fbpx
Wikipedia

Şüalanma

Şüalanma – enerjinin şüalar (görünən və görünməyən) vasitəsilə köçürülməsi prosesi. Şüalanma tam vakuumda da baş verir. Güclü və yaxud zəif qızdırılmış bütün cisimlər (insan bədəni, soba, lampa) enerji şüalandırır. Şüalanma cisimlərdən yayılaraq başqa cisimlərin üzərinə düşür. Bu halda şüalanma enerjisinin bir hissəsi əks olunur, bir hissəsi cisimlər tərəfindən udularaq onların daxili enerjisinə çevrilir. Bunun nəticəsində cisimlər qızır. "Radiaktiv" maddələrin alfa, betta və qamma kimi şüaların yayılmasını və ya Kosmosda yayılan hər hansı bir elektromaqnetik şüanı meydana gətirən ünsürlərin hamısına Radiasiya deyilir. Bir maddənin atom nüvəsindəki neytronların sayı, proton sayına görə olduqca çoxdursa, bu cür maddələr qərarsız bir quruluş göstərməkdə və nüvəsindəki neytronlar alfa, betta və qamma kimi müxtəlif şüalar yaymaq sürətiylə parçalanmaqdadırlar. Ətrafına bu şəkildə şüa saçaraq parçalanan maddələrə Radioaktiv maddə ("işıqlanmış maddə") deyilir.

3 fərqli tipdəki radiasiya şüalarının keçişi:
Alfa (α) şüaları kağızın sonuna doğru nüfuz edə bilmir.
Beta (β) şüaları kağızı keçdikdən sonra alüminium materialdan keçə bilmir.
Qamma (γ) şüaları isə kağız, alüminium və qurğuşun materiallarından korlaşaraq keçə bilir.

Şüalanma sözünün mənası bir nöqtədən çıxma, yayılma, səpilmə ( şüa-bir nöqtədən başlayan düz xətt) deməkdir. Şüalanmaya aşağıdakılar aiddir:

İonlaşdırıcı şüalanma

Kifayət qədər yüksək enerji ilə şüalanma atomları ionlaşdıra bilər; yəni ionlar meydana gətirərək elektronları atomlardan qopara bilər. İonlaşma, atomu xalis müsbət yüklə tərk edən bir atomun bir elektron qabığından soyulduqda (və ya "döyüldükdə") meydana gəlir. Canlı hüceyrələr və daha da önəmlisi, həmin hüceyrələrdəki DNT bu ionlaşma nəticəsində zədələnə bilər, ionlaşdırıcı radiasiyaya məruz qalma xərçəng riskini artırır. Beləliklə, "ionlaşdırıcı şüalanma" bioloji zərər üçün böyük potensiala görə bir qədər süni şəkildə hissəcik radiasiyasından və elektromaqnit radiasiyasından ayrılır. Fərdi bir hüceyrə trilyonlarla atomdan ibarət olsa da, bunların yalnız kiçik bir hissəsi aşağı və orta radiasiya gücündə ionlaşacaqdır.

İonlaşdırıcı şüalanmanın mənbəyi radioaktiv bir material və ya parçalanma və ya birləşmə kimi bir nüvə prosesdirsə, nəzərə alınacaq hissəcikdə radiasiya var. Parça radiasiya nüvə reaksiyaları ilə relativistik sürətlərə sürətlənmiş subatomik hissəcikdir . Lazım olduqları üçün onlar elektronları və ionlaşdırıcı materialları darmadağın etməyə qadirdirlər, lakin əksəriyyəti bir elektrik yükü olduğundan ionlaşdırıcı şüalanmanın nüfuzedici gücünə sahib deyillər. İstisna neytron hissəcikləridir; aşağıya baxın. Bu hissəciklərin bir neçə fərqli növü var, lakin əksəriyyəti alfa hissəcikləri, beta hissəcikləri, neytronlarprotonlardır . Təxminən desək, enerjisi təxminən 10 elektron voltdan (eV) yuxarı olan fotonlar və hissəciklər ionlaşır (bəzi orqanlar su üçün ionlaşma enerjisini 33 eV istifadə edirlər). Radioaktiv materialdan və ya kosmik şüalardan olan hissəcik radiasiya demək olar ki, daima ionlaşmaq üçün kifayət qədər enerji daşıyır.

İonlaşdırıcı şüalanmanın tibbdə, tədqiqatda və inşaatda bir çox praktik istifadəsi var, lakin düzgün istifadə edilmədikdə sağlamlıq üçün təhlükə yaradır. Şüalanmaya məruz qalma canlı toxuma zərər verir; yüksək dozalarda dərinin yanması, saç tökülməsi, daxili orqan çatışmazlığı və ölümlə nəticələnir, hər hansı bir doz xərçəng və genetik ziyan ehtimalının artmasına səbəb ola bilər; xərçəngin müəyyən bir forması, tiroid xərçəngi, nüvə silahları və reaktorlar, radioaktiv yod parçalanma məhsulu olan yod-131- in bioloji istiliyi səbəbindən radiasiya mənbəyi olduqda tez-tez baş verir. Bununla birlikdə, ionlaşdırıcı şüalanma səbəb olduğu hüceyrələrdə xərçəng meydana gəlməsi riskinin və şansın hesablanması hələ də yaxşı başa düşülməmişdir və hazırda qiymətləndirmələr Hirosima və Naqasaki atom bombalarından və reaktorun izlənməsindən gələn məlumatlara görə populyar olaraq müəyyən edilir. Çernobıl fəlakəti kimi qəzalar . Radioloji Müdafiə üzrə Beynəlxalq Komissiya, "Komissiya, qeyri-müəyyənliklərdən və modellərin və parametr dəyərlərinin dəqiq olmamasından xəbərdardır", "Kollektiv effektiv dozanın epidemioloji riskin qiymətləndirilməsi üçün bir vasitə kimi nəzərdə tutulmadığını və bundan istifadə edilməməsini yersiz hesab edir. Risk proqnozları "və" xüsusilə, mənasız fərdi dozalardan kollektiv təsirli dozalara əsaslanaraq xərçəng ölümlərinin sayının qarşısını almaq lazımdır. "

Ultrabənövşəyi şüalanma

Dalğa uzunluğu 10 nm-dən 125 nm-dək olan ultrabənövşəyi hava molekullarını ionlaşdırır və bunun nəticəsində hava və xüsusən də ozon (O3) tərəfindən güclü bir şəkildə udulur. Buna görə ionlaşdıran UB Yer atmosferinə əhəmiyyətli dərəcədə nüfuz etmir və bəzən vakuum ultrabənövşəyi adlanır. Kosmosda mövcud olmasına baxmayaraq, UB spektrinin bu hissəsi bioloji əhəmiyyət kəsb etmir, çünki Yerdəki canlı orqanizmlərə çatmır.

Ozonda 98% ionlaşmayan, lakin təhlükəli UB-C və UB-B nisbətini aldığı atmosfer zonası var. Bu sözdə ozon təbəqəsi təxminən 20 mil (32 km) başlayır və yuxarıya doğru uzanır. Yerə çatan bəzi ultrabənövşəyi spektrlər (3.1 eV enerjidən yuxarı olan hissəsi, dalğa uzunluğu 400-dən az   nm) ionlaşmayan, lakin bu enerjinin tək fotonlarının bioloji molekullarda elektron həyəcan verə bilmə qabiliyyətinə görə hələ də bioloji cəhətdən təhlükəlidir. Buna misal olaraq, 365-dən aşağı dalğa uzunluğunda başlayan DNT-də pirimidin dimerlərinin meydana gəlməsini göstərmək olar   nm (3.4 eV), bu da ionlaşma enerjisindən daha yaxşıdır. Bu xüsusiyyət, ultrabənövşəyi spektrdə bioloji sistemlərdə ionlaşma radiasiyasının bəzi təhlükələrini həqiqi ionlaşma olmadan təmin edir. Bunun əksinə olaraq, görünən işıq və daha uzun dalğa uzunluğunda olan elektromaqnit şüaları, məsələn, infraqırmızı, mikrodalğalı və radio dalğaları, çox az enerjisi olan fotonlardan molekulyar həyəcanlanmaya səbəb olur və beləliklə bu radiasiya enerji vahidinə nisbətən daha az təhlükəlidir.

Rentgen şüaları(X şüalar)

Rentgen şüaları dalğa uzunluğu təxminən 10 −9 m-dən az olan (3x10 17 Hz və 1,240 eV-dən çox) elektromaqnit dalğalarıdır. Kiçik dalğa uzunluğu E = h c / λ tənliyinə görə daha yüksək bir enerjiyə uyğundur. ("E" — Enerji; "h" — Plankın sabit; "c" — işıq sürəti; "λ" — dalğa uzunluğu.) X-ray fotonu bir atomla toqquşduqda, atom fotonun enerjisini ala bilər və bir elektronu daha yüksək bir orbital səviyyəyə qaldırın və ya foton çox enerjili olarsa, atomdan tamamilə elektron qopara bilər və bu da atomun ionlaşmasına səbəb ola bilər. Ümumiyyətlə, daha böyük atomların rentgen fotonunu udma ehtimalı çoxdur, çünki orbital elektronlar arasında daha çox enerji fərqləri var. İnsan bədənindəki yumşaq toxuma sümük yaradan kalsium atomlarına nisbətən daha kiçik atomlardan ibarətdir, buna görə də rentgen şüalarının udulmasında bir əskiklik var. Rentgen maşınları həkimlərə insan bədənindəki quruluşu araşdırmağa imkan verən sümük və yumşaq toxuma arasındakı udma fərqindən faydalanmaq üçün xüsusi olaraq hazırlanmışdır.

Rentgen şüaları yer atmosferinin qalınlığı ilə tamamilə udulur və nəticədə günəşin rentgen şüalarının UB təsirindən daha kiçik, lakin güclü olsa da, səthə çatmasının qarşısını alır.

Qamma şüalanması

Qamma (γ) radiasiya dalğa uzunluğu 3x10 −11 metrdən (10 19 Hz və 41.4 keV-dən çox) az olan fotonlardan ibarətdir. Qamma radiasiya emissiyası, ən çox nüvə reaksiyalarından sonra qeyri-sabit bir nüvədən xilas olmaq üçün meydana gələn bir nüvə prosesidir. Həm alfa, həm də beta hissəcikləri bir elektrik yükü və kütləyə malikdir və beləliklə də yollarında digər atomlarla qarşılıqlı təsir bağışlayır. Ancaq qamma radiasiyası, kütləsi və ya elektrik yükü olmayan fotonlardan ibarətdir və nəticədə ya alfa ya da beta şüalanmasından daha çox maddə vasitəsilə nüfuz edir.

Qamma şüaları materialın kifayət qədər qalın və ya sıx bir təbəqəsi ilə dayandırıla bilər, burada materialın dayanma gücü əsasən materialın olub-olmamasından asılı olmayaraq radiasiya yolu boyunca ümumi kütlədən asılıdır (lakin tamamilə deyil). Bununla yanaşı, rentgen şüalarında olduğu kimi, qurğuşun və ya zəif uran kimi yüksək atom sayı olan materiallar, daha az sıx və daha az atom çəkisi olan materialların bərabər kütləsi üzərində az miqdarda (adətən 20% -dən 30% -ə qədər) dayanma gücünə əlavə olunur ( su və ya beton kimi). Atmosfer kosmosdan Yerə yaxınlaşan bütün qamma şüalarını udur. Hətta hava, qamma şüalarını udmaq qabiliyyətinə malikdir, belə dalğaların enerjisini orta hesabla 500fut (150 metr) keçərək iki dəfə azaldır.

Alfa şüalanması

Alfa hissəcikləri helium-4 nüvəsidir (iki proton və iki neytron). Yükləri və birləşdirilmiş kütlələri səbəbindən maddə ilə qarşılıqlı təsir bağışlayır və adi sürətlərdə yalnız bir neçə santimetr havaya və ya bir neçə millimetr aşağı sıxlıqlı bir materiala daxil olur. Bu o deməkdir ki, adi alfa parçalanmasından olan alfa hissəcikləri ölü dəri hüceyrələrinin xarici təbəqələrinə nüfuz etmir və aşağıdakı canlı toxumalara zərər vermir. Bəzi çox yüksək enerjili alfa hissəcikləri kosmik şüaların təxminən 10% -ni təşkil edir və bunlar bədənə və hətta nazik metal plitələrə nüfuz etməyə qadirdir. Ancaq onlar yalnız astronavtlar üçün təhlükəlidir, çünki Yerin maqnit sahəsi tərəfindən ayrılıb sonra atmosfer tərəfindən dayandırılıblar.

Alfa yayan radioizotoplar həzm edildikdə və ya inhalyasiya edildikdə (nəfəs aldıqda) alfa radiasiya təhlükəlidir. Bu, radioizotopu hüceyrələrə zərər verə bilən alfa şüalanması üçün həssas canlı toxuma ilə kifayət qədər yaxınlaşdırır. Enerji birliyinə, alfa hissəcikləri hüceyrə ziyanına, qamma şüaları və rentgen şüaları kimi ən az 20 qat daha təsirli olur. Yüksək zəhərli alfa-yayıcılara misal olaraq, yarım ömürlü materiallarda meydana gələn çürümə miqdarına görə radium, radonpolonyumun izotoplarıni misal göstərmək olar.

Beta şüalanması

Beta-minus (β - ) radiasiya enerjili bir elektrondan ibarətdir. Alfa radiasiyasından daha çox nüfuz edir, lakin qamma radiasiyasından zəifdir. Radioaktiv çürükdən beta şüalanması bir neçə santimetr plastik və ya bir neçə millimetr metal ilə dayandırıla bilər. Bu bir neytron nüvədə proton daxilində çürüməsi zamanı beta hissəciyini və neytrini xaric etdikdə baş verir.Bir neytron bir nüvədə bir neytrine döndükdə beta hissəcikini və antineutrini buraxaraq meydana gəlir.

Beta-plus (β + ) radiasiya, elektronların antimateriya forması olan pozitronların yayılmasıdır. Pozitron materialdakı elektronlara bənzər sürətlərə yavaşladıqda, pozitron 511 keV iki qamma fotonu buraxaraq bir elektronu məhv edəcəkdir. Bu iki qamma fotonu (təxminən) əks istiqamətdə gedəcəkdir. Pozitron məhvindən gələn qamma radiasiyası yüksək enerji fotonlarından ibarətdir və eyni zamanda ionlaşdırıcıdır.

Neytron şüalanması

Neytronlar sürət / enerjiyə görə təsnif edilir. Neytron şüalanması sərbəst neytronlardan ibarətdir. Bu neytronlar ya kortəbii və ya induksiya edilmiş nüvə parçalanması zamanı yayıla bilər. Neytronlar nadir radiasiya hissəcikləridir; onlar yalnız çox sayda istehsal olunur, zəncirvari reaksiya parçalanması və ya birləşmə reaksiyaları aktiv olduqda, bu termoyadro partlayışında və ya davamlı fəaliyyət göstərən bir nüvə reaktorunun içərisində təxminən 10 mikrosaniyədə olur, neytronların istehsalı qeyri-kritik olduqda reaktorda demək olar ki, dərhal dayanır.

Neytronlar, digər cisimlər və ya maddi, radioaktiv hala gətirə biləcək yeganə ionlaşdırıcı şüalanma növüdür. Neytron aktivləşdirilməsi adlanan bu proses, tibbi, akademik və sənaye tətbiqlərində istifadə üçün radioaktiv mənbələr istehsal etmək üçün istifadə olunan əsas metoddur. Hətta müqayisəli dərəcədə aşağı sürətli istilik neytronları neytronun aktivləşməsinə səbəb olur (əslində, bunun daha effektiv olmasına səbəb olur). Neytronlar atomları ionlaşdırmırlar, çünki proton və elektron kimi yüklü hissəciklərdən fərqli olaraq neytronların heç bir yükü yoxdur.

Kosmik radiasiya

Yer atmosferinə xarici kosmosdan daxil olan yüksək enerji hissəciklərinin iki mənbəyi var: günəş və dərin kosmos. Günəş davamlı olaraq günəş küləyində hissəciklər, ilk növbədə sərbəst protonları yayır və bəzən axını koron kütləsi ilə çox artırır.

Dərin kosmosdan olan (hissələrarası və qeyri-qalaktik) hissəciklər daha az tez-tez olur, lakin daha yüksək enerjiyə malikdirlər. Bu hissəciklər də əsasən protonlardır, qalan hissəsinin çox hissəsi helionlardan (alfa hissəciklərindən) ibarətdir. Daha ağır elementlərin bir neçə tamamilə ionlaşmış nüvələri mövcuddur. Bu qalaktik kosmik şüaların mənşəyi hələ yaxşı başa düşülməmişdir, lakin bu hissəciklərdən ölçülən nəhəng sürətlərə qadir olan maqnit sahələrini özündə cəmləşdirən fövqəlnəvilər və xüsusən də qamma şüalarının qalıqları kimi görünür. Onlar həmçinin GRB-lərə(qamma şüası partlayışları; ing: Gamma Radiation Bang) bənzər, lakin daha böyük ölçüləri ilə tanınan və kainatın erkən tarixinin zorakı bir hissəsi kimi görünən qalaktikadakı reaktiv hadisələr olan kvazarlar tərəfindən də əmələ gələ bilər.

Qeyr-ionlaşdırıcı radiasiya

Qeyri-ionlaşan radiasiya hissəciklərinin kinetik enerjisi maddədən keçərkən yüklü ionlar əmələ gətirmək üçün çox kiçikdir. İonlaşdırmayan elektromaqnit şüalanması üçün (aşağıda göstərilən növlərə baxın) əlaqəli hissəciklər (fotonlar) molekul və atomların fırlanma, vibrasiya və ya elektron valent konfiqurasiyasını dəyişdirmək üçün yalnız kifayət qədər enerjiyə malikdirlər. İonlaşdırmayan şüalanma formalarının canlı toxuma təsiri yalnız bu yaxınlarda tədqiq edilmişdir. Buna baxmayaraq, fərqli ionlaşmayan şüalanma üçün fərqli bioloji təsirlər müşahidə olunur.

Hətta "ionlaşmayan" radiasiya, temperaturu ionlaşma enerjisinə qaldırmaq üçün kifayət qədər istilik saxlayırsa, istilik-ionlaşmasına səbəb olur. Bu reaksiyalar ionlaşma şüalanmasına nisbətən daha yüksək enerjilərdə baş verir və bu da tək hissəciklərin ionlaşmasına səbəb olur. İstilik ionlaşmansının tanış bir nümunəsi adi bir yanğının alov-ionlaşması və infraqırmızı şüalanma nəticəsində yaranan ümumi qida maddələrində qızartma reaksiyalarıdır. İonlaşdırmayan şüalanma aşağıdakılardır:

Ultrabənövşəyi işıq

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, 3 eV-dən 10 eV-ə qədər yumşaq UV adlanan ultrabənövşəyi spektrin aşağı hissəsi ionlaşmır. Bununla birlikdə, ionlaşmayan ultrabənövşəyi kimyəvi maddələrə təsiri və ona məruz qalan bioloji sistemlərin ziyanları (oksidləşmə, mutasiya və xərçəng də daxil olmaqla) elə həddədir ki, hətta ultrabənövşəyin bu hissəsi də ionlaşdırıcı şüalanma ilə müqayisə olunur.

Görünən işıq

İşıq və ya görünən işıq, insan gözünə görünən bir dalğa uzunluğunun çox dar bir elektromaqnit şüalanmasıdır və ya müvafiq olaraq 790 ilə 400 THz arasında dəyişən bir dövrə bərabərdir. Daha geniş şəkildə, fiziklər "işıq" ifadəsini görünən və ya görünməyən bütün dalğa uzunluqlarının elektromaqnit şüalanmasına deyirlər.

İnfraqırmızı şüalanma

İnfraqırmızı (IR) işıq, 0.7 ilə 300 mikrometr arasındakı dalğa uzunluğu olan elektromaqnit radiasiyadır və bu da müvafiq olaraq 430 ilə 1 THz arasındakı bir tezlik aralığına uyğundur. İR dalğa uzunluqları görünən işığın uzunluğundan daha uzun, lakin mikrodalğalılardan daha qısadır. İnfraqırmızı radiasiya cisimlərindən bir məsafədə "hiss etməklə" aşkar edilə bilər. İnfraqırmızı həssas ilanlar, başlarında "çuxurlar" adlanan bir pinhole linzadan istifadə edərək infraqırmızı tanıya və fokuslana bilər. Parlaq günəş işığı dəniz səviyyəsində hər kvadrat metrə 1 kilovattdan çox şüalanma təmin edir. Bu enerjinin 53% -i infraqırmızı şüalanma, 44% -i görünən işıq, 3% -i ultrabənövşəyi şüadır.

Mikrodalğalar

Mikrodalğalar, 300 MHz-dən 300 GHz-ə qədər olan bir tezlik diapazonuna bərabər olan bir milimetrdən bir metrə qədər uzunluğu olan dalğa uzunluqları olan elektromaqnit dalğalarıdır. Bu geniş tərif həm UHF, həm də EHF (millimetr dalğaları) daxildir, lakin müxtəlif mənbələr fərqli digər məhdudiyyətlərdən istifadə edir. Bütün hallarda mikrodalğalar, ən azı çox yüksək yüksək tezlikli diapazonu (3 ilə 30 GHz və ya 10 ilə 1 sm) əhatə edir. RF mühəndisliyi tez-tez 1 GHz (30 sm), yuxarı həddi isə 100 GHz (yuxarı) əhatə edir.

Radio dalğaları

Radio dalğaları, infraqırmızı işıqdan daha uzun elektromaqnit spektrində dalğa uzunluğu olan bir elektromaqnit radiasiyasının bir növüdür. Bütün digər elektromaqnit dalğaları kimi, onlar da işıq sürəti ilə hərəkət edirlər. Təbii olaraq meydana gələn radio dalğaları şimşək və ya müəyyən astronomik cisimlər tərəfindən edilir. Süni şəkildə yaradılan radio dalğaları sabit və mobil radio rabitə, yayım, radar və digər naviqasiya sistemləri, peyk rabitəsi, kompüter şəbəkələri və saysız-hesabsız digər tətbiqlər üçün istifadə olunur. Bundan əlavə, alternativ cərəyan daşıyan demək olar ki, hər hansı bir tel enerjinin bir hissəsini radio dalğaları kimi yayacaqdır; bunlara əsasən müdaxilə deyilir. Radio dalğalarının müxtəlif tezlikləri Yer atmosferində fərqli yayılma xüsusiyyətlərinə malikdir; uzun dalğalar Yerin əyriliyi sürətində bükülərək Yerin bir hissəsini çox ardıcıl olaraq əhatə edə bilər, qısa dalğalar ionosferdən və Yerdən bir çox əks olunaraq dünyanı gəzir. Çox qısa dalğa uzunluğu çox az əyilir və ya əks etdirir və görmə xətti boyunca səyahət edir.

İstilik şüalanması

Termal radiasiya, yer üzündə tez-tez rast gəlinən temperaturda cisimlər tərəfindən yayılan infraqırmızı radiasiya üçün ümumi bir sinonimdir. Termal radiasiya təkcə radiasiyanın özünə deyil, həm də bir cismin səthinin istilik enerjisini qara cisim şüaları şəklində yaydığı prosesə aiddir. Bir ümumi ev radiatorundan və ya elektrikli qızdırıcıdan gələn infraqırmızı və ya qırmızı radiasiya, işləyən bir közərmə lampasının yaydığı istilik kimi istilik radiasiyasına bir nümunədir. Termal radiasiya atomlardakı yüklü hissəciklərin hərəkətindən gələn enerjinin elektromaqnit şüalanmasına çevrildiyi zaman yaranır.

Qara gövdəli cisimlərdə radiasiya

Qara gövdə radiasiyası vahid bir temperaturda olan bir orqan tərəfindən yayılan ideal bir radiasiya spektridir. Bu maksimum radiasiya tezliyi cismin istiliyi artdıqca daha yüksək tezliklərə doğru irəliləyir. Qara cisim radiasiyasının ən çox olduğu tezlik Wienin yerdəyişmə qanunu ilə verilir və bədənin mütləq istiliyinin bir funksiyasıdır. Qara cisim, istənilən temperaturda istənilən dalğa uzunluğunda mümkün maksimum radiasiya yayan bir cisimdir. Qara cisim, istənilən dalğa uzunluğunda mümkün olan maksimum hadisə radiasiyasını da udacaqdır. Otaq istiliyində və ya ondan aşağı bir temperaturda olan bir qara cisim tamamilə qara görünür, çünki heç bir hadisə işığını əks etdirmir və gözlərimizi aşkar etmək üçün görünən dalğa uzunluqlarında kifayət qədər radiasiya yaymır. Teorik olaraq, qara cisim çox aşağı tezlikli radio dalğalarından rentgen şüalarına qədər bütün spektr üzərində elektromaqnit şüalanma yayır və davamlı radiasiya yaradır.

Parlayan qara cismin rəngi onun şüalanan səthinin istiliyini bildirir. İnfraqırmızı (2500K), sarı (5.800K), ağ və mavi-ağ (15,000K) arasında dəyişən ulduzların rənginə görə məsuliyyət daşıyır. Pik görünən spektrdən aşağı olduqda bədən qara, gövdən yuxarı olduqda mavi-ağ olur, çünki görünən bütün rənglər mavidən qırmızıya qədər azalır.

Tarix

Vilhelm Rentgenin kəşfindən sonra Antuan Anri Bekkerel işıqla aktivləşdirilən lüminsə edilmiş materialların rentgen şüası buraxıb-buraxmaması üzərində tədqiqat aparmağa başlamışdır. Bekkerel uran-kalium sulfatını (uran duzlarından biridir) qalın, qara kağıza bükərək, fotoqraf plastinlərinin üzərinə qoymuş və onu bir neçə saat günəş şüası altında saxlamışdır. Nəticədə uran duzunun rentgen şüaları buraxdığı aşkar edilmişdir. Lakin qaranlıq məkanda təcrübə keçirərkən də eyni hal müşahidə edən Bekkerel sonralar yalnız uran birləşmələrinin özbaşına şüa buraxdığını aşkarlamışdır. 1896-cı ildə isə saf uranın uran duzundan üç-dörd dəfə daha artıq şüalanma mənbəyi olduğunu aşkar edən alimin şərəfinə, bu şüalar Bekkerel şüaları adlandırılmışdır.

Bu təbiət hadisəsi sonralar dünya fizikləri tərəfindən öyrənilən radiasiya elm sahəsi idi. Sonrakı illər ərzində alimlərin apardıqları tədqiqatlar nəticəsində radiasiya ilə bağlı bir sıra suallar cavabını tapmışdır. Bir müddət keçdikdən sonra Bekkerel bu şüaların elektronlardan ibarət olduğu qənaətinə gəlmişdir. Mariya və Pyer Küri toriumda da bu xassəni müşahidə etmiş, daha sonra isə polonium və radium adlı iki yeni elementi kəşf etmişdilər.

1903-cü ildə Antuan Anri Bekkerel MariyaPyer Küri ilə bərabər, "Radiasiyanın araşdırılması sahəsində fövqəladə xidmətlərinə görə" fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Mərasim zamanı mükafatı təqdim edən akademik Terneblad hər üç laureatın xüsusi növ şüalanmanı kəşf etməsinə görə elm qarşısındakı xidmətlərini yüksək qiymətləndirmiş, həmçinin bu şüaların öyrənilməsini gələcəyin işi, yeni enerji mənbəyi olacağını bildirmişdir.

Şüalanmanın tətbiqi və istifadəsi

Tibb

Radiasiya və radioaktiv maddələr diaqnoz, müalicə və tədqiqat üçün istifadə olunur. X-şüaları, məsələn, əzələlərdən və digər yumşaq toxumalardan keçir, lakin sıx materiallar tərəfindən dayandırılır. X-şüaların bu xüsusiyyəti həkimlərə qırıq sümükləri tapmağa və bədəndə böyüyə biləcək xərçəngləri tapmağa imkan verir. Həkimlər ayrıca bir radioaktiv maddə inyeksiya edərək və maddənin bədən daxilində hərəkət etdiyi radiasiyanı izləməklə müəyyən xəstəliklər tapırlar. Xərçəngin müalicəsində istifadə olunan radiasiya ionlaşdırıcı şüalanma adlanır, çünki atomlardan elektron çıxdıqca keçdiyi toxumaların hüceyrələrində ion əmələ gətirir. Bu hüceyrələri öldürə bilər və ya hüceyrələrin böyüməməsi üçün gen dəyişdirə bilər.

Ünsiyyət

Bütün müasir rabitə sistemləri elektromaqnit şüalanma formalarından istifadə edir. Şüalanmanın intensivliyindəki dəyişikliklər ötürülən səs, şəkillər və ya digər məlumatlardakı dəyişiklikləri təmsil edir. Məsələn, bir insanın səsi dalğanın səsdəki müvafiq dəyişkənliyə qədər dəyişərək radio dalğası və ya mikrodalğalı olaraq göndərilə bilər. Musiqiçilər səs və musiqi çıxarmaq üçün qamma sonifikasiyası və ya nüvə radiasiyasından istifadə etməklə də təcrübələr aparmışlar.

Elm

Tədqiqatçılar canlı bir orqanizmin tərkib hissəsi olan materialların yaşını təyin etmək üçün radioaktiv atomlardan istifadə edir. Bu cür materialların yaşını radiokarbonla tanışlıq adlanan bir prosesdə olan radioaktiv karbonun miqdarını ölçməklə qiymətləndirmək olar. Eynilə, digər radioaktiv elementlərdən istifadə edərək süxurların yaşını və digər geoloji xüsusiyyətlərini (hətta bəzi texnoloji cisimləri də) müəyyən etmək olar; buna Radiometrik tanışlıq deyilir. Ətraf mühit alimləri ətraf mühitin çirkləndiricilərin atdığı yolları müəyyən etmək üçün izləyici atomlar kimi tanınan radioaktiv atomlardan istifadə edirlər.

Radiasiya neytron aktivləşdirmə analizi adlanan bir prosesdə materialların tərkibini təyin etmək üçün istifadə olunur. Bu müddətdə elm adamları neytron adlı hissəcikləri olan bir maddənin nümunəsini bombalayırlar. Nümunədəki bəzi atomlar neytronları udur və radioaktiv olurlar. Elm adamları, yayılan radiasiyanı öyrənərək nümunədəki elementləri müəyyən edə bilər.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Health Physics Society Public Education Website
  • Ionizing Radiation and Radon 2012-11-01 at the Wayback Machine from World Health Organization

İstinadlar

  1. "Non-Ionizing Radiations – Sources, Biological Effects, Emissions and Exposures" (PDF).
  2. "ICRP Publication 103 The 2007 Recommendations of the International Commission on Protection" (PDF). ICRP. İstifadə tarixi: 12 December 2013.
  3. "Non-Ionizing Radiations – Sources, Biological Effects, Emissions and Exposures" (PDF).
  4. "Non-Ionizing Radiations – Sources, Biological Effects, Emissions and Exposures" (PDF).
  5. "Non-Ionizing Radiations – Sources, Biological Effects, Emissions and Exposures" (PDF).
  6. Dunn, Peter (2014). "Making Nuclear Music". Slice of MIT. İstifadə tarixi: 29 Aug 2018.

şüalanma, enerjinin, şüalar, görünən, görünməyən, vasitəsilə, köçürülməsi, prosesi, vakuumda, baş, verir, güclü, yaxud, zəif, qızdırılmış, bütün, cisimlər, insan, bədəni, soba, lampa, enerji, şüalandırır, cisimlərdən, yayılaraq, başqa, cisimlərin, üzərinə, düş. Sualanma enerjinin sualar gorunen ve gorunmeyen vasitesile kocurulmesi prosesi Sualanma tam vakuumda da bas verir Guclu ve yaxud zeif qizdirilmis butun cisimler insan bedeni soba lampa enerji sualandirir Sualanma cisimlerden yayilaraq basqa cisimlerin uzerine dusur Bu halda sualanma enerjisinin bir hissesi eks olunur bir hissesi cisimler terefinden udularaq onlarin daxili enerjisine cevrilir Bunun neticesinde cisimler qizir Radiaktiv maddelerin alfa betta ve qamma kimi sualarin yayilmasini ve ya Kosmosda yayilan her hansi bir elektromaqnetik suani meydana getiren unsurlerin hamisina Radiasiya deyilir Bir maddenin atom nuvesindeki neytronlarin sayi proton sayina gore olduqca coxdursa bu cur maddeler qerarsiz bir qurulus gostermekde ve nuvesindeki neytronlar alfa betta ve qamma kimi muxtelif sualar yaymaq suretiyle parcalanmaqdadirlar Etrafina bu sekilde sua sacaraq parcalanan maddelere Radioaktiv madde isiqlanmis madde deyilir 3 ferqli tipdeki radiasiya sualarinin kecisi Alfa a sualari kagizin sonuna dogru nufuz ede bilmir Beta b sualari kagizi kecdikden sonra aluminium materialdan kece bilmir Qamma g sualari ise kagiz aluminium ve qurgusun materiallarindan korlasaraq kece bilir Sualanma sozunun menasi bir noqteden cixma yayilma sepilme sua bir noqteden baslayan duz xett demekdir Sualanmaya asagidakilar aiddir radio dalgalari mikrodalgalar infraqirmizi dalgalar isiq ultrabenovseyi dalgalar rentgen ve qamma sualari kimi elektromaqnit radiasiya g hissecik radiasiya kimi alfa radiasiya a beta sualanma b ve neytron sualanma qeyri sifir qalan enerji hissecikler ultrases ses ve seysmik dalgalar kimi akustik radiasiya fiziki oturme muhitinden asilidir qravitasiya radiasiyasi qravitasiya dalgalari formasini alan radiasiyaMundericat 1 Ionlasdirici sualanma 1 1 Ultrabenovseyi sualanma 1 2 Rentgen sualari X sualar 1 3 Qamma sualanmasi 1 4 Alfa sualanmasi 1 5 Beta sualanmasi 1 6 Neytron sualanmasi 1 7 Kosmik radiasiya 2 Qeyr ionlasdirici radiasiya 2 1 Ultrabenovseyi isiq 2 2 Gorunen isiq 2 3 Infraqirmizi sualanma 2 4 Mikrodalgalar 2 5 Radio dalgalari 2 6 Istilik sualanmasi 3 Qara govdeli cisimlerde radiasiya 4 Tarix 5 Sualanmanin tetbiqi ve istifadesi 5 1 Tibb 5 2 Unsiyyet 5 3 Elm 6 Hemcinin bax 7 Xarici kecidler 8 IstinadlarIonlasdirici sualanma RedakteKifayet qeder yuksek enerji ile sualanma atomlari ionlasdira biler yeni ionlar meydana getirerek elektronlari atomlardan qopara biler Ionlasma atomu xalis musbet yukle terk eden bir atomun bir elektron qabigindan soyulduqda ve ya doyuldukde meydana gelir Canli huceyreler ve daha da onemlisi hemin huceyrelerdeki DNT bu ionlasma neticesinde zedelene biler ionlasdirici radiasiyaya meruz qalma xerceng riskini artirir Belelikle ionlasdirici sualanma bioloji zerer ucun boyuk potensiala gore bir qeder suni sekilde hissecik radiasiyasindan ve elektromaqnit radiasiyasindan ayrilir Ferdi bir huceyre trilyonlarla atomdan ibaret olsa da bunlarin yalniz kicik bir hissesi asagi ve orta radiasiya gucunde ionlasacaqdir Ionlasdirici sualanmanin menbeyi radioaktiv bir material ve ya parcalanma ve ya birlesme kimi bir nuve prosesdirse nezere alinacaq hissecikde radiasiya var Parca radiasiya nuve reaksiyalari ile relativistik suretlere suretlenmis subatomik hissecikdir Lazim olduqlari ucun onlar elektronlari ve ionlasdirici materiallari darmadagin etmeye qadirdirler lakin ekseriyyeti bir elektrik yuku oldugundan ionlasdirici sualanmanin nufuzedici gucune sahib deyiller Istisna neytron hissecikleridir asagiya baxin Bu hisseciklerin bir nece ferqli novu var lakin ekseriyyeti alfa hissecikleri beta hissecikleri neytronlar ve protonlardir Texminen desek enerjisi texminen 10 elektron voltdan eV yuxari olan fotonlar ve hissecikler ionlasir bezi orqanlar su ucun ionlasma enerjisini 33 eV istifade edirler Radioaktiv materialdan ve ya kosmik sualardan olan hissecik radiasiya demek olar ki daima ionlasmaq ucun kifayet qeder enerji dasiyir Ionlasdirici sualanmanin tibbde tedqiqatda ve insaatda bir cox praktik istifadesi var lakin duzgun istifade edilmedikde saglamliq ucun tehluke yaradir Sualanmaya meruz qalma canli toxuma zerer verir yuksek dozalarda derinin yanmasi sac tokulmesi daxili orqan catismazligi ve olumle neticelenir her hansi bir doz xerceng ve genetik ziyan ehtimalinin artmasina sebeb ola biler xercengin mueyyen bir formasi tiroid xercengi nuve silahlari ve reaktorlar radioaktiv yod parcalanma mehsulu olan yod 131 in bioloji istiliyi sebebinden radiasiya menbeyi olduqda tez tez bas verir 1 Bununla birlikde ionlasdirici sualanma sebeb oldugu huceyrelerde xerceng meydana gelmesi riskinin ve sansin hesablanmasi hele de yaxsi basa dusulmemisdir ve hazirda qiymetlendirmeler Hirosima ve Naqasaki atom bombalarindan ve reaktorun izlenmesinden gelen melumatlara gore populyar olaraq mueyyen edilir Cernobil felaketi kimi qezalar Radioloji Mudafie uzre Beynelxalq Komissiya Komissiya qeyri mueyyenliklerden ve modellerin ve parametr deyerlerinin deqiq olmamasindan xeberdardir Kollektiv effektiv dozanin epidemioloji riskin qiymetlendirilmesi ucun bir vasite kimi nezerde tutulmadigini ve bundan istifade edilmemesini yersiz hesab edir Risk proqnozlari ve xususile menasiz ferdi dozalardan kollektiv tesirli dozalara esaslanaraq xerceng olumlerinin sayinin qarsisini almaq lazimdir 2 Ultrabenovseyi sualanma Redakte Dalga uzunlugu 10 nm den 125 nm dek olan ultrabenovseyi hava molekullarini ionlasdirir ve bunun neticesinde hava ve xususen de ozon O3 terefinden guclu bir sekilde udulur Buna gore ionlasdiran UB Yer atmosferine ehemiyyetli derecede nufuz etmir ve bezen vakuum ultrabenovseyi adlanir Kosmosda movcud olmasina baxmayaraq UB spektrinin bu hissesi bioloji ehemiyyet kesb etmir cunki Yerdeki canli orqanizmlere catmir Ozonda 98 ionlasmayan lakin tehlukeli UB C ve UB B nisbetini aldigi atmosfer zonasi var Bu sozde ozon tebeqesi texminen 20 mil 32 km baslayir ve yuxariya dogru uzanir Yere catan bezi ultrabenovseyi spektrler 3 1 eV enerjiden yuxari olan hissesi dalga uzunlugu 400 den az nm ionlasmayan lakin bu enerjinin tek fotonlarinin bioloji molekullarda elektron heyecan vere bilme qabiliyyetine gore hele de bioloji cehetden tehlukelidir Buna misal olaraq 365 den asagi dalga uzunlugunda baslayan DNT de pirimidin dimerlerinin meydana gelmesini gostermek olar nm 3 4 eV bu da ionlasma enerjisinden daha yaxsidir Bu xususiyyet ultrabenovseyi spektrde bioloji sistemlerde ionlasma radiasiyasinin bezi tehlukelerini heqiqi ionlasma olmadan temin edir Bunun eksine olaraq gorunen isiq ve daha uzun dalga uzunlugunda olan elektromaqnit sualari meselen infraqirmizi mikrodalgali ve radio dalgalari cox az enerjisi olan fotonlardan molekulyar heyecanlanmaya sebeb olur ve belelikle bu radiasiya enerji vahidine nisbeten daha az tehlukelidir Rentgen sualari X sualar Redakte Rentgen sualari dalga uzunlugu texminen 10 9 m den az olan 3x10 17 Hz ve 1 240 eV den cox elektromaqnit dalgalaridir Kicik dalga uzunlugu E h c l tenliyine gore daha yuksek bir enerjiye uygundur E Enerji h Plankin sabit c isiq sureti l dalga uzunlugu X ray fotonu bir atomla toqqusduqda atom fotonun enerjisini ala biler ve bir elektronu daha yuksek bir orbital seviyyeye qaldirin ve ya foton cox enerjili olarsa atomdan tamamile elektron qopara biler ve bu da atomun ionlasmasina sebeb ola biler Umumiyyetle daha boyuk atomlarin rentgen fotonunu udma ehtimali coxdur cunki orbital elektronlar arasinda daha cox enerji ferqleri var Insan bedenindeki yumsaq toxuma sumuk yaradan kalsium atomlarina nisbeten daha kicik atomlardan ibaretdir buna gore de rentgen sualarinin udulmasinda bir eskiklik var Rentgen masinlari hekimlere insan bedenindeki qurulusu arasdirmaga imkan veren sumuk ve yumsaq toxuma arasindaki udma ferqinden faydalanmaq ucun xususi olaraq hazirlanmisdir Rentgen sualari yer atmosferinin qalinligi ile tamamile udulur ve neticede gunesin rentgen sualarinin UB tesirinden daha kicik lakin guclu olsa da sethe catmasinin qarsisini alir Qamma sualanmasi Redakte Qamma g radiasiya dalga uzunlugu 3x10 11 metrden 10 19 Hz ve 41 4 keV den cox az olan fotonlardan ibaretdir 3 Qamma radiasiya emissiyasi en cox nuve reaksiyalarindan sonra qeyri sabit bir nuveden xilas olmaq ucun meydana gelen bir nuve prosesidir Hem alfa hem de beta hissecikleri bir elektrik yuku ve kutleye malikdir ve belelikle de yollarinda diger atomlarla qarsiliqli tesir bagislayir Ancaq qamma radiasiyasi kutlesi ve ya elektrik yuku olmayan fotonlardan ibaretdir ve neticede ya alfa ya da beta sualanmasindan daha cox madde vasitesile nufuz edir Qamma sualari materialin kifayet qeder qalin ve ya six bir tebeqesi ile dayandirila biler burada materialin dayanma gucu esasen materialin olub olmamasindan asili olmayaraq radiasiya yolu boyunca umumi kutleden asilidir lakin tamamile deyil Bununla yanasi rentgen sualarinda oldugu kimi qurgusun ve ya zeif uran kimi yuksek atom sayi olan materiallar daha az six ve daha az atom cekisi olan materiallarin beraber kutlesi uzerinde az miqdarda adeten 20 den 30 e qeder dayanma gucune elave olunur su ve ya beton kimi Atmosfer kosmosdan Yere yaxinlasan butun qamma sualarini udur Hetta hava qamma sualarini udmaq qabiliyyetine malikdir bele dalgalarin enerjisini orta hesabla 500fut 150 metr kecerek iki defe azaldir Alfa sualanmasi Redakte Alfa hissecikleri helium 4 nuvesidir iki proton ve iki neytron Yukleri ve birlesdirilmis kutleleri sebebinden madde ile qarsiliqli tesir bagislayir ve adi suretlerde yalniz bir nece santimetr havaya ve ya bir nece millimetr asagi sixliqli bir materiala daxil olur Bu o demekdir ki adi alfa parcalanmasindan olan alfa hissecikleri olu deri huceyrelerinin xarici tebeqelerine nufuz etmir ve asagidaki canli toxumalara zerer vermir Bezi cox yuksek enerjili alfa hissecikleri kosmik sualarin texminen 10 ni teskil edir ve bunlar bedene ve hetta nazik metal plitelere nufuz etmeye qadirdir Ancaq onlar yalniz astronavtlar ucun tehlukelidir cunki Yerin maqnit sahesi terefinden ayrilib sonra atmosfer terefinden dayandiriliblar Alfa yayan radioizotoplar hezm edildikde ve ya inhalyasiya edildikde nefes aldiqda alfa radiasiya tehlukelidir Bu radioizotopu huceyrelere zerer vere bilen alfa sualanmasi ucun hessas canli toxuma ile kifayet qeder yaxinlasdirir Enerji birliyine alfa hissecikleri huceyre ziyanina qamma sualari ve rentgen sualari kimi en az 20 qat daha tesirli olur Yuksek zeherli alfa yayicilara misal olaraq yarim omurlu materiallarda meydana gelen curume miqdarina gore radium radon ve polonyumun izotoplarini misal gostermek olar Beta sualanmasi Redakte Beta minus b radiasiya enerjili bir elektrondan ibaretdir Alfa radiasiyasindan daha cox nufuz edir lakin qamma radiasiyasindan zeifdir Radioaktiv curukden beta sualanmasi bir nece santimetr plastik ve ya bir nece millimetr metal ile dayandirila biler Bu bir neytron nuvede proton daxilinde curumesi zamani beta hisseciyini ve neytrini xaric etdikde bas verir Bir neytron bir nuvede bir neytrine dondukde beta hissecikini ve antineutrini buraxaraq meydana gelir Beta plus b radiasiya elektronlarin antimateriya formasi olan pozitronlarin yayilmasidir Pozitron materialdaki elektronlara benzer suretlere yavasladiqda pozitron 511 keV iki qamma fotonu buraxaraq bir elektronu mehv edecekdir Bu iki qamma fotonu texminen eks istiqametde gedecekdir Pozitron mehvinden gelen qamma radiasiyasi yuksek enerji fotonlarindan ibaretdir ve eyni zamanda ionlasdiricidir Neytron sualanmasi Redakte Neytronlar suret enerjiye gore tesnif edilir Neytron sualanmasi serbest neytronlardan ibaretdir Bu neytronlar ya kortebii ve ya induksiya edilmis nuve parcalanmasi zamani yayila biler Neytronlar nadir radiasiya hissecikleridir onlar yalniz cox sayda istehsal olunur zencirvari reaksiya parcalanmasi ve ya birlesme reaksiyalari aktiv olduqda bu termoyadro partlayisinda ve ya davamli fealiyyet gosteren bir nuve reaktorunun icerisinde texminen 10 mikrosaniyede olur neytronlarin istehsali qeyri kritik olduqda reaktorda demek olar ki derhal dayanir Neytronlar diger cisimler ve ya maddi radioaktiv hala getire bilecek yegane ionlasdirici sualanma novudur Neytron aktivlesdirilmesi adlanan bu proses tibbi akademik ve senaye tetbiqlerinde istifade ucun radioaktiv menbeler istehsal etmek ucun istifade olunan esas metoddur Hetta muqayiseli derecede asagi suretli istilik neytronlari neytronun aktivlesmesine sebeb olur eslinde bunun daha effektiv olmasina sebeb olur Neytronlar atomlari ionlasdirmirlar cunki proton ve elektron kimi yuklu hisseciklerden ferqli olaraq neytronlarin hec bir yuku yoxdur Kosmik radiasiya Redakte Yer atmosferine xarici kosmosdan daxil olan yuksek enerji hisseciklerinin iki menbeyi var gunes ve derin kosmos Gunes davamli olaraq gunes kuleyinde hissecikler ilk novbede serbest protonlari yayir ve bezen axini koron kutlesi ile cox artirir Derin kosmosdan olan hisselerarasi ve qeyri qalaktik hissecikler daha az tez tez olur lakin daha yuksek enerjiye malikdirler Bu hissecikler de esasen protonlardir qalan hissesinin cox hissesi helionlardan alfa hisseciklerinden ibaretdir Daha agir elementlerin bir nece tamamile ionlasmis nuveleri movcuddur Bu qalaktik kosmik sualarin menseyi hele yaxsi basa dusulmemisdir lakin bu hisseciklerden olculen neheng suretlere qadir olan maqnit sahelerini ozunde cemlesdiren fovqelneviler ve xususen de qamma sualarinin qaliqlari kimi gorunur Onlar hemcinin GRB lere qamma suasi partlayislari ing Gamma Radiation Bang benzer lakin daha boyuk olculeri ile taninan ve kainatin erken tarixinin zoraki bir hissesi kimi gorunen qalaktikadaki reaktiv hadiseler olan kvazarlar terefinden de emele gele biler Qeyr ionlasdirici radiasiya RedakteQeyri ionlasan radiasiya hisseciklerinin kinetik enerjisi maddeden kecerken yuklu ionlar emele getirmek ucun cox kicikdir Ionlasdirmayan elektromaqnit sualanmasi ucun asagida gosterilen novlere baxin elaqeli hissecikler fotonlar molekul ve atomlarin firlanma vibrasiya ve ya elektron valent konfiqurasiyasini deyisdirmek ucun yalniz kifayet qeder enerjiye malikdirler Ionlasdirmayan sualanma formalarinin canli toxuma tesiri yalniz bu yaxinlarda tedqiq edilmisdir Buna baxmayaraq ferqli ionlasmayan sualanma ucun ferqli bioloji tesirler musahide olunur 4 Hetta ionlasmayan radiasiya temperaturu ionlasma enerjisine qaldirmaq ucun kifayet qeder istilik saxlayirsa istilik ionlasmasina sebeb olur Bu reaksiyalar ionlasma sualanmasina nisbeten daha yuksek enerjilerde bas verir ve bu da tek hisseciklerin ionlasmasina sebeb olur Istilik ionlasmansinin tanis bir numunesi adi bir yanginin alov ionlasmasi ve infraqirmizi sualanma neticesinde yaranan umumi qida maddelerinde qizartma reaksiyalaridir Ionlasdirmayan sualanma asagidakilardir Ultrabenovseyi isiq Redakte Yuxarida qeyd edildiyi kimi 3 eV den 10 eV e qeder yumsaq UV adlanan ultrabenovseyi spektrin asagi hissesi ionlasmir Bununla birlikde ionlasmayan ultrabenovseyi kimyevi maddelere tesiri ve ona meruz qalan bioloji sistemlerin ziyanlari oksidlesme mutasiya ve xerceng de daxil olmaqla ele heddedir ki hetta ultrabenovseyin bu hissesi de ionlasdirici sualanma ile muqayise olunur Gorunen isiq Redakte Isiq ve ya gorunen isiq insan gozune gorunen bir dalga uzunlugunun cox dar bir elektromaqnit sualanmasidir ve ya muvafiq olaraq 790 ile 400 THz arasinda deyisen bir dovre beraberdir Daha genis sekilde fizikler isiq ifadesini gorunen ve ya gorunmeyen butun dalga uzunluqlarinin elektromaqnit sualanmasina deyirler Infraqirmizi sualanma Redakte Infraqirmizi IR isiq 0 7 ile 300 mikrometr arasindaki dalga uzunlugu olan elektromaqnit radiasiyadir ve bu da muvafiq olaraq 430 ile 1 THz arasindaki bir tezlik araligina uygundur IR dalga uzunluqlari gorunen isigin uzunlugundan daha uzun lakin mikrodalgalilardan daha qisadir Infraqirmizi radiasiya cisimlerinden bir mesafede hiss etmekle askar edile biler Infraqirmizi hessas ilanlar baslarinda cuxurlar adlanan bir pinhole linzadan istifade ederek infraqirmizi taniya ve fokuslana biler Parlaq gunes isigi deniz seviyyesinde her kvadrat metre 1 kilovattdan cox sualanma temin edir Bu enerjinin 53 i infraqirmizi sualanma 44 i gorunen isiq 3 i ultrabenovseyi suadir 5 Mikrodalgalar Redakte Mikrodalgalar 300 MHz den 300 GHz e qeder olan bir tezlik diapazonuna beraber olan bir milimetrden bir metre qeder uzunlugu olan dalga uzunluqlari olan elektromaqnit dalgalaridir Bu genis terif hem UHF hem de EHF millimetr dalgalari daxildir lakin muxtelif menbeler ferqli diger mehdudiyyetlerden istifade edir Butun hallarda mikrodalgalar en azi cox yuksek yuksek tezlikli diapazonu 3 ile 30 GHz ve ya 10 ile 1 sm ehate edir RF muhendisliyi tez tez 1 GHz 30 sm yuxari heddi ise 100 GHz yuxari ehate edir Radio dalgalari Redakte Radio dalgalari infraqirmizi isiqdan daha uzun elektromaqnit spektrinde dalga uzunlugu olan bir elektromaqnit radiasiyasinin bir novudur Butun diger elektromaqnit dalgalari kimi onlar da isiq sureti ile hereket edirler Tebii olaraq meydana gelen radio dalgalari simsek ve ya mueyyen astronomik cisimler terefinden edilir Suni sekilde yaradilan radio dalgalari sabit ve mobil radio rabite yayim radar ve diger naviqasiya sistemleri peyk rabitesi komputer sebekeleri ve saysiz hesabsiz diger tetbiqler ucun istifade olunur Bundan elave alternativ cereyan dasiyan demek olar ki her hansi bir tel enerjinin bir hissesini radio dalgalari kimi yayacaqdir bunlara esasen mudaxile deyilir Radio dalgalarinin muxtelif tezlikleri Yer atmosferinde ferqli yayilma xususiyyetlerine malikdir uzun dalgalar Yerin eyriliyi suretinde bukulerek Yerin bir hissesini cox ardicil olaraq ehate ede biler qisa dalgalar ionosferden ve Yerden bir cox eks olunaraq dunyani gezir Cox qisa dalga uzunlugu cox az eyilir ve ya eks etdirir ve gorme xetti boyunca seyahet edir Istilik sualanmasi Redakte Termal radiasiya yer uzunde tez tez rast gelinen temperaturda cisimler terefinden yayilan infraqirmizi radiasiya ucun umumi bir sinonimdir Termal radiasiya tekce radiasiyanin ozune deyil hem de bir cismin sethinin istilik enerjisini qara cisim sualari seklinde yaydigi prosese aiddir Bir umumi ev radiatorundan ve ya elektrikli qizdiricidan gelen infraqirmizi ve ya qirmizi radiasiya isleyen bir kozerme lampasinin yaydigi istilik kimi istilik radiasiyasina bir numunedir Termal radiasiya atomlardaki yuklu hisseciklerin hereketinden gelen enerjinin elektromaqnit sualanmasina cevrildiyi zaman yaranir Qara govdeli cisimlerde radiasiya RedakteQara govde radiasiyasi vahid bir temperaturda olan bir orqan terefinden yayilan ideal bir radiasiya spektridir Bu maksimum radiasiya tezliyi cismin istiliyi artdiqca daha yuksek tezliklere dogru irelileyir Qara cisim radiasiyasinin en cox oldugu tezlik Wienin yerdeyisme qanunu ile verilir ve bedenin mutleq istiliyinin bir funksiyasidir Qara cisim istenilen temperaturda istenilen dalga uzunlugunda mumkun maksimum radiasiya yayan bir cisimdir Qara cisim istenilen dalga uzunlugunda mumkun olan maksimum hadise radiasiyasini da udacaqdir Otaq istiliyinde ve ya ondan asagi bir temperaturda olan bir qara cisim tamamile qara gorunur cunki hec bir hadise isigini eks etdirmir ve gozlerimizi askar etmek ucun gorunen dalga uzunluqlarinda kifayet qeder radiasiya yaymir Teorik olaraq qara cisim cox asagi tezlikli radio dalgalarindan rentgen sualarina qeder butun spektr uzerinde elektromaqnit sualanma yayir ve davamli radiasiya yaradir Parlayan qara cismin rengi onun sualanan sethinin istiliyini bildirir Infraqirmizi 2500K sari 5 800K ag ve mavi ag 15 000K arasinda deyisen ulduzlarin rengine gore mesuliyyet dasiyir Pik gorunen spektrden asagi olduqda beden qara govden yuxari olduqda mavi ag olur cunki gorunen butun rengler maviden qirmiziya qeder azalir Tarix RedakteVilhelm Rentgenin kesfinden sonra Antuan Anri Bekkerel isiqla aktivlesdirilen luminse edilmis materiallarin rentgen suasi buraxib buraxmamasi uzerinde tedqiqat aparmaga baslamisdir Bekkerel uran kalium sulfatini uran duzlarindan biridir qalin qara kagiza bukerek fotoqraf plastinlerinin uzerine qoymus ve onu bir nece saat gunes suasi altinda saxlamisdir Neticede uran duzunun rentgen sualari buraxdigi askar edilmisdir Lakin qaranliq mekanda tecrube kecirerken de eyni hal musahide eden Bekkerel sonralar yalniz uran birlesmelerinin ozbasina sua buraxdigini askarlamisdir 1896 ci ilde ise saf uranin uran duzundan uc dord defe daha artiq sualanma menbeyi oldugunu askar eden alimin serefine bu sualar Bekkerel sualari adlandirilmisdir Bu tebiet hadisesi sonralar dunya fizikleri terefinden oyrenilen radiasiya elm sahesi idi Sonraki iller erzinde alimlerin apardiqlari tedqiqatlar neticesinde radiasiya ile bagli bir sira suallar cavabini tapmisdir Bir muddet kecdikden sonra Bekkerel bu sualarin elektronlardan ibaret oldugu qenaetine gelmisdir Mariya ve Pyer Kuri toriumda da bu xasseni musahide etmis daha sonra ise polonium ve radium adli iki yeni elementi kesf etmisdiler 1903 cu ilde Antuan Anri Bekkerel Mariya ve Pyer Kuri ile beraber Radiasiyanin arasdirilmasi sahesinde fovqelade xidmetlerine gore fizika uzre Nobel mukafatina layiq gorulmusdur Merasim zamani mukafati teqdim eden akademik Terneblad her uc laureatin xususi nov sualanmani kesf etmesine gore elm qarsisindaki xidmetlerini yuksek qiymetlendirmis hemcinin bu sualarin oyrenilmesini geleceyin isi yeni enerji menbeyi olacagini bildirmisdir Sualanmanin tetbiqi ve istifadesi RedakteTibb Redakte Radiasiya ve radioaktiv maddeler diaqnoz mualice ve tedqiqat ucun istifade olunur X sualari meselen ezelelerden ve diger yumsaq toxumalardan kecir lakin six materiallar terefinden dayandirilir X sualarin bu xususiyyeti hekimlere qiriq sumukleri tapmaga ve bedende boyuye bilecek xercengleri tapmaga imkan verir Hekimler ayrica bir radioaktiv madde inyeksiya ederek ve maddenin beden daxilinde hereket etdiyi radiasiyani izlemekle mueyyen xestelikler tapirlar Xercengin mualicesinde istifade olunan radiasiya ionlasdirici sualanma adlanir cunki atomlardan elektron cixdiqca kecdiyi toxumalarin huceyrelerinde ion emele getirir Bu huceyreleri oldure biler ve ya huceyrelerin boyumemesi ucun gen deyisdire biler Unsiyyet Redakte Butun muasir rabite sistemleri elektromaqnit sualanma formalarindan istifade edir Sualanmanin intensivliyindeki deyisiklikler oturulen ses sekiller ve ya diger melumatlardaki deyisiklikleri temsil edir Meselen bir insanin sesi dalganin sesdeki muvafiq deyiskenliye qeder deyiserek radio dalgasi ve ya mikrodalgali olaraq gonderile biler Musiqiciler ses ve musiqi cixarmaq ucun qamma sonifikasiyasi ve ya nuve radiasiyasindan istifade etmekle de tecrubeler aparmislar 6 Elm Redakte Tedqiqatcilar canli bir orqanizmin terkib hissesi olan materiallarin yasini teyin etmek ucun radioaktiv atomlardan istifade edir Bu cur materiallarin yasini radiokarbonla tanisliq adlanan bir prosesde olan radioaktiv karbonun miqdarini olcmekle qiymetlendirmek olar Eynile diger radioaktiv elementlerden istifade ederek suxurlarin yasini ve diger geoloji xususiyyetlerini hetta bezi texnoloji cisimleri de mueyyen etmek olar buna Radiometrik tanisliq deyilir Etraf muhit alimleri etraf muhitin cirklendiricilerin atdigi yollari mueyyen etmek ucun izleyici atomlar kimi taninan radioaktiv atomlardan istifade edirler Radiasiya neytron aktivlesdirme analizi adlanan bir prosesde materiallarin terkibini teyin etmek ucun istifade olunur Bu muddetde elm adamlari neytron adli hissecikleri olan bir maddenin numunesini bombalayirlar Numunedeki bezi atomlar neytronlari udur ve radioaktiv olurlar Elm adamlari yayilan radiasiyani oyrenerek numunedeki elementleri mueyyen ede biler Hemcinin bax RedakteQamma sualanmasi Istilik oturulmesi AtomXarici kecidler RedakteHealth Physics Society Public Education Website Ionizing Radiation and Radon Arxivlesdirilib 2012 11 01 at the Wayback Machine from World Health OrganizationIstinadlar Redakte Non Ionizing Radiations Sources Biological Effects Emissions and Exposures PDF ICRP Publication 103 The 2007 Recommendations of the International Commission on Protection PDF ICRP Istifade tarixi 12 December 2013 Non Ionizing Radiations Sources Biological Effects Emissions and Exposures PDF Non Ionizing Radiations Sources Biological Effects Emissions and Exposures PDF Non Ionizing Radiations Sources Biological Effects Emissions and Exposures PDF Dunn Peter 2014 Making Nuclear Music Slice of MIT Istifade tarixi 29 Aug 2018 Menbe https az wikipedia org w index php title Sualanma amp oldid 5936764, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.