fbpx
Wikipedia

Buryatiya

Avqust 12, 2021

Buryatiya (Буряад Республика) - Rusiya Federasiyası subyektlərindən biri. Rusiyanın Asiya hissəsinin cənubunda yerləşir. Sibir federal dairəsinə daxildir. Sahəsi 351,3 min km². Əhalisi 972 134 min (2010). Paytaxtı Ulan-Ude şəhəridir. 21 rayonu, 6 şəhəri, 21 şəhər tipli qəsəbəsi var.

Buryatiya
rus. Республика Бурятия
bury. Буряад Улас
Bayraq[d] Gerb[d]

53°48′ şm. e. 109°20′ ş. u.

Ölkə
İnzibati mərkəz Ulan Ude
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 1923
Sahəsi
  • 351.300 km²
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi
  • 985.431 nəf. (2021)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu RU-BU
Avtomobil nömrəsi 03
Rəsmi sayt
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Dövlət hakimiyyəti orqanları

Dövlət hakimiyyəti orqanları sistemini Buryatiya Respublikasının Konstitusiyası (1994) müəyyən edir. Dövlət hakimiyyətini prezident, Xalq xuralı (parlament), hökumət və respublikanın konstitusiyasına uyğun yaradılan digər dövlət hakimiyyəti orqanları həyata keçirir. Respublikanın başçısı və ali vəzifəli şəxsi olan prezidentə səlahiyyətləri RF Prezidentinin təqdimatı ilə Xalq xuralı verir. Xalq xuralı respublikanın ali qanunverici (nümayəndəli) orqanıdır. 66 deputatdan ibarətdir; onlar ümumi bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında, ərazi və milli nümayəndəlik nəzərə alınmaqla, gizli səsvermə yolu ilə 5 illik müddətə seçilirlər. Hökumət ali icraedici dövlət hakimiyyəti orqanıdır. Hökumətin sədri respublika prezidentidir.

Coğrafiya

Buryatiya dağlıq ölkədir. Düzən sahələr azdır və onlar təqribən 455–700 metr hündürlükdədir. Relyefində səthi intensiv parçalanmış, yastı zirvəli qaymalı dağlar üstünlük təşkil edir; yüksəkdağlıqda ara-sıra Alp relyef formaları intişar tapmışdır. Ölkənin qərbini Şərqi Sayanın yüksək zirvələri (Munku-Sardık d., 3491 m, Buryatiyanın ən yüksək nöqtəsi), yastıdağlıqları və platoları, Baykal gölünün cənub və şərq sahillərini Hamar Daban, Ulan Burqası, İkat, Barquzin silsilələri, şimalını Stanovoy yaylasının Yuxarı Anqara, Şimali Muya və Cənubi Muya silsilələri, şərqini geniş Vitim yastıdağlığı tutur. Dağ sistemləri hüdudlarında geniş dağarası çökəkliklər (o cümlədən Barquzin çuxuru) yayılmışdır. Buryatiya ərazisinin təqribən 90%-i çoxillik donuşluq süxurlarından ibarətdir. Hamar Daban silsiləsində, Şərqi Sayan dağlarında və Vitim yastı dağlığında karst intişar tapmışdır.

Geoloji quruluşu

Geoloji cəhətdən Buryatiyanın ərazisi Ural-Oxot mütəhərrik qurşağının şərq hissəsində yerləşir. Ölkənin mərkəzi və şimal rayonları Son Proterozoyun (Baykal) Baykal-Patom qırışıqlıq vilayətinə, cənub-qərb və cənub-şərq kənarları isə Erkən Paleozoyun (Salair) qırışıqlıq sistemlərinə aiddir. Daxili rayonlarda Erkən Kembriyəqədər yaşlı qaymalar, Son Proterozoy, Paleozoy və Mezozoy yaşlı törəmə çökəkliklər var. Baykalarxasında Paleozoy qranitoidləri geniş ərazini tutur. Fanerozoyda Buryatiyanın mərkəzi və cənub rayonlarında tektonik-maqmatik aktivləşmə, Kaynozoyda ölkə ərazisində dağəmələgəlmə və riftogenez prosesləri güclənmişdir. Ərazi üçün yüksək seysmiklik xarakterikdir. Tez-tez zəlzələlər (10–11 bala qədər) baş verir.

Faydalı qazıntıları

Qurğuşun, sink, molibden, volfram (ehtiyatına görə dünyada 2-ci yerdədir), platin, uran filizləri, qızıl (səpinti və köklü yataqlarda), nefrit, flüorit, asbest, fosforit, kvarsit, apatit, qrafit, xalsedon, təbii tikinti materialları, daş kömür, qonur kömür, torf, yanar şistlər, termal sular və s.

İqlimi

İqlimi kəskin kontinentaldır. Qışı uzun və sərtdir. Orta temperatur yanvarda – 20, –30 °C-dir. Yayı qısa və istidir. İyulun orta temperaturu 8–19 °C-dir. İllik yağıntı 250–500 mm-dir (dağlarda 1000 mm-dək).

Daxili suları

Buryatiyada ümumi uzunlu]u təqribən 125 min km olan 25 mindən çox çay var. Çoxu Yenisey və Lena hövzəsinə aiddir. Bir neçə çay (Selenqa, Barquzin və s.) Baykal gölünə tökülür. Ən böyük çayı Vitimdir (Lena çayının sağ qolu). Çaylar, əsasən, yağış suları ilə qidalanır. Ölkə ərazisində ümumi sah. 2,8 min km²-dən çox olan təqribən 34 min göl var. Ən böyük gölu Baykaldır (gölün çox hissəsi Buryatiya ərazisindədir). Dağarası çuxurlarda termokarst və çaylaq gölləri, dağlarda buzlaq gölləri üstünlük təşkil edir; 40-dan çox su anbarı var.

Torpaqlar, bitki örtüyü və heyvanlar aləmi.

 
Cənubi Buryatiya

Şimalda, qərbdə və cənub-şərqdə Buryatiya ərazisinin 85%-ini podzollu, yarımqonur və bəzən çimli torpaqlarda bitən, əsasən, Dauriya və Sibir qaraşamından ibarət dağ-tayqa meşələri tutur. Buryatiyanın mərkəzi hissəsində tünd-boz meşə və yuyulmuş qaratorpaqlarda meşə-çöllər, cənubda qara torpaqlarda taxıl bitkili-müxtəlifotlu bozqırlar, çuxurlarda şabalıdı torpaqlarda taxıl bitkili, quru bozqırlar üstünlük təşkil edir. Dağlarda yüksəklik qurşaqlığı müşahidə olunur. Şərqi Sayan silsiləsində alçaqdağlıqda bitən şam-qaraşam meşələri 800 m yüksəklikdə tayqa qaraşamı, 1600–1800 m yüksəklikdən başlayaraq alçaqboylu Sibir şamı, sidr və sərili sidr cəngəllikləri, girdəyarpaq tozağacı və qızılağaclıqdan ibarət seyrək meşəliklər, 1900 –2000 m-dən yuxarıda cırtdan tozağacı, kolcuqlu, mamırlı-şibyəli tundra və irikəltənli səpintili holslar ilə əvəz olunur. Baykal gölünü dövrəyə alan külək tutan rütubətli yamaclarda sidr sərilisi qurşağı ilə əvəz olunan tünd iynəyarpaqlı sidr-ağşam və küknar-sidr-ağşam ağacları bitən tayqa, 1700–1800 m yüksəklikdən başlayaraq dağ tundraları yayılmışdır.

 
Baykal suitisi

Stanovoy yaylasında alçaqdağlıqda qaraşam meşələri, 1200 m-dən yuxarıda qaraşam seyrək meşəliyi, yüksəkdağlıqda dağ-tundra bitkiliyi inkişaf etmişdir. Vitim yastıdağlığı üçün dağətəyi qaraşam və otlu-mərcangiləli şam meşələri, kol tozağacından və Dauriya rododendronundan ibarət meşəaltısı olan ortadağlıq qaraşam meşələri səciyyəvidir. Buryatiyanın cənubunda 600–700 m yüksəklikdə dağətəyi çöllər, əsasən, şam və qaraşam-tozağacı bitən meşə-çöllər ilə əvəzlənir; yuxarılarda qaraşam-şam, şam və qaraşam meşələri inkişaf etmişdir; 1800 m yüksəklikdən başlayaraq holslar yayılmışdır. Buryatiyatiyanın meşələrində canavar, qonur ayı, dələ, meşə safsarı, Sibir safsarı, samur, qaban, sığır, izyubr, cüyür, dovşan, sincab, bonazi tetrası, Sibir xoruzu; meşə çöl və çöldə boz tülkü, sünbülqıran, marmot və s., çaylarda çökə, taymen, qızıl xallı balıq, xarius və s. yaşayır.

Mühafizə olunan təbii ərazi (Buryatiya sahəsinin 9,5%-i) sisteminə Barquzın, Baykal, Cergin dövlət qoruqları, Baykal arxası və Tunkin milli parkları, 23 yasaqlıq (Frolix, Altaçey, Kabansk və s.), 266 təbiət, o cümlədən landşaft abidələri (İnin daş bağı və s.) daxildir. Baykal gölü Ümumdünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.

Buryatiya ərazisinin böyük hissəsində ekoloji vəziyyət orta kəskin, Baykal gölü yaxınlığındakı rayonlarda kəskin və çox kəskindir. Atmosferə atılan çirkləndirici maddələrin miqdarı 86 min t, suburaxıcı 395 mln. m³-dir (2003). Faydalı qazıntılar çıxarılan rayonlarda, o cümlədən Baykal-Amur magistralı zonasında landşaftlar çox pozulmuşdur. Respublikanın kənd təsərrüfatı yerlərinin 50%-ə dək torpaqları eroziyaya və deflyasiyaya məruz qalmışdır.

Tarix

Buryatiya ərazisində ən qədim mədəniyyətlər Mustye dövrünədək yaranmışdır. Yuxarı Paleolit stasionar və yüngül tikililərin tədqiq edildiyi düşərgələrlə təmsil olunur. Mezolit dövründə (e.ə. 9–6-cı minilliklər) yerli Selenqa və gətirilmə Çikoy mədəniyyətləri yanaşı mövcud idi. Neolit dövründə (e.ə. 8–3-cü minilliklər) Vitim çayı sahilindəki Ust- Karegin mədəniyyətini (qədim daş avadanlığı, regionda ən erkən olan dişli möhürlə vurulmuş ziqzaqlar və cınağı naxışlarla bəzədilmiş dairəvi oturacaqlı keramika) Ust-Yumurçen və Buxusan mədəniyyətləri əvəz etmişdi. Şimalda, Bambuyka çayı sahilində (o cümlədən ən qədim dəfn yeri Aşağı Cilindada) cilalanmış alətlər tapılmışdır. Selenqa çayı boyu ərazilərdə Kitoy mədəniyyəti, Baykal gölündən qərbində Serov mədəniyyəti yayılmışdı. Bu dövrdə Buryatiya əhalisi monqol irqinə mənsub idi. Tunc dövründə Serov mədəniyyəti ənənələrini Selenqaboyuda yayılmış Qlazkovo mədəniyyəti davam etdirirdi. E.ə. 2-ci minillikdən bu ərazidə monqol və Avropa irqlərinin təmsilçilərindən qalmış gətirilmə həm Tavadaşılı qəbirlər mədəniyyəti, həm də Kereksur mədəniyyəti mövcud idi. E.ə. 1-ci minilliyin ortalarında regionun əhalisi dəmir alətləri istifadə etməyə başladı və tədricən Avrasiya çöl mədəniyyətləri arealına daxil oldu.

E.ə. 3 əsr – eramızın 1 əsrində indiki Buryatiya ərazisi hun dövlətinin tərkibinə daxil idi. Hunlar tərəfindən ixtisaslaşmış sənətkarlıq və əkinçilik məskənləri (Durenı, Enxor) salınmış, qalalar (İvolqa arxeoloji kompleksi, Bayan-Unger), zadəganların əzəmətli dəfn yerləri (Qarağac yarğanı) tikilmişdir. Yerli əhalinin sonrakı dövrə aid mədəniyyət abidələri aşkar edilməmişdir. VI əsrdə regionun qərbində Kurumçi mədəniyyəti, şərqində isə Darasun mədəniyyəti meydana gəlmişdi. Cənubda VIII–IX əsrlərdə uyğurlar məskunlaşmışdılar. IX–X əsrlərdə burada Xoyseqor mədəniyyəti yayılmışdı. XIII əsrin əvvəllərində Baykalətrafı tayfalar Monqol imperiyasının tərkibinə qatılmış və Çingiz xanın hərbi ekspansiyasında iştirak etmişdilər. XIII–XIV əsrlərin abidələri Sayantuy mədəniyyətinə aiddir. Bu mədəniyyətin Orta Asiya faktoriyaları (Temnik, Barquzin) və Yuan dövrünə aid monqol malikanələri (Sutay, Narsatuy) məlumdur. Monqol imperiyasının parçalanmasından sonra Baykalönü və Baykalarxası tayfaları monqol xanlarının nəzarəti altında qalırdılar. XVII əsrdə indiki Buryatiya ərazisində buddizm yayıldı (ilk iri məbədlər XVIII əsrin ortaları – 2-ci yarısın da meydana gəldi). XVII əsrin əvvəllərində P.İ. Beketov, M. Perfilyev, D. Firsov və başqalarının komandanlığı altında ilk rus kazak dəstələri regiona soxuldular. Kazakların irəliləməsi ətrafında rus kəndlilərinin məskunlaşdıqları qalaların tikintisi ilə müşayiət olunurdu: Baykalönüdə – Bratsk (1631), Balaqansk (1654), İrkutsk (1661), Baykal arxasında – Barquzin (1648), Selenginsk (1665), Udinsk (1670-ci illər). XVII əsrin ortalarında qərbi buryatların, XVII əsrin 2-ci yarısında Baykalarxası buryatlarının Rusiya dövlətinə birləşdirilməsi başa çatdı. Bu birləşdirmə Rusiya ilə Çin arasında bağlanan Nerçinsk müqaviləsində (1689) təsbit olundu.

İlk vaxtlar ruslar buryat tayfalarının sosial təşkilinə və mədəniyyətlərinə müdaxilə etmirdilər. Lakin Rusiya müstəmləkəçiliyi regionun təsərrüfat ukladında dəyişikliklərə səbəb oldu. Buryatlar ruslardan xış əkinçiliyini, onun üsullarını, oturaq məişət ünsürlərini və s. mənimsədilər. Buryatların, başlıca olaraq qərb buryatlarının xristianlaşdırılması da Rusiya müstəmləkəçiliyi ilə bağlıdır. Rusiya ilə Monqolustan arasında rəsmi sərhədi müəyyənləşdirən Burinsk müqaviləsinin (1727) bağlanmasından sonra buryat tayfalarının monqol dünyasından ayrılması başladı. XVIII əsrdə Rusiya hökuməti Buryatiyanı vahid siyasi, hüquqi, inzibati, iqtisadi və mədəni məkana daxil etdi. Bununla yanaşı uzun müddət buryatların əsas özünü idarə formaları saxlanılırdı. XVIII əsr – XX əsrin əvvəllərində indiki Buryatiya ərazisi Sibir (1708–64) və İrkutsk (1764–1851) quberniyalarının tərkibinə daxil idi, sonra indiki Buryatiya ərazisinin böyük hissəsi sonralar Uzaq Şərq Respublikasının (UŞR) Baykalarxası quberniyasına (1920–21) qatılan Baykalarxası vilayətinə (1851–1920) verildi. Buryatiyanın cənub-qərbindəki və şimal - qərbindəki kiçik ərazilər İrkutsk quberniyasının (1851–1922) tərkibində qaldı. Kyaxta ümumrusiya və beynəlxalq ticarətin iri mərkəzinə çevrildi. Yadellilərin idarə olunması haqqında nizamnaməyə (1822) görə Buryatiya ərazisində tayşaların başçılığı ilə çöl dumaları təsis edildi. XIX əsr – XX əsrin əvvəllərində S.-Peterburqda, Kazanda, Tomskda, İrkutskda buryat alimləri P.A. Badmayev, Q. Qomboyev, D. Banzarov və M.N. Xanqalovun əsərləri nəşr edildi. XIX əsrin 2-ci yarısında Buryatiyada qızıl hasilatı genişləndi. XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində Transsibir magistralının Buryatiya ərazisindən keçən dəmir yolu qollarının tikintisi regionun inkişafına təsir göstərdi. XX əsrin əvvəllərində buryatlar arasında milli muxtariyyət uğrunda hərəkat meydana gəldi və inkişaf etməyə başladı.

 
Selenqa rayonu ərazisində tikilmiş ilk kişi monastrı

Rusiyada Vətəndaş müharibəsi (1917– 22) dövründə indiki Buryatiya ərazisi Yaponiya və Amerika qoşunları tərəfindən dəstəklənən ataman Q.M. Semyonovun qoşunlarının nəzarəti altında idi (1918–20). Semyonov Çita şəhərində Müstəqil Monqol-Buryat Respublikasının hökumətini təşkil etdi. Qırmızı ordu bölmələrinin hücumu (1919–20), həmçinin Çita əməliyyatları (1920) gedişində indiki Buryatiya ərazisi qırmızı ordu hissələri tərəfindən tutuldu. 1921 il aprelin 21-də UŞR-in Baykalarxası quberniyanın da Buryat-Monqol MV (mərkəzi Verxneudinsk ş.) təşkil edildi. 1922 il yanvarın 9-da RSFSR-in İrkutsk quberniyasının cənub-şərq hissəsində və UŞR-in Baykal arxası quberniyasının ucqar qərbində Monqol- Buryat MV (mərkəzi İrkutsk ş.) yaradıldı. 1923 il mayın 30-da Buryat-Monqol MV və Monqol-Buryat MV Buryat-Monqol MSSR-də (mərkəzi Verxneudinsk, 1934 ildən Ulan-Ude) birləşdirildi. 1930–36 illərdə Buryat-Monqol MSSR Şərqi Sibir diyarının tərkibinə daxil idi. 1937 il sentyabrın 26-da SSRİ MİK-in qərarı ilə Buryat-Monqol MSSR-in tərkibindən ərazilərin bir hissəsi ayrıldı. Respublikanın Aqa və Ulan-Onon aymaklarından Çita vilayətinin tərkibində Aqa Buryat-Monqol milli mahalı, Alarsk, Boxansk və Exirit-Bulaqat aymaklarından isə İrkutsk vilayətinin tərkibində Ust-Orda Buryat-Monqol milli mahalı yaradıldı. 1958 il iyulun 7-də Buryat-Monqol MSSR-in adı dəyişdirilərək Buryat MSSR oldu. 1990 il oktyabrın 9-da Buryat MSSR Ali Sovetnin sessiyasında dövlət müstəqilliyi haqqında Bəyannamə qəbul edildi, respublika isə Buryat SSR adlandırıldı. 1992 il martın 27-də indiki adı qəbul edildi.

Əhali

 
Rus-Buryat məktəbi. 1885-ci il

Buryatiya əhalisinin əsas hissəsini ruslar (64,9%; 2010) təşkil edir. Buryatlar – 29,5%, soyotlar – 0,4%, evenklər – 0,3%-dir. Digər qruplardan ukraynalılar (0,7%), tatarlar (0,7%), ermənilər (0,2%), almanlar (0,1%) yaşayırlar. Ölüm səviyyəsi 1000 nəfərə 11,8, doğum səviyyəsi 1000 nəfərə 17,6 nəfərdir (2013). Gözlənilən orta ömür müddəti 66,8 ildir (2012).1996-cı ildən əhalinin sabit miqrasiya axını (10 min nəfərə 38 nəfər) səciyyəvidir, ən yüksək həddi 1997–2001-ci illərdə (10 min nəfərə 46 nəfər) qeydə alınmışdır. Əhalinin orta sıxlığı 1 km²-də 2,8 nəfərdir. Respublikanın mərkəzi və cənub hissəsi, xüsusilə Selenqa çayı və onun qolları boyu əhali daha sıx (1 km²-də 8 nəfər) məskunlaşmışdır. Şəhər əhalisi 59%-dir (2013; 1959-cu ildə 41%; 1989-cu ildə 61,6%; 2005-ci ildə 57%). Buryatiya əhalisinin 36%-indən çoxu və bütün şəhər əhalisinin 62%-dən çoxu Ulan-Ude şəhərində yaşayır (421,4 min nəfər; 2014). Digər iri şəhərləri (min nəfər): Severobaykalsk (24,2), Qusinoozyorsk (23,4), Kyaxta (20), Zakamensk (11,4). Dindarların ək səriyyəti buddist və xristiandır; yəhudi və müsəlman icmaları da var. 

1959
nəf.		 % 1989
nəf.		 % 2002
nəf.		 faiz nisbəti 2010
nəf.		 faiz nisbəti
Cəmi 673326 100,00 % 1038252 100,00 % 981238 100,00 % 972021 100,00 %
Ruslar 502568 74,64 % 726165 69,94 % 665512 67,82 % 630800 64.91 %
Buryatlar 135798 20,17 % 249525 24,03 % 272910 27,81 % 286839 29,51 %
Tatarlar 8058 1,20 % 10496 1,01 % 8189 0,83 % 6813 0,70 %
Ukraynalılar 10183 1,51 % 22868 2,20 % 9585 0,98 % 5654 0,58 %
Soyotlar 2739 0,28 % 3579 0,37 %
Evenklər 1335 0,20 % 1679 0,16 % 2334 0,24 % 2974 0,31 %
Ermənilər 148 0,02 % 2269 0,22 % 2165 0,22 % 2179 0,22 %
Azərbaycanlılar 134 0,02 % 1679 0,16 % 1674 0,17 % 1608 0,17 %
Beloruslar 1607 0,24 % 5338 0,51 % 2276 0,23 % 1280 0,13 %
Özbəklər 92 0,01 % 994 0,10 % 596 0,06 % 1261 0,13 %
Qırğızlar 208 0,02 % 507 0,05 % 1133 0,12 %
Almanlar 2032 0,30 % 2126 0,20 % 1548 0,16 % 1016 0,10 %
Çinlilər 1077 0,16 % 191 0,02 % 635 0,06 % 1014 0,10 %
Tuvalılar 476 0,05 % 405 0,04 % 909 0,09 %
Çuvaşlar 1206 0,18 % 1307 0,13 % 864 0,09 % 744 0,08 %
Qazaxlar 457 0,07 % 1270 0,12 % 711 0,07 % 685 0,07 %
Başqırdlar 200 0,03 % 920 0,09 % 539 0,05 % 564 0,06 %
Koreyalılar 145 0,02 % 339 0,03 % 596 0,06 % 486 0,05 %
Mordvalar 1614 0,24 % 1294 0,12 % 685 0,07 % 435 0,04 %
Monqollar 52 0,01 % 322 0,03 % 395 0,04 %
Yəhudilər 2691 0,40 % 1181 0,11 % 553 0,06 % 336 0,03 %
Moldavanlar 323 0,05 % 912 0,09 % 431 0,04 % 307 0,03 %
Taciklər 210 0,02 % 251 0,03 % 295 0,03 %
Gürcülər 92 0,01 % 612 0,06 % 398 0,04 % 279 0,03 %
Yakutlar 108 0,02 % 705 0,07 % 283 0,03 % 272 0,03 %
Udmurtlar 338 0,05 % 524 0,05 % 339 0,03 % 250 0,03 %
Marilər 91 0,01 % 388 0,04 % 390 0,04 % 214 0,02 %
başqaları 3020 0,45 % 4508 0,43 % 2931 0,30 % 2698 0,28 %
milliyəti
göstərdi		 673317 100,00 % 1038236 100,00 % 980368 99,91 % 955002 98,25 %
milliyəti
göstərmədi		 9 0,00 % 16 0,00 % 870 0,09 % 17019 1,75 %

İqtisadiyyat

Buryatiya Şərqi Sibir iqtisadi rayonuna daxildir. Sənaye məhsullarının həcmi dəyərinə görə kənd təsərrüfatı məhsullarının həcmindən 3,8 dəfə çoxdur. Rusiya iqtisadiyyatında qızıl (Rusiya üzrə hasilatın təqr. 6%-i), helikopter, metal konstruksiyalar, elektrik mühərrikləri, həmçinin yun parça (Rusiya üzrə istehsalın 5%-indən çoxu) istehsalı ilə fərqlənir. Məcmu regional məhsulun (həcmi 154678 mln. rubl, adambaşına 159221 rubldur) strukturunda (2011, %) sənaye 22,1, qeyri-bazar xidmətləri 21,1, nəqliyyat və rabitə 19,1, ticarət, əmtəə və xidmətlərin satışı üzrə kommersiya fəaliyyəti 12,4, k.t. 5,9, tikinti 7,1, digər sahələr 12,3 təşkil edir.

İqtisadi fəal əhali 419,3 min nəfərdir (2012), onlardan 61,6%-i iqtisadiyyatda çalışır. Məşğulluğun sahəvi strukturunda sənaye 18,2, təhsil 13,5, ticarət və ictimai iaşə 13,4, k.t. 10,4, səhiyyə 8,4, nəql. 7,4, tikinti 5,5, rabitə 1,6, meşə təsərrüfatı 1,3% təşkil edir. İşsizliyin səviyyəsi 7,9%-dir (2012). Bir ayda adambaşına düşən gəlir 17,1 min rubldur (2012); əhalinin 18,8%-inin gəliri yaşayış minimumundan aşağıdır.

Sənaye

Buryatiyanın sənaye məhsullarının həcmi 19,7 mlrd. rubldur (2013). Sənaye istehsalının sahəvi strukturunda maşınqayırma və metal emalı 39%, elektrik enerjisi 26,5%, əlvan metallurgiya 11,6%, yeyinti sənayesi 8,2%, meşə, ağac emalı və sellüloz-kağız 6%, yanacaq 3,1%, tikinti materialları sənayesi 2,3%, yüngül sənaye 1,7% təşkil edir. Buryatiya təsərrüfatının strukturu və ərazi üzrə təşkili ölkənin iqtisadi-coğrafi mövqeyinin özünəməxsusluğu və öz mineral-xammal (faydalı qazıntıların hasili) bazası əsasında formalaşmışdır. Daş kömür çıxarılır (Saqan-Nur qəsəbəsi yaxınlığında, Çita vilayəti ilə sərhəddəki Olon-Şibir və Nikol yataqları); hasilatın təqribən 90%-i Şərqi Sibirdəki ən iri və perspektivli “Tuqnuy” kəsilişində (Olon-Şibir yatağı) həyata keçirilir.

Regionun elektrik enerjisinə tələbatı 55% ödənilir, bununla yanaşı, Buryatiya Monqolustana elektrik enerjisi ixrac edir. Respublikada elektrik enerjisi və istiliyin, demək olar, 100%-i İES-lərdə istehsal olunur (əsasları – Qusinoozyorsk DRES-i, Ulan-Ude İEM-1). Səpinti və filiz qızılı (“Buryatzoloto” – qızıl hasil edən aparıcı təşkilat), kvarsit (Baykalətrafı rayonunda Çeremşansk yatağı) hasil olunur; kvars xammalının əsas istehlakçısı “İrkutsk alüminium zavodu”dur. Ozyornoye və Xolodninskoye sink-qurğuşun yataqlarının sənaye mənimsənilməsinə başlanılmışdır. Aparıcı sənaye sahələri maşınqayırma və metal emalıdır. Əsas müəssisələri: Ulan-Ude təyyarə zavodu (Su-25, Su-39 təyyarələrinin müxtəlif modifikasiyaları, həmçinin çoxtəyinatlı (Mi-8T, Mi-171) və döyüş (Mi-171Ş) helikopterləri; helikopterlərin 1/2-dən çoxu ixrac edilir).

“Ulan-Udestalmost” (avtomobil yolu, dəmir yolu və piyada körpüləri üçün metal konstruksiyaların, bina və tikililərin polad konstruksiyalarının, elektrikötürücü xətlər üçün konstruksiyaların və s. istehsalı üzrə Sibirin və Uzaq Şərqin ən böyük müəssisələrindən biridir); Ulan-Ude lokomotiv-vaqon təmiri zavodu. Dəyişkən cərəyan elektrik mühərrikləri (“Elektromaşina”), avtomatik tənzimləmə vasitələri (“Teplopribor-Komplekt”), televiziya və kompüter texnikası (Buryatiyanın “Belılebed” kompüter mərkəzi), yüngül sənaye üçün texnoloji avadanlıq, heyvandarlıq və yem istehsalı üçün maşınlar, xalq istehlakı malları və s.-in istehsalıda inkişaf etmişdir. “Baykal gəmiqayırma şirkəti” gəmi təmirindən başqa, bərə keçidləri tikintisi, taxta-şalban, kömür, mineral-tikinti yükləri, universal konteynerlər, təkərli və tırtıllı texnikanın daşınması üzrə də xidmətlər göstərir. Müəssisələrin çoxu Ulan-Udedə yerləşir.

Meşə sənayesi kompleksi respublikanın təsərrüfatında ənənəvi olaraq əhəmiyyətli yer tutur. Əsas məhsulları: emalayararlı oduncaq, taxta-şalban materialları, dəmir yolu üçün şpallar, qapı-pəncərə blokları və s. Ən iri müəssisəsi Selenginsk sellüloz-karton kombinatıdır (Rusiyada məcmu ağardılmamış sellüloz istehsalının 7%-i). Oduncağın dərindən emalı (“Les Sibiri”, Ulan-Ude), meşənin qeyri-oduncaq resurslarının, əsasən, dərman bitkilərinin (Ulan-Udedə “Ekor-Darı Sibiria” və “Baykalfarm” və s.) yığımı və emalı inkişaf etmişdir.

Tikinti materialları sənayesi müəssisələri sement, tikinti kərpici, əhəng, divar materialları, şifer istehsal edir. Yüngül sənaye parça (“Ulan-Ude zərif mahud manufakturası”), tikiş və ayaqqabı məhsulları (“Naran-Soyuz-Servis”, Ulan-Ude) istehsal edən müəssisələr ilə təmsil olunur. Yeyinti sənayesində ət-süd məhsulları istehsalı üstünlük təşkil edir. Aparıcı müəssisələri: Kabansk yağ zavodu, “Buryatmyasoprom” (Ulan-Ude), qənnadı “Amta” və makaron fabrikləri (Ulan-Ude), tər əvəz, meyvə və giləmeyvələrin emalı üzrə müasir istehsal (Biçura rayonunda “Niva”) fəaliyyət göstərir. Selenginsk sellüloz-karton kombinatının məhsulları və oduncaq Buryatiya ixracatının 40%-ini təşkil edir. Əsasən, qida və maşınqayırma məhsulları (o cümlədən Monqolustan, ABŞ, ÇXR, Ukrayna və s.-dən) idxal olunur. 

Kənd təsərrüfatı

 
Borgoyskaya çölü. Qoyunçuluğun əsas mərkəzi

Kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi dəyəri 13,68 mlrd. rubldur (2012). Dəyər göstəricisində heyvandarlıq məhsulları üstünlük təşkil edir. Təbii şəraitin müxtəlifliyi Buryatiyada ərazi üzrə Kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasını müəyyən etmişdir.Kənd təsərrüfatına yararlı ərazi 2194,4 min ha-dır, onun 32,8%-ini əkin sahələri tutur. Bitkiçilik, əsasən, heyvandarlığın tələbatını ödəyir və ölkənin şimalından başqa hər yer də inkişaf etdirilir. Dənli (əkinlərin 58,9%-i; yazlıq buğda və çovdar), yemlik (32,8%; raps, çöl noxudu, çəmən pişik quyruğu), kartof və bostan-tərəvəz bitkiləri (8,1%), dənli yem (yulaf, arpa), paxlalı (noxud) bitkilər becərilir. Kartof istehsalında Kabansk rayonu liderlik edir; ucqar şimal-şərq və qərbdən başqa, demək olar, hər yerdə tərəvəz becərilir. Bitkiçilik məhsullarının əsas növlərinin illər üzrə göstərciləri aşağıda cədvəldə göstərilib (min ton)

1985 1990 1995 2000 2005 2010 2012
Kartof 195,0 179,0 204,7 143,8 155,0 164,7 174,4
Taxıl 527,8 450,8 262,6 179,0 82,6 72,4 125,7
Tərəvəz 38,9 42,4 34,8 58,9 45,9 46,5 55,9

Ətlik və südlük heyvandarlıq, qoyunçuluq və donuzçuluq kənd təsərrüfatının qabaqcıl sahəsidir. Ətlik maldarlıq ən çox ucqar qərb rayonlarında, bəzi şərq və cənub rayonlarında, südlük maldarlıq satış bazarlarına (Ulan-Ude) və digər rayonnlardakı emal müəssisələrinə yaxın yerlərdə inkişaf etmişdir. Yem çatışmazlığı səbəbindən qaramal yetişdirilməsi məhdudlaşdırılmışdır. Qoyunçuluq ənənəvi olaraq cənub rayonlarında, həmçinin şərq və şimal-şərqdə, donuzçuluq cənub rayonlarında inkişaf etmişdir.

Heyvanların ümümi sayı, min başla.

1985 1990 1995 2000 2005 2010 2012
Qaramal 508,2 559,1 392,7 339,0 312,4 363,1 394,7
Donuz 249,6 262,2 147,2 116,8 73,1 74,9 77,9
Qoyun və keçi 1556,2 1384,0 455,1 217,2 219,4 262,9 290,6

Buryatiyanın şimalında maralçılıq üstünlük təşkil edir. Ənənəvi sahə atçılıqdır (80 min baş, 2013), həmçinin yakçılıq, qəfəs heyvandarlığı (gümüşü-qara tülkü və susamuru), arıçılıq və quşçuluq inkişaf etmişdir, ovçuluq geniş yayılmışdır.

Kənd təsərrüfatı yerlərinin çox hissəsi (79,8%) kənd təsərrüfatı təşkilatlarının torpaqlarına aiddir; vətəndaşların şəxsi istifadəsinə 4,9%, kəndli (fermer) təsərrüfatlarının payına 2,8% kənd təsərrüfatı torpağı düşür. Demək olar ki, taxılın hamısı (94,2%) kənd təsərrüfatı təşkilatları tərəfindən istehsal olunur; əhaliyə məxsus təsərrüfatlar kartof (96,9%), tərəvəz (91,1%), süd (85,3%), ətlik heyvan və quş istehsalında (84,7%) liderlik edir. 

Şəhərlər

  • Ulan - Ude : 359.391 nəfər (2002-ci il siyahıya almasına əsasən)

Mənbə

"Buryat Respublikası". Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 5-ci cild: Brüssel – Çimli-podzol torpaqlar (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2014. səh. 110–114. ISBN 978-9952-441-10-9.

İstinadlar

  1. https://www.gks.ru/storage/mediabank/PrPopul2021.xls
  2. «Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года»
  3. Органы власти Республики Бурятия
  4. БУРЯТИЯ. Географический обзор
  5. Геолого-генетические модели и локальное прогнозирование эндогенного оруденения в Забайкалье. Сборник научных трудов
  6. Состояние МСБ вольфрама Российской Федерации на 1.01.2008 г., тыс.т триоксида вольфрама
  7. История добычи золота на среднем Витиме (из книги Золотой край Бурятии) / История добычи золота / Золотодобыча — Добыча золота: оборудование, технологии, предприятия, объявлен
  8. . 2017-09-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-31.
  9. Водные ресурсы
  10. Природа, растения и животные Бурятии
  11. Окладников А. П. Варварина Гора — новый памятник леваллуазского этапа палеолита за Байкалом. // Археологические открытия 1973 года. М.: 1974. С. 215-216.
  12. Закон Бурятской ССР от 27.03.1992 № 213-XII «Об изменении наименования Бурятской Советской Социалистической Республики»
  13. "Демографический ежегодник России" [Demographic Yearbook of Russia] (rus). İstifadə tarixi: 2017-10-19.
  14. reg=77 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1959-cu il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Buryat ASSR
  15. reg=66 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1989-cu il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Buryat ASSR
  16. id=11 Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması 2002-ci il: Rusiya Federasiyasının subyektləri üzrə (görə) milliyyət və rus diliylə mülk (yiyələnmə) üzrə (görə) Əhali
  17. Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınmasının Rəsmi saytı 2010-cu il. Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınmasının son nəticələri haqqında informasiya materialları 2010-cu il
  18. Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması 2010-cu il. Əhalinin milli tərkibi üzrə (görə) və regionlar üzrə (görə) genişləndirilmiş siyahılarla rəsmi nəticələr.: baxmaq
  19. . 2017-10-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-31.
  20. http://egov-buryatia.ru/fileadmin/minprom/energy/%D0%A1%D0%B8%D0%9F%D0%A0_%D0%A0%D0%91_2015-2019.pdf
  21. http://egov-buryatia.ru/index.php?id=501
  22. Александр Михайлов Заглянуть за горизонт: Улан-Удэнский авиационный завод//Новая Бурятия. 07.02.11
  23. Сельское хозяйство Бурятии
  24. RussiaOutdoors - Путешествия по России.

Həmçinin bax

  Vikianbarda Buryatiya ilə əlaqəli mediafayllar var.

Avqust 12, 2021
buryatiya, Буряад, Республика, rusiya, federasiyası, subyektlərindən, biri, rusiyanın, asiya, hissəsinin, cənubunda, yerləşir, sibir, federal, dairəsinə, daxildir, sahəsi, əhalisi, 2010, paytaxtı, ulan, şəhəridir, rayonu, şəhəri, şəhər, tipli, qəsəbəsi, Респуб. Buryatiya Buryaad Respublika Rusiya Federasiyasi subyektlerinden biri Rusiyanin Asiya hissesinin cenubunda yerlesir Sibir federal dairesine daxildir Sahesi 351 3 min km Ehalisi 972 134 min 2010 2 Paytaxti Ulan Ude seheridir 21 rayonu 6 seheri 21 seher tipli qesebesi var Buryatiyarus Respublika Buryatiya bury Buryaad UlasBayraq d Gerb d 53 48 sm e 109 20 s u Olke RusiyaInzibati merkez Ulan UdeTarixi ve cografiyasiYaradilib 1923Sahesi 351 300 km Saat qursagi Irkutsk vaxti d UTC 08 00EhalisiEhalisi 985 431 nef 2021 1 Reqemsal identifikatorlarISO kodu RU BUAvtomobil nomresi 03Resmi sayt Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Dovlet hakimiyyeti orqanlari 2 Cografiya 2 1 Geoloji qurulusu 2 1 1 Faydali qazintilari 2 2 Iqlimi 2 3 Daxili sulari 2 4 Torpaqlar bitki ortuyu ve heyvanlar alemi 3 Tarix 4 Ehali 5 Iqtisadiyyat 5 1 Senaye 5 2 Kend teserrufati 6 Seherler 7 Menbe 8 Istinadlar 9 Hemcinin baxDovlet hakimiyyeti orqanlari RedakteDovlet hakimiyyeti orqanlari sistemini Buryatiya Respublikasinin Konstitusiyasi 1994 mueyyen edir Dovlet hakimiyyetini prezident Xalq xurali parlament hokumet ve respublikanin konstitusiyasina uygun yaradilan diger dovlet hakimiyyeti orqanlari heyata kecirir Respublikanin bascisi ve ali vezifeli sexsi olan prezidente selahiyyetleri RF Prezidentinin teqdimati ile Xalq xurali verir Xalq xurali respublikanin ali qanunverici numayendeli orqanidir 66 deputatdan ibaretdir onlar umumi beraber ve birbasa secki huququ esasinda erazi ve milli numayendelik nezere alinmaqla gizli sesverme yolu ile 5 illik muddete secilirler Hokumet ali icraedici dovlet hakimiyyeti orqanidir Hokumetin sedri respublika prezidentidir 3 Cografiya Redakte Buryat samani Baykal golu Olxon adasi Buryatiya dagliq olkedir Duzen saheler azdir ve onlar teqriben 455 700 metr hundurlukdedir Relyefinde sethi intensiv parcalanmis yasti zirveli qaymali daglar ustunluk teskil edir yuksekdagliqda ara sira Alp relyef formalari intisar tapmisdir Olkenin qerbini Serqi Sayanin yuksek zirveleri Munku Sardik d 3491 m Buryatiyanin en yuksek noqtesi yastidagliqlari ve platolari Baykal golunun cenub ve serq sahillerini Hamar Daban Ulan Burqasi Ikat Barquzin silsileleri simalini Stanovoy yaylasinin Yuxari Anqara Simali Muya ve Cenubi Muya silsileleri serqini genis Vitim yastidagligi tutur Dag sistemleri hududlarinda genis dagarasi cokeklikler o cumleden Barquzin cuxuru yayilmisdir Buryatiya erazisinin teqriben 90 i coxillik donusluq suxurlarindan ibaretdir Hamar Daban silsilesinde Serqi Sayan daglarinda ve Vitim yasti dagliginda karst intisar tapmisdir 4 Geoloji qurulusu Redakte Geoloji cehetden Buryatiyanin erazisi Ural Oxot muteherrik qursaginin serq hissesinde yerlesir Olkenin merkezi ve simal rayonlari Son Proterozoyun Baykal Baykal Patom qirisiqliq vilayetine cenub qerb ve cenub serq kenarlari ise Erken Paleozoyun Salair qirisiqliq sistemlerine aiddir Daxili rayonlarda Erken Kembriyeqeder yasli qaymalar Son Proterozoy Paleozoy ve Mezozoy yasli toreme cokeklikler var Baykalarxasinda Paleozoy qranitoidleri genis erazini tutur Fanerozoyda Buryatiyanin merkezi ve cenub rayonlarinda tektonik maqmatik aktivlesme Kaynozoyda olke erazisinde dagemelegelme ve riftogenez prosesleri guclenmisdir 5 Erazi ucun yuksek seysmiklik xarakterikdir Tez tez zelzeleler 10 11 bala qeder bas verir Faydali qazintilari Redakte Qurgusun sink molibden volfram ehtiyatina gore dunyada 2 ci yerdedir 6 platin uran filizleri qizil sepinti ve koklu yataqlarda 7 nefrit fluorit asbest fosforit kvarsit apatit qrafit xalsedon tebii tikinti materiallari das komur qonur komur torf yanar sistler termal sular ve s Iqlimi Redakte Iqlimi keskin kontinentaldir Qisi uzun ve sertdir Orta temperatur yanvarda 20 30 C dir Yayi qisa ve istidir Iyulun orta temperaturu 8 19 C dir Illik yaginti 250 500 mm dir daglarda 1000 mm dek 8 Daxili sulari Redakte Buryatiyada umumi uzunlu u teqriben 125 min km olan 25 minden cox cay var Coxu Yenisey ve Lena hovzesine aiddir Bir nece cay Selenqa Barquzin ve s Baykal golune tokulur En boyuk cayi Vitimdir Lena cayinin sag qolu Caylar esasen yagis sulari ile qidalanir Olke erazisinde umumi sah 2 8 min km den cox olan teqriben 34 min gol var En boyuk golu Baykaldir golun cox hissesi Buryatiya erazisindedir Dagarasi cuxurlarda termokarst ve caylaq golleri daglarda buzlaq golleri ustunluk teskil edir 40 dan cox su anbari var 9 Torpaqlar bitki ortuyu ve heyvanlar alemi Redakte Cenubi Buryatiya Simalda qerbde ve cenub serqde Buryatiya erazisinin 85 ini podzollu yarimqonur ve bezen cimli torpaqlarda biten esasen Dauriya ve Sibir qarasamindan ibaret dag tayqa meseleri tutur Buryatiyanin merkezi hissesinde tund boz mese ve yuyulmus qaratorpaqlarda mese coller cenubda qara torpaqlarda taxil bitkili muxtelifotlu bozqirlar cuxurlarda sabalidi torpaqlarda taxil bitkili quru bozqirlar ustunluk teskil edir Daglarda yukseklik qursaqligi musahide olunur Serqi Sayan silsilesinde alcaqdagliqda biten sam qarasam meseleri 800 m yukseklikde tayqa qarasami 1600 1800 m yukseklikden baslayaraq alcaqboylu Sibir sami sidr ve serili sidr cengellikleri girdeyarpaq tozagaci ve qizilagacliqdan ibaret seyrek meselikler 1900 2000 m den yuxarida cirtdan tozagaci kolcuqlu mamirli sibyeli tundra ve irikeltenli sepintili holslar ile evez olunur Baykal golunu dovreye alan kulek tutan rutubetli yamaclarda sidr serilisi qursagi ile evez olunan tund iyneyarpaqli sidr agsam ve kuknar sidr agsam agaclari biten tayqa 1700 1800 m yukseklikden baslayaraq dag tundralari yayilmisdir Baykal suitisi Stanovoy yaylasinda alcaqdagliqda qarasam meseleri 1200 m den yuxarida qarasam seyrek meseliyi yuksekdagliqda dag tundra bitkiliyi inkisaf etmisdir Vitim yastidagligi ucun dageteyi qarasam ve otlu mercangileli sam meseleri kol tozagacindan ve Dauriya rododendronundan ibaret mesealtisi olan ortadagliq qarasam meseleri seciyyevidir Buryatiyanin cenubunda 600 700 m yukseklikde dageteyi coller esasen sam ve qarasam tozagaci biten mese coller ile evezlenir yuxarilarda qarasam sam sam ve qarasam meseleri inkisaf etmisdir 1800 m yukseklikden baslayaraq holslar yayilmisdir Buryatiyatiyanin meselerinde canavar qonur ayi dele mese safsari Sibir safsari samur qaban sigir izyubr cuyur dovsan sincab bonazi tetrasi Sibir xoruzu mese col ve colde boz tulku sunbulqiran marmot ve s caylarda coke taymen qizil xalli baliq xarius ve s yasayir Muhafize olunan tebii erazi Buryatiya sahesinin 9 5 i sistemine Barquzin Baykal Cergin dovlet qoruqlari Baykal arxasi ve Tunkin milli parklari 23 yasaqliq Frolix Altacey Kabansk ve s 266 tebiet o cumleden landsaft abideleri Inin das bagi ve s daxildir Baykal golu Umumdunya irsi siyahisina daxil edilmisdir Buryatiya erazisinin boyuk hissesinde ekoloji veziyyet orta keskin Baykal golu yaxinligindaki rayonlarda keskin ve cox keskindir Atmosfere atilan cirklendirici maddelerin miqdari 86 min t suburaxici 395 mln m dir 2003 Faydali qazintilar cixarilan rayonlarda o cumleden Baykal Amur magistrali zonasinda landsaftlar cox pozulmusdur Respublikanin kend teserrufati yerlerinin 50 e dek torpaqlari eroziyaya ve deflyasiyaya meruz qalmisdir 10 Tarix RedakteBuryatiya erazisinde en qedim medeniyyetler Mustye dovrunedek yaranmisdir Yuxari Paleolit stasionar ve yungul tikililerin tedqiq edildiyi dusergelerle temsil olunur Mezolit dovrunde e e 9 6 ci minillikler yerli Selenqa ve getirilme Cikoy medeniyyetleri yanasi movcud idi 11 Neolit dovrunde e e 8 3 cu minillikler Vitim cayi sahilindeki Ust Karegin medeniyyetini qedim das avadanligi regionda en erken olan disli mohurle vurulmus ziqzaqlar ve cinagi naxislarla bezedilmis dairevi oturacaqli keramika Ust Yumurcen ve Buxusan medeniyyetleri evez etmisdi Simalda Bambuyka cayi sahilinde o cumleden en qedim defn yeri Asagi Cilindada cilalanmis aletler tapilmisdir Selenqa cayi boyu erazilerde Kitoy medeniyyeti Baykal golunden qerbinde Serov medeniyyeti yayilmisdi Bu dovrde Buryatiya ehalisi monqol irqine mensub idi Tunc dovrunde Serov medeniyyeti enenelerini Selenqaboyuda yayilmis Qlazkovo medeniyyeti davam etdirirdi E e 2 ci minillikden bu erazide monqol ve Avropa irqlerinin temsilcilerinden qalmis getirilme hem Tavadasili qebirler medeniyyeti hem de Kereksur medeniyyeti movcud idi E e 1 ci minilliyin ortalarinda regionun ehalisi demir aletleri istifade etmeye basladi ve tedricen Avrasiya col medeniyyetleri arealina daxil oldu E e 3 esr eramizin 1 esrinde indiki Buryatiya erazisi hun dovletinin terkibine daxil idi Hunlar terefinden ixtisaslasmis senetkarliq ve ekincilik meskenleri Dureni Enxor salinmis qalalar Ivolqa arxeoloji kompleksi Bayan Unger zadeganlarin ezemetli defn yerleri Qaragac yargani tikilmisdir Yerli ehalinin sonraki dovre aid medeniyyet abideleri askar edilmemisdir VI esrde regionun qerbinde Kurumci medeniyyeti serqinde ise Darasun medeniyyeti meydana gelmisdi Cenubda VIII IX esrlerde uygurlar meskunlasmisdilar IX X esrlerde burada Xoyseqor medeniyyeti yayilmisdi XIII esrin evvellerinde Baykaletrafi tayfalar Monqol imperiyasinin terkibine qatilmis ve Cingiz xanin herbi ekspansiyasinda istirak etmisdiler XIII XIV esrlerin abideleri Sayantuy medeniyyetine aiddir Bu medeniyyetin Orta Asiya faktoriyalari Temnik Barquzin ve Yuan dovrune aid monqol malikaneleri Sutay Narsatuy melumdur Monqol imperiyasinin parcalanmasindan sonra Baykalonu ve Baykalarxasi tayfalari monqol xanlarinin nezareti altinda qalirdilar XVII esrde indiki Buryatiya erazisinde buddizm yayildi ilk iri mebedler XVIII esrin ortalari 2 ci yarisin da meydana geldi XVII esrin evvellerinde P I Beketov M Perfilyev D Firsov ve basqalarinin komandanligi altinda ilk rus kazak desteleri regiona soxuldular Kazaklarin irelilemesi etrafinda rus kendlilerinin meskunlasdiqlari qalalarin tikintisi ile musayiet olunurdu Baykalonude Bratsk 1631 Balaqansk 1654 Irkutsk 1661 Baykal arxasinda Barquzin 1648 Selenginsk 1665 Udinsk 1670 ci iller XVII esrin ortalarinda qerbi buryatlarin XVII esrin 2 ci yarisinda Baykalarxasi buryatlarinin Rusiya dovletine birlesdirilmesi basa catdi Bu birlesdirme Rusiya ile Cin arasinda baglanan Nercinsk muqavilesinde 1689 tesbit olundu Ilk vaxtlar ruslar buryat tayfalarinin sosial teskiline ve medeniyyetlerine mudaxile etmirdiler Lakin Rusiya mustemlekeciliyi regionun teserrufat ukladinda deyisikliklere sebeb oldu Buryatlar ruslardan xis ekinciliyini onun usullarini oturaq meiset unsurlerini ve s menimsediler Buryatlarin baslica olaraq qerb buryatlarinin xristianlasdirilmasi da Rusiya mustemlekeciliyi ile baglidir Rusiya ile Monqolustan arasinda resmi serhedi mueyyenlesdiren Burinsk muqavilesinin 1727 baglanmasindan sonra buryat tayfalarinin monqol dunyasindan ayrilmasi basladi XVIII esrde Rusiya hokumeti Buryatiyani vahid siyasi huquqi inzibati iqtisadi ve medeni mekana daxil etdi Bununla yanasi uzun muddet buryatlarin esas ozunu idare formalari saxlanilirdi XVIII esr XX esrin evvellerinde indiki Buryatiya erazisi Sibir 1708 64 ve Irkutsk 1764 1851 quberniyalarinin terkibine daxil idi sonra indiki Buryatiya erazisinin boyuk hissesi sonralar Uzaq Serq Respublikasinin USR Baykalarxasi quberniyasina 1920 21 qatilan Baykalarxasi vilayetine 1851 1920 verildi Buryatiyanin cenub qerbindeki ve simal qerbindeki kicik eraziler Irkutsk quberniyasinin 1851 1922 terkibinde qaldi Kyaxta umumrusiya ve beynelxalq ticaretin iri merkezine cevrildi Yadellilerin idare olunmasi haqqinda nizamnameye 1822 gore Buryatiya erazisinde taysalarin basciligi ile col dumalari tesis edildi XIX esr XX esrin evvellerinde S Peterburqda Kazanda Tomskda Irkutskda buryat alimleri P A Badmayev Q Qomboyev D Banzarov ve M N Xanqalovun eserleri nesr edildi XIX esrin 2 ci yarisinda Buryatiyada qizil hasilati genislendi XIX esrin sonlari XX esrin evvellerinde Transsibir magistralinin Buryatiya erazisinden kecen demir yolu qollarinin tikintisi regionun inkisafina tesir gosterdi XX esrin evvellerinde buryatlar arasinda milli muxtariyyet ugrunda herekat meydana geldi ve inkisaf etmeye basladi Selenqa rayonu erazisinde tikilmis ilk kisi monastri Rusiyada Vetendas muharibesi 1917 22 dovrunde indiki Buryatiya erazisi Yaponiya ve Amerika qosunlari terefinden desteklenen ataman Q M Semyonovun qosunlarinin nezareti altinda idi 1918 20 Semyonov Cita seherinde Musteqil Monqol Buryat Respublikasinin hokumetini teskil etdi Qirmizi ordu bolmelerinin hucumu 1919 20 hemcinin Cita emeliyyatlari 1920 gedisinde indiki Buryatiya erazisi qirmizi ordu hisseleri terefinden tutuldu 1921 il aprelin 21 de USR in Baykalarxasi quberniyanin da Buryat Monqol MV merkezi Verxneudinsk s teskil edildi 1922 il yanvarin 9 da RSFSR in Irkutsk quberniyasinin cenub serq hissesinde ve USR in Baykal arxasi quberniyasinin ucqar qerbinde Monqol Buryat MV merkezi Irkutsk s yaradildi 1923 il mayin 30 da Buryat Monqol MV ve Monqol Buryat MV Buryat Monqol MSSR de merkezi Verxneudinsk 1934 ilden Ulan Ude birlesdirildi 1930 36 illerde Buryat Monqol MSSR Serqi Sibir diyarinin terkibine daxil idi 1937 il sentyabrin 26 da SSRI MIK in qerari ile Buryat Monqol MSSR in terkibinden erazilerin bir hissesi ayrildi Respublikanin Aqa ve Ulan Onon aymaklarindan Cita vilayetinin terkibinde Aqa Buryat Monqol milli mahali Alarsk Boxansk ve Exirit Bulaqat aymaklarindan ise Irkutsk vilayetinin terkibinde Ust Orda Buryat Monqol milli mahali yaradildi 1958 il iyulun 7 de Buryat Monqol MSSR in adi deyisdirilerek Buryat MSSR oldu 1990 il oktyabrin 9 da Buryat MSSR Ali Sovetnin sessiyasinda dovlet musteqilliyi haqqinda Beyanname qebul edildi respublika ise Buryat SSR adlandirildi 1992 il martin 27 de indiki adi qebul edildi 12 Ehali Redakte Rus Buryat mektebi 1885 ci il Buryatiya ehalisinin esas hissesini ruslar 64 9 2010 teskil edir Buryatlar 29 5 soyotlar 0 4 evenkler 0 3 dir Diger qruplardan ukraynalilar 0 7 tatarlar 0 7 ermeniler 0 2 almanlar 0 1 yasayirlar Olum seviyyesi 1000 nefere 11 8 dogum seviyyesi 1000 nefere 17 6 neferdir 2013 Gozlenilen orta omur muddeti 66 8 ildir 2012 1996 ci ilden ehalinin sabit miqrasiya axini 10 min nefere 38 nefer seciyyevidir en yuksek heddi 1997 2001 ci illerde 10 min nefere 46 nefer qeyde alinmisdir Ehalinin orta sixligi 1 km de 2 8 neferdir 13 Respublikanin merkezi ve cenub hissesi xususile Selenqa cayi ve onun qollari boyu ehali daha six 1 km de 8 nefer meskunlasmisdir Seher ehalisi 59 dir 2013 1959 cu ilde 41 1989 cu ilde 61 6 2005 ci ilde 57 Buryatiya ehalisinin 36 inden coxu ve butun seher ehalisinin 62 den coxu Ulan Ude seherinde yasayir 421 4 min nefer 2014 Diger iri seherleri min nefer Severobaykalsk 24 2 Qusinoozyorsk 23 4 Kyaxta 20 Zakamensk 11 4 Dindarlarin ek seriyyeti buddist ve xristiandir yehudi ve muselman icmalari da var 1959 14 nef 1989 15 nef 2002 16 nef faiz nisbeti 2010 17 18 nef faiz nisbetiCemi 673326 100 00 1038252 100 00 981238 100 00 972021 100 00 Ruslar 502568 74 64 726165 69 94 665512 67 82 630800 64 91 Buryatlar 135798 20 17 249525 24 03 272910 27 81 286839 29 51 Tatarlar 8058 1 20 10496 1 01 8189 0 83 6813 0 70 Ukraynalilar 10183 1 51 22868 2 20 9585 0 98 5654 0 58 Soyotlar 2739 0 28 3579 0 37 Evenkler 1335 0 20 1679 0 16 2334 0 24 2974 0 31 Ermeniler 148 0 02 2269 0 22 2165 0 22 2179 0 22 Azerbaycanlilar 134 0 02 1679 0 16 1674 0 17 1608 0 17 Beloruslar 1607 0 24 5338 0 51 2276 0 23 1280 0 13 Ozbekler 92 0 01 994 0 10 596 0 06 1261 0 13 Qirgizlar 208 0 02 507 0 05 1133 0 12 Almanlar 2032 0 30 2126 0 20 1548 0 16 1016 0 10 Cinliler 1077 0 16 191 0 02 635 0 06 1014 0 10 Tuvalilar 476 0 05 405 0 04 909 0 09 Cuvaslar 1206 0 18 1307 0 13 864 0 09 744 0 08 Qazaxlar 457 0 07 1270 0 12 711 0 07 685 0 07 Basqirdlar 200 0 03 920 0 09 539 0 05 564 0 06 Koreyalilar 145 0 02 339 0 03 596 0 06 486 0 05 Mordvalar 1614 0 24 1294 0 12 685 0 07 435 0 04 Monqollar 52 0 01 322 0 03 395 0 04 Yehudiler 2691 0 40 1181 0 11 553 0 06 336 0 03 Moldavanlar 323 0 05 912 0 09 431 0 04 307 0 03 Tacikler 210 0 02 251 0 03 295 0 03 Gurculer 92 0 01 612 0 06 398 0 04 279 0 03 Yakutlar 108 0 02 705 0 07 283 0 03 272 0 03 Udmurtlar 338 0 05 524 0 05 339 0 03 250 0 03 Mariler 91 0 01 388 0 04 390 0 04 214 0 02 basqalari 3020 0 45 4508 0 43 2931 0 30 2698 0 28 milliyetigosterdi 673317 100 00 1038236 100 00 980368 99 91 955002 98 25 milliyetigostermedi 9 0 00 16 0 00 870 0 09 17019 1 75 Iqtisadiyyat RedakteBuryatiya Serqi Sibir iqtisadi rayonuna daxildir Senaye mehsullarinin hecmi deyerine gore kend teserrufati mehsullarinin hecminden 3 8 defe coxdur Rusiya iqtisadiyyatinda qizil Rusiya uzre hasilatin teqr 6 i helikopter metal konstruksiyalar elektrik muherrikleri hemcinin yun parca Rusiya uzre istehsalin 5 inden coxu istehsali ile ferqlenir Mecmu regional mehsulun hecmi 154678 mln rubl adambasina 159221 rubldur strukturunda 2011 senaye 22 1 qeyri bazar xidmetleri 21 1 neqliyyat ve rabite 19 1 ticaret emtee ve xidmetlerin satisi uzre kommersiya fealiyyeti 12 4 k t 5 9 tikinti 7 1 diger saheler 12 3 teskil edir Iqtisadi feal ehali 419 3 min neferdir 2012 onlardan 61 6 i iqtisadiyyatda calisir Mesgullugun sahevi strukturunda senaye 18 2 tehsil 13 5 ticaret ve ictimai iase 13 4 k t 10 4 sehiyye 8 4 neql 7 4 tikinti 5 5 rabite 1 6 mese teserrufati 1 3 teskil edir Issizliyin seviyyesi 7 9 dir 2012 Bir ayda adambasina dusen gelir 17 1 min rubldur 2012 ehalinin 18 8 inin geliri yasayis minimumundan asagidir 19 Senaye Redakte Qusinoozyorsk SES Buryatiyanin senaye mehsullarinin hecmi 19 7 mlrd rubldur 2013 Senaye istehsalinin sahevi strukturunda masinqayirma ve metal emali 39 elektrik enerjisi 26 5 elvan metallurgiya 11 6 yeyinti senayesi 8 2 mese agac emali ve selluloz kagiz 6 yanacaq 3 1 tikinti materiallari senayesi 2 3 yungul senaye 1 7 teskil edir Buryatiya teserrufatinin strukturu ve erazi uzre teskili olkenin iqtisadi cografi movqeyinin ozunemexsuslugu ve oz mineral xammal faydali qazintilarin hasili bazasi esasinda formalasmisdir Das komur cixarilir Saqan Nur qesebesi yaxinliginda Cita vilayeti ile serheddeki Olon Sibir ve Nikol yataqlari hasilatin teqriben 90 i Serqi Sibirdeki en iri ve perspektivli Tuqnuy kesilisinde Olon Sibir yatagi heyata kecirilir Regionun elektrik enerjisine telebati 55 odenilir bununla yanasi Buryatiya Monqolustana elektrik enerjisi ixrac edir Respublikada elektrik enerjisi ve istiliyin demek olar 100 i IES lerde istehsal olunur esaslari Qusinoozyorsk DRES i Ulan Ude IEM 1 20 Sepinti ve filiz qizili Buryatzoloto qizil hasil eden aparici teskilat kvarsit Baykaletrafi rayonunda Ceremsansk yatagi hasil olunur kvars xammalinin esas istehlakcisi Irkutsk aluminium zavodu dur Ozyornoye ve Xolodninskoye sink qurgusun yataqlarinin senaye menimsenilmesine baslanilmisdir Aparici senaye saheleri masinqayirma ve metal emalidir Esas muessiseleri Ulan Ude teyyare zavodu Su 25 Su 39 teyyarelerinin muxtelif modifikasiyalari hemcinin coxteyinatli Mi 8T Mi 171 ve doyus Mi 171S helikopterleri helikopterlerin 1 2 den coxu ixrac edilir 21 22 Ulan Udestalmost avtomobil yolu demir yolu ve piyada korpuleri ucun metal konstruksiyalarin bina ve tikililerin polad konstruksiyalarinin elektrikoturucu xetler ucun konstruksiyalarin ve s istehsali uzre Sibirin ve Uzaq Serqin en boyuk muessiselerinden biridir Ulan Ude lokomotiv vaqon temiri zavodu Deyisken cereyan elektrik muherrikleri Elektromasina avtomatik tenzimleme vasiteleri Teplopribor Komplekt televiziya ve komputer texnikasi Buryatiyanin Belilebed komputer merkezi yungul senaye ucun texnoloji avadanliq heyvandarliq ve yem istehsali ucun masinlar xalq istehlaki mallari ve s in istehsalida inkisaf etmisdir Baykal gemiqayirma sirketi gemi temirinden basqa bere kecidleri tikintisi taxta salban komur mineral tikinti yukleri universal konteynerler tekerli ve tirtilli texnikanin dasinmasi uzre de xidmetler gosterir Muessiselerin coxu Ulan Udede yerlesir Mese senayesi kompleksi respublikanin teserrufatinda enenevi olaraq ehemiyyetli yer tutur Esas mehsullari emalayararli oduncaq taxta salban materiallari demir yolu ucun spallar qapi pencere bloklari ve s En iri muessisesi Selenginsk selluloz karton kombinatidir Rusiyada mecmu agardilmamis selluloz istehsalinin 7 i Oduncagin derinden emali Les Sibiri Ulan Ude mesenin qeyri oduncaq resurslarinin esasen derman bitkilerinin Ulan Udede Ekor Dari Sibiria ve Baykalfarm ve s yigimi ve emali inkisaf etmisdir Tikinti materiallari senayesi muessiseleri sement tikinti kerpici eheng divar materiallari sifer istehsal edir Yungul senaye parca Ulan Ude zerif mahud manufakturasi tikis ve ayaqqabi mehsullari Naran Soyuz Servis Ulan Ude istehsal eden muessiseler ile temsil olunur Yeyinti senayesinde et sud mehsullari istehsali ustunluk teskil edir Aparici muessiseleri Kabansk yag zavodu Buryatmyasoprom Ulan Ude qennadi Amta ve makaron fabrikleri Ulan Ude ter evez meyve ve gilemeyvelerin emali uzre muasir istehsal Bicura rayonunda Niva fealiyyet gosterir Selenginsk selluloz karton kombinatinin mehsullari ve oduncaq Buryatiya ixracatinin 40 ini teskil edir Esasen qida ve masinqayirma mehsullari o cumleden Monqolustan ABS CXR Ukrayna ve s den idxal olunur Kend teserrufati Redakte Borgoyskaya colu Qoyunculugun esas merkezi Kend teserrufati mehsullarinin umumi deyeri 13 68 mlrd rubldur 2012 Deyer gostericisinde heyvandarliq mehsullari ustunluk teskil edir Tebii seraitin muxtelifliyi Buryatiyada erazi uzre Kend teserrufatinin ixtisaslasmasini mueyyen etmisdir Kend teserrufatina yararli erazi 2194 4 min ha dir onun 32 8 ini ekin saheleri tutur Bitkicilik esasen heyvandarligin telebatini odeyir ve olkenin simalindan basqa her yer de inkisaf etdirilir Denli ekinlerin 58 9 i yazliq bugda ve covdar yemlik 32 8 raps col noxudu cemen pisik quyrugu kartof ve bostan terevez bitkileri 8 1 denli yem yulaf arpa paxlali noxud bitkiler becerilir Kartof istehsalinda Kabansk rayonu liderlik edir ucqar simal serq ve qerbden basqa demek olar her yerde terevez becerilir Bitkicilik mehsullarinin esas novlerinin iller uzre gostercileri asagida cedvelde gosterilib min ton 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2012Kartof 195 0 179 0 204 7 143 8 155 0 164 7 174 4Taxil 527 8 450 8 262 6 179 0 82 6 72 4 125 7Terevez 38 9 42 4 34 8 58 9 45 9 46 5 55 9Etlik ve sudluk heyvandarliq qoyunculuq ve donuzculuq kend teserrufatinin qabaqcil sahesidir Etlik maldarliq en cox ucqar qerb rayonlarinda bezi serq ve cenub rayonlarinda sudluk maldarliq satis bazarlarina Ulan Ude ve diger rayonnlardaki emal muessiselerine yaxin yerlerde inkisaf etmisdir Yem catismazligi sebebinden qaramal yetisdirilmesi mehdudlasdirilmisdir Qoyunculuq enenevi olaraq cenub rayonlarinda hemcinin serq ve simal serqde donuzculuq cenub rayonlarinda inkisaf etmisdir Heyvanlarin umumi sayi min basla 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2012Qaramal 508 2 559 1 392 7 339 0 312 4 363 1 394 7Donuz 249 6 262 2 147 2 116 8 73 1 74 9 77 9Qoyun ve keci 1556 2 1384 0 455 1 217 2 219 4 262 9 290 6Buryatiyanin simalinda maralciliq ustunluk teskil edir Enenevi sahe atciliqdir 80 min bas 2013 hemcinin yakciliq qefes heyvandarligi gumusu qara tulku ve susamuru ariciliq ve qusculuq inkisaf etmisdir ovculuq genis yayilmisdir Kend teserrufati yerlerinin cox hissesi 79 8 kend teserrufati teskilatlarinin torpaqlarina aiddir vetendaslarin sexsi istifadesine 4 9 kendli fermer teserrufatlarinin payina 2 8 kend teserrufati torpagi dusur Demek olar ki taxilin hamisi 94 2 kend teserrufati teskilatlari terefinden istehsal olunur ehaliye mexsus teserrufatlar kartof 96 9 terevez 91 1 sud 85 3 etlik heyvan ve qus istehsalinda 84 7 liderlik edir 23 Seherler RedakteUlan Ude 359 391 nefer 2002 ci il siyahiya almasina esasen 24 Menbe Redakte Buryat Respublikasi Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 5 ci cild Brussel Cimli podzol torpaqlar 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2014 seh 110 114 ISBN 978 9952 441 10 9 Istinadlar Redakte https www gks ru storage mediabank PrPopul2021 xls Informacionnye materialy ob okonchatelnyh itogah Vserossijskoj perepisi naseleniya 2010 goda Organy vlasti Respubliki Buryatiya BURYaTIYa Geograficheskij obzor Geologo geneticheskie modeli i lokalnoe prognozirovanie endogennogo orudeneniya v Zabajkale Sbornik nauchnyh trudov Sostoyanie MSB volframa Rossijskoj Federacii na 1 01 2008 g tys t trioksida volframa Istoriya dobychi zolota na srednem Vitime iz knigi Zolotoj kraj Buryatii Istoriya dobychi zolota Zolotodobycha Dobycha zolota oborudovanie tehnologii predpriyatiya obyavlen KLIMAT BURYaTII 2017 09 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 10 31 Vodnye resursy Priroda rasteniya i zhivotnye Buryatii Okladnikov A P Varvarina Gora novyj pamyatnik levalluazskogo etapa paleolita za Bajkalom Arheologicheskie otkrytiya 1973 goda M 1974 S 215 216 Zakon Buryatskoj SSR ot 27 03 1992 213 XII Ob izmenenii naimenovaniya Buryatskoj Sovetskoj Socialisticheskoj Respubliki Demograficheskij ezhegodnik Rossii Demographic Yearbook of Russia rus Istifade tarixi 2017 10 19 reg 77 Demoskop Umumittifaq ehalinin siyahiya alinmasi 1959 cu il Rusiyanin regionlari uzre gore ehalinin milli terkibi Buryat ASSR reg 66 Demoskop Umumittifaq ehalinin siyahiya alinmasi 1989 cu il Rusiyanin regionlari uzre gore ehalinin milli terkibi Buryat ASSR id 11 Umumrusiya ehalinin siyahiya alinmasi 2002 ci il Rusiya Federasiyasinin subyektleri uzre gore milliyyet ve rus diliyle mulk yiyelenme uzre gore Ehali Umumrusiya ehalinin siyahiya alinmasinin Resmi sayti 2010 cu il Umumrusiya ehalinin siyahiya alinmasinin son neticeleri haqqinda informasiya materiallari 2010 cu il Umumrusiya ehalinin siyahiya alinmasi 2010 cu il Ehalinin milli terkibi uzre gore ve regionlar uzre gore genislendirilmis siyahilarla resmi neticeler baxmaq Pokazateli dlya monitoringa ocenki effektivnosti deyatelnosti organov ispolnitelnoj vlasti subektov Rossijskoj Federacii 2017 10 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 10 31 http egov buryatia ru fileadmin minprom energy D0 A1 D0 B8 D0 9F D0 A0 D0 A0 D0 91 2015 2019 pdf http egov buryatia ru index php id 501 Aleksandr Mihajlov Zaglyanut za gorizont Ulan Udenskij aviacionnyj zavod Novaya Buryatiya 07 02 11 Selskoe hozyajstvo Buryatii RussiaOutdoors Puteshestviya po Rossii Hemcinin bax RedakteBuryatlar Ulan Ude Vikianbarda Buryatiya ile elaqeli mediafayllar var Menbe https az wikipedia org w index php title Buryatiya amp oldid 6077120, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.