Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Qaranlıq enerji (ing. Dark energy) - , astronomiyada, astrofizikada və kainatı dayanmadan genişləndirdiyi və qalaktikaları bir-birindən uzaqlaşdırdığı hesab edilən bir enerji növü.
Bilinən fizika qanunlarına görə hər hansı bir şəkildə hərəkətləndirilən bir cisim ya zamanla sürəti azalaraq dayanır ya da heç bir enerji itkisi yoxdursa, eyni sürətlə hərəkətinə davam edər. Məsələn, Dünyada atılan bir cismin sürəti azalır və bir müddət sonra dayanır. Bunun səbəbi Dünyada sürtünmədən və cazibə qüvvəsinə görə enerji itkisinə məruz qalmasıdır. Əgər cazibə qüvvəsi və havası olmayan bir məkanda (kosmosda) eyni cismi atsaq, qarşısına bir maneə çıxana qədər hərəkət edər. Kainat ölçəyində bu maneə kütlə cazibə qüvvəsi gücüdür. Kainatın özü isə bəhs edilən fiziki qanunların əksinə Böyük partlayışdan bəri genişləyir və zamanla kainatın genişlənmə sürəti də artır.
Elm adamları bunu kəşf etdiklərində bu sürəti artıran bir enerjinin lazım olduğuna qərar verdilər. Bu enerji qaranlıq enerji olaraq adlandırılmışdır. Qaranlıq enerjiden ilk bəhs edən elm adamı kainatın Böyük partlayışdan sonra birdən genişlənməsini sirli bir qaranlıq enerjinin varlığı ilə izah etmişdir (1980). Daha sonra Sol Perlmutter və Brayan Şmidt adlı iki fizik müşahidələri nəticəsində kainatın genişlənmə sürətinin artdığını və bunun kosmosun bir növ daxili gərginliyi deyə biləcəyimiz qaranlıq enerji olduğundan bəhs ediblər (1998). Tam olaraq həll edilməyən qaranlıq enerji haqqında araşdırmalar hələ də davam edir.
Qaranlıq materiya və qaranlıq enerji
Bu iki anlayışdakı qaranlıq sözü, bunların; nəinki maddəylə, işıqla belə hər hansı bir qarşılıqlı təsirə girməmələrindən iləri gəlir. İşıq görmənin açarıdır, amma bu iki anlayış işıqla qarşılıqlı təsiri olmadığı üçün görünmürlər. Böyük partlayışdan sonra hər halda ilk 5 milyard il qaranlıq materiyanın cazibə qüvvəsi kainatın hakimi ikən sonrasında qaranlıq enerji kainatın mütləq hakimi mövqeyinə yüksəlmiş bunun nəticəsi olaraq kainat hər keçən gün artan bir sürətlə böyüyür. Bildiyimiz mənada maddi qanunlar bilinən kainatın sadəcə 5 %-i ilə əlaqəlidir. Geriyə qalan 95 %-ni hələ də bizim üçün tapmacadır. Son müşahidələr nəticəsində kainatın 23 %-nin qaranlıq materiya, 72 %-nin isə qaranlıq enerjiden ibarət olduğu zənn edilir.
Əslində qaranlıq enerji anlayışını ilk dəfə Albert Eynşteyn ortaya çıxarmışdır. Kəşf etdiyi nisbilik nəzəriyyəsinə görə formullarını istifadə edərək kainatın əsla sabit həcmdə qala bilməyəcəyini, genişləyəcəyini və/və ya çökəcəyini hesablamışdır. Ancaq Edvin Habblın kainatın həmişə genişləndiyi isbatıyla tapmış olduğu bu yeni enerjiyə mənasız enerji demiş, özü də əslində formulları ilə isbat etdiyi qaranlıq enerjiyə əhəmiyyət verməmişdir.
Alternativ görüşlər
Bəzi görüşlərə görə kainatın genişlənməsinə qaranlıq enerjinin təsiri düşünüləndən daha azdır. Sonsuz partlayış nəzəriyyəsi olaraq adlandırılan bir nəzəriyyəyə görə davamlı olaraq yeni Böyük partlayışlar ilə kainatı genişlədən bir sistem vardır. Buna görə kainat nə qədər genişləsə qalaktikalar kainata homogen paylanmaq istəyəcək. Bunun səbəbi fizika qanunları və qravitasiya nəzəriyyəsidir. Kainat bir başqa partlayışla genişləndikcə qalaktikalarda homogen paylanmaq üçün bir-birindən uzaqlaşır. Qısaca, qalaktikaların bir-birindən uzaqlaşmasında qaranlıq enerjinin təsirindən çox bu genişlənmə hadisəsinin təsiri vardır. CERN fiziklərindən Draqan Haydukoviç həm qaranlıq maddəyə, həm də qaranlıq enerjiyə açıqlama gətirən yeni bir yanaşma təqdim etdi. Fiziklər əvvəllər fəza boşluğu toxumaya kvant vakuum deyirlər. Çünki artıq onun boş olmadığını, hissəciklər və bunların qarşı cütləriylə dolu, yəni maddə (materiya) və antimaddə (antimateriya) bir araya gəldiyinsə bir-birlərini yox edirlər. Haydukoviç maddə və antimaddənin sadəcə zidd yükə sahib olmadığını, cazibə qüvvəsi olaraq da zidd xüsusiyyətlər daşıya biləcəklərini deyir. Haydukoviçə görə maddə müsbət, antimaddə ise neqatif cazibə qüvvəsinə sahibdir. Maddə sıxdırsa, çəkmə, antimaddə sıxdırsa, itələmə qüvvəsi yaradır.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qaranliq enerji ing Dark energy astronomiyada astrofizikada ve kainati dayanmadan genislendirdiyi ve qalaktikalari bir birinden uzaqlasdirdigi hesab edilen bir enerji novu ve qaranliq enerjinin kainatdaki texmini paylasimi Qrafike gore kainatin 74 ni qaranliq enerji 22 ni qaranliq materiya 3 6 ni ise bildiyimiz menada atomlardan ibaret olan ve qalaktikalar arasinda olan qazlar 0 4 ni ise yene bildiyimiz menada atomlarda ibaret olan ulduzlar planetler ve s teskil edir Bilinen fizika qanunlarina gore her hansi bir sekilde hereketlendirilen bir cisim ya zamanla sureti azalaraq dayanir ya da hec bir enerji itkisi yoxdursa eyni suretle hereketine davam eder Meselen Dunyada atilan bir cismin sureti azalir ve bir muddet sonra dayanir Bunun sebebi Dunyada surtunmeden ve cazibe quvvesine gore enerji itkisine meruz qalmasidir Eger cazibe quvvesi ve havasi olmayan bir mekanda kosmosda eyni cismi atsaq qarsisina bir manee cixana qeder hereket eder Kainat olceyinde bu manee kutle cazibe quvvesi gucudur Kainatin ozu ise behs edilen fiziki qanunlarin eksine Boyuk partlayisdan beri genisleyir ve zamanla kainatin genislenme sureti de artir Elm adamlari bunu kesf etdiklerinde bu sureti artiran bir enerjinin lazim olduguna qerar verdiler Bu enerji qaranliq enerji olaraq adlandirilmisdir Qaranliq enerjiden ilk behs eden elm adami kainatin Boyuk partlayisdan sonra birden genislenmesini sirli bir qaranliq enerjinin varligi ile izah etmisdir 1980 Daha sonra Sol Perlmutter ve Brayan Smidt adli iki fizik musahideleri neticesinde kainatin genislenme suretinin artdigini ve bunun kosmosun bir nov daxili gerginliyi deye bileceyimiz qaranliq enerji oldugundan behs edibler 1998 Tam olaraq hell edilmeyen qaranliq enerji haqqinda arasdirmalar hele de davam edir Qaranliq materiya ve qaranliq enerjiBu iki anlayisdaki qaranliq sozu bunlarin neinki maddeyle isiqla bele her hansi bir qarsiliqli tesire girmemelerinden ileri gelir Isiq gormenin acaridir amma bu iki anlayis isiqla qarsiliqli tesiri olmadigi ucun gorunmurler Boyuk partlayisdan sonra her halda ilk 5 milyard il qaranliq materiyanin cazibe quvvesi kainatin hakimi iken sonrasinda qaranliq enerji kainatin mutleq hakimi movqeyine yukselmis bunun neticesi olaraq kainat her kecen gun artan bir suretle boyuyur Bildiyimiz menada maddi qanunlar bilinen kainatin sadece 5 i ile elaqelidir Geriye qalan 95 ni hele de bizim ucun tapmacadir Son musahideler neticesinde kainatin 23 nin qaranliq materiya 72 nin ise qaranliq enerjiden ibaret oldugu zenn edilir Eslinde qaranliq enerji anlayisini ilk defe Albert Eynsteyn ortaya cixarmisdir Kesf etdiyi nisbilik nezeriyyesine gore formullarini istifade ederek kainatin esla sabit hecmde qala bilmeyeceyini genisleyeceyini ve ve ya cokeceyini hesablamisdir Ancaq Edvin Habblin kainatin hemise genislendiyi isbatiyla tapmis oldugu bu yeni enerjiye menasiz enerji demis ozu de eslinde formullari ile isbat etdiyi qaranliq enerjiye ehemiyyet vermemisdir Alternativ goruslerBezi goruslere gore kainatin genislenmesine qaranliq enerjinin tesiri dusunulenden daha azdir Sonsuz partlayis nezeriyyesi olaraq adlandirilan bir nezeriyyeye gore davamli olaraq yeni Boyuk partlayislar ile kainati genisleden bir sistem vardir Buna gore kainat ne qeder genislese qalaktikalar kainata homogen paylanmaq isteyecek Bunun sebebi fizika qanunlari ve qravitasiya nezeriyyesidir Kainat bir basqa partlayisla genislendikce qalaktikalarda homogen paylanmaq ucun bir birinden uzaqlasir Qisaca qalaktikalarin bir birinden uzaqlasmasinda qaranliq enerjinin tesirinden cox bu genislenme hadisesinin tesiri vardir CERN fiziklerinden Draqan Haydukovic hem qaranliq maddeye hem de qaranliq enerjiye aciqlama getiren yeni bir yanasma teqdim etdi Fizikler evveller feza boslugu toxumaya kvant vakuum deyirler Cunki artiq onun bos olmadigini hissecikler ve bunlarin qarsi cutleriyle dolu yeni madde materiya ve antimadde antimateriya bir araya geldiyinse bir birlerini yox edirler Haydukovic madde ve antimaddenin sadece zidd yuke sahib olmadigini cazibe quvvesi olaraq da zidd xususiyyetler dasiya bileceklerini deyir Haydukovice gore madde musbet antimadde ise neqatif cazibe quvvesine sahibdir Madde sixdirsa cekme antimadde sixdirsa iteleme quvvesi yaradir