqa sabit nisbetde deyteriumdan cox helium ve ya He 3 displaystyle ce 3He den daha cox deyterium olmali oldugunu gosteren hec bir eyani subut yoxdur 83 Qalaktik tekamul ve bolunme Redakte Qalaktikalarin ve kvazarlarin morfologiyasi ve bolunmesinin teferruatli musahideleri Boyuk Partlayis nezeriyyesinin hazirki hali ile uygunluq teskil edir Musahidelerin ve nezeriyyenin kombinasiyasi iddia edir ki ilk kvazar ve qalaktikalar Boyuk Partlayisdan texminen bir milyard il sonra emele gelmis o vaxtdan beri qalaktik klasterler ve superklasterler kimi daha boyuk strukturlar formalasmaqdadir 84 Ulduzlarin nufusu yaslanmaqda ve inkisaf etmekdedir ona gore de uzaq qalaktikalar erken kainatda oldugu kimi yanasi qalaktikalardan cox ferqli gorunur daha sonraki hali musahide olunmusdur Bundan elave nisbeten yaxin vaxtlarda emele gelen qalaktikalar oxsar mesafede olan lakin Boyuk Partlayisdan qisa bir muddet sonra yaranan qalaktikalardan gozecarpan derecede ferqlenir Bu musahideler sabit veziyyet modeline qarsi esasli delillerdir Ulduz formalasmasinin qalaktika ve kvazar bolunmelerinin ve daha boyuk strukturlarin musahideleri kainatdaki struktur formalasmasi ile bagli Boyuk Partlayis simulyasiyalarina uygundur ve nezeriyyenin teferruatlarini tamamlamaga komek edir 85 Primordial qaz buludlari Redakte BICEP2 teleskobunun fokus mustevisi mikroskop altinda CMB deki qutblesmeni arasdirmaq ucun istifad edilir 86 87 88 89 2011 ci ilde astronomlar uzaq kvazarlarin spektrlerindeki absorbsiya xetlerini analiz ederek saf primordial qaz buludlari olduguna inandiqlarini seyi askar etdiler Bu kesfden evvel butun diger astronomik cisimlerde ulduzlarda emele gelen agir elementlerin oldugu musahide edilmisdir Bu iki qaz buludunun terkibinde hidrogen ve deyteriumdan daha agir element yoxdur 90 91 Qaz buludlarinda agir elementler olmadigindan onlar cox guman ki Boyuk Partlayisdan sonraki ilk deqiqelerde Boyuk Partlayis nukleosintezi zamani meydana gelmisdir Diger subutlar Redakte Habbl genislenmesinden ve kosmik mikrodalga arxa planindan hesabladigi kimi kainatin yasi hem ulduz tekamulu nezeriyyesini kureformali klasterlere tetbiq eden hem de individual 2 ci nufus ulduzlarin radiometrik tarixlendirilmesi ile olculen en qedim ulduzlarin yaslarindan istifade eden diger hesablamalarla yaxsi uzlasir 92 Kecmisde kosmik mikrodalga arxa plan istiliyinin daha yuksek olmasi ile bagli proqnoza qirmizi yerdeyismelerdeki qaz buludlarinin cox asagi temperaturlu absorbsiya xetlerinin musahideleri ile tecrubi sekilde destek verilmisdir 93 Bu proqnoz eyni zamanda qalaktika klasterlerindeki Sunyaev Zeldovic effektinin amplitudasinin qirmizi yerdeyismeden asili olmadigini gosterir Musahideler bunun texminen dogru oldugunu askarlayib amma bu tesir kosmik zamanla deyisen klasterlerin xususiyyetlerinden asilidir ve deqiq olcmeler aparmagi cetinlesdirir 94 95 Gelecek musahideler Redakte Ola bilsin ki gelecek qravitasiya dalga musahideleri Boyuk Partlayisdan sonra 1 saniyeden daha az bir muddetde primordial qravitasiya dalgalarini erken kainatin qalintilarini tesbit ede bilecek 96 97 Fizikada problemli meseleler RedakteDiger nezeriyyelerde oldugu kimi Big Bang yeni Boyuk Partlayis nezeriyyesinin inkisafi neticesinde bir sira muemmali meseleler ve problemler ortaya cixdi Bu sirlerin ve problemlerin bezileri hell olundu bezileri ise hele de oz hell yolunu axtarir Boyuk partlayis modelindeki bezi problemlere teklif olunan heller ele ozleri basqa muemmali meselelerin ortaya cixmasina sebeb oldu Meselen ufuq horizontal problemi maqnetik qutb problemi ve duzluk problemi en cox inflyasiya nezeriyyesi ile izah olunur lakin inflyasiya kainatinin teferruatlari hele de hell olunmur ve nezeriyyenin bezi quruculari da daxil olmaqla bir coxlari bunun subut olunmadigini soyleyirler 98 99 100 101 Asagida kosmoloqlar ve astrofizikler terefinden uzerinde six arasdirma aparilan Boyuk Partlayis nezeriyyesinin sirli tereflerinin siyahisi verilmisdir Baryon asimmetriyasi Redakte Kainatin niye antimaddeden daha onemli oldugu hele de basa dusulmur 23 Umumiyyetle kainatin cavan ve cox isti oldugu dovrde statistik tarazliqda oldugu ve beraber miqdarda baryon ve antibaryon saxladigi guman edilir Ancaq musahideler kainatin en uzaq hisseleri de daxil olmaqla tamamile maddelerden teskil olundugunu gosterir Baryogenez adli bir prosesin asimmetriyani izah etdiyi guman edilir Baryogenezin bas vermesi ucun Saxarov sertlerine emel edilmelidir Bunlar baryon sayinin qorunmamasini C simmetriyasinin ve CP simmetriyasinin pozulmasi ve kainatin termodinamik tarazliqdan ayrilmasini teleb edir 102 Butun bu sertler Standart Modelde bas verir lakin cari baryon asimmetriyasini izah etmek ucun elde edilen neticeler kifayet qeder guclu deyil Qaranliq enerji Redakte Qrafik kainati teskil eden muxtelik komponentlerin nisbetlerini gosterir texminen 95 i qara madde ve qara enerjidir Ifrat yeni ulduz ucun qirmizi yerdeyismelerinin olculmesi gosterir ki kainat teqriben indiki yasinin yarisi qeder oldugu dovrlerden etibaren suretle genislenir Bu suretlenmeni izah etmek ucun umumi nisbilik nezeriyyesi kainatdaki enerjinin boyuk hissesinin qaranliq enerji adlanan boyuk menfi tezyiqe malik bir komponentden ibaret oldugunu iddia edir 9 Qaranliq enerji mucerred olsa da bir cox problemleri hell edir Kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasinin olcmeleri gosterir ki kainat demek olar ki fezada duzdur ve buna gore de umumi nisbiliye gore kainat demek olar ki kritik kutle enerji sixligina sahib olmalidir Bununla birlikde kainatin kutlevi sixliginin cazibe quvvesinden olculmesi mumkundur ve mueyyen edilmisdir ki kritik sixliq sadece 30 dir 9 Nezeriyye qaranliq enerjinin adi sekilde yigilmadigini ireli surduyune gore catismayan enerji sixliginin en yaxsi izahidir Qaranliq enerji eyni zamanda cazibe linzalarinin tezliyinden ve genismiqyasli qurulusun xarakterik numunesinden kosmik xetkes kimi istifade etmekle kainatin umumi eyriliyinin iki hendesi olcmesini izah etmeye komek edir Menfi tezyiqin vakuum enerjisinin bir xususiyyeti olduguna inanilir ancaq qaranliq enerjinin deqiq tebieti ve varligi Boyuk Partlayisin en boyuk muemmali meselelerinden biri olaraq qalir 2008 ci ilde WMAP qrupunun neticeleri 73 qaranliq enerji 23 qaranliq madde 4 6 normal madde ve 1 den az neytrinlerden ibaret bir kainatin var oldugunu gosterir 30 Nezeriyyeye gore maddenin enerji sixligi kainatin genislenmesi ile azalir lakin qaranliq enerji sixligi sabit qalir demek olar ki Buna gore madde kecmis dovrde kainatin umumi enerjisinin indikinden daha coxunu teskil edirdi lakin qaranliq enerji getdikce daha cox dominant hala geldiyinden maddenin uzaq gelecekde fraksiya qatqisi azalacaq Kainatin qaranliq enerji komponenti eyni zamanda daha eqzotik seffaf formalara ve ya diger deyisdirilmis cazibe sxemlerine genislendirilerek Eynsteynin kosmoloji sabitliyi de daxil olmaqla muxtelif reqib nezeriyyelerden istifade eden nezeriyyeciler terefinden izah edildi 103 Bezen fizikada en utandirici problem olaraq adlandirilan kosmoloji sabitlik problemi qaranliq enerjinin olculmus enerji sixligi ve Plank vahidlerinden proqnozlasdirilan problem arasindaki aydin ferqden qaynaqlanir 104 Qaranliq madde Redakte 1970 1980 ci iller erzinde aparilan muxtelif musahideler kainatda qalaktikalar icerisinde ve aralarinda cazibe quvvelerinin gucunu izah etmek ucun kifayet qeder gorunen material olmadigini gosterdi Buna gore de kainatdaki maddenin 90 i isiq yaymayan ve ya normal baryonik madde ile qarsiliqli tesirde olmayan qaranliq madde oldugu qenaetine gelindi Bundan elave kainatin esasen normal maddeden teskil olduguna dair ferziyyesi musahidelerle uygunlasmaya proqnozlara sebeb oldu Xususile bu gun kainat qaranliq madde olmadan daha az deyterium saxlayir Qaranliq madde hemise mubahiseli olsa da bir nece musahide varligini tesdiq edir SPK deki anizotropiyalar qalaktikanin coxluq suret bolgusu genis miqyasli struktur paylasimi qravitasiya lensleri tedqiqatlari ve qalaktika coxluqlarinin rentgen olcmeleri 105 Qaranliq maddenin varligi ucun dolayi subutlardan biri diger maddelere cazibe tesirine baglidir cunki laboratoriyalarda qaranliq madde hissecikleri musahide edilmir Qaranliq madde ucun bir cox hissecikler fizikasi namizedi teklif edildi ve onlari birbasa mueyyenlesdirmek ucun basladilan bezi layiheler hele de davam edir 106 Bundan elave soyuq qaranliq madde modeli ile elaqeli problemler movcuddur ki bu da hazirda ustunluk verilen soyuq cirtdan qalaktikasi problemi 71 ve cuspy halo problemini ehate edir Evezinde Nyuton ve Eynsteyn terefinden yaradilan cazibe qanunlarini deyisdirmekle kulli miqdarda askarlanmayan maddelerin varligini teleb etmeyen alternativ nezeriyyeler teklif edildi Buna baxmayaraq hemin nezeriyyelerin hec biri butun musahideleri izah eden soyuq qaranliq maddelerin movcudlugu teklifi qeder ugurlu olmamisdir 107 Ufuq problemi Redakte Ufuq problemi melumatin isiqdan daha suretli seyahet ede bilmemesinden ireli gelir Mehdud yasa sahib kainatda bu kosmosun elaqede olan her hansi iki bolgesini ayirmaq ucun serhed qoyur 108 Kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasinin musahide olunan izotropiyasi bu baximdan problemlidir eger son parcalanma dovrune qeder kainatda radiasiya ve ya madde hokmran olsa idi onda hissecikler ufuqu semada texminen 2 dereceye uygun gelerdi Bele oldugu halda daha boyuk bolgelerin eyni temperaturda olmasina sebeb olacaq bir mexanizm olmayacaqdi 83 Bu uygunsuzlugun helli homogen ve izotrop enerji sahesinin kainatda cox erken merhelede bariogenezden evvel ustunluk teskil etdiyi inflyasiya nezeriyyesi ile teqdim olunur Inflyasiya zamani kainat suretli genislenmeye meruz qalir ve hissecikler ufuqu texmin edildiyinden daha suretle genislenir belelikle hazirda musahide olunan kainatin eks tereflerindeki bolgeler bir birinin hissecikler ufuqunde yerlesirler Kosmik mikrodalga arxa plan sualanmasinin musahide olunan izotropiyasi inflyasiya baslamazdan once daha boyuk bir bolgenin evveller elaqeli oldugu faktindan ireli gelir Heyzenberqin qeyri mueyyenlik prinsipi inflyasiya merhelesinde kvant istilik dalgalanmalarinin olacagini ve bunun kosmik miqyasda genisleneceyini proqnozlasdirir Bu dalgalanmalar kainatda movcud olan butun quruluslarin toxumu kimi fealiyyet gosterir 83 Inflyasiya ilkin deyiskenliyin demek olar ki sabit olculu ve Qaus oldugunu proqnozlasdirir hansi ki bu SPK olcmeleri ile deqiqlikle tesdiqlenir Inflyasiya bas vererse genislenme bolgelerimizin musahide edile bilen ufuqumuzun xaricinde boyuk kosmik bolgelere tesir edecekdi 21 Klassik ufuq problemi ile elaqedar bir problem ortaya cixir cunki standart kosmoloji inflyasiya modellerinin ekseriyyetinde elektrozeif simmetriyasinin pozulmasindan evvel inflyasiya yaxsi neticelenirdi Buna gore de elektrozeif parcalanma bitdikden sonra inflyasiya musahide olunan kainatin uzaq hisselerinde elektrozeif vakumda genis miqyasli kesilmelerin qarsisini ala bilmemelidir 109 Maqnetik tek qutb Redakte Maqnetik qutb etirazi 1970 ci illerin sonlarinda ortaya cixdi Boyuk Birlesmis nezeriyyeleri GUTs kosmosda maqnit qutbleri kimi meydana cixacaq topoloji catismazliqlari proqnozlasdirdi Tek qutblerin olmadigini nezere alsaq bu cismler erken isti kainatda semereli sekilde ortaya cixacaq ve neticede daha yuksek sixliga sebeb olacaqdir Bu problem kosmik inflyasiya ile hell olunur Belelikle musahide olunan kainatin butun noqsanlarini aradan qaldirir eyni sekilde hendesi duzluye getirib cixarir 110 Duzluk problemi Redakte Duzluk problemi antik dovr problemi olaraq da bilinir FLRW ile elaqeli musahide problemidir Kainat umumi enerji sixligindan asili olaraq musbet menfi ve ya sifir mekan eyriliyine sahib ola biler Sixligi kritik sixliqdan asagi olduqda eyrilik menfi cox olduqda musbet olur Kritik sixliqda ise sifira beraberdir hansi ki bu veziyyetde bosluq duzluk hesab edilir Problem ondadir ki kritik sixliqdan istenilen kicik ayrilma zaman kecdikce boyuyur buna baxmayaraq hazirda kainat duzlesmeye cox yaxindir Tebii bir zaman miqyasindaki Plank zamaninin duzlukden uzaqlasma muddetinin 10 43 saniye ola bileceyini nezere alsaq 4 milyardlarla il sonra kainatin ne termiki olumune ne de Boyuk cokus merhelesine cata bilmemesi izahat teleb edir Nukleosintez zamanlarinda kainatin sixligi oz kritik deyerinin 1014 de bir hissesini teskil elemeli idi yoxsa kainatin veziyyeti indiki kimi olmazdi 110 Kainatin sonu Redakte Kainatin umumi hendesesi Omeqa kosmoloji parametrinin 1 den az beraber ve ya daha boyuk olub olmamasi ile mueyyen edilir Yuxaridan asagiya gosterilenler musbet eyriliyi olan qapali bir kainat menfi eyriliyi olan hiperbola sekilli bir kainat ve sifir eyrilik ile duz bir kainatdir Qaranliq enerji musahide edilmezden evvel kosmoloqlar kainatin geleceyi haqqinda iki ssenari nezerde tuturdular Kainatin kutlevi sixligi kritik sixligi zamanla artacaq kainat maksimum olcuye catacaq ve sonra dagilmaga baslayacaqdir Yeniden sixlasacaq ve istilik artacaq neticede baslangic veziyyetine qayidaraq Boyuk Cokus yaranacaq 15 Alternativ ferziyye bele idi ki kainatdaki sixliq kritik sixliga beraber ve ya daha az olarsa genislenme daha yavas olacaq amma hec vaxt dayanmayacaq Ulduz meydana gelmesi her qalaktikada ulduzlararasi qazlarin yaranmasi ile basa catacaq ag cirtdanlar neytron ulduzlar ve qara delikler buraxaraq ulduzlar yanacaq Aralarindaki toqqusmalar kutlenin daha boyuk qara deliklerde toplanmasina sebeb olacaq Kainatin orta temperaturu tedricen asimptotik olaraq mutleq sifira yaxinlasacaq ve Boyuk Donma bas verecek 111 Ustelik protonlar qeyri sabit olarsa bariyon madde yox olaraq geride yalniz radiasiya ve qara delikler buraxacaqdir Neticede qara delikler Hokinq radiasiyasini yayaraq buxarlanacaq Kainatin istifade olunmayan enerji miqdari hec bir nizamli enerji formasinin ayrila bilmediyi seviyyeye qeder yukselecek Belelikle de Kainatin termiki olumu senarisi gerceklesecek 112 Suretlenen genislenmenin muasir musahideleri hazirda gorunen kainatin getdikce hadise ufuqunden kenara cixacagini gosterir Son netice ise melum deyil Kainatin LCDM modelinde kosmoloji sabit seklinde qaranliq enerji var Bu nezeriyye gosterir ki yalniz qravitasiya ile bir biriyle elaqeli sistemler meselen qalaktikalar oz birliyini saxlayacaq ve kainat genislendikce ve soyuduqca onlar da termiki olume meruz qalacaqdir Qaranliq enerji haqqinda melumat veren nezeriyyelerden bir digeri Fantom enerji nezeriyyesi son neticede qalaktikanin klasterleri ulduzlar planetler atomlar nuveler ve maddelerin ozlerinin de Boyuk Rip adlanan genislenmenin artmasi ile parcalanacagi fikrini ireli surur 113 Yanilmalar RedakteBoyuk partlayis modeli ile bagli yayilmis yanlis tesevvurlerden biri de nezeriyyenin kainatin menseyini tam izah etmesidir Bununla birlikde Boyuk partlayis modeli enerjinin feza zamanin nece meydana geldiyini deyil daha cox kainatin ultra tezyiqli ve yuksek temperaturlu ilkin veziyyetinden nece indiki veziyyetine gelmesini tesvir edir 114 Boyuk partlayis prosesi haqqinda boyuk olculu materiya ile muqayise ederek tesevvur yaratmaq duzgun deyil Big Bang dovrunde kainatin olcusu izah edilerken butun kainatin deyil musahide olunan kainatin olcusune istinad edilir 14 Habbl qanunu Habbl mesafesinden kenardaki qalaktikalarin isiq suretinden daha suretle uzaqlasacagini proqnozlasdirir Bununla birlikde xususi nisbiilik kosmosdaki hereket xaricinde tetbiq edilmir Habbl qanunu kosmosda deyil kosmosun genislenmesi neticesinde yaranan sureti tesvir edir Astronomlar tez tez kosmoloji qirmizi yerdeyismelere Dopler deyismesi kimi yanasirlar Bu da anlasilmazliga sebeb olur 14 Benzer olsa da kosmoloji qirmizi yerdeyismeler serti olaraq alinan Dopler qirmizi yerdeyismeleri ile eyni deyil cunki Dopler qirmizi yerdeyismelein esas toremelerinin ekseriyyeti kainatin genislenmesine uygun gelmir Kosmoloji qirmizi yerdeyismelerin duzgun toremesi umumi nisbiliyin istifadesini teleb edir Daha sade Dopler effekti arqumentlerinden istifade etmekle yaxin qalaktikalar ucun de demek olar ki eyni neticeler alinir En sade Dopler qirmizi yerdeyismelerinin hereketlerine esaslanaraq uzaq qalaktikalarin qirmizi yerdeyismelerinin deyerlendirmesini etmek ise qarisiqliga sebeb ola biler 14 Boyuk Partlayisdan evvelki mucerred kosmologiya RedakteBoyuk Partlayis kainatin tekamulunu insan qabiliyyeti ile tekrarlanmayacaq derecede intensivlik ve temperaturla izah edir buna gore en ekstremal sertlere ve en erken dovrlere qeder olan texminler daha cox abstrakdir Lemetr bu ilkin veziyyeti ibtidai atom Gamou ise ylem kainatin ibtidai maddesi adlandirmisdir Kainatin ilkin veziyyeti ve nece yaranmasi hele de sual olaraq qalir lakin Boyuk partlayis modeli onun bezi xususiyyetlerini izah edir Meselen mueyyen tebii qanunlar cox guman ki tesadufi yaranmisdir lakin inflyasiya numunelerinin gosterdiyi kimi bunlarin bezi birlesmeleri daha cox aglabatandir 115 Istenilen halda musahideler gosterir ki kainat duz olmaga uygundur bu da cazibe potensiali enerjisi ve elave enerji teleb etmeyen diger formalar arasinda tarazliq demekdir 116 117 Erken kainatdaki kvant dalgalanmalari maddenin six bolgelerinin meselen superklastlar meydana gelmesine serait yarada biler Netice olaraq klassik umumi nisbilik tenlikleri uzerinde qurulan Boyuk partlayis nezeriyyesi kosmik zamanin menseyinde benzersizdir ve bele sonsuz enerji sixligi fiziki olaraq mumkunsuz ola biler Son vaxtlarda anlasilmisdir ki umumi nisbilik ve kvant mexanikasinin fiziki nezeriyyeleri Plank dovrunden evvele tetbiq oluna bilmez bunun duzeldilmesi ise kvant cazibe quvvesi uzerinde islerin daha dogru sekilde inkisaf etdirilmesini teleb edir 17 Bezi kvant cazibe emeliyyatlari meselen Vhiler Devit tenliyi gosterir ki ele zamanin ozu sonradan ortaya cixan bir mefhum ola biler 118 Belelikle fizikada Boyuk Partlayisdan evvel vaxt anlayisi olmadigi qenaetine gelmek olar 119 120 Ilk kainatin isti six bir veziyyetinden evvel neyin movcud oldugu niye ve nece meydana geldiyi ve ya bu kimi suallarin mena verib vermemesi bilinmese de kosmoqoniya movzusunda bu mesele haqqinda texminler coxdur Bu cercivede her birinde sinanmamis ferziyyeler olan bezi mucerred teklifler bunlardir Hartle Hokinq limitsiz serti de daxil olmaqla kosmik vaxtin tamamile mehdud oldugu modeller Boyuk Partlayis hec bir sinqulyarliq benzersizlik xususilik olmadan vaxt mehdudiyyetini temsil edir 121 Bu halda kainat oz ozune kifayetdir ve oz varligina sebeb olmusdur 122 Sim nezeriyyesindeki brane lerin hereketi sebebinden inflyasiyanin oldugu Brane kosmologiya modelleri Boyuk Partlayisdan evvelki model Boyuk partlayisi 2 brane arasinda emele gelen toqqusmanin neticesi kimi qebul oldugu ekpirotik model ve tsiklik model dovri olaraq toqqusmalarin bas verdiyi ekpirotik modelin bir varianti Qeyd edilen axirinci modelde Boyuk Partlayisdan once Boyuk Cat bas verir ve kainat bir prosesden digerine kecir 123 124 125 126 Genismiqyasli inflyasiyasinin bu ve diger yerlerde tesadufi terzlerde bitmesi ve her bitisden sonra genislenme neticesinde bas veren Boyuk Partlayisla Kuresekilli Kainatin yaranmasina getirib cixaran sonsuz inflyasiya 127 128 Son iki kateqoriyadaki teklifler Boyuk Partlayisi kainatin baslangici kimi yox bunu daha boyuk daha yasli ve cox qatli ve ya cox olculu ehtimal olunan kainatda tabe bir fenomen olaraq gorurler Cim Pibls 2019 cu ilde Fiziki kosmologiyada nezeri kesflerine gore Fizika Nobel Mukafatina layiq goruldu 129 Teqdimat zamani konkret subut olmadigi ucun Boyuk Partlayis nezeriyyesini desteklemediyini soyledi ve dedi Cox teessuf ki bezileri baslangic haqqinda dusunduyu halda bizim onu subut edecek yaxsi bir nezeriyyemiz yoxdur 130 Dini ve felsefi serhler RedakteBoyuk Partlayisin kainat menseyinin izahi kimi din ve felsefeye ehemiyyetli tesiri var 131 132 Neticede elm ve din arasindaki mubahisenin en hereketli sahelerinden birine cevrildi 133 Bezileri Boyuk Partlayisin yaradicinin isareti olduguna inanir 134 135 ve bezileri istinad kimi oz muqeddes kitablarini gosterir 136 bezileri ise Boyuk Partlayis kosmologiyasinin yaradici anlayisindan daha artiq oldugunu iddia edir 132 137 Boyuk Partlayis nezeriyyesinin dominant fiziki kosmoloji paradiqma kimi qebul olunmasindan bu gune qeder onun dini kosmologiyalara tesirleri ile bagli dini qruplar terefinden muxtelif reaksiyalar olmusdur Bezileri Boyuk partlayisin elmi subutlarini nominal deyerle qebul edir bezileri onu dini prinsiplerine uygunlasdirmaga calisir bezileri ise bu nezeriyyenin elmi delillerini redd edir ve ya gormemezlikden gelirler 138 Hemcinin bax RedakteKainat Kainatin genislenmesi nezeriyyesi Ulduz Kainatin yasi Kainatin Nyuton modeli Kosmologiya Edvin HabblMenbe RedakteIstinadlar Redakte Iosif Silk 2009 Horizons of Cosmology Kosmologiya Ufuqleri Templeton Press seh 198 ISBN 9781599473413 Simon Sinq 2005 Big Bang The Origin of the Universe Boyuk Partlayis Kainatin menseyi HarperCollins seh 560 ISBN 9780007162208 NASA WMAP Science Team 6 iyun 2011 Cosmology The Study of the Universe NASA ing map gsfc nasa gov 29 iyun 2011 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 yanvar 2020 1 2 3 4 5 Mark Bridc 30 iyul 2014 HOW THE UNIVERSE WORKS Silver Spring ing sciencechannel com 3 avqust 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 yanvar 2020 Helge Kraq 1996 Cosmology and controversy the historical development of two theories of the universe Princeton University Press seh 319 ISBN 978 0 691 02623 7 Tay L Cou 2008 Gravity Black Holes and the Very Early Universe An Introduction to General Relativity and Cosmology Nyu York Springer seh 211 ISBN 9780387736310 Partridge R Bruce 2007 3K The Cosmic Microwave Background Radiation Cambridge University Press seh xvii ISBN 9780521358088 Planck reveals an almost perfect Universe United space in Europe ing esa int 21 mart 2013 6 iyun 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 yanvar 2020 1 2 3 4 5 P J E Peebles Bharat Ratra 22 aprel 2003 The cosmological constant and dark energy American Physical Society ing journals aps org 2 iyun 2014 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 yanvar 2020 Edward L Wright 24 may 2013 Frequently Asked Questions in Cosmology Kosmologiyada tez tez sorusulan suallar ing astro ucla edu 10 December 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 yanvar 2020 A V Ivanchik A Y Potekhin D A Varshalovich 1999 Astronomy and astrophysics a European journal Supplement series The fine structure constant a new observational limit on its cosmological variation and some theoretical consequences 2 Les Ulis EDP Sciences seh 439 445 Konrad Rudnicki The Generalized Copernican Cosmological Principle ing southerncrossreview org 2015 03 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 yanvar 2020 Ray d Inverno 1992 Introducing Einstein s Relativity Oxford Eng Clarendon Press New York Oxford University Press seh 23 ISBN 978 0 19 859686 8 1 2 3 4 Tamara M Davis ve Charles H Lineweaver 2013 Expanding Confusion Common Misconceptions of Cosmological Horizons and the Superluminal Expansion of the Universe Cambridge University Press seh 97 109 1 2 Edward W Kolb Michael Stanley Turner 1990 The Early Universe Frontiers in Physics Addison Wesley seh 70 ISBN 9780201116038 Edward W Kolb Michael Stanley Turner 1990 The Early Universe Frontiers in Physics Addison Wesley seh 70 71 ISBN 9780201116038 1 2 Stephen Hawking G Ellis 1973 The Large Scale Structure Of Space Time Cambridge University Press ISBN 978 0 521 20016 5 Oddbjorn Engvold Rolf Stabell Bozena Czerny John Lattanzio 2012 Astronomy and Astrophysics Expansion of the Universe Standard Big Bang Model Ramsey Isle of Man UNESCO in partnership with Eolss Publishers Co seh 216 ISBN 978 1 84826 823 4 Willem B Drees 1990 Beyond the Big Bang Quantum Cosmologies and God Open Court Publishing seh 223 224 ISBN 9780812691184 Planck Collaboration 2016 Planck 2015 results XIII Cosmological parameters PDF ESO seh 594 Article A13 pdf linkinde sehife 32 4 cu cedvel 1 2 Alan Guth 1998 orjinal versiyasi 1997 ci ilde nesr edilmisdir The Inflationary Universe London Vintage Books ISBN 9780201328400 Phil Schewe and Ben Stein 20 aprel 2005 An Ocean of Quarks ing aip org 23 aprel 2005 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 yanvar 2020 1 2 Edward W Kolb Michael Stanley Turner 1990 The Early Universe Frontiers in Physics 6 ci fesil Addison Wesley ISBN 9780201116038 1 2 3 Edward W Kolb Michael Stanley Turner 1990 The Early Universe Frontiers in Physics 7 ci fesil Addison Wesley ISBN 9780201116038 Edward W Kolb Michael Stanley Turner 1990 The Early Universe Frontiers in Physics 4 cu fesil Addison Wesley ISBN 9780201116038 John A Peacock 1999 Cosmological physics 9cu fesil Nyu York Kembric Universiteti nesriyyati ISBN 978 0 521 42270 3 Loeb Abraham Oktaybr 2014 The habitable epoch of the early Universe PDF International Journal of Astrobiology Cambridge UK Kembric Universiteti nesriyyati 13 4 337 339 doi 10 1017 S1473550414000196 ISSN 1473 5504 29 aprel 2019 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 30 noyabr 2019 Claudia Dreifus 1 dekabr 2014 Much Discussed Views That Go Way Back Avi Loeb Ponders the Early Universe Nature and Life Science The New York Times Nyu York Nyu York Tayms ISSN 0362 4331 27 mart 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 dekabr 2014 A version of this article appears in print on Dec 2 2014 Section D Page 2 of the New York edition with the headline Much Discussed Views That Go Way Back 1 2 D N Spergel L Verde H V Peiris E Komatsu Sentyabr 2003 First Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe WMAP Observations Determination of Cosmological Parameters Nyu York Cikaqo Universiteti Nesriyyati American Astronomical Society seh 175 194 1 2 3 N Jarosik C L Bennett J Dunkley B Gold M R Greason M Halpern R S Hill G Hinshaw A Kogut E Komatsu D Larson M Limon S S Meyer M R Nolta N Odegard L Page K M Smith D N Spergel G S Tucker J L Weiland Fevral 2011 Seven Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe WMAP Observations Sky Maps Systematic Errors and Basic Results PDF 2 Nyu York IOP Publishing seh 192 invisible char Steven Manly 2011 Visions of the Multiverse 7ci fesil Nyu Cersi New Page Books ISBN 978 1 60163 720 8 Fred Hoyle An Online Exhibition Hoyle on the Radio Creating the Big Bang ing joh cam ac uk 26 may 2014 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 yanvar 2020 1 2 Kraq Helge 2011 Big Bang the etymology of a name Oksford Oksford Universiteti Nesriyyati seh 54 2 28 2 30 Mattson Barbara Project Leader 8 dekabr 2017 Hoyle Scoffs at Big Bang Universe Theory Cosmic Times hosted by Imagine the Universe Greenbelt MD NASA Goddard Space Flight Center High Energy Astrophysics Science Archive Research Center OCLC 227004453 10 mart 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 dekabr 2019 text ignored Big bang astronomer dies Sci Tech BBC News London BBC 22 avqust 2001 3 sentyabr 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 dekabr 2019 Ken Croswell 1995 The alchemy of the heavens Anchor Books ISBN 9780385472135 1 2 Simon Mitton 2011 Fred Hoyle A Life in Science Oksford Cambridge University Press seh 129 ISBN 9781139495950 Clara Moskowitz 25 sentyabr 2012 Hubble telescope reveals farthest view into universe ever ing sapce com 12 oktyabr 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 yanvar 2020 Vesto Melvin Slipher Yanvar 1912 The Radial Velocity of the Andromeda Nebula Lowell Observatory Bulletin Flagstaff seh 56 57 Vesto Melvin Slipher Yanvar 1915 Spectrographic Observations of Nebulae Popular Astronomy seh 21 24 1 2 Aleksandr Fridman Dekabr 1999 On the Curvature of Space PDF Springer seh 31 1 2 Corc Lemetr Dekabr 1999 Un Univers homogene de masse constante et de rayon croissant rendant compte de la vitesse radiale des nebuleuses extra galactiques Annales de la Societe scientifique de Bruxelles in French Namur Societe scientifique de Bruxelles seh 49 59 Corc Lemetr Dekabr 1999 Contributions to a British Association Discussion on the Evolution of the Universe London Nature Publishing Group seh 704 706 1 2 3 Edvin Habbl 15 mart 1929 A Relation Between Distance and Radial Velocity Among Extra Galactic Nebulae Vasinqton National Academy of Sciences Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America seh 168 173 Gale E Christianson 15 mart 1929 Edwin Hubble mariner of the nebulae Nyu York Farrar Straus Giroux seh 168 173 ISBN 978 0 374 14660 3 Helge Kraq 1996 Cosmology and controversy the historical development of two theories of the universe Princeton University Press ISBN 978 0 691 02623 7 Big bang theory is introduced 1927 pbs org ing A Science Odyssey MA WGBH Boston 1998 23 aprel 1999 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 yanvar 2020 Artur Eddinqton 21 mart 1931 The End of the World from the Standpoint of Mathematical Physics London Nature Nature Publishing Group seh 447 453 Simon Appolloni 17 iyun 2011 Repugnant Not Repugnant at All How the Respective Epistemic Attitudes of Georges Lemaitre and Sir Arthur Eddington Influenced How Each Approached the Idea of a Beginning of the Universe Tbilisi IBSU Scientific Journal International Black Sea University seh 19 44 Corc Lemetr 9 may 1931 The Beginning of the World from the Point of View of Quantum Theory London Nature Nature Publishing Group seh 706 Edward Arthur Milne 1935 Relativity Gravitation and World Structure London Clarendon Press Oxford University Press Richard C Tolman 1934 Relativity Thermodynamics And Cosmology London Clarendon Press Oxford University Press ISBN 978 0 486 65383 9 F Zwicky 1929 On the Red Shift of Spectral Lines through Interstellar Space Vasinqton National Academy of Sciences 15 seh 773 779 Fred Hoyl 1948 A New Model for the Expanding Universe London Monthly Notices of the Royal Astronomical Society Royal Astronomical Society 108 seh 372 382 R A Alpher H Bethe and G Gamow 1948 The Origin of Chemical Elements London Physical Review College Park MD American Physical Society 73 seh 803 804 R A Alpher H Bethe and G Gamow 1948 Evolution of the Universe London Nature Publishing Group seh 774 775 1 2 Penzias A A Wilson R W 1965 A Measurement of Excess Antenna Temperature at 4080 Mc s London The Astrophysical Journal Chicago University of Chicago Press seh 419 421 Stephen William Hawking amp Ellis G F R 1968 The Cosmic Black Body Radiation and the Existence of Singularities in Our Universe London The Astrophysical Journal Chicago University of Chicago Press seh 25 Stephen William Hawking amp Roger Penrose 1970 The singularities of gravitational collapse and cosmology London Proceedings of the Royal Society A Mathematical Physical and Engineering Sciences London Royal Society 314 seh 529 548 Alan Guth 1970 Inflationary universe A possible solution to the horizon and flatness problems London Physical Review D College Park MD American Physical Society 23 seh 347 356 John P Huchra 2008 The Hubble Constant cfa harvard edu ing John Huchra s Website Cambridge MA Harvard Smithsonian Center for Astrophysics 5 dekabr 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 yanvar 2020 Mario livio 2000 The Accelerating Universe Infinite Expansion the Cosmological Constant and the Beauty of the Cosmos New York John Wiley amp Sons seh 160 ISBN 978 0 471 32969 5 Ali Akbar Navabi amp Nematollah Riazi Mart 2003 Is the age problem resolved Nyu Dehli Springer India Indian Academy of Sciences and Astronomical Society of India 24 seh 3 10 1 2 Boggess N W Mather J C Weiss R Bennett C L Cheng E S Dwek E Mart 2003 Astrophysical Journal Part 1 The COBE mission Its design and performance two years after launch Nyu Dehli The Astrophysical Journal Chicago University of Chicago Press for the American Astronomical Society seh 420 429 1 2 David Spergel Rachel Bean Olivier Dore ve b Iyun 2007 Three Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe WMAP Observations Implications for Cosmology The Astrophysical Journal Supplement Series Chicago University of Chicago Press seh 420 429 Krauss 2012 seh 118 Michael D Gladders H K C Yee Subhabrata Majumdar L Felipe Barrientos Henk Hoekstra Patrick B Hall and Leopoldo Infante 2007 The Astrophysical Journal Cosmological Constraints from the Red Sequence Cluster Survey 655 1 Cikaqo University of Chicago Press Paul Shellard 2012 The Four Pillars of the Standard Cosmology ing Kembric Universiteti 2 may 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 yanvar 2020 Bernard Sadoulet 2012 Direct Searches for Dark Matter Astronomy and Astrophysics Decadal Survey ing National Academies Press 13 aprel 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 yanvar 2020 text ignored Jurg Diemand Marcel Zemp Ben Moore Joachim Stadel Marcella Carollo 2005 Monthly Notices of the Royal Astronomical Society Cusps in cold dark matter haloes 364 2 London Royal Astronomical Society seh 665 673 1 2 Martinez Delgado 2013 Notes on the Missing Satellites Problem PDF London Kembric Universiteti nesriyyati James S Bullock seh 95 122 ISBN 978 1 107 02380 2 Robert N Cahn 2012 Whitepaper For a Comprehensive Space Based Dark Energy Mission Astronomy and Astrophysics Decadal Survey ing National Academies Press National Academies of Sciences Engineering and Medicine Program units Bibcode 2009astro2010S 35B 7 avqust 2011 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 yanvar 2020 text ignored text ignored John A Peacock 1999 Cosmological physics 3 cu fesil Nyu York Kembric Universiteti nesriyyati James S Bullock seh 95 122 ISBN 978 0 521 42270 3 R Srianand P Petitjean amp C Ledoux 21 dekabr 2000 The cosmic microwave background radiation temperature at a redshift of 2 34 London Nature Publishing Group 408 6815 seh 931 935 Martin White 1999 Anisotropies in the CMB PDF ing University of Il linois Urbana Champaign 4 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 29 yanvar 2020 C L Bennett D Larson J L Weiland1 N Jarosik G Hinshaw N Odegard K M Smith R S Hill B Gold M Halpern Oktyabr 2013 Nine Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe WMAP Observations Final Maps and Results The Astrophysical Journal Supplement Series Bristol IOP Publishing 208 Megan Gannon 21 dekabr 2012 New Baby Picture of Universe Unveiled space com ing Future plc 29 oktyabr 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 yanvar 2020 Edward L Wright 2004 Theoretical Overview of Cosmic Microwave Background Anisotropy Carnegie Observatories Astrophysics Series 2 Cambridge UK Cambridge University Press seh 291 A Melchiorri P A R Ade P de Bernardis J J Bock J Borrill A Boscaleri B P Crill G De Troia P Farese P G Ferreira K Ganga G de Gasperis M Giacometti V V Hristov A H Jaffe A E Lange S Masi P D Mauskopf L Miglio C B Netterfield E Pascale F Piacentini G Romeo J E Ruhl N Vittorio 2000 A measurement of Omega from the North American test flight of BOOMERANG The Astrophysical Journal Letters Chicago University of Chicago Press 536 seh L63 L66 P de Bernardis P A R Ade J J Bock J R Bond ve basqalari 2000 A flat Universe from high resolution maps of the cosmic microwave background radiation PDF Nature Publishing Group 404 seh 955 959 Miller Andre D Caldwell Robert H Devlin Mark Joseph ve basqalari 1999 A Measurement of the Angular Power Spectrum of the Cosmic Microwave Background from l 100 to 400 The Astrophysical Journal Letters Chicago University of Chicago Press for the American Astronomical Society 524 seh L1 L4 Gary Steigman 2006 Primordial Nucleosynthesis Successes And Challenges International Journal of Modern Physics E Singapore World Scientific 15 seh 1 36 1 2 3 Barbara Sue Ryden 2003 Introduction to Cosmology San Fransisko Addison Wesley seh 1 36 ISBN 978 0 8053 8912 8 Edmund Bertschinger 2000 Cosmological Perturbation Theory and Structure Formation Edmund Bertschinger 2000 Simulations of Structure Formation in the Universe Annual Review of Astronomy and Astrophysics Palo Alto CA Annual Reviews 36 1 seh 599 654 BICEP2 March 2014 Results and Data Products bicepkeck org ing The BICEP and Keck Array CMB Experiments Cambridge MA FAS Research Computing Harvard University 2014 18 mart 2014 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 yanvar 2020 Whitney Clavin 17 mart 2014 NASA Technology Views Birth of the Universe jpl nasa gov ing Washington D C Jet Propulsion Laboratory 10 oktyabr 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 yanvar 2020 Dennis Overbye 17 mart 2014 Space Ripples Reveal Big Bang s Smoking Gun nytimes com ing The New York Times 17 mart 2014 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 yanvar 2020 Dennis Overbye 25 mart 2014 Ripples From the Big Bang nytimes com ing The New York Times 24 mart 2014 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 yanvar 2020 Michele Fumagalli John M O Meara J Xavier Prochaska 2000 Detection of Pristine Gas Two Billion Years After the Big Bang Science jurnali American Association for the Advancement of Science 334 seh 1245 1249 Tim Stephens 10 noyabr 2011 Astronomers find clouds of primordial gas from the early universe news ucsc edu ing REGENTS OF THE UNIVERSITY OF CALIFORNIA 14 noyabr 2011 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 31 yanvar 2020 Daniel Perley 21 fevral 2005 Determination of the Universe s Age ing astro berkeley edu 11 sentyabr 2006 tarixinde arxivlesdirilib archive missing url cite web url accessdate missing url Srianand Raghunathan Noterdaeme Pasquier Ledoux Cedric ve b May 2008 First detection of CO in a high redshift damped Lyman a system Astronomy amp Astrophysics Les Ulis EDP Sciences for European Southern Observatory 482 3 L39 L42 doi 10 1051 0004 6361 200809727 ISSN 0004 6361 Avgoustidis Anastasios Luzzi Gemma Martins Carlos J A P ve b 14 fevral 2012 Constraints on the CMB temperature redshift dependence from SZ and distance measurements Journal of Cosmology and Astroparticle Physics 2012 2 Article 013 arXiv 1112 1862 doi 10 1088 1475 7516 2012 02 013 ISSN 1475 7516 Belusevic Radoje 2008 Astrophysics and Cosmology Weinheim Wiley VCH seh 16 ISBN 978 3 527 40764 4 OCLC 876678499 parameter ignored bad paramlink Ghosh Pallab 11 fevral 2016 Einstein s gravitational waves seen from black holes Science amp Environment BBC News London BBC 11 fevral 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 aprel 2017 text ignored Lee Billings 12 fevral 2016 The Future of Gravitational Wave Astronomy Scientific American Website Stutqart Springer Nature ISSN 0036 8733 13 fevral 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 arpel 2017 text ignored Earman John Mosterin Jesus Mart 1999 A Critical Look at Inflationary Cosmology Philosophy of Science journal Chicago University of Chicago Press on behalf of the Philosophy of Science Association 66 1 1 49 doi 10 1086 392675 ISSN 0031 8248 JSTOR 188736 text ignored S W Hawking W Israel 2000 General Relativity An Einstein Centenary Survey Singularities and time asymmetry 12 ci fesil Cambridge University Press seh 581 638 ISBN 978 0 521 13798 0 Penrose 1989 Steinhardt Paul J Aprel 2011 The Inflation Debate Is the theory at the heart of modern cosmology deeply flawed PDF Scientific American 304 cild no 4 Stuttgart Springer Nature 36 43 doi 10 1038 scientificamerican0411 36 ISSN 0036 8733 1 noyabr 2019 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 23 dekabr 2019 Sakharov Andrei D 10 yanvar 1967 Narushenie SR invariantnosti S asimmetriya i barionnaya asimmetriya Vselennoj Violation of CP invariance C asymmetry and baryon asymmetry of the Universe PDF Journal of Experimental and Theoretical Physics rus Moskva Nauka publisher 5 1 32 35 doi 10 1070 PU1991v034n05ABEH002497 28 iyul 2018 tarixinde arxivlesdirilib PDF text ignored Translated in Sakharov Andrei D 10 yanvar 1967 Violation of CP Invariance S Asymmetry and Baryon Asymmetry of the Universe PDF JETP Letters Moscow Nauka publisher 5 1 24 27 2019 11 09 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 dekabr 2019 text ignored Reprinted in Kolb Turner 1988 seh 371 373 Tanabashi M 2018 seh 406 413 27 ci fesil Dark Energy Sentyabr 2017 by David H Weinberg and Martin White Olive K A 2014 seh 361 368 26 ci fesil Dark Energy Noyabr 2013 Michael J Mortonson David H Weinberg and Martin White terefinden Bibcode 2014arXiv1401 0046M Rugh Svend E Zinkernagel Henrik Dekabr 2002 The quantum vacuum and the cosmological constant problem Studies in History and Philosophy of Science Part B Amsterdam Elsevier 33 4 663 705 arXiv hep th 0012253 doi 10 1016 S1355 2198 02 00033 3 ISSN 1355 2198 Keel William C Oktyabr 2009 Last changes Fevral 2015 Dark Matter Bill Keel s Lecture Notes Galaxies and the Universe 3 may 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 dekabr 2019 Tanabashi M 2018 seh 396 405 26 ci fesil Dark Matter Revised Sentyabr 2017 by Manuel Drees and Gilles Gerbier Yao W M 2006 seh 233 237 22 ci fesil Dark Matter Sentyabr 2003 by Manuel Drees and Gilles Gerbier Dodelson Scott 31 dekabr 2011 The Real Problem with MOND Sinqapur World Scientific 2749 2753 arXiv 1112 1320 Bibcode 2011IJMPD 20 2749D doi 10 1142 S0218271811020561 ISSN 0218 2718 text ignored Kolb Turner 1988 8 ci fesil Penrose 2007 1 2 Hawking Israel 2010 seh 504 517 9 cu fesil The big bang cosmology enigmas and nostrums Robert H Dicke and Phillip J E Peebles terefinden NASA WMAP Science Team 29 iyun 2015 What is the Ultimate Fate of the Universe Universe 101 Big Bang Theory Washington D C NASA 15 oktyabr 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 dekabr 2019 Adams Fred C Laughlin Gregory Aprel 1997 A dying universe the long term fate and evolution of astrophysical objects Reviews of Modern Physics College Park MD American Physical Society 69 2 arXiv astro ph 9701131 Bibcode 1997RvMP 69 337A doi 10 1103 RevModPhys 69 337 ISSN 0034 6861 parameter ignored Caldwell Robert R Kamionkowski Marc Weinberg Nevin N 15 avqust 2003 Phantom Energy Dark Energy with w lt 1 Causes a Cosmic Doomsday Physical Review Letters College Park MD American Physical Society 91 7 071301 arXiv astro ph 0302506 Bibcode 2003PhRvL 91g1301C doi 10 1103 PhysRevLett 91 071301 ISSN 0031 9007 PMID 12935004 Brief Answers to Cosmic Questions Universe Forum Cambridge MA Harvard Smithsonian Center for Astrophysics 13 aprel 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 dekabr 2019 Hawking 1988 seh 69 Filippenko Alexei V Pasachoff Jay M Mart aprel 2002 A Universe from Nothing Mercury jurnal 31 cild no 2 San Fransisko Astronomical Society of the Pacific seh 15 Bibcode 2002Mercu 31b 15F ISSN 0047 6773 22 oktyabr 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 mart 2010 Lawrence M Krauss natiq R Elisabeth Cornwell rejissor 21 oktyabr 2009 A Universe From Nothing by Lawrence Krauss AAI 2009 Video Vasinqton Richard Dawkins Foundation for Reason and Science Istifade tarixi 17 oktyabr 2011 Carroll n d Beckers Mike 16 fevral 2015 Quantentrick schafft Urknall Singularitat ab Quantum Trick Eliminates the Big Bang Singularity Cosmology Scientific American International editions alman Stuttgart Springer Nature ISSN 0170 2971 21 iyul 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 dekabr 2019 text ignored Sablon Google translation Ali Ahmed Farag Das Saurya 4 fevral 2015 Cosmology from quantum potential Physics Letters Amsterdam Elsevier 741 276 279 arXiv 1404 3093v3 doi 10 1016 j physletb 2014 12 057 ISSN 0370 2693 text ignored Lashin Elsayed I 7 mart 2016 On the correctness of cosmology from quantum potential Modern Physics Letters A Sinqapur World Scientific 31 7 1650044 arXiv 1505 03070 Bibcode 2016MPLA 3150044L doi 10 1142 S0217732316500449 ISSN 0217 7323 Das Saurya Rajat K Bhaduri 21 may 2015 Dark matter and dark energy from a Bose Einstein condensate Classical and Quantum Gravity Bristol IOP Publishing 32 10 105003 arXiv 1411 0753 Bibcode 2015CQGra 32j5003D doi 10 1088 0264 9381 32 10 105003 ISSN 0264 9381 Hawking Stephen W 1996 The Beginning of Time Stephen Hawking Lecture London The Stephen Hawking Foundation 2014 10 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 aprel 2017 Hartle James H Hawking Stephen W 15 dekabr 1983 Wave function of the Universe Physical Review D College Park MD American Physical Society 28 12 2960 2975 Bibcode 1983PhRvD 28 2960H doi 10 1103 PhysRevD 28 2960 ISSN 1550 7998 Hawking 1988 seh 71 Langlois David Iyun 2002 Brane Cosmology Progress of Theoretical Physics Supplement Oksford Oxford University Press 148 181 212 arXiv hep th 0209261 Bibcode 2002PThPS 148 181L doi 10 1143 PTPS 148 181 ISSN 0375 9687 Gibbons Shellard ve Rankin 2003 seh 801 838 43 cu fesil Inflationary theory versus the ekpyrotic cyclic scenario by Andrei Lind Bibcode 2003ftpc book 801L Than Ker 8 may 2006 Recycled Universe Theory Could Solve Cosmic Mystery Space com Nyu York Future plc 6 sentyabr 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 dekabr 2019 Kennedy Barbara K 1 iyul 2007 What Happened Before the Big Bang News and Events University Park PA Eberly College of Science Pensilvaniya Universiteti 2019 12 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 dekabr 2019 Bojowald Martin August 2007 What happened before the Big Bang Nature Physics London Nature Publishing Group 3 8 523 525 doi 10 1038 nphys654 ISSN 1745 2473 Linde Andrei D May 1986 Eternal Chaotic Inflation Modern Physics Letters A Sinqapur World Scientific 1 2 81 85 Bibcode 1986MPLA 1 81L doi 10 1142 S0217732386000129 ISSN 0217 7323 17 aprel 2019 tarixinde arxivlesdirilib Linde Andrei D 14 avqust 1986 Eternally Existing Self Reproducing Chaotic Inflationary Universe Physics Letters Amsterdam Elsevier 175 4 395 400 Bibcode 1986PhLB 175 395L doi 10 1016 0370 2693 86 90611 8 ISSN 0370 2693 text ignored Hooper Dan 12 oktyabr 2019 A Well Deserved Physics Nobel Jim Peebles s award honors modern cosmological theory at last Observations Scientific American Website blog Stuttgart Springer Nature ISSN 0036 8733 22 oktyabr 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 oktyabr 2019 text ignored Couronne Ivan Ahmed Issam 14 noyabr 2019 Top cosmologist s lonely battle against Big Bang theory Paris Agence France Presse 14 noyabr 2019 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 dekabr 2019 Harris 2002 seh 128 1 2 Frame 2009 seh 137 141 Harrison 2010 seh 9 Harris 2002 seh 129 Craig William Lane Dekabr 1999 The Ultimate Question of Origins God and the Beginning of the Universe Astrophysics and Space Science Lecture Dordrecht Kluwer Academic Publishers 269 270 1 4 721 738 doi 10 1023 A 1017083700096 ISSN 0004 640X Block ve b 2000 seh 723 740 DOI 10 1007 978 94 011 4114 7 85 Craig William Lane The Ultimate Question of Origins God and the Beginning of the Universe Reasonable Faith Dallas TX 27 iyun 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 dekabr 2019 Asad 1980 Hawking 1988 Introduction kosmosda ucu bucagi olmayan baslangici ve sonu olmayan bir kainat ucun yaradanin ede bileceyi bir sey yoxdur Karl Saqan Edward L Wright Cosmology and Religion Kosmologiya ve din ing astro ucla edu 10 May 2000 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 yanvar 2020 Edebiyyat Redakte Muhammad Asad 1980 Message of the Qur an Gibraltar British Overseas Territory Dar al Andalus Limited ISBN 978 0 614 21062 0 OCLC 754875650 bad paramlink Belusevic Radoje 2008 Relativity Astrophysics and Cosmology 1 Weinheim Wiley VCH ISBN 978 3 527 40764 4 OCLC 876678499 Block David L Puerari Ivanio Stockton Alan ve b eds 2000 Toward a New Millennium in Galaxy Morphology Proceedings of an International Conference Toward a New Millennium in Galaxy Morphology from z 0 to the Lyman Break held at the Eskom Conference Centre Midrand South Africa 13 18 sentyabr 1999 Dordrecht Springer Science Business Media doi 10 1007 978 94 011 4114 7 ISBN 978 94 010 5801 8 LCCN 00042415 OCLC 851369444 text ignored Reprinted from Astrophysics and Space Science 269 270 ci fesiller Nos 1 4 1999 Block David L 2012 Georges Lemaitre and Stigler s Law of Eponymy In Holder Rodney D Mitton Simon eds Georges Lemaitre Life Science and Legacy Astrophysics and Space Science Library 395 Heidelberg New York Springer Science Business Media arXiv 1106 3928v2 Bibcode 2012ASSL 395 89B doi 10 1007 978 3 642 32254 9 8 ISBN 978 3 642 32253 2 LCCN 2012956159 OCLC 839779611 text ignored Carroll Sean M n d Why Is There Something Rather Than Nothing In Knox Eleanor Wilson Alastair eds Routledge Companion to the Philosophy of Physics London Routledge arXiv 1802 02231v2 Bibcode 2018arXiv180202231C Chow Tai L 2008 Gravity Black Holes and the Very Early Universe An Introduction to General Relativity and Cosmology New York Springer Science Business Media ISBN 978 0 387 73629 7 LCCN 2007936678 OCLC 798281050 text ignored Christianson Gale E 1995 Edwin Hubble Mariner of the Nebulae New York Farrar Straus and Giroux ISBN 978 0 374 14660 3 LCCN 94045995 OCLC 461940674 Croswell Ken 1995 Alchemy of the Heavens Searching for Meaning in the Milky Way Illustrations by Philippe Van 1st Anchor Books New York Doubleday publisher Imprints ISBN 978 0 385 47213 5 LCCN 94030452 OCLC 1100389944 text ignored d Inverno Ray 1992 Introducing Einstein s Relativity Oxford UK New York Oxford University Press Clarendon Press ISBN 978 0 19 859686 8 LCCN 91024894 OCLC 554124256 text ignored Drees William B 1990 Beyond the Big Bang Quantum Cosmologies and God La Salle IL Open Court Publishing Company ISBN 978 0 8126 9118 4 LCCN 90038498 OCLC 1088758264 Farrell John 2005 The Day Without Yesterday Lemaitre Einstein and the Birth of Modern Cosmology New York Perseus Books Group Former imprints ISBN 978 1 56025 660 1 LCCN 2006272995 OCLC 61672162 text ignored Frame Tom 2009 Losing My Religion Unbelief in Australia Sydney UNSW Press ISBN 978 1 921410 19 2 OCLC 782015652 Gibbons Gary W Shellard E P S Rankin Stuart John eds 2003 The Future of Theoretical Physics and Cosmology Celebrating Stephen Hawking s 60th Birthday Cambridge UK New York Cambridge University Press ISBN 978 0 521 82081 3 LCCN 2002041704 OCLC 1088190774 Guth Alan H 1998 Originally published 1997 The Inflationary Universe Quest for a New Theory of Cosmic Origins Foreword by Alan Lightman London Vintage Books ISBN 978 0 09 995950 2 LCCN 96046117 OCLC 919672203 Harris James F 2002 Analytic Philosophy of Religion Handbook of Contemporary Philosophy of Religion 3 Dordrecht Springer Science Business Media ISBN 978 1 4020 0530 5 LCCN 2002071095 OCLC 237734029 text ignored Harrison Peter ed 2010 The Cambridge Companion to Science and Religion Cambridge Companions to Religion Cambridge UK New York Cambridge University Press ISBN 978 0 521 71251 4 LCCN 2010016793 OCLC 972341489 Hawking Stephen W Ellis George F R 1973 The Large Scale Structure of Space Time Cambridge UK Cambridge University Press ISBN 978 0 521 20016 5 LCCN 72093671 OCLC 1120809270 Hawking Stephen W 1988 A Brief History of Time From the Big Bang to Black Holes Introduction by Karl Saqan illustrations by Ron Miller New York Bantam Books ISBN 978 0 553 10953 5 LCCN 87033333 OCLC 39256652 text ignored Hawking Stephen W Israel Werner eds 2010 Originally published 1979 General Relativity An Einstein Centenary Survey Cambridge UK Cambridge University Press ISBN 978 0 521 13798 0 LCCN 78062112 OCLC 759923541 Kolb Edward Turner Michael eds 1988 The Early Universe Frontiers in Physics 70 Redwood City CA Addison Wesley ISBN 978 0 201 11604 5 LCCN 87037440 OCLC 488800074 Kragh Helge 1996 Cosmology and Controversy The Historical Development of Two Theories of the Universe Princeton NJ Princeton University Press ISBN 978 0 691 02623 7 LCCN 96005612 OCLC 906709898 Krauss Lawrence M 2012 A Universe From Nothing Why there is Something Rather than Nothing Afterword by Ricard Dokinz 1st Free Press hardcover New York Free Press publisher ISBN 978 1 4516 2445 8 LCCN 2011032519 OCLC 709673181 text ignored Livio Mario 2000 The Accelerating Universe Infinite Expansion the Cosmological Constant and the Beauty of the Cosmos Audio book performance by Tom Parks Amazon company Brilliance Audio Foreword by Allan Sandage New York Wiley publisher ISBN 978 0 471 32969 5 LCCN 99022278 OCLC 226086793 text ignored text ignored Manly Steven L 2011 Brandon Jodi ed Visions of the Multiverse Pequannock Township New Jersey Red Wheel Weiser Conari ISBN 978 1 60163 720 8 OCLC 609531953 text ignored text ignored Martinez Delgado David ed 2013 Local Group Cosmology Cambridge UK Cambridge University Press ISBN 978 1 107 02380 2 LCCN 2013012345 OCLC 875920635 Lectures presented at the XX Canary Islands Winter School of Astrophysics held in Tenerife Spain 17 18 noyabr 2008 Milne Edward Arthur 1935 Relativity Gravitation and World Structure The International Series of Monographs on Physics Oxford UK London Clarendon Press Oxford University Press LCCN 35019093 OCLC 1319934 Mitton Simon 2011 Fred Hoyle A Life in Science Cambridge UK New York Cambridge University Press ISBN 978 0 521 18947 7 OCLC 774201415 Olive K A ve b Particle Data Group 2014 Review of Particle Physics PDF Chinese Physics C Bristol IOP Publishing on behalf of the Chinese Physical Society 38 9 090001 doi 10 1088 1674 1137 38 9 090001 ISSN 1674 1137 OCLC 5631153824 30 yanvar 2017 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 13 dekabr 2019 Partridge R Bruce 1995 3K The Cosmic Microwave Background Radiation Cambridge Astrophysics Series 25 Illustrated Cambridge UK Cambridge University Press ISBN 978 0 521 35808 8 OCLC 1123849709 Peacock John A 1999 Cosmological Physics Cambridge Astrophysics Series Cambridge UK New York Cambridge University Press ISBN 978 0 521 42270 3 LCCN 98029460 OCLC 60157380 Penrose Roger 1989 Difficulties with Inflationary Cosmology In Fenyves Ervin J ed Fourteenth Texas Symposium on Relativistic Astrophysics Annals of the New York Academy of Sciences 571 New York New York Academy of Sciences 249 264 Bibcode 1989NYASA 571 249P doi 10 1111 j 1749 6632 1989 tb50513 x ISBN 978 0 89766 526 1 ISSN 0077 8923 OCLC 318253659 Symposium held in Dallas Tex 11 16 dekabr 1988 Penrose Roger 2007 Originally published London Jonathan Cape 2004 The Road to Reality 1st Vintage Books New York Vintage Books ISBN 978 0 679 77631 4 LCCN 2008274126 OCLC 920157277 The 2004 edition of the book is available from the Internet Archive Retrieved 20 dekabr 2019 Roos Matts 2012 Chapter originally published 2008 Expansion of the Universe Standard Big Bang Model In Engvold Oddbjorn Stabell Rolf Czerny Bozena Lattanzio John eds Astronomy and Astrophysics Encyclopedia of Life Support Systems II Ramsey Isle of Man UNESCO in partnership with Eolss Publishers Co Ltd arXiv 0802 2005 Bibcode 2008arXiv0802 2005R ISBN 978 1 84826 823 4 OCLC 691095693 Ryden Barbara Sue 2003 Introduction to Cosmology San Francisco Addison Wesley ISBN 978 0 8053 8912 8 LCCN 2002013176 OCLC 1087978842 Silk Joseph 2009 Horizons of Cosmology Exploring Worlds Seen and Unseen Templeton Science and Religion Series Conshohocken PA John Templeton Foundation ISBN 978 1 59947 341 3 LCCN 2009010014 OCLC 818734366 Singh Simon 2004 Big Bang The Origin of the Universe 1st U S New York Fourth Estate Bibcode 2004biba book S ISBN 978 0 00 716220 8 LCCN 2004056306 OCLC 475508230 Tanabashi M ve b Particle Data Group 2018 Review of Particle Physics Physical Review D College Park MD American Physical Society 98 3 030001 doi 10 1103 PhysRevD 98 030001 ISSN 1550 7998 OCLC 7814919666 14 oktyabr 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 dekabr 2019 Woolfson Michael 2013 Time Space Stars amp Man The Story of Big Bang 2nd London Imperial College Press ISBN 978 1 84816 933 3 LCCN 2013371163 OCLC 835115510 Wright Edward L 2004 Theoretical Overview of Cosmic Microwave Background Anisotropy In Freedman Wendy L ed Measuring and Modeling the Universe Carnegie Observatories Astrophysics Series 2 Cambridge UK Cambridge University Press arXiv astro ph 0305591 Bibcode 2004mmu symp 291W ISBN 978 0 521 75576 4 OCLC 937330165 text ignored Yao W M ve b Particle Data Group 2006 Review of Particle Physics PDF Journal of Physics G Nuclear and Particle Physics Bristol IOP Publishing 33 1 1 1232 Bibcode 2006JPhG 33 1Y doi 10 1088 0954 3899 33 1 001 ISSN 0954 3899 OCLC 938374545 12 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 16 dekabr 2019 Elave edebiyyat RedakteAlpher Ralph A Herman Robert Avqust 1988 Reflections on Early Work on Big Bang Cosmology Physics Today College Park MD American Institute of Physics 41 8 24 34 doi 10 1063 1 881126 ISSN 0031 9228 Barrow John D 1994 The Origin of the Universe Science Masters London Weidenfeld amp Nicolson ISBN 978 0 297 81497 9 OCLC 490957073 Davies Paul 1992 The Mind of God The Scientific Basis for a Rational World New York Simon amp Schuster ISBN 978 0 671 71069 9 OCLC 59940452 Lineweaver Charles H Davis Tamara M Mart 2005 Misconceptions about the Big Bang PDF Scientific American 292 cild no 3 Stuttgart Springer Nature 36 45 ISSN 0036 8733 2019 10 09 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 dekabr 2019 Mather John C Boslough John 1996 The Very First Light The True Inside Story of the Scientific Journey Back to the Dawn of the Universe 1st Nyu York Basic Books ISBN 978 0 465 01575 7 OCLC 34357391 Riordan Michael Zajc William A May 2006 The First Few Microseconds PDF Scientific American 294 cild no 5 Springer Nature 34 41 ISSN 0036 8733 30 noyabr 2014 tarixinde arxivlesdirilib PDF Weinberg Steven 1993 Originally published 1977 The First Three Minutes A Modern View of the Origin of the Universe Nyu York Basic Books ISBN 978 0 465 02437 7 OCLC 488469247 Ilk nesri Internet Archive Retrieved 23 dekabr 2019 Menbe https az wikipedia org w index php title Boyuk partlayis amp oldid 5959731, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.