Edvin Habbl
Edvin Pauell Habl (ing. Edwin Powell Hubble; d. 20 noyabr 1889, Marşfild, Missuri — ö. 28 sentyabr 1953, San-Marino, Kaliforniya) — amerikan astronomu.
| Edvin Habl | |
|---|---|
| Edwin Powell Hubble | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Marşfild, Missuri |
| Vəfat tarixi | (63 yaşında) |
| Vəfat yeri | San-Marino, Kaliforniya |
| Vəfat səbəbi | insult |
| Vətəndaşlığı | |
| Elm sahəsi | astronomiya |
| Elmi dərəcəsi | elmlər doktoru |
| Təhsili | |
| Üzvlüyü |
|
| Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
.svg.html){kind=link}
Həyatı
Amerikan astronomu Edvin Habl XX əsr elminin klassiklərindən sayılır. O, özündən sonra bizim üçün möhtəşəm irs qoyub gedib ki, bunu da onun adı ilə, Habl qanunu adlandırırlar. Edvin Habl qalaktikaların yeni təsnifatını, zaman keçdikcə onların genişləndiyini müşahidə etmişdir. Bu, böyük partlayış nəzəriyyəsinin ən böyük sübutu hesab olunur. Məşhur Habl teleskopu alimin şərəfinə adlandırılmışdır.
Edvin Habl 20 noyabr 1889-cu ildə, Missuri ştatının kiçik şəhəri Marşfilddə, sığorta agenti olan Djon Pauel Hablın ailəsində anadan olmuşdur. Astronomiyaya Edvinin hələ uşaqlıqdan həvəsi var idi. Bu ona həvəskar teleskop düzəldən ana babasından keçmişdir.
1906-cı ildə Edvin məktəbi qurtarır. 16 yaşında Habl, o vaxtkı dövrün 10 ən yaxşı universitetlər sırasında olan Çikaqo Universitetinə daxil olur. O zamanlar universitetdə astronom F.R. Multon işləyirdi. Hablın astronomiya elminə həvəsinin güclənməsində onun əməyi böyük olub.
Hablın tələbəlik illərindəki həyatı barədə məlumat çox azdır. Ancaq onun idmana olan marağı barədə deyilir. O, tələbəlik vaxtında boksla, basketbolla məşğul olub. Hətta bir çoxları onun peşəkar boksun ardınca gedəcəyinə inanırdılar.
Universiteti bitirdikdən sonra Edvin təhsilini davam etdirmək üçün İngiltərəyə gedir. Kembricdə dəqiq elmlərdən savayı, o, hüquqşünaslığı da öyrənir. Burada, Kraliça Kollecində, İngiltərə elitasının arasında olmaq, onun gələcək həyatında, özünü aparmağında, humanitar elmlərə, kitablara həvəsinin oyanmasında böyük rol oynayır.
1913-cü ildə Edvin vətəninə geri dönür. O, öz təhsilini artırmaq üçün Çikaqo Universitetinə qayıdır. O, Yerkes rəsədxanasında, professor Frostun rəhbərliyi altında, fəlsəfə elmləri doktoru dərəcəsini almaq üçün, spiral dumanlıqları araşdıraraq, elmi iş üzərində işləməyə başlayır. Elə o vaxtı Habbl – spirallar qalaktikaların, ulduz sistemlərinin aralarındakı məsafələr milyon işıq ili ilə hesablanır – fikrini irəli sürmüşdür.
Bu ərəfələrdə astronomiya sahəsində böyük yeniliklər gözlənilirdi. D.E Heylin rəhbərlik etdiyi Maunt-Vilson rəsədxanası, yüz düymlük refrektorlu teleskopun hazırlanmağı üzərində çalışırdı. Bir çoxları kimi Habl da bu rəsədxanada işləmək üçün təklif alır. Amma, onun elmi işinin sona çatmasına az qalmış, 1917-ci ildə Amerika Birinci Dünya Müharibısinə qədəm qoyur. Ona görə, cavan alim rəsədxanada işləmək təklifinə rədd cavabı verib, könüllü orduya yazılır. O, hərbi hazırlıq keçir və “Qara quzğun” diviziyasının piyada taborunun komandiri təyin olunur. 1919-cu ildə Habl ordudan qayıtdıqdan sonra, Heylin təklifini qəbul etmık üçün tələsir.
Rəsədxanada Edvin dumanlıqları, Süd Yolu qalaktikasında olan obyektləri öyrənməyə başlayır. Planetar dumanlıqların işıq saçma səbəbinin, daxildə olan planetlərin ulduzlarının xaric etdiyi ultrabənövşəyi şüaların təsirindən olduğu Edvin Habla məxsusdur.
Daha sonra Habl Süd Yolu qalaktikasından qıraqda olan, dumanlıqları öyrənməyə başlayır. Məlum olur ki. Bu dumanlıqlar da, bizim qalaktikamız kimi, özünəməxsus qallaktikaların daxilindədirlər. Edvin Habl ən əsas, bu qalaktikaları növlərə ayırır. Spiral, Elliptik və Düzolmayan. Bu növlərə bölünmə elmdə indiyə kimi də davam edir.
1923-cü ildə Edvin Habl 60-100 düymlük reflektorlarla Andromeda dumanlığını müşahidə edib, öyrənməyə başlayır. O, belə qərara gılir ki, Andromeda böyük Dumanlığı, ayrı ulduz sistemidir. Belə bir fikri, o, MOS6822 dumanlığı barədə də deyir.
1929-cu ilin yanvarında Habl Amerika Milli Elmlər Akademiyasında, qalaktika xarici dumanlıqların məsafəsi və radial sürəti barədə məruzə ilə çıxış edir. Maunt-Vilson rəsədxanasında uzaq qalaktikaların radial sürətləri təyin olumağa başlanılır. 1936-cı ildə M. Hyumason yüzdən çox qalaktikalar haqqında məqalə dərc edir. Rekord sürət - 42000 km/s olmaqla, Böyük ayı bürcündə olan qalaktikalarda idi. Bu artıq 100 düymlük teleskopların son göstəricisi idi. İrəli getmək üçün, daha güclü texnika lazım idi.
1935-ci ildə Xabl və fizik R. Tolmen qırmızı yerdəyişmənin təbiətini öyrənməyə başlayırlar.
Amma Edvin Habl son qərarı, 200 düymlük reflektorun hazır olmasından sonra deyəcəyini bildirir.
Habl tez bir zamanda dünyanın məşhur astronomuna çevrilir. Onu Amerikanın, İngiltərənin tanınmış universitetlərində məruzə oxumağa dəvət edirlər. Yerkes universitetində, o, qalaktikalar barədə bir sıra kurs məruzələr oxuyur ki, sonradan bu məruzələr “Dumanlıqlar dünyası” adlı kitab şəklində çap olunur.
Onun dostları arasında tanınmış insanlar da az deyil – bəstəkar İqor Stravinski, Yazıçı Oldos Haksli, rəssam və rejisser Volt Disney, amerika və ingiltərəli yazıçılar, aktyorlar. Habl fəlsəfə ilə də dərindən maraqlanır, XVI-XVII əsrlərin astronomiya haqqında nadir kitablarını yığır.
Hablın siyasətlə də məşğul olduğu haqqında məlumatlar var. 1940-cı ilin oktyabrında, o, açıq şəkildə Amerikanı, Dünya müharibəsində, Böyük Briyaniyaya kömək üçün səsləyir. 1941-cı ilin noyabrında Perl-Harbor faciəsinə altı həftə qalmış Edvin Habl Azerika veteranlarına müraciət edir: “Mən demirəm biz İngiltərə və yaxud Rusiyaya tərəfdə döyüşək. Mən deyirəm ki, bu bizim, amerikalıların da müharibəsidir. Əgər faşizmi məhv etmək üçün köməyimiz lazımdırsa, biz bu köməyi əsirgəməmliyik.”
Birləşmiş Ştatlar Yaponiyaya müharibə elan edən kimi, əlli yaşlı Habl orduya xidmət üçün cəhdləri boşa çıxır. Ancaq, 1942-ci ildə ona Aberdin poliqonunda (Amerikanın şərq sahilləri) arxa cəbhədə çalışmaq nəsib olur. Poliqonda ballistik laboratoriya var idi ki, ona Habl rəhbərlik edirdi. Öz əməyinə görə onu 1946-cı ildə medalla təltif edirlər. Belə mükafatlar həmin il, atom bombasının hazırlanmasına görə Fermi, Oppenqeymer və digər fiziklərə də verilib.
Müharibədən sonra Habl adi həyata qayıtdıqda, o, qəti şəkildə deyir ki, müharibələr artıq dayanmalıdır. Yeni nəsil silahlar, atom bombaları Dünyanı xarabalıqlara çevirəcək.
Rəsədxanaya işə qayıdan Habl, 200 düymlük (508 sm) yeni teleskopun hazırlanması ilə məşğul olur. O, əminliklə bilirdi ki, bu yeni alətin düzəldilməsinin əməyi onun üzərindədir. “200 düymlük teleskop bizə cavab verəcək ki, qırmızı yerdəyişməni Kainatın genişlənməsinə səbəb kimi nəzərə almaq olar, yoxsa yox.”
Onun həmkarları , Hablın hesablamalarının, kifayət qədər effekt vermısinə şübhə edirdilər. Onu 1949-cu ildə bu teleskopun hazırlanması işindən ayırırlar. Amma, yeni alətdə ilk şəkilləri almaq ona nəsib olur.
1949-cu ildə Habl agır ürək xəstəliyi keçirir. Xəstəlikdən sonra, çətinliklə də olsa, o, işə qayıdır. Qalaktikalarda dəyişikliklər, yeni ulduzların axtarışı ilə məşğul olur.
1953-cü ilin mayında Edvin Habl İngiltərəyə, Kral Astronomiya Birliyində məruzə oxumaq üçün gedir. Onu xəstəlikdən sonra görənlər, səhhətində yaxşılığa doğru xeyli dəyişikliklər olduğunu deyirlər.
Edvin Habl 28 sentyabr 1953-cü ildə həyat yoldaşı ilə birlikdə rəsədxanadan, nahar fasiləsinə gələn zaman gözlənilmədən keçirtdiyi insult nəticəsində dünyasını dəyişir.
Onun basdırıldığı yer heç kimə məlum deyil. Bu onun həyat yoldaşının tələbi idi. Amma, onun şərəfinə Ayda krater, asteroid və 1990-cu ildə ən güclü teleskop adlandırılıb.
Həmçinin bax
- NNDB — 2002.