Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Zamanın qısa tarixi: Böyük partlayışdan Qara dəliklərə qədər — ingilis fizik Stiven Hokinqin ilk dəfə 1988-ci ildə nəşr olunmuş kosmologiyaya dair kitabı.
Hokinq kainatın quruluşu, mənşəyi, inkişafı və son taleyi haqqında qeyri-texniki terminlərlə yazır. O, məkan və zaman, kainatı təşkil edən tikinti materialları (kvarklar kimi) və onu idarə edən əsas qüvvələr (məsələn, cazibə qüvvəsi) kimi əsas anlayışlardan danışır. O, müasir fizikanın əsasını təşkil edən iki nəzəriyyəni, ümumi nisbilik və kvant mexanikasını müzakirə edir. Nəhayət, o, kainatdakı hər şeyi ardıcıl şəkildə təsvir edən vahid nəzəriyyə axtarışından danışır.
Kitab bestseller olmuş və 40 dildə 25 milyondan çox nüsxə satılmışdır. Jurnal yaranandan bəri Time -ın 100 ən yaxşı qeyri-bədii kitab siyahısına daxil edilmişdir. Errol Morris Hokinqin kitabından materialları Hokinq, həmkarları və ailəsinin iştirak etdiyi müsahibələrlə birləşdirən A Brief History of Time (1991) adlı sənədli film çəkdi.
1996-cı ildə illüstrasiyalı versiya nəşr olundu. 2006-cı ildə Hokinq və Leonard Mlodinou qısaldılmış versiyasını nəşr etdiIər: “Zamanın ən qısa tarixi”.
Nəşr
1983-cü ildə Hokinq kosmologiyaya dair məşhur kitab üçün fikirləri ilə Cambridge University Press- də astronomiya kitablarına cavabdeh redaktor Simon Mittona müraciət etdi. Mitton qaralama əlyazmadakı bütün tənliklərə şübhə ilə yanaşırdı, onun fikrincə, Hokinqin çatmaq istədiyi hava limanındakı kitab dükanlarında alıcıların qarşısını alacaq. O, Hokinqə deyir ki, ona xəbərdarlıq edilib ki, kitabdakı hər tənlik üçün oxucu kütləsi yarıya enəcək. Beləliklə, o, yalnız bir tənliyi ehtiva edir: 
Məzmun
Fəsil 1: Bizim kainat təsvirimiz
Hokinq kainat haqqında mühazirə oxuyan bir alim haqqında lətifə ilə başlayır. Yaşlı bir qadın ayağa qalxıb dedi: “Sənin bizə dediklərin boş sözlərdir, dünya əslində nəhəng tısbağanın belində dayanan düz boşqabdır”. Alim tısbağanın nəyin üstündə durduğunu soruşduqda o, cavab verdi: "Sən çox ağıllı gəncsən, çox ağıllısan. Amma bu, tısbağalar hər yerdədir!" Hokinq niyə daha yaxşı bildiyimizi izah etməyə davam edir.
O, Aristotelin sferik Yer və kainatın dairəvi geosentrik modeli haqqında gəldiyi nəticədən başlayaraq astronomiya tarixini müzakirə edir. O, 1514-cü ildə polyak astronomu Nikolay Kopernik tərəfindən Günəş sisteminin heliosentrik modelinin işlənib hazırlanmasından bəhs edir. Bir əsr sonra italyan Qalileo Qaliley öz teleskopunu göylərə çevirdi. Onun Yupiterin peykləri üzərində apardığı müşahidələr Koperniki dəstəklədi. Alman astronomu İohann Kepler planetlərin ellips şəklində hərəkət etdiyi planetlərin hərəkət qanunlarını tərtib etmişdir. Keplerin qanunlarını ingilis fiziki İsaak Nyuton özünün Principia Mathematica (1687) əsərində izah etmişdir.
Hokinq zamanla kainatın yaranması mövzusunun necə müzakirə edildiyini müzakirə edir: Aristotel və digər ilk filosoflar tərəfindən fərz edilən kainatın çoxillik mövcudluğu, onun keçmişdə müəyyən bir zamanda yaranmasına Müqəddəs Avqustin və digər ilahiyyatçıların inancı ilə qarşı çıxırdı. İmmanuel Kant iddia edirdi ki, zamanın başlanğıcı yoxdur. Bizim dövrümüzdə genişlənən kainatın kəşfi, 10-20 milyard il əvvəl bütün kainatın tək, son dərəcə sıx bir yerdə cəmləşdiyini və bundan əvvəl nə baş verdiyini soruşmağın mənasız olduğunu göstərirdi. O yazır: “Genişlənən kainat yaradıcını istisna etmir, lakin onun öz işini nə vaxt yerinə yetirməsinə məhdudiyyətlər qoyur!”
Fəsil 2: Məkan və zaman
Hokinq məkan və zamanın təbiəti ilə bağlı elmi fikirlərin təkamülünü təsvir edir. O, Aristotel ideyası ilə başlayır ki, cismin təbii olaraq üstünlük verilən vəziyyəti dincəlməkdir və o, yalnız qüvvə ilə hərəkət etdirilə bilər və bu, daha ağır cisimlərin daha sürətli düşəcəyini nəzərdə tutur. Lakin Qaliley müxtəlif ağırlıqlı cisimlərin hərəkətini müşahidə edərək və bütün cisimlərin eyni sürətlə düşəcəyi qənaətinə gələrək Aristotelin nəzəriyyəsini eksperimental olaraq təkzib etdi. Bu, Nyutonun hərəkət və cazibə qanunlarına gətirib çıxardı. Bununla belə, Nyuton qanunları nəzərdə tuturdu ki, mütləq istirahət vəziyyəti və ya mütləq məkan kimi bir şey yoxdur: bir cismin “dinc vəziyyətdə” və ya “hərəkətdə” olması müşahidəçinin ətalət istinad sistemindən asılıdır.
Hokinq hərəkətdə olan müşahidəçilərin eyni vaxtı ölçəcəyinə dair klassik inamı mütləq zamanda təsvir edir. Bununla belə, Hokinq yazır ki, bu sağlam düşüncə anlayışı işıq sürətində və ya onun yaxınlığında işləmir. İşığın sonlu sürətlə yayıldığını Ole Romer Yupiter və onun peykləri üzərində apardığı müşahidələr vasitəsilə kəşf etmişdir. Şotland alim Ceyms Klerk Maksvellin elektrik və maqnitizmi birləşdirən tənlikləri işıq üçün ölçülən sürətlə eyni sürətlə hərəkət edən dalğaların mövcudluğunu proqnozlaşdırdı. Fiziklər işığın parlaq bir efirdən keçməli olduğuna və işığın sürətinin efir sürətinə nisbətən olduğuna inanırdılar. Efir vasitəsilə işığın sürətini aşkar etmək üçün nəzərdə tutulmuş Mişelson-Morley təcrübəsi sıfır nəticə əldə etdi. Mişelson və Morli aşkar etdilər ki, işığın sürəti mənbənin və ya müşahidəçinin hərəkətindən asılı olmayaraq sabitdir. 1905-ci ildə Albert Eynşteyn iddia etdi ki, əgər mütləq zamandan imtina etsək, efir artıqdır. Onun xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi iki postulata əsaslanır: fizika qanunları bir-birinə nisbətən hərəkət edən bütün müşahidəçilər üçün eynidir və işığın sürəti universal sabitdir.
Əlamətdar nəticələr davam edir. Kütlə və enerji tənliklə bağlıdır
1915-ci ildə Eynşteyn ümumi nisbilik nəzəriyyəsini nəşr etdi, bu da cazibəni kosmos-zamanın əyriliyi kimi izah edir. Maddə və enerji (işıq daxil olmaqla) geodeziyaya əməl edir. Eynşteynin cazibə nəzəriyyəsi dinamik kainatı proqnozlaşdırır.
Fəsil 3: Genişlənən kainat
Hokinq fiziklərin və astronomların ulduzların Yerdən nisbi məsafəsini necə hesabladığını təsvir edir. Ser Vilyam Herşel gecə səmasında bir çox ulduzların mövqelərini və məsafələrini təsdiqlədi. 1924-cü ildə Edvin Habbl Yerdən görünən Sefeid dəyişən ulduzlarının parlaqlığından istifadə edərək məsafəni ölçmək üçün bir üsul kəşf etdi. Bu ulduzların parlaqlığı və məsafəsi sadə riyazi düsturla əlaqələndirilir. Bundan istifadə edərək o, bizim qalaktikanın yeganə olmadığını göstərdi.
1929-cu ildə Habbl əksər qalaktikalardan gələn işığın qırmızıya sürüşdüyünü və qırmızı sürüşmə dərəcəsinin məsafə ilə düz mütənasib olduğunu kəşf etdi. Bundan o, kainatın genişləndiyini müəyyən etdi. Bu ehtimal ciddi şəkildə düşünülməmişdi. Eynşteyn statik bir kainatdan o qədər əmin idi ki, tənliklərinə kosmoloji sabiti əlavə etdi. Bir çox astronomlar da ümumi nisbi nəzəriyyənin təsirlərindən qaçmağa çalışdılar, bir istisna olmaqla: rus fiziki Aleksandr Fridman.
1922-ci ildə Fridman iki çox sadə fərziyyə irəli sürdü: kainat bizim harada olmağımızdan asılı olmayaraq eynidir (homogendir) və baxdığımız hər istiqamətdə eynidir (izotropiya). Buradan belə çıxır ki, kainat qeyri-statikdir. Bell laboratoriyasında iki fizik, Arno Penzias və Robert Vilson səmanın hər yerindən gələn gözlənilməz mikrodalğalı radiasiya aşkar etdikdə dəstək tapıldı.
Təxminən eyni vaxtda Robert H. Dike və Ceyms Pibls da mikrodalğalı radiasiya üzərində işləyirdilər. Onlar iddia edirdilər ki, ilkin kainatdan gələn radiasiya kosmik mikrodalğalı fon kimi aşkar edilə bilər. Penzias və Vilsonun tapdıqları bu idi.
1965-ci ildə Rocer Penrouz çökən ulduzun təkliklə nəticələnə biləcəyini sübut etmək üçün ümumi nisbi nəzəriyyədən istifadə etdi. Hokinq və Penrouz birlikdə sübut etdilər ki, kainat sinqulyarlıqdan yaranmalı idi. Hokinq daha sonra iddia etdi ki, kvant effektləri nəzərə alındıqdan sonra bunun belə olmasına ehtiyac yoxdur.
Fəsil 4: Qeyri-müəyyənlik prinsipi
Hokinq XIX əsr fransız riyaziyyatçısı Laplasın elmi qanunların kainatın gələcəyini mükəmməl şəkildə proqnozlaşdıra biləcəyi elmi determinizmə olan inancını müzakirə etməklə başlayır. Klassik fizikada ultrabənövşəyi katastrof ilə bir nüans ortaya çıxdı: ingilis alimləri Lord Strett və Ceyms Cinsin hesablamalarına görə, isti bir cisim sonsuz miqdarda enerji yaymalıdır. 1900-cü ildə ultrabənövşəyi katastrofun qarşısı Maks Plank tərəfindən alındı: o, enerjinin kvant adlanan diskret paketlərdə udulması və ya buraxılmasını təklif etdi.
Hokinq Verner Heyzenberqin qeyri-müəyyənlik prinsipini müzakirə edir: Plankın kvant fərziyyəsinə görə zərrəciyin sürətini və mövqeyini dəqiq bilmək mümkün deyil, çünki sürətinin ölçülməsində dəqiqliyin artırılması onun mövqeyinin dəqiqliyini azaldacaq və əksinə. Bu, Laplasın kainatın tamamilə deterministik nəzəriyyəsi ideyasını alt-üst etdi. Hokinq Heyzenberq, Ervin Şrödinger və Pol Dirak tərəfindən kvant mexanikasının inkişafını təsvir edir, bu nəzəriyyə, elmə gözlənilməzliyin azaldılması mümkün olmayan bir elementini təqdim etdi və Eynşteynin güclü etirazlarına baxmayaraq, kainatı kiçik miqyasda təsvir etməkdə çox uğurlu olduğunu sübut etdi.
Fəsil 5: Elementar zərrəəciklər və təbiət qüvvələri
Hokinq maddənin təbiətinin tədqiqi tarixini izləyir: Aristotelin dörd elementi, Demokritin bölünməz atomları, Con Daltonun atomların molekulları əmələ gətirmək üçün birləşməsi ideyası, C.C.Tomsonun elektronu kəşf etməsi, Ernest Rezerfordun atom nüvəsinin kəşf etməsi, Çadvikin neytronu kəşfi və nəhayət Murrey Gell-Mannın protonları və neytronları (birlikdə hadronlar adlanır) təşkil edən kvarklar nəzəriyyəsi. Hokinq altı fərqli "dad" ( yuxarı, aşağı, qəribə, cazibədarlıq, alt və yuxarı ) və kvarkların üç fərqli " rəngindən " (qırmızı, yaşıl və mavi) bəhs edir. Daha sonra o, kainatın genişlənməsi və soyuması səbəbindən kvarkların sayından çox olan antikvarklardan bəhs edir.
Hokinq hissəciklərin spinini təqdim edir. Hissəcikləri iki qrupa bölmək olar. fermionlar və ya maddə hissəcikləri 1/2 spinə malikdir. Fermionlar Volfqanq Paulinin istisna prinsipinə əməl edirlər: onlar eyni kvant vəziyyətini paylaşa bilməzlər (məsələn, iki “fırlanan” proton məkanda eyni yeri tuta bilməz). Bu qayda olmadan atomlar mövcud ola bilməzdi. Bozonlar və ya qüvvə daşıyan hissəciklər 0, 1 və ya 2 spinə malikdirlər və istisna prinsipinə əməl etmirlər.
Cazibə qüvvəsinin qravitonlar, spin 2 olan kütləsiz hissəciklər tərəfindən daşındığı düşünülür. Elektromaqnit qüvvəsi fotonlar tərəfindən aparılır. Zəif nüvə qüvvəsi radioaktivliyə cavabdehdir və W və Z bozonları tərəfindən daşınır. Kvarkları hadronlara, hadronları isə atom nüvələrinə bağlayan güclü nüvə qüvvəsi qlüon tərəfindən daşınır. Hokinq yazır ki, rəng məhdudiyyəti kvarkların və qluonların hadronlar daxilində qapalı qaldıqları üçün (son dərəcə yüksək temperatur istisna olmaqla) öz-özünə kəşf edilməsinə mane olur.
Fəsil 6: Qara dəliklər
Hokinq qara dəliklərdən, fəza-zamanın son dərəcə güclü cazibəsinin hər şeyin, o cümlədən işığın onlardan qaçmasına mane olduğu bölgələrdən bəhs edir. Qara dəlik termini 1969-cu ildə Con Arçibald Viler tərəfindən irəli sürülüb, baxmayaraq ki, ideya daha qədimdir. Kembric keşişi Con Mişel ulduzları elə kütləvi təsəvvür edirdi ki, işıq onların cazibə qüvvəsindən qaça bilmirdi. Hokinq ulduzların təkamülünü izah edir: əsas ardıcıllıqla ulduzların hidrogeni heliuma birləşdirərək, cazibə qüvvəsinin dağılmasının qarşısını alaraq necə parlayır. Çökmüş ulduz elektron degenerasiyası ilə dəstəklənən ağ cırtdan və ya istisna prinsipi ilə dəstəklənən neytron ulduzu yarada bilər. Subrahmanyan Çandrasekhar müəyyən etdi ki, 1,4 günəş kütləsindən çox çökmüş ulduz üçün cazibə qüvvəsinin tam çökməsini dayandıracaq heç bir şey olmayacaq. Artur Eddinqton onu bu düşüncədən çəkindirdi, lakin sonradan qazandı. Kritik kütlə Çandrasekhar həddi kimi tanınır.
O, hadisə üfüqünü, heç bir hissəciyin qaça bilməyəcəyi qara dəliyin sərhədini təsvir edir. O yazır: “Şair Dantenin cəhənnəmə giriş haqqında dediklərini hadisələrin üfüqü haqqında yaxşı demək olar: “Buraya girənlər, bütün ümidlərinizi tərk edin”. Hokinq sferik simmetriyaya malik fırlanmayan qara dəliklərdən, aksisimmetriya ilə fırlanan qara dəliklərdən bəhs edir. 1963-cü ildə Maarten Şmidt tərəfindən kvazarların və 1967-ci ildə Jocelyn Bell-Bernell tərəfindən pulsarların kəşfi qara dəliklərin aşkar ediləcəyinə ümid verdi. Qara dəliklər (tərifinə görə) işıq yaymasalar da, astronomlar onları görünən maddə ilə qarşılıqlı təsirləri vasitəsilə müşahidə edə bilərlər. Qara dəliyə düşən ulduz güclü X-şüaları mənbəyi olardı. Güclü X-şüaları mənbəyi olan Cygnus X-1 qara dəlik üçün ən erkən inandırıcı namizəd idi. Hokinq 1974-cü ildə amerikalı fizik Kip Torn ilə mərcindən bəhs etməklə yekunlaşır. Hokinq Cygnus X-1-də qara dəliyin olmadığını müdafiə etdi.
Nəticə
Hokinq kainatı və oradakı yerini anlamaq üçün insanların öz tarixi boyunca göstərdiyi cəhdləri ümumiləşdirir: təbiəti idarə edən antropomorfik ruhlara inamdan başlayaraq, təbiətdəki müntəzəm nümunələrin tanınması və nəhayət, kainatın daxili işlərinin dərk edilməsi ilə. O, Laplasın kainatın quruluşu və təkamülünün mənşəyi Tanrının ixtiyarında qalan qanunlar toplusu ilə dəqiq şəkildə izah oluna biləcəyinə dair təklifini xatırladır. Bununla belə, Hokinq kvant nəzəriyyəsinin təqdim etdiyi qeyri-müəyyənlik prinsipinin biliyə məhdudiyyətlər qoyduğunu bildirir.
Hokinq qeyd edir ki, tarixən kosmologiyanın öyrənilməsi ilk növbədə fəlsəfi və dini anlayışların axtarışı ilə, məsələn, Tanrının təbiətini, hətta Tanrının ümumiyyətlə mövcud olub-olmadığını daha yaxşı başa düşmək üçün motivasiya edilmişdir. Halbuki, Hokinq üçün bu gün bu nəzəriyyələr üzərində işləyən əksər alimlər onlara bu cür fəlsəfi suallar verməkdənsə, riyazi hesablama və empirik müşahidə ilə yanaşırlar. Onun fikrincə, bu nəzəriyyələrin getdikcə texniki xarakteri müasir kosmologiyanın fəlsəfədən getdikcə daha çox ayrılmasına səbəb olub. Hokinq buna baxmayaraq, bir gün hər kəsin kainatın əsl mənşəyini və təbiətini anlayacağına ümid edir. "Bu, insan ağılının son, qəti zəfəri olardı - çünki o zaman biz bilirik ki, Tanrının idrakını tanıyacağıq".
İstinadlar
- McKie, Robin. "A brief history of Stephen Hawking". Cosmos. August 2007. İstifadə tarixi: 13 June 2020.
- Kluger, Jeffrey. "A Brief History of Time ALL-TIME 100 Nonfiction Books". August 17, 2011.
- Gribbin, John; White, Michael. Stephen Hawking: a life in science. Viking Press. 1992. ISBN .
- Hawking, Stephen. A Brief History of Time. 1988. səh. vi-vii.
- Hawking, (1996)
- Hawking, Stephen. The Illustrated A Brief History of Time. 1996. səh. 14-15.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Zamanin qisa tarixi Boyuk partlayisdan Qara deliklere qeder ingilis fizik Stiven Hokinqin ilk defe 1988 ci ilde nesr olunmus kosmologiyaya dair kitabi Hokinq kainatin qurulusu menseyi inkisafi ve son taleyi haqqinda qeyri texniki terminlerle yazir O mekan ve zaman kainati teskil eden tikinti materiallari kvarklar kimi ve onu idare eden esas quvveler meselen cazibe quvvesi kimi esas anlayislardan danisir O muasir fizikanin esasini teskil eden iki nezeriyyeni umumi nisbilik ve kvant mexanikasini muzakire edir Nehayet o kainatdaki her seyi ardicil sekilde tesvir eden vahid nezeriyye axtarisindan danisir Kitab bestseller olmus ve 40 dilde 25 milyondan cox nusxe satilmisdir Jurnal yaranandan beri Time in 100 en yaxsi qeyri bedii kitab siyahisina daxil edilmisdir Errol Morris Hokinqin kitabindan materiallari Hokinq hemkarlari ve ailesinin istirak etdiyi musahibelerle birlesdiren A Brief History of Time 1991 adli senedli film cekdi 1996 ci ilde illustrasiyali versiya nesr olundu 2006 ci ilde Hokinq ve Leonard Mlodinou qisaldilmis versiyasini nesr etdiIer Zamanin en qisa tarixi Nesr1983 cu ilde Hokinq kosmologiyaya dair meshur kitab ucun fikirleri ile Cambridge University Press de astronomiya kitablarina cavabdeh redaktor Simon Mittona muraciet etdi Mitton qaralama elyazmadaki butun tenliklere subhe ile yanasirdi onun fikrince Hokinqin catmaq istediyi hava limanindaki kitab dukanlarinda alicilarin qarsisini alacaq O Hokinqe deyir ki ona xeberdarliq edilib ki kitabdaki her tenlik ucun oxucu kutlesi yariya enecek Belelikle o yalniz bir tenliyi ehtiva edir E mc2 displaystyle E mc 2 MezmunFesil 1 Bizim kainat tesvirimiz Planetlerin ulduzlarin ve Gunesin yerlesmesi haqqinda Ptolemeyin Yer merkezli modeli Hokinq kainat haqqinda muhazire oxuyan bir alim haqqinda letife ile baslayir Yasli bir qadin ayaga qalxib dedi Senin bize dediklerin bos sozlerdir dunya eslinde neheng tisbaganin belinde dayanan duz bosqabdir Alim tisbaganin neyin ustunde durdugunu sorusduqda o cavab verdi Sen cox agilli gencsen cox agillisan Amma bu tisbagalar her yerdedir Hokinq niye daha yaxsi bildiyimizi izah etmeye davam edir O Aristotelin sferik Yer ve kainatin dairevi geosentrik modeli haqqinda geldiyi neticeden baslayaraq astronomiya tarixini muzakire edir O 1514 cu ilde polyak astronomu Nikolay Kopernik terefinden Gunes sisteminin heliosentrik modelinin islenib hazirlanmasindan behs edir Bir esr sonra italyan Qalileo Qaliley oz teleskopunu goylere cevirdi Onun Yupiterin peykleri uzerinde apardigi musahideler Koperniki destekledi Alman astronomu Iohann Kepler planetlerin ellips seklinde hereket etdiyi planetlerin hereket qanunlarini tertib etmisdir Keplerin qanunlarini ingilis fiziki Isaak Nyuton ozunun Principia Mathematica 1687 eserinde izah etmisdir Hokinq zamanla kainatin yaranmasi movzusunun nece muzakire edildiyini muzakire edir Aristotel ve diger ilk filosoflar terefinden ferz edilen kainatin coxillik movcudlugu onun kecmisde mueyyen bir zamanda yaranmasina Muqeddes Avqustin ve diger ilahiyyatcilarin inanci ile qarsi cixirdi Immanuel Kant iddia edirdi ki zamanin baslangici yoxdur Bizim dovrumuzde genislenen kainatin kesfi 10 20 milyard il evvel butun kainatin tek son derece six bir yerde cemlesdiyini ve bundan evvel ne bas verdiyini sorusmagin menasiz oldugunu gosterirdi O yazir Genislenen kainat yaradicini istisna etmir lakin onun oz isini ne vaxt yerine yetirmesine mehdudiyyetler qoyur Fesil 2 Mekan ve zaman Hokinq mekan ve zamanin tebieti ile bagli elmi fikirlerin tekamulunu tesvir edir O Aristotel ideyasi ile baslayir ki cismin tebii olaraq ustunluk verilen veziyyeti dincelmekdir ve o yalniz quvve ile hereket etdirile biler ve bu daha agir cisimlerin daha suretli duseceyini nezerde tutur Lakin Qaliley muxtelif agirliqli cisimlerin hereketini musahide ederek ve butun cisimlerin eyni suretle duseceyi qenaetine gelerek Aristotelin nezeriyyesini eksperimental olaraq tekzib etdi Bu Nyutonun hereket ve cazibe qanunlarina getirib cixardi Bununla bele Nyuton qanunlari nezerde tuturdu ki mutleq istirahet veziyyeti ve ya mutleq mekan kimi bir sey yoxdur bir cismin dinc veziyyetde ve ya hereketde olmasi musahidecinin etalet istinad sisteminden asilidir Hokinq hereketde olan musahidecilerin eyni vaxti olceceyine dair klassik inami mutleq zamanda tesvir edir Bununla bele Hokinq yazir ki bu saglam dusunce anlayisi isiq suretinde ve ya onun yaxinliginda islemir Isigin sonlu suretle yayildigini Ole Romer Yupiter ve onun peykleri uzerinde apardigi musahideler vasitesile kesf etmisdir Sotland alim Ceyms Klerk Maksvellin elektrik ve maqnitizmi birlesdiren tenlikleri isiq ucun olculen suretle eyni suretle hereket eden dalgalarin movcudlugunu proqnozlasdirdi Fizikler isigin parlaq bir efirden kecmeli olduguna ve isigin suretinin efir suretine nisbeten olduguna inanirdilar Efir vasitesile isigin suretini askar etmek ucun nezerde tutulmus Miselson Morley tecrubesi sifir netice elde etdi Miselson ve Morli askar etdiler ki isigin sureti menbenin ve ya musahidecinin hereketinden asili olmayaraq sabitdir 1905 ci ilde Albert Eynsteyn iddia etdi ki eger mutleq zamandan imtina etsek efir artiqdir Onun xususi nisbilik nezeriyyesi iki postulata esaslanir fizika qanunlari bir birine nisbeten hereket eden butun musahideciler ucun eynidir ve isigin sureti universal sabitdir Elametdar neticeler davam edir Kutle ve enerji tenlikle baglidir E mc2 displaystyle E mc 2 bu o demekdir ki kutlesi olan her hansi bir cismin isiq suretinde c 3 10 8 m s hereket etmesi ucun sonsuz miqdarda enerji lazimdir Buradan bele netice cixir ki hec bir maddi cisim isiq suretinde ve ya ondan kenarda hereket ede bilmez Kosmos ve zaman in mahiyyet etibarile bagli oldugu 4 olculu feza zaman tesvir edilmisdir Bir cismin kosmosdaki hereketi ister istemez onun zamani hiss etme terzine tesir gosterir 1915 ci ilde Eynsteyn umumi nisbilik nezeriyyesini nesr etdi bu da cazibeni kosmos zamanin eyriliyi kimi izah edir Madde ve enerji isiq daxil olmaqla geodeziyaya emel edir Eynsteynin cazibe nezeriyyesi dinamik kainati proqnozlasdirir Fesil 3 Genislenen kainat Big Bang den beri kainatin genislenmesi Hokinq fiziklerin ve astronomlarin ulduzlarin Yerden nisbi mesafesini nece hesabladigini tesvir edir Ser Vilyam Hersel gece semasinda bir cox ulduzlarin movqelerini ve mesafelerini tesdiqledi 1924 cu ilde Edvin Habbl Yerden gorunen Sefeid deyisen ulduzlarinin parlaqligindan istifade ederek mesafeni olcmek ucun bir usul kesf etdi Bu ulduzlarin parlaqligi ve mesafesi sade riyazi dusturla elaqelendirilir Bundan istifade ederek o bizim qalaktikanin yegane olmadigini gosterdi 1929 cu ilde Habbl ekser qalaktikalardan gelen isigin qirmiziya surusduyunu ve qirmizi surusme derecesinin mesafe ile duz mutenasib oldugunu kesf etdi Bundan o kainatin genislendiyini mueyyen etdi Bu ehtimal ciddi sekilde dusunulmemisdi Eynsteyn statik bir kainatdan o qeder emin idi ki tenliklerine kosmoloji sabiti elave etdi Bir cox astronomlar da umumi nisbi nezeriyyenin tesirlerinden qacmaga calisdilar bir istisna olmaqla rus fiziki Aleksandr Fridman 1922 ci ilde Fridman iki cox sade ferziyye ireli surdu kainat bizim harada olmagimizdan asili olmayaraq eynidir homogendir ve baxdigimiz her istiqametde eynidir izotropiya Buradan bele cixir ki kainat qeyri statikdir Bell laboratoriyasinda iki fizik Arno Penzias ve Robert Vilson semanin her yerinden gelen gozlenilmez mikrodalgali radiasiya askar etdikde destek tapildi Texminen eyni vaxtda Robert H Dike ve Ceyms Pibls da mikrodalgali radiasiya uzerinde isleyirdiler Onlar iddia edirdiler ki ilkin kainatdan gelen radiasiya kosmik mikrodalgali fon kimi askar edile biler Penzias ve Vilsonun tapdiqlari bu idi 1965 ci ilde Rocer Penrouz coken ulduzun teklikle neticelene bileceyini subut etmek ucun umumi nisbi nezeriyyeden istifade etdi Hokinq ve Penrouz birlikde subut etdiler ki kainat sinqulyarliqdan yaranmali idi Hokinq daha sonra iddia etdi ki kvant effektleri nezere alindiqdan sonra bunun bele olmasina ehtiyac yoxdur Fesil 4 Qeyri mueyyenlik prinsipi Hokinq XIX esr fransiz riyaziyyatcisi Laplasin elmi qanunlarin kainatin geleceyini mukemmel sekilde proqnozlasdira bileceyi elmi determinizme olan inancini muzakire etmekle baslayir Klassik fizikada ultrabenovseyi katastrof ile bir nuans ortaya cixdi ingilis alimleri Lord Strett ve Ceyms Cinsin hesablamalarina gore isti bir cisim sonsuz miqdarda enerji yaymalidir 1900 cu ilde ultrabenovseyi katastrofun qarsisi Maks Plank terefinden alindi o enerjinin kvant adlanan diskret paketlerde udulmasi ve ya buraxilmasini teklif etdi Hokinq Verner Heyzenberqin qeyri mueyyenlik prinsipini muzakire edir Plankin kvant ferziyyesine gore zerreciyin suretini ve movqeyini deqiq bilmek mumkun deyil cunki suretinin olculmesinde deqiqliyin artirilmasi onun movqeyinin deqiqliyini azaldacaq ve eksine Bu Laplasin kainatin tamamile deterministik nezeriyyesi ideyasini alt ust etdi Hokinq Heyzenberq Ervin Srodinger ve Pol Dirak terefinden kvant mexanikasinin inkisafini tesvir edir bu nezeriyye elme gozlenilmezliyin azaldilmasi mumkun olmayan bir elementini teqdim etdi ve Eynsteynin guclu etirazlarina baxmayaraq kainati kicik miqyasda tesvir etmekde cox ugurlu oldugunu subut etdi Fesil 5 Elementar zerreecikler ve tebiet quvveleri Hokinq maddenin tebietinin tedqiqi tarixini izleyir Aristotelin dord elementi Demokritin bolunmez atomlari Con Daltonun atomlarin molekullari emele getirmek ucun birlesmesi ideyasi C C Tomsonun elektronu kesf etmesi Ernest Rezerfordun atom nuvesinin kesf etmesi Cadvikin neytronu kesfi ve nehayet Murrey Gell Mannin protonlari ve neytronlari birlikde hadronlar adlanir teskil eden kvarklar nezeriyyesi Hokinq alti ferqli dad yuxari asagi qeribe cazibedarliq alt ve yuxari ve kvarklarin uc ferqli renginden qirmizi yasil ve mavi behs edir Daha sonra o kainatin genislenmesi ve soyumasi sebebinden kvarklarin sayindan cox olan antikvarklardan behs edir Hokinq hisseciklerin spinini teqdim edir Hissecikleri iki qrupa bolmek olar fermionlar ve ya madde hissecikleri 1 2 spine malikdir Fermionlar Volfqanq Paulinin istisna prinsipine emel edirler onlar eyni kvant veziyyetini paylasa bilmezler meselen iki firlanan proton mekanda eyni yeri tuta bilmez Bu qayda olmadan atomlar movcud ola bilmezdi Bozonlar ve ya quvve dasiyan hissecikler 0 1 ve ya 2 spine malikdirler ve istisna prinsipine emel etmirler Proton uc kvarkdan ibaretdir ve bu kvarklar reng qadagasina gore muxtelif renglerdir Cazibe quvvesinin qravitonlar spin 2 olan kutlesiz hissecikler terefinden dasindigi dusunulur Elektromaqnit quvvesi fotonlar terefinden aparilir Zeif nuve quvvesi radioaktivliye cavabdehdir ve W ve Z bozonlari terefinden dasinir Kvarklari hadronlara hadronlari ise atom nuvelerine baglayan guclu nuve quvvesi qluon terefinden dasinir Hokinq yazir ki reng mehdudiyyeti kvarklarin ve qluonlarin hadronlar daxilinde qapali qaldiqlari ucun son derece yuksek temperatur istisna olmaqla oz ozune kesf edilmesine mane olur Fesil 6 Qara delikler Qravitasiya linzalari vasitesile fon seklini nece tehrif etdiyini gosteren qara delik Hokinq qara deliklerden feza zamanin son derece guclu cazibesinin her seyin o cumleden isigin onlardan qacmasina mane oldugu bolgelerden behs edir Qara delik termini 1969 cu ilde Con Arcibald Viler terefinden ireli surulub baxmayaraq ki ideya daha qedimdir Kembric kesisi Con Misel ulduzlari ele kutlevi tesevvur edirdi ki isiq onlarin cazibe quvvesinden qaca bilmirdi Hokinq ulduzlarin tekamulunu izah edir esas ardicilliqla ulduzlarin hidrogeni heliuma birlesdirerek cazibe quvvesinin dagilmasinin qarsisini alaraq nece parlayir Cokmus ulduz elektron degenerasiyasi ile desteklenen ag cirtdan ve ya istisna prinsipi ile desteklenen neytron ulduzu yarada biler Subrahmanyan Candrasekhar mueyyen etdi ki 1 4 gunes kutlesinden cox cokmus ulduz ucun cazibe quvvesinin tam cokmesini dayandiracaq hec bir sey olmayacaq Artur Eddinqton onu bu dusunceden cekindirdi lakin sonradan fizika uzre Nobel mukafatini qazandi Kritik kutle Candrasekhar heddi kimi taninir O hadise ufuqunu hec bir hisseciyin qaca bilmeyeceyi qara deliyin serhedini tesvir edir O yazir Sair Dantenin cehenneme giris haqqinda dediklerini hadiselerin ufuqu haqqinda yaxsi demek olar Buraya girenler butun umidlerinizi terk edin Hokinq sferik simmetriyaya malik firlanmayan qara deliklerden aksisimmetriya ile firlanan qara deliklerden behs edir 1963 cu ilde Maarten Smidt terefinden kvazarlarin ve 1967 ci ilde Jocelyn Bell Bernell terefinden pulsarlarin kesfi qara deliklerin askar edileceyine umid verdi Qara delikler terifine gore isiq yaymasalar da astronomlar onlari gorunen madde ile qarsiliqli tesirleri vasitesile musahide ede bilerler Qara deliye dusen ulduz guclu X sualari menbeyi olardi Guclu X sualari menbeyi olan Cygnus X 1 qara delik ucun en erken inandirici namized idi Hokinq 1974 cu ilde amerikali fizik Kip Torn ile mercinden behs etmekle yekunlasir Hokinq Cygnus X 1 de qara deliyin olmadigini mudafie etdi Netice Hokinq kainati ve oradaki yerini anlamaq ucun insanlarin oz tarixi boyunca gosterdiyi cehdleri umumilesdirir tebieti idare eden antropomorfik ruhlara inamdan baslayaraq tebietdeki muntezem numunelerin taninmasi ve nehayet kainatin daxili islerinin derk edilmesi ile O Laplasin kainatin qurulusu ve tekamulunun menseyi Tanrinin ixtiyarinda qalan qanunlar toplusu ile deqiq sekilde izah oluna bileceyine dair teklifini xatirladir Bununla bele Hokinq kvant nezeriyyesinin teqdim etdiyi qeyri mueyyenlik prinsipinin biliye mehdudiyyetler qoydugunu bildirir Hokinq qeyd edir ki tarixen kosmologiyanin oyrenilmesi ilk novbede felsefi ve dini anlayislarin axtarisi ile meselen Tanrinin tebietini hetta Tanrinin umumiyyetle movcud olub olmadigini daha yaxsi basa dusmek ucun motivasiya edilmisdir Halbuki Hokinq ucun bu gun bu nezeriyyeler uzerinde isleyen ekser alimler onlara bu cur felsefi suallar vermekdense riyazi hesablama ve empirik musahide ile yanasirlar Onun fikrince bu nezeriyyelerin getdikce texniki xarakteri muasir kosmologiyanin felsefeden getdikce daha cox ayrilmasina sebeb olub Hokinq buna baxmayaraq bir gun her kesin kainatin esl menseyini ve tebietini anlayacagina umid edir Bu insan agilinin son qeti zeferi olardi cunki o zaman biz bilirik ki Tanrinin idrakini taniyacagiq IstinadlarMcKie Robin A brief history of Stephen Hawking Cosmos August 2007 Istifade tarixi 13 June 2020 Kluger Jeffrey A Brief History of Time ALL TIME 100 Nonfiction Books August 17 2011 Gribbin John White Michael Stephen Hawking a life in science Viking Press 1992 ISBN 978 0670840137 Hawking Stephen A Brief History of Time 1988 seh vi vii Hawking 1996 Hawking Stephen The Illustrated A Brief History of Time 1996 seh 14 15