Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (tam adı: Məhəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə; 31 yanvar 1884(1884-01-31), Novxanı, Bakı quberniyası – 6 mart 1955(1955-03-06), Ankara) — Azərbaycanlı dövlət və ictimai xadimi, siyasətçi və publisist, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918–1920) banilərindən və Azərbaycan siyasi mühacirətinin liderlərindən biri. Azərbaycan tarixinin ən görkəmli və böyük şəxsiyyətlərindən olub, Azərbaycan milli istiqlal hərəkatına başçılıq etmişdir. Onun "Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz!" ifadəsi XX əsrdə Azərbaycanda müstəqillik hərəkatının şüarı olmuşdur.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının Rəyasət Heyətinin sədri 27 may 1918 — 7 dekabr 1918
Sələfi	vəzifə təsis edilib
Xələfi	Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin Sədri kimi
Şəxsi məlumatlar
Partiya	Müsavat Partiyası
Doğum tarixi	31 yanvar 1884(1884-01-31)
Doğum yeri	Novxanı, Bakı qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya İmperiyası
Vəfat tarixi	6 mart 1955(1955-03-06) (71 yaşında)
Vəfat yeri	Ankara, Ankara ili, Türkiyə
Vəfat səbəbi	şəkərli diabet
Dəfn yeri	Cəbəci Əsri qəbiristanlığı
Vətəndaşlığı	Rusiya İmperiyası→ AXC→ Türkiyə
Milliyyəti	Azərbaycan türkü
Atası	Axund Hacı Molla Ələkbər Rəsulzadə
Anası	Ziynət Rəsulzadə
Həyat yoldaşları	1-ci evliliyi:Ümbülbanu Rəsulzadə 2-ci evliliyi: Vanda (Leyla) Rəsulzadə
Uşaqları	Lətifə, Xalidə, Rəsul, Azər
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1884-cü il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Din xadimi olan atası oğlunu məşhur pedaqoq Sultan Məcid Qənizadənin müdir olduğu ikinci "Rus-müsəlman" məktəbinə qoymuş, buranı bitirdikdən sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə öz təhsilini Bakı texniki məktəbində, rus dilində davam etdirmişdir. Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının və təkcə türk ellərində deyil, bütün İslam aləmində ilk respublika üsul-idarəsi olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təməl daşını qoyan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin inqilabi fəaliyyətinin ilk illəri də məhz bu dövrə təsadüf edir. 1902-ci ildə on yeddi yaşında olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Müsəlman Gənclik Təşkilatı"nı yaratmışdır. Bu, XX əsrdə Azərbaycanda rus müstəmləkə üsul-idarəsinə qarşı gizli mübarizə aparan ilk siyasi təşkilat idi.

Ailəsi

• Babası – Məhəmmədrəsul Rəsulzadə. Üç övladı olub: Ələkbər, Əbdüləziz, Dostuxanım. Məhəmmədrəsulun böyük oğlu Ələkbər Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin atasıdır. Digər oğlu Əbdüləzizin üç övladı olub – Məhəmmədəli, Ümbülbanu, Ümgülsüm. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əbdüləzizin – öz əmisinin böyük qızı – Ümbülbanu ilə evlənib. Ümbülbanu xanımın bacısı isə tanınmış şairə Ümgülsümdür ki, onun da həyat yoldaşı yazıçı Seyid Hüseyn olub. Məhəmmədrəsulun qız övladı olan Dostuxanım isə (Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bibisi) 1930-cu ildə vəfat edib, onun övladı olmayıb. Məhəmmədrəsulun Novxanıdan başqa, həm də Bakıda – indiki Nizami metrostansiyasının yerində böyük mülkü olub.
• Atası – Axund Hacı Molla Ələkbər Rəsulzadə. Novxanı kəndinin çox tanınmış axundu olub. 1926-cı ildə dünyasını dəyişib. Məzarı Novxanı kənd qəbirstanlığındadır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin İstanbulda nəşr etdiyi "Yeni Qafqasiya" jurnalının 1927-ci ildəki sayında onun ölümü haqqında məlumat verilib.
• Anası – Zal qızı Ziynət rəhmətə gedib. Analığı Maral xanım Məhəmməd Əminə və bacısı Şəhrəbanı xanıma doğma övladları kimi baxıb. Çox alicənab olan Maral xanım 1929-cu ildə Kərbəla ziyarətinə gedib. 1937-ci ildə Qazaxıstana sürgünə göndərilib və orada vəfat edib.
• Bacısı – Şəhrəbanu xanım. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin yeganə bacısı olub. Təqiblər, sıxıntılar onun həyatına 1934-cü ildə son qoyub. Qızı Kübra xanım Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin oğlu Rəsula nişanlanıb. Sonradan Rəsul güllələndiyindən onlar ailə həyatı qura bilməyib.
• Həyat yoldaşı – Ümbülbanu Rəsulzadə. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin həyat yoldaşı olan bu xanım onun əmisi qızı idi. 1888-ci ildə anadan olub. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə onunla 1908–1909-cü illərdə ailə qurub. Ümbülbanu xanım 1920-ci ildən sonra təqiblərlə dolu həyat yaşamasına baxmayaraq Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin fəaliyyətinə haqq qazandırıb, onu müdafiə edib. Oğlu Rəsul güllələndikdən sonra ailəsi ilə birlikdə əvvəl Qazaxıstanın Çolak-Kurqan yaşayış məntəqəsində, sonradan isə Taldı-Kurqanda – sovxozda məskunlaşıblar. Oğlu Rəsulun ölümünü unuda bilməyən Ümbülbanu xanımın ağır sürgün həyatında ürəyi partlayıb, 1939-cu ildə dünyasını dəyişib, elə orada da dəfn edilib.
• Qızı Lətifə – Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ilk övladı və böyük qızı olub. 1910-cu ildə anadan olub. 1929-cu ildə əslən Lahıcdan olan Damad Müslümzadə ilə ailə qurub. 1939-cu ildə həyat yoldaşını Müsavat Partiyası ilə əlaqəyə görə həbs ediblər. 1941-ci ildə isə onu övladları Firuzə və İşvə ilə Qazaxıstana Semipalatinsk vilayətinə sürgünə göndəriblər. Üçüncü övladı Sona isə xəstə olduğundan sanatoriyada saxlanılıb. Lətifə xanımla qızı İşvə Qazaxıstanda 1943-cü ildə soyuqdan və aclıqdan donub ölür. Firuzə isə təsadüfən sağ qalır. Lətifənin Bakıda qalan qızı Sonadan isə heç bir xəbər alınmır. Ehtimala görə, o da xəstəlikdən sağalmayıb və dünyasını dəyişib.
• Qızı Xalidə – Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin kiçik qızı Xalidə (1916-cı ildə anadan olub) anasının ölümündən sonra Qazaxıstanda – Taldı-Kurqanda qala bilmir. Həyatını riskə ataraq 1943-cü ildə sürgündən qaçıb Bakıya gəlir. Bir müddət Seyid Hüseynin evində qalır, sonra buranın nəzarətdə olduğunu hiss edib, Şamaxı istiqamətinə gedir və sonradan ondan heç bir məlumat alınmır.
• Oğlu Rəsul – Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin iki oğul övladı olub. Rəsul və Azər. Oğlu Rəsul 1914-ci ildə anadan olmuşdu. Texnikumda təhsil alıb. Rəsulun şeir yazmaq istedadı da olub. 1934-cü ildən təqib edilib. 1938-ci ilin yanvarın 15-də Novxanıdakı bağlarında həbs olunmuşdur. Tutuqlanmaya əsas: "Məhəmmədəmin Rəsulzadənin oğludur" və "əksinqilabi iş aparıb". Cəmisi iki dəfə dindirilib. Hər şey "sübut olunub" və Azərb. SSR XDİK Üçlüyünün qərarı ilə 1 mart 1938-ci il qərarı ilə 6 mart 1938-də 24 yaşında güllələnib, əmlakı da müsadirə edilib, yalnız 27 oktyabr 1989-cu ildə bəraət alıb.
• Oğlu Azər – kiçik oğlu Azər Məhəmməd Əmin Rəsulzadə həbsdə olarkən 1920-ci ildə doğulub. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Stalin onu Moskvaya apararkən evə gedib, ailəsi ilə görüşə bilib. İki aylıq uşağın adını dəyişib (əvvəl adı Əliheydər olub) Azər qoyub. 1937-ci ildə sürgünə göndərilən Azər 1993-cü ildə Qazaxıstanda – Karaqandada dünyasını dəyişib və Novxanı məzarıstanlığında dəfn edilib.
• Nəvəsi Rəis Rəsulzadə – Azər bəyin oğludur. 1946-cı ildə sürgündə — Qazaxıstanın Taldı-Kurqan bölgəsində anadan olub, orta təhslini də orada – Karaqandada alıb. Azərbaycan Respublikasının Əməkdar rəssamıdır. Hazırda Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində dosent olaraq çalışır.

Həbs edilən qohumları

1937-ci il hadisələrində Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin nəinki ailəsi, eyni zamanda əksər qohumları da həbs edildi, sürgünə göndərildi. Bacanağı, tanınmış yazıçı Seyid Hüseynə 1937-ci ildə 10 il həbs cəzası verildi, sonradan isə güllələndi. Seyid Hüseynin həyat yoldaşı şairə Ümgülsüm xanım həbs olunaraq 8 il azadlıqdan məhrum edildi, uzaq Mordovaya göndərildi. Övladları Seyid Hüseynin bacısı qızı Səyyarə xanımın himayəsində yaşadı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin digər qohumunun — Məhəmməd Əli Rəsuloğlunun da ailəsinin aqibəti acınacaqlı olub. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin yaxın əqidə dostu olan Məhəmməd Əmin Rəsuloğlu onun əmisi oğlu və Müsavat Partiyasının qurucusu idi. Özü mühacirətə getdikdən sonra həyat yoldaşı Raziyə xanımı üç övladı ilə birgə Qazaxıstana sürgünə göndərdilər.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə böyük cəhdlə ailəsini xilas etməyə – Türkiyəyə gətirməyə çalışıb. Oğlu Azərin dediyinə görə, hətta bir dəfə (bu təxminən 1925–1926-cı illərdə olub) qatara minib getməyə də hazırlaşıblar. Lakin Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin atası Axund Hacı Ələkbər məsləhət bilməyib və onlar Bakıda qalıblar. 1932-ci ilə qədər isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə müxtəlif adamlarla ailəsinə maddi yardımlar göstərib, hətta geyim, paltar da alıb göndərib. Sonradan sərhədlər bağlandığından bu mümkün olmayıb. Bakıda gizli fəaliyyət göstərən müsavatçılar isə imkan daxilində Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ailəsinə müəyyən köməklik edib.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ailəsinin sürgünə göndərildiyini və həyat yoldaşının da vəfat etdiyini öyrəndikdən sonra polyak əsilli Vanda xanımla ailə qurub, birgə yaşayıb. Hər ikisi Ankaradakı milli kitabxanada çalışıb. Onların bu evlilikdən övladları olmayıb. Vanda xanım 1885-ci ildə Varşavada anadan olub, Varşava Universitetini bitirib. Onun Marşal Pilsudski ilə, eyni zamanda 1930-cu illərdə Polşanın Xarici İşlər Naziri olmuş Beklə qohumluq əlaqəsinin olduğu bildirilir. O, 1974-cü ildə dünyasını dəyişib və Ankara şəhərindəki "Cəbəçi" (Əsri) qəbirstanlığında dəfn edilib.

Qalereya

•  

  Məhəmməd Əmin Rəsulzadə uşaqlıq illərində

•  

  Şəhrəbanu xanım

•  

  Ümbülbanu xanım

•  

  Qızı Lətifə

•  

  Qızı Xalidə

•  

  Oğlu Rəsul

•  

  Oğlu Azər

•  

  Nəvəsi Rəis

•  

  M.Ə.Rəsulzadənin analığı Maral xanımın şəxsiyyət vəsiqəsi

•  

  Ümbülbanu Rəsulzadənin şəxsiyyət vəsiqəsi

•  

  Xalidə Rəsulzadənin Şəxsiyyət vəsiqəsi

•  

  Azər Rəsulzadənin Şəxsiyyət vəsiqəsi

 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rənglənmiş şəkli

Siyasi fəaliyyəti

"Müsəlman demokratik "Müsavat" cəmiyyəti" adı ilə gizli fəaliyyət göstərən təşkilatın bir qolu da az sonra İranda qurulmuş və burada başlamış məşrutə inqilabına istiqamət verici rəhbər qüvvəyə çevrilmişdir. 1904-cü ilin axırlarında "Müsəlman demokratik "Müsavat" cəmiyyəti"nin əsasında Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasının Bakı komitəsinin nəzdində "Müsəlman sosial-demokrat "Hümmət" təşkilatı" yaradılmışdır. Bu təşkilatın baniləri Mir Həsən Mövsümov, Məmməd Həsən Hacınski və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşlar. Məşədi Əzizbəyov, Nəriman Nərimanov, S.M.Əfəndiyev və başqa inqilabçılar da 1905-ci ildən bu təşkilatın üzvü idilər. Təşkilatın "Hümmət" adlı qəzeti də nəşr edilmiş, 1904–1905-ci illər arası cəmi 6 nömrə buraxmış qəzetin əsas naşirlərindən biri də Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşdur.

 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Novxanı qəsəbəsindəki heykəli

Qəzet öz nəşrini dayandırdıqdan sonra 1906-cı ilin dekabrından "Təkamül" adı ilə çıxır. Həmin illərdə Bakı neft mədənlərində və Azərbaycanın qəzalarına ana dilində inqilabi qəzet və intibahnamələrin göndərilməsi bilavasitə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. 1907-ci il sentyabrın 29-da inqilabçı fəhlə Xanlar Səfərəliyevin Bibi-Heybətdə dəfn günü, onun qəbri üstündə keçirilən böyük yığıncaqda P.Caparidze, S.M.Əfəndiyev, İ.V.Stalin ilə birlikdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə də alovlu nitq söyləmişdir.

İranda

1908-ci ilin axırında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə çar üsul-idarəsi tərəfindən onun həbs olunması təhlükəsi ilə əlaqədar olaraq Bakını tərk edərək İrana yola düşür. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Təbrizdə xalqımızın milli qəhrəmanı Səttarxanla və onun silahdaşları ilə görüşür. Cənubi Azərbaycanın şəhər və kəndlərini gəzir, öz doğma xalqının acınacaqlı vəziyyətini yaxından müşahidə edir. Bu müşahidələr sonralar Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ədəbi yaradıcılığında təsirsiz qalmır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Avropa təhsili görmüş bir qrup İran ziyalısı (Seyid Həsən Tağızadə, Hüseynqulu xan Nəvvab, Süleyman Mirzə, Seyid Məhəmməd Rza və b.) ilə birlikdə 1910-cu ilin sentyabr ayında İran Demokrat Partiyasının əsasını qoyur. O, "İran-nou" və "İrane Ahat" qəzetlərinin baş redaktoru olur. 1909-cu il avqustun 24-də fəaliyyətə başlayan gündəlik və müstəqil "İran-nou" 2–3 min nüsxə ilə İranın ən böyük qəzeti oldu. 1910-cu ilin yayında bağlansa da, payızda, oktyabrın 26-da artıq Demokrat partiyanın orqanı kimi fəaliyyətini bərpa etdi. Həmin qəzetlərdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin çoxlu məqalələri, şeir və publisistik yazıları çap olunmuşdur. O, öz qələmi ilə İranda Avropa tipli jurnalist sənətinin əsasını qoymuşdur. Sonralar Seyid Həsən Tağızadə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin xatirəsinə həsr etdiyi nekroloqda yazacaq: "Modern Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşdur". İranda həmin il mürtəce "Etidaliyyun" ("Mötədillər") partiyası təşkil edildi. Bununla əlaqədar Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Tehranda 1910-cu ildə fars dilində "Tənqidi-firqeyi-etidaliyyun" adlı kitabını çap etdirmişdir. 1911-ci ildə isə Ərdəbildə müəllifin farsca "Səadəti-bəşər" adlı kitabı nəşr olunmuşdur.

Türkiyədə

Çar hökuməti İrandakı inqilabi hərəkatdan qorxuya düşərək onun əsas rəhbərlərindən biri olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ölkədən çıxarılmasını İranın şah hökumətindən tələb eləyir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün 1911-ci ilin may ayında İstanbula gedir. O, Türkiyə paytaxtında həmyerliləri Əlibəy Hüseynzadə və Əhmədbəy Ağayevlə görüşmüş, Yusif bəy Akçuralı, Ziya Göyalp və başqa görkəmli alimlərlə yaxınlıq etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Gənc türklər" təşkilatına rəğbət bəsləmiş, "Türk ocağı" cəmiyyətində çalışmış və onun əsas orqanı olan, 1911-ci ilin noyabr ayından nəşrə başlayan "Türk yurdu" jurnalının fəal yazarlarından biri olmuşdur.

 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Türkiyədə nəşr etdirdiyi Odlu Yurd (jurnal)

Türkiyədə Rəsulzadə hələ İstanbulda onun göstərişi ilə 1911-ci ilin oktyabrında keçmiş hümmətçilər Tağı Nağıyev və Abbasqulu Kazımzadə tərəfindən əsası qoyulan "Müsəlman demokratik Müsavat partiyasına" daxil olmuş və tezliklə onun rəhbərinə çevrilmişdir. Bu illərdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ədəbi-publisistik fəaliyyətini də davam etdirir.

Bakıya qayıdışı

1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi ilə əlaqədar ümumi əfv elan olunur və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə vətənə qayıda bilir.

 

"Hümmət" partiyasının yaradıcılarıyla birgə. Soldan sağa: Məşədi Əzizbəyov, Əjdər Məlikov, Əsədulla Axundov və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

1917-ci ildə fevral burjua inqilabı baş verdi. Həmin ilin martında açıq fəaliyyətə başlamış Müsavat Partiyasının orqanı "Açıq söz" qəzeti yazırdı:

"Şimdiyə qədər qayəmiz, amalımız məlum olmayan, hüriyyət nədir, təşkilat nədir bilməyən və ümumi millətimizə dəstur olacaq milli və siyasi proqramımız bulunmayan, bulunsa da mindən birimizin belə xəbəri olmayan biz türklər müdhiş inqilab tufanları içərisində kompassız ortada qaldığımızdan hara gedib çırpınmağa, hansı tərəfə vurnuxmağı bilməyib, cəmiyyətlərimiz də divanələr dəstəsi kimi boğaz-boğaza gəlmişik".

1917-ci ilin aprelində Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının qurultayı çağırıldı. Qurultay Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin təklifi ilə Rusiyanı federativ şəkildə təşkil etmək haqqında qərar çıxardı. Bu qurulutayda "Azərbaycan qayəsi" məsələsi yenidən ortalığa atıldı. Həmin ilin mayında maarifpərvər Azərbaycan varlılarından Şəmsi Əsədullayevin Moskva müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinə bağışladığı əzəmətli binada Rusiya müsəlmanlarının qurultayı açıldı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq haqqında məruzə ilə çıxış etdi. Qurultay səs çoxluğu ilə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Türk-tatarlığı, Türküstan, Qazaxıstan, Başqırdıstan və Azərbaycan-Dağıstan kimi bir neçə muxtariyyətlərdən ibarət olacaq gələcək Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq" barəsində təklifini qəbul etdi.

Bu dövrdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə özünün "Cəmaət idarəsi" və "Bizə hansı hökumət faydalıdır?" kitablarını çap etdirmiş, onun Moskva müsəlman qurulutayında etdiyi məruzə Əhməd Salikovun çıxışı ilə birlikdə "Şəkli idarə haqqında iki baxış" adı altında çap olunmuşdur.

May ayda Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin redaktorluğu ilə "Qardaş köməyi" jurnalı çap olundu, ancaq jurnalın bircə nömrəsi çıxdı. 1917-ci il iyunun ikinci yarısında "Müsəlman demokratik Müsavat partiyası" ilə "Türk Ədəm Mərkəziyyət partiyası" birləşib, "Türk Ədəm Mərkəziyyət partiyası "Müsavat" adı altında çıxış etməyə başladı. Onun şöbələri nəinki Azərbaycanın bütün qəzalarında və hətta Rusiyanın Həştərxan, Stavropol şəhərlərində, Ukraynanın, Gürcüstanın və Ermənistanın paytaxtlarında, Türküstanın mərkəzi Daşkənddə, Cənubi Azərbaycanın mərkəzi Təbrizdə, İranın Gilan vilayətinin mərkəzi Rəştdə və Türkiyənin paytaxtı İstanbulda təşkil olundu.

1917-ci il oktayabrın 26-dan 31-ə qədər 500 nümayəndənin iştirakı ilə Bakıda təntənəli surətdə keçirilən Müsavatın birinci qurulutayında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Mərkəzi Komitənin sədri seçilmişdir. Bu qurultaydan sonra Bakıda və Azərbaycanın bütün qəzalarında "Azərbaycana muxtariyyət" şüarı altında milli hərəkat başlandı. Həmin dövr tarixinə Milli Azərbaycan hərəkatı kimi daxil olmuşdur.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

  Əsas məqalə: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

1917-ci ilin payızında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Rusiya parlamentinə Azərbaycan və Türküstandan millət vəkili seçilmişdir. 1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya seymi daxili fraksiyaların çəkişmələri nəticəsində ləğv olundu. Həmin ayın 27-də seymin müsəlman fraksiyasına daxil olan müxtəlif partiyaların üzvlərindən ibarət olan Azərbaycan milli şurası yarandı. Səs çoxluğu ilə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə milli şuranın sədri seçildi. 1918-ci il mayın 28-də bütün ölkələrin radio stansiyaları və qəzetləri Azərbaycan istiqlaliyyətinin elan olunmasını dünyaya yaydılar. Bu o demək idi ki, Azərbaycan xalqı öz varlığını, bir xalq kimi mövcudluğunu bütün bəşəriyyətə çatdırır və milli dövlətinin qurduğunu tam şəkildə bəyan edirdi. Fətəlixan İsgəndər oğlu Xoyskinin başçılığı ilə Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti təşkil olundu. Beləliklə, Azərbaycan xalqı nəinki türk xalqları arasında, həmçinin, bütün islam şərqi aləmində ilk dəfə olaraq respublika qurdu. İyunun 17-də Azərbaycan milli şurasının iclasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə öz alovlu nitqində deyirdi:

"Dünya müharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğulmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir. Bu yeni türk nüzad siyasəti rişə və buluğ bulub da millətlər zümrəsinə vəsail-həyat olaraq girə biləcək, yoxsa sısqa çocuq kimi südəmər halında tərki-həyat edəcəkdir? İştə bütün zehinləri işğal edən bir məsələ! İştə bir zaman ki, müqəddərat milliliyi əllərinə alanlar üçün Azərbaycan nüzadini tələf etdirməmək kimi müşkül, fəqət müşküllüyü ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tərtib ediyor".

 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yoldaşları ilə. Sağdan sola: Abbasqulu Kazımzadə, Kərbəlayi Vəli Mikayılov, Nəsib bəy Yusifbəyli, Mirzə Məmməd Axundov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məmməd Əli Rəsulzadə, Tağı Nağıyev

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə özünün bu alovlu nitqində hələ Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində "Dirilik" jurnalı səhifələrində qaldırdığı və sonralar 1917-ci ilin aprelində Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında yenidən ortalığa atılan "Azərbaycan qayəsindən" söhbət açır. Təəssüf ki, bir sıra görkəmli inqilabçıların əsərlərində 1918-ci il mayın 28-nə kimi, yəni Azərbaycan istiqlaliyyəti elan olunana qədər, bu torpağın Azərbaycan adlandırılması barədə, bu xalqın Azərbaycan xalqı olduğu barədə bir kəlmə də yoxdur. Azərbaycan xalqı qarşısında ancaq müstəmləkədən azad olub, öz müstəqil milli dövlətini yaratmaq məsələsi dayanırdı ki, edilən bütün ədalətsizliklər sona bitsin. Bu çətin vəzifəni Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərliyi altında qabaqcıl Azərbaycan ziyalıları o dövrdə öz üzərlərinə götürdülər. 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli açılışında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə demişdir:

"Biz o zaman, bizim üçün ən yaxşı məsələni – Azərbaycan muxariyyətini müdafiə edirdik, biz onda sağ və sol tərəfdən amansız tənqidə məruz qalmışdıq.

Sağdan bizə deyirdilər ki, azərbaycanlılıq şüarı ilə siz müsəlmanları parçalayırsınız, türkçülük bayrağı qaldırmaqla – Allah yıxsın – siz İslamın əsasını sarsıdırsınız. Soldan isə bizi məzəmmət edirdilər ki, Azərbaycan muxtariyyətini tələb edərək biz vahid demokratik cəbhəni yarırıq. Buna baxmayaraq Müsavat Partiyası birinci olaraq Azərbaycanın müstəqilliyi bayrağını yüksəyə qaldırmışdır."

Beləliklə, müsəlman partiyaları arasında Azərbaycan ideyasında fikir ayrılığı yoxdur. Xalqın şüurunda Azərbaycan ideyası artıq möhkəmlənmişdir.

Bakı Dövlət Universitetinin yaranması da Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. Bu məsələ ətrafında o, bir neçə dəfə Azərbaycan Parlamentində çıxış etmiş və universitetin açılmasını qəti tələb etmişdir. Universitetin ilk rektoru olmuş professor V.İ.Razumovski 1922-ci ildə çap etdirdiyi "Bakı şəhərində universitetin əsasının qoyulması" adlı xatirə oçerkində yazır:

"Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sayəsində, onun gücü, maarifçilik köməyi ilə Müsavat Partiyasında universitetin açıq və gizli düşmənləri partiyanın qərarına tabe olmağa məcbur olmuşlar. Biz öz tərəfimizdə artıq iki partiyaya malik idik. "Müsavat" və sosialistlər, bu da parlamentdə çoxluğu təmin edirdi". 1920-ci ilin mart ayında Bakıda rus dilində çapdan çıxmış, "1920-ci il üçün Azərbaycan respublikasının təqvim-ünvanında" qeyd edilib ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə BDU-nun Tarixi-filologiya fakültəsində "Osmanlı ədəbiyyatı tarixindən" dərs demişdir.

O, burjua xadimi kimi onu damlamağa çalışanlara cavab olaraq yazırdı ki, "Mən kasıbçılığın üzündən ali təhsil də ala bilməmişəm, öz pulu ilə Rusiyada və Qərbi avropada təhsil alıb və bu gün özünü bolşevik kimi qələmə verən sizləri nə adlandırmaq olar".

Azərbaycan istiqlalının ildönümü ilə əlaqədar olaraq 1919-cu ildə Bakıda bircə nömrəsi çap olunmuş, lakin geniş oxucu kütləsinə çatdırılmamış "İstiqlal" jurnalında Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Azərbaycan Respublikası" adlı əsəri işıq üzü görmüşdür.

Rəsulzadə və Stalin

 

Rəsulzadənin Türkiyədə çıxardığı Kurtuluş dərgisi

Əsrimizin əvvəllərindən başlayaraq 1907-ci ilin axırlarına qədər Bakıda inqilabi fəaliyyət göstərən İ.Stalin ilə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin tanışlığı olmuşdur. İstanbulda çıxan "Dünya" qəzetindəki Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Stalin ilə inqilab" adlı silsilə xatirə-məqaləsinə görə hələ 1905-ci ildə Balaxanı neft mədənlərində varlılar Stalini fəhlələri tətilə dəvət etdiyi üçün neft quyusuna atmaq istəmişlər, ancaq Məhəmməd Əmin Rəsulzadə onu ölümdən xilas etmişdir və o, Müsavatçılar tərəfindən Stalinin Bayıl həbsxanasından qaçırılmasının da təşkilatçısı olmuşdur..

1920-ci ilin noyabr ayının əvvələrində Oktyabr inqilabın ildönümü ilə əlaqədər Bakıda olan İ.V.Stalin Rəsulzadənin həbsdə olduğunu öyrənir. Stalin XII Ordunun xüsusi şöbəsinin rəisi V.Pankratova RSFSR-i Millətlər Komissarlığı adından göstəriş verir və özü şəxsən həbsxanaya gedib Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni azad edir. Bununla İ.V.Stalin 1905-ci ildə onu ölümdən qurtaran Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qarşısında öz tarixi vicdan borcunu yerinə yetirdi. O, Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni özü ilə birlikdə Moskvaya apardı və RSFSR Millətlər Komissarlığında mətbuat müvəkkili vəzifəsinə təyin etdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə RSFSR Millətlər Komissarlığına tabe olan Moskva Şərqşünaslıq (keçmiş Lazarev) institutunda da fars dilində dərs demişdir. RSFSR-in Millətlər Komissarlığının orqanı olan "Novıy Vostok" jurnalının 1922-ci il 1-ci nömrəsində xəbər verilir ki, jurnalın 2-ci nömrədə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Qədim İranın kommunistləri" adlı məqaləsi çap olunacaq. Ancaq saydakı xəbərə baxmayaraq, bu məqalə çap edilməmişdir. Məzdəkizm hərəkatından bəhs edən bu məqalə çox yəqin ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin mühacirətə getməsi ilə izah etmək olar. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin xaricə getməsinin düzgün təfsilatı onun vəfatı münasibəti ilə məşhur Azərbaycan ədəbiyyatşünası, Türkiyədə vəfat etmiş Əbdülvahab Yurdsevərin xatirə yazısında öz əksini tapmışdır. O yazır:

Müsavat Partiyasının gizli mərkəzi komitəsinin ən mühüm təşəbbüslərindən biri M. Ə. Rəsulzadəni Moskvadan qaçırmaq olmuşdur. Əvvəlcə bir yoldaş vasitəsilə, sonra isə sabiq Parlament üzvü, mərhum Rəhim bəy Vəkilovu və Bakı əsgəri təşkilatının rəisi, şəhid yoldaşımız doktor Dadaş Həsənzadəni bir qədər pul ilə Moskvaya göndərmək surətilə M. Ə. Rəsulzadə ilə təmasda olmuşlar. Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə təklif olunmuşdur ki, elmi-tədqiqat adı ilə Leninqrada getsin. Onun oradan rəhmətlik tatar maarifçilərindən Musa Cərurullah Bigiyevin (1875–1949) müyəssər yardımı ilə və qayıqla Fin körfəzi üzərindən üzərək Finlandiyaya qaçırılması təmin edilmişdir.

Adolf Hitlerə münasibəti

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Almaniyanın 1933–1945-ci illərdəki dövlət başçısı Adolf Hitlerlə birbaşa görüşü və münasibəti olmayıb. Onun Almaniya hökuməti ilə əlaqələri Şərq Nazirliyinin SSRİ Millətləri üzrə Baş İdarəsinə başçılıq edən professor Gerhard fon Mende və Almaniyanın Moskvadakı səfiri, Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin təmsilçisi Fridrix-Verner fon Şulenburq vasitəsilə olub. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Almaniya hökuməti ilə əlaqə qurmaqda başlıca məqsədi, sayı 70 minə qədər olan azərbaycanlı əsirləri xilas etmək və Azərbaycanın müstəqilliyinin Almaniya hökuməti tərəfindən qəbul edilməsi idi. Bununla əlaqədar o, Almaniyada olarkən "Milli Azərbaycan Komitəsi"ni yaratmış, Almaniya hökuməti ilə danışıqlar aparmışdı. Lakin Hitler "komitələr" deyil, məhdud səlahiyyətli "milli komissiyalar" yaratmağa üstünlük vermişdi.

Hitlerə və onun nasist ideologiyasına olan münasibətini isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə belə bildirmişdi:
"Hitlerçilik hər şeydən əvvəl komunizm demaqogiyasıa qarşı çıxış etmək üçün yaranmış bir ideyadır. O, faşizm kimi öz müxaliflərindən diktatorluq fikrini götürmüş, lakin oradakı beynəlmiləlçiliyi millətçiliklə əvəz etmişdir".

Almaniyada 1932–1934-cü illərdə nəşr edilən "Demokrasi və Sovetlər" məqaləsində isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə faşizmə münasibətini belə açıqlayırdı:
"Daxildə xaricdəki düşmənlərinin qənaətincə, Hitlerizm demokrasi rejiminin müxalifi olaraq iş başına gəlmiş, təsisinə başladığı idarə İtaliyada olduğu kimi, faşist diktatorluğu imiş."

Ədəbi fəaliyyəti

 

Rəsulzadənin Türkiyədə çıxardığı "İstiklal" dərgisi

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ədəbi yaradıcılığa da bu illərdə başlamış, "Müxəmməs" adlı ilk əsəri "Şərqi Rus" qəzetində çap olunmuşdur.. Ə.Rəsulzadənin Əli bəy Hüseynzadənin redaktor olduğu Fyuzat, həmçinin Əhməd bəy Ağayevin redaktorluğu ilə çıxan "İrşad" və "Tərəqqi" qəzetlərində müxtəlif mövzularda məqalələri və şeirləri çap olunmuşdur. Müəyyən müddət o "İrşad" qəzetinin müvəqqəti redaktoru da olmuşdur. 1907-ci ildə çapdan çıxmış gələcəyin böyük bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyovun "Türk-rus və rus-türk lüğəti" kitabının naşiri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşdur. Yenə də həmin ildə o, A.Blyumun "Fəhlə sinfinə hansı azadlıq lazımdır (Xalq nümayəndəliyi haqqında)" kitabını Azərbaycan dilinə təcümə edib və "Təkamül" qəzeti redaksiyası adından Orucov qardaşlarının mətbəəsində çap etdirmişdir.

1908-ci il dekabrın 5-də Məhəmməd Əminin "Qaranlıqda işıqlar" pyesi tamaşaya qoyuldu. Pyesin ana xəttini milli oyanış və istiqlal hərəkatının təbliği təşkil edirdi. O, özünün bu əsəri ilə "Azərbaycana muxtariyyət" şüarı fikrini yaymağa başlamışdır. Onun bu pyesi Azərbaycanda milli-istiqlal hərəkatı ilə tam bağlı olan ilk dram əsəridir. Bu əsərdən başqa Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin həmin ildə yazdığı "Nagəhan bəla" adlı pyesi də vardır.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Türkiyədə olarkən "Yeni lisançılar və türkçülər" məqaləsini, Təbriz həyatından bəhs edən "Bir xan" adlı kiçik hekayəsini, "Dil – ictimai bir əməldir" yazısını "Şəlalə" jurnalında çap etdirir. Sonuncu məqalədə o, Azərbaycan türkcəsini göz bəbəyi kimi qorumağı xalqının qarşısında ən mühüm problem kimi qaldırır.

Bundan başqa, o proletar ədibi M.Qorkinin "Ana" əsərindən bir parçanı Azərbaycan dilinə çevirib çap etdirir. Bu tərçümənin o illərdə Azərbaycan ədəbiyyatına müəyyən təsirini də inkar etmək olmaz. 1914-cü il sentyabrın 16-da şair, yazıçı və jurnalist Əliabbas Müznibin redaktorluğu ilə ayda iki dəfə nəşr edilən ədəbi-ictimai, iqtisadi, tarixi və siyasi jurnal olan "Dirilik"-in birinci nömrəsi çapdan çıxdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Dirilik nədir?" adlı baş məqaləsi jurnalın ideya istiqamətini müəyyənləşdirirdi və xalqımızı milli oyanışa çağırırdı. O, bu jurnalın səhifələrində çap etdirdiyi "Milli dirilik" başlığı altındakı baş məqalələrdə "Azərbaycan qayəsini" yayırdı. Mirzə Davud Hüseynov 1927-ci ildə Tiflisdə, rus dilində çap olunmuş "Müsavat Partiyası keçmişdə və bu gün" adlı kitabında yazır ki, guya "1917-ci ilə qədər Rəsulzadə üçün Qafqazın tərkibində Azərbaycanın mövcud olması ideyası yox idi. Azərbaycan adı altında o vaxt ancaq İran Azərbaycanı başa düşülürdü". Bu fikir özü-özülüyündə yanlış idi. Çünki Rəsulzadə 1911-ci ildə İstanbulda "Türk yurdu" jurnalında çap etdirdiyi "İran türkləri" məqaləsində Azərbaycan anlayışının həmçinin Qafqaz hissəsinə də aid olmasını qeyd etmişdir.

Onun "MAR", "MAR-zadə", "M.R-zadə" "Haman", "Sosialist" və s. kimi gizli imzalarla xeyli məqalələri müxtəlif dövrü mətbuatın səhifələrində çap olunmuşdur.

Mühacirət dövrü

 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (aşağıdan mərkəzdə) mühacir illərində

 

1922-ci ildə Petroqraddan Finlandiyaya qaçan Rəsulzadə, qərbi Avropaya, oradan da Türkiyəyə gəlir.

 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə həyat yoldaşı Vanda (Leyla) ilə

1923-ci ildə İstanbulda Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Azərbaycan respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti" kitabı çap edilir. "Əsrimizin Səyavuşu", "İstiqlal məfkurəsi və gənclik" kitabları çap edilir. 1923-cü ildə İstanbulda çap edilən "Əsrimizin Səyavuşu" əsəri Rəsulzadənin dahi İran şairi Firdovsinin "Şahnamə"sindən təsirlənərək ,hadisələri zaman və məkan etibarilə dəyişib İran-Turan müharibələri ilə əlaqələndirərək yazdığı bağımsızlıq ruhunda yazılmış əsərdir. "Əsrimizin Səyavuşu" əsəri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Azərbaycan gənclərinə xitabəti ilə sona çatır:

"Əvət, ey vətəndaşlar! Və dolayısıyla sizlər, ey gələcək nəsil, ey gənclik! Ey əsrimizin Siyavuşunun böyümüş oğlu! Sənin öhdəndə böyük bir vəzifə var. Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir bayraq, müqəddəs bir ideal rəmzi yaratdı. Onu min müşkülatla ucaldaraq dedi ki: — Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!".

1923–27-ci illərdə onun redaktorluğu ilə İstanbulda "Yeni Qafqasya" jurnalı nəşrə başlayır, ancaq Moskvanın tələbi ilə kamalist hökumət jurnalı bağlayır və Rəsulzadə Avropaya getməyə məcbur olur, Varşava və Berlində yaşayır.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1928-ci ildə İstanbulda "İnqilabçı Sosializmin iflası və demokratiyanın gələcəyi", "Millət və Bolşevizm" və "Qafqasya türkləri" kimi əsərlərini çap etdirmişdir. Həmin ildə onun redaktorluğu ilə "Azəri türkü" (1928–1931), sonra isə "Odlu yurd" (1929–1930) jurnalları və həftəlik "Bildiriş" (1929–1931) qəzeti də nəşr edilməkdə idi. 1930-cu ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Parisdə fransız dilində "Azərbaycan və istiqlaliyyəti" və rus dilində "Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm" kitabları çap olundu. 1931-ci ildən Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin mühacirət dövrü Avropa ölkələrində davam edir. Onun redaktorluğu ilə Berlində ayda üç dəfə nəşr edilən "İstiqlal" (1932–1934) qəzeti və "Qurtuluş" (1934–1938) jurnalı çap edilirdi.

1933-cü ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Berlində çap olunan "Azərbaycan respublikası haqqında bəzi qeydlər" adlı kitabı da böyük maraq doğurur. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə həm də görkəmli ədəbiyyatşünas idi. Onun 1936-cı ildə Berlində "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" məqaləsi çap edilmişdir. 1938-ci ildə Berlində alman dilində "Azərbaycan problemi" və 1939-cu ildə Varşavada polyak dilində çıxmış "Azərbaycanın hüriyyət savaşı" kitablarının adlarını çəkməmək olmaz. O, 1938-ci ildən Polşa hökumətində məsləhətçi işləmiş, sonralar 1940-cı ildən Rumıniyada yaşamışdır. Onun 1943-cü ildə İstanbulda nəşr olunmuş "İslam-türk ensiklopediyasının" 1-ci cildində "Azərbaycan ləhcəsi" adlı məqaləsi çap edilmişdir. 1947-ci ildən Ankaraya köçən Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 1949-cu ildə "Azərbaycanın kültür kələnkləri" adlı kitabı işıq üzü görmüşdür. Onun "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" (1950-ci il) və "Çağdaş Azərbaycan tarixi" (1951-ci il) kitabları həmin illərdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin məhsuldar işlədiyini göstərir. O, 1951-ci ildə Ankarada "Azərbaycan şairi Nizami" adlı sanballı monoqrafiyasını çap etdirməklə dünya nizamişünaslığına bir çox yeniliklər gətirmişdir.

Həmin ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Nyu-Yorkda ingilis dilində nəşr olunan "Ukrayna" toplusunun 1951-ci il 3-cü nömrəsinin 7-ci cildində "Azərbaycan respublikası" məqaləsi çap edilmişdir. Londonda ingilis dilində nəşr olunan Britaniya ensiklopediyasında "Müsavat partiyasının yaranması tarixi və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təşəkkülünə aid" məqalə də onun qələmindən çıxmışdır. İkinci dünya müharibəsindən sonra Türkiyədə nəşr edilməkdə olan Türk ensiklopediyasında Azərbaycana aid məqalələrin bir çoxu Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən yazılmışdır. Ankarada yaşadığı dövrdə o, "Türk tarix qurumu" və "Türk dili qurumu" ilə yaxından əməkdaşlıq etmişdir. 1952-ci ildən Ankarada nəşr olunan "Azərbaycan" jurnalında xalqımızın tarixi və ədəbiyyatı haqqında silsilə məqalələri yerləşdirilmişdir. Təkcə buradan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin heyrətamiz yaradıcılığına bələd olmaq olar. O, İkinci dünya müharibəsinə qədər Parisdə rusca nəşr olunan "Qafqaz" (1932–1938) və fransızca buraxılan "Prometey" (1928–1939) jurnallarında öz məqalələri ilə çıxış etmişdir. Onun 1920-ci ildən sonra işlətdiyi açıq və gizli imzalardan "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə", "Yalvac oğlu", "Məhəmməd Əmin", "M. Əlif Rəsulzadə" və s. qeyd etmək olar.

Azərbaycan xalqına müraciətləri

Rəsulzadə ömrünün sonlarına yaxın, 1951-ci il 26 avqust, 1952-ci il, 1953-cü il 28 may olmaqla Azərbaycan xalqına 3 dəfə müraciət etmişdir.

26 avqust 1951

"Mən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Amerkanın Səsi" radiosundan danışıram. Həsrətini çəkdiyimiz əziz Vətəninə xitab edə bilmək üçün buna mütəşəkkirəm. Bu radio Birləşik Amerika Dövlətlərinin parlaq tarixini yaradan demokrasi fikirlərini yayır. Bu fikirlər başlıca 2 əsasa dayanır: İnsanlara azadlıq, millətlərə istiqlal! "Bundan 33 il əvvəl Birinci Dünya hərbinin sonunda çarlıq rejimi çöktü; Vətənimizi istila və istibdadı altında tutan Rusiya İmperatorluğu dağıldı. Azərbaycanlılar illərdən bəri gözlədikləri fürsəti ələ keçirdilər:milli və müstəqil bir Cümhuriyyət qurdular... Demokratiyanın bu yüksəs əsaslarını həyata keçirmək üçü qurulan milli hökumət iki il yaşadı. Tariximizin ən şanlı dövrünü təşkil edən bu qısa müddətdə hərbdən və hərc-mərcdən çıxan yurdumuzda əmniyyət və asayiş bərpa edildi. Lazım olan zabit və ədalət müəssisələri qurtuldu. Sosial reformlara girişildi. Milli maarifə əhəmiyyət verildi. Mədəniyyət dünyası ilə təmasa gəlindi. Qonşularla yaxşı münasibətlər təsis olundu. Nəticədə Böyük Avropa dövlətləri və Birləşik Amerika tərəfindən Cümhuriyyətimizin istiqlalı tanındı; Lenin və Stalinin imzaları ilə müsəlman millətlərinə sözdə hürriyyət və istiqlal vəd edən bolşeviklər işdə türk və müsəlman dünyasında qurulan ilk cümhuriyyəti Qızıl Ordunun üstün qüvvələri ilə zorladılar. Xalqımız təcavüzə qarşı var qüvvəti ilə savaşdı; fəqət, heyhat məğlub oldu. Nəticədə milli ordunu dağıtdılar, milli ziyalıları kəsdilər, milli sərvəti yağma edərək Moskvaya götürdülər. Bir sözlə məmləkəti sovetləşdirdilər. Tarixin ən qəddar bir istibdadını quran bolşeviklər sovet rejiminə utanmadan demokratiya deyirlər.Sovetlərlə həqiqi demokratiya arasında yerdən göyə qədər fərq vardır,vətəndaşlar! Əziz Azərbaycanlılar! Bütün dünyadan əlaqəniz kəsilmiş və təklənmişsiniz. Ətrafınızda sizi xarici aləmdən ayıran dəmir bir pərdə vardır. Başınız min bir bəla və fəlakətlər içindədir. Bu bəlalı və fəlakətli yaşayışı bolşevik propaqandaçıları sizə ideal bir həyat kimi qələmə verirlər. Sovetlər xaricində qalan dünyadakı həyatı fəlakətdən və səfalətdən ibarət bir həyat kimi təsvir edirlər. İnanmayınız qardaşlar! Dünyada asudə yaşayan, qorxu bilməyən azad insanlar, azad millətlər və müstəqil dövlətlər vardır. Bu millətlərin yaşadıqları məmləkətlərdə insanın nə fikrinə, nə vicdanına, nə də imanına təsəllüd edən yoxdur. Azad insanların birliyindən ibarət olan müstəqil millətlər öz-özlərini idarə edirlər. Azadlıq və milli istiqlal prinsiplərini bundan 175 il əvvəl Amerika, 33 il əvvəl də Azərbaycan bəyannaməsi elan etmişdilər. Bütün dünyanın səadəti kimi Azərbaycanın xilası da bu əsasların tamamilə gərçəkləşməsinə bağlıdır.Təkrar edirəm - İnsanlara azadlıq, Millətlərə istiqlal!"

Qeyd: Müraciət ixtisarla verilmişdir.

28 may 1952

"Əziz vətəndaşlar!Bu gün sizə Azərbaycan tarixinin ən böyük günü münasibəti ilə xitab edirəm.34 il əvvəl bu gün Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycan Cümhuriyyətini qurdu və istiqlalı bütün dünyaya bildirdi.Bu böyük hadisə ilə biz 100 il sürən çar əsirliyindən qurtulduq.Azərbaycan milləti bu gündən etibarən dünya dövlətləri arasında müstəqil bir mövqe tutmağa əzm etdi. Azərbaycanın 19-cu əsrin başlarında Rusiya çarlığına qarşı göstərdiyi mübarizə həyəcanlı səhnələrlə doludur.Cavad xanın rus işğalçılarına qarşı "ölmək var,dönmək yoxdur" deyərək şəhid olması Azərbaycan mərdliyinin bir nümunəsidir. Tarixin hər dövründə iləri fikirləri mənimsəyən Azərbaycan xalqı əsrimizin hakim ideologiyasına uyaraq qurduğu müstəqil dövlətə cümhuriyyət şəklini verdi.Türk və müsəlman dünyasının birinci cümhuriyyəti Milli Şura tərəfindən nəşr olunan istiqlal bəyannaməsindəki əsas prinsiplər üzərində quruldu.Bu prinsiplərə görə: 1-Azərbaycan xalqı hakimiyət haqqına malik,Azərbaycan da tam hüquqlu bir dövlətdir 2-Müstəqil Azərbaycan dövlətinin idarə şəkli xalq cümhuriyətidir. 3-Azərbaycan Xalq Cümhuriyəti bütün millətlər,xüsusəndə qonşulu millət və dövlətlərlə yaxşı münasibətlər qurmaqdadır. 4-Azərbaycan Xalq Cümhuriyəti millət,məzhəb,sinfi və cinsi fərqi gözləmədən hüdudları içində yaşayan bütün vətəndaşlarına siyasi və mədəni hüquqları təmin edir."

Qeyd: Müraciət ixtisarla verilmişdir.

28 may 1953

"Əziz Vətəndaşlarım! Amerikanın Səsi Radiosunun verdiyi imkanlardan istifadə edərək bu gün Azərbaycan tarixinin ən böyük günü olan 28 Mayısda Sizlərə xitab edirəm. 100 il sürən Çar əsarətindən sonra bundan 35 il əvvəl Azərbaycan Şurayi Millisi, Azərbaycan Cümhuriyyətinin İstiqlalını bütün dünyaya elan etdi. O tarixdən əvvəl bir millət olaraq varlığını isbat edən Azərbaycan xalqı, bu tarixdən etibarən millət olaraq bir dövlət qurmuş və bu dövlətin istiqlalı bütün mövcudiyyətilə mədana atılmışdır. Mədəni bütün bir tərəkəyə (mirasa) malik olan vətənimiz siyaset sahəsində çox böyük və dəyərli həmlələr göstərmişdir. İstiqlal uğrunda yapılan tarixi savaşların ən qanlısı 19-cu əsrin başlarında Rusiya Çarlığına qarşı yapılmışdır. 30 il qədər sürən bu savaş qəhrəmanlıqlarla doludur. Cavad Xanın 1804-də Gəncədəki şanlı qəzası dillərdə dastandır. "Ölmək var, dönmək yoxdur". Bu həqiqi vətənpərəstlərin tətbiq etdikləri ən müqəddəs bir şüardır. 28 Mayıs 1918-də, İstiqlalını elan etməklə Azərbaycan tarixinin təbii bir nəticəsini fikirdən işə keçirdi. Eyni zamanda, o zəmanəyə hakim olan əsrin böyük şüarından istifadə edirdi. Hər millət öz müqəddəratını özü hall etməyə səlahiyyətdardır, düsturunu xalqın ümumi rəyinə uyaraq istiqlalını elan edirdi. Istiqlal elanı üzərinə qurulan milli Azərbaycan Hökuməti, az zamanda məmləkətdə çox böyük işlər gördü. 100 ildən bəri əsgərlikdən mənedilən (qadağan edilən) Azərbaycanda bir ordu yaratdı. Çarlıq zamanında Dövlət idarəsinə yaxın buraxılmayan Azərbaycanlılardan zabita və əmniyyət qüvvətləri vücuda gətirdi. Sosial sahədə əsaslı islahata girişdi. Kəndlilərə torpaq vermək üçün qanunlar hazırladı. Fəhlələrin haqlarını qorumaq üçün tədbirlər aldı. Xalqı az zamanda oxutmaya başladı. Türkcəyi dövlətin dövlətin rəsmi dili elan etdi. Orta və Ali məktəblər açdı. Qərbi Avropa demokrasiyaları tipində, xalq nümayəndələri cavabdeh bir hökumət üsulu idarəsi yaratdı. Hakimiyyət, Millət Məclisinin əlində idi. Parlamentodan etimad almadıqca heç bir Hökumət iş başında qala bilməzdi. Məmləkətdə tam bir azadlıq vardı. O zaman indi Sovet zamanında olduğu kimi terror deyilən şeydən heç bir əsər yoxdu. Şahıslarda, məskənlərdə əmin və əmanda idi. Vətənin qapıları indi olduğu kimi bütün dünyaya qapalı deyildi. Hər azərbaycanlı, istədiyi zaman hara istərsə gedərdi. Qonşu və Avropa Dövlətləri ilə dostluq münasibətləri təsis edilmişdi. Bütün millətlərlə alış-veriş vardı. Bütün bunların nəticəsində idi ki, Cümhuriyyətimizin istiqlalı Avropa Dövlətləri ilə Birləşik Amerika tərəfindən tanındı. Onları təqibən böyük bir çox dövlətlər dahi istiqlalımızı tanıdılar. Türkiyə ilə İran, Azərbaycanla münasibətə gəldilər. Aralarında dostluq və qardaşlıq muahədələri (əhdnamə, bağlaşma) imzalandı. 12, Yanvar, 1920, Cümhuriyyətin dövlətlər tərəfindən tanınması günü idi. Bu günü, Azərbaycan xalqı, candan bayram etdi. Bu həqiqətən böyük bir bayramdı. Çünki bu gündən etibarən Azərbaycan Davası, Rusiyanın bir iç məsələsi olmaqdan çıxmış, millətlər arası bir məsələ olmuşdu. Mədəniyyət tariximizin şanlı fikir adamları tərəfindən alqışlanan azadlıq və istiqlal fikri məmləkətimizdə yerləşdi və bu illəri dünya demokrasiyası tərəfindən təqdir ilə qarşılandı. 100 ildən bəri üstümüzə çökən istibdad və istila həyulası (xəyal) artıq bizdən uzaqlaşdı. Heyhat!, qədər (tale) imtahanları tamam deyildi. Qanlı Çar istibdadının yerini bu dəfə ondan daha qanlı bolşevik istibdadı tutdu. Bala azadlıq istiqlalımız, qızıl istilaçıların ayaqları altında əzildi. Müqavimət edən məmləkətdə qan gövdəyə çıxdı. Bundan bir ay əvvəl 28 Apreldə Sovet propaqandaçıları bu qanlı istila hərəkətini sizə azadlıq və istiqlal hadisəsi kimi göstərdilər. Sizdə, sizə dünyanın ən azad və demokrat rejimi kimi kəlama verilən Sovet quruluşu, işdə qəddar və ən yalançı bir istibdad rejimidir. Müqayisə etmək imkanında olsaydınız bunun nə qədər doğru olduğunu gözünüzlə görürdünüz. Azadlığımızı əlimizdən alan millətdən qorxmurlarsa dəmir pərdəni qaldırsınlar, azadlık elan etsinler. Edəbilməzlər. Çünki ağla-qara meydana çıxar. Onlar səptərə (yarasa) kimidilər, günəşdən qaçarlar. Azərbaycan, onunla bərabər bütün Qafqasya Cümhuriyyətləri həqiqi azadlık ve istiqlalına 1918-in Mayısında qovuşdular. 1920-də isə bu azadlık və istiqlal, qızıl Rus ordusu tərəfindən üstün qüvvətlərlə, qanla ve ateşlə basdırıldı. Faciələr və qəhrəmanlıqlarla dolu olan bu mücadilədə on minlərcə vətəndaş şəhid oldu. 1920 istilasına qarşı, 1918 istiqlal haqqını müdafiə edən Kafqasya millətləri, indi 33 ildir ki, müxtəlif vasitələrlə mücadilə edirlər. Zaman-zaman dramatik şəkillər alan bu mücadilədə vaxtı ilə yalançı kommunist şüarlarına aldanan yol azmış bəzi vətəndaşlar belə, bu gün haqqı milliyyətçilər və vətənpərvərlər cəbhəsinə keçmişlərdir. Yabançı istilası üzərinə əcnəbi məmləkətlərə çıxmış olan Qafqasya mühacirləri, milli istiqlal davasını, mədəni dünya əfkarı ümumiyyəsinə (ictimaiyyətin fikri) anlatmakdadırlar. Bu vəzifəni ifada, nə kimi müşküllərə uğradığımızdan bəhs etməyin burada yeri deyildir. Bu qədər demək lazımdır ki, Sovetlərdə kommunist rejiminə düşən millətlərin hər dürlü haqq və hüquqdan məhrum qullardan ibarət cəmiyyətlər halinə gəldiyini azad dünyaya anlatmaq çox çətin olmamışdır. Şükür ki, hadisələr bizə kömək edir. Dünya Sovet həqiqətini görməyə başlayır. 8 ildən bəri hərbi bitirmişkən sülhə qovuşa bilməyən dünya, artıq məsələni anlayır. Bilir ki, azadlıq və insan haqlarını inkar edən kommunistlər, müəzzəm (böyük) bir dövlət halında ayaqda durduqca və dünya inqilabı atəşi ilə yandırmaq üçün könlü çəkdikcə yer üzündə heç bir zaman sülh və asayiş buluna bilməyəcəkdir. Azadlıq, cahanşumul bir fikirdir. Bir tək əsir insan, bir tek əsir millət qaldıqca, dünya həqiqi azadlıq və əmniyyət üzü görə bilməz. 1918 Mayısındakı tarixi qərarları ilə azadlıq denən (deyilən) millətlər cəbhəsində yer alan Qafqasya millətlərinin müqəddəratları, azad millətlərin müqəddəratları ilə bağlanmışdır. Rusiyadan ayrılmanın bir irtica, başqalarından ayrılmanın bir inqilab olduğunu söyləyən Sovet diktatoru Stalin ölmüşdür, amma, onun iki üzlü sistemi Stalinizm hələ ayaqdadır. Bu sistem gün keçdikcə dünya həqiqətləri dah qarşılaşmaqda, haq ilə batil, yalan ilə doğru üz-üzə gəlməkdədir. Şübhəsizdir ki, bir gün həqiqət parıldayacaq, azadlıq əsasını, Birləşmiş Millətlər prinsipini və insan haqlarını tutan tərəf qalib gələcəkdir. Bu qalibiyyət günəşi, qızıl istibdad zülmü altında inləyən əziz vətənimizdə 1918-in 28 Mayısı kimi yenidən doğacaqdır. Buna qətiyyən şübhə etməyiniz, Vətəndaşlar! Üç rəngli İstiqlal Bayrağını döşlərində gəzdirən buradakı vətən ayrısı bizlərdən, orada hər dürlü qorxu və təhdid altında qəlbləri istiqlal eşqiylə çırpınan azadlıq ayrısı sizlərə candan salamlar göndərir, 28 Mayıs istiqlal qurbanlarının əziz ruhları huzurunda hörmətlə əyilir və hər iki tərəfi birləşdirən milli böyük həsrəti, şairin deyişiylə dilə gətirirəm: Sən bizimsən, bizimsən durduqca bədəndə Can, Yaşa - yaşa çox yaşa, ey şanlı Azərbaycan!"

Vəfatı və vəfatından sonra

 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin cənazəsi Əsri məzarlığına aparılarkən

Ankara Universitetinin tibb fakültəsinin klinikasında şəkər xəstəliyindən yatan Məhəmməd Əmin 1955-ci il martın 6-da gecə saat on birə on dəqiqə qalmış üç dəfə "Azərbaycan, Azərbaycan, Azərbaycan!" deyərək əbədiyyətə qovuşdu. Ankara radiosu martın 7-sində saat 22:45-də sabiq Azərbaycan milli şürasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin vəfat etdiyi xəbərini təəssüflə bütün dünyaya yaydı.

Martın 8-də Ankaranın Hacı Bayram məscidində Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dostları onun tabutu başında fəxri qarovulda dayandılar. Ankara şəhər valisi Kamal Aygün də başsağlığı verməyə gəlmişdi. Bundan əlavə cənazənin önündə "Azərbaycan Kültür Dərnəyi", "Yardımlaşma Dərnəyi", "Milli Kitabxana", "Türk Kitabxanaçılar Dərnəyi", "Qarslı Yüksək Tələbələrə Yardım Dərnəyi", "Qəzetəçilər Cəmiyyəti" təmsilçiləri, İdil-Ural və Krım türklərinin, polşalıların nümayəndələri vardı. Cənazə zamanı Əbdülvahab Yurdsevər, Əhməd Cəfəroğlunun, Mirzə Bala Məmmədzadə, Həmdulla Sübhi Tanrıövərin, Sədri Məqsudi, Cəfər Seyidəhməd Krımər, Abdulla Battal Taymas, Zəki Vəlidi Toğan kimi görkəmli şəxslər də çıxış etdilər. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ankarada, Əsri qəbirstanlığında dəfn edilmişdir.

Vəfatı ilə bağlı Türkiyədə, İranda və Qərbi Avropa ölkələrində xeyli nekroloq çap olunub. Bunlara misal olaraq Türkiyədə nəşr edilən "Dünya", "Birlik", İranda çap olunan "Aram", "İrani-Nov" qəzetləri, Almaniyada yayımlanan "Azadlıq" radiosunu göstərmək olar. Bunlardan ən maraqlısı S.H.Tağızadənin çap etdirdiyi nekroloqdur. Əsli Ordubaddan olan, özü Təbrizdə dünyaya gəlmiş, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə birlikdə İran məşrutə inqilabının əsas rəhbərlərindən biri hesab edilən, sonralar Pəhləvi üsul-idarəsinin tərəfdarına çevrilən və bununla da öz doğma xalqına yad bir adam olan, İranın ən görkəmli dövlət xadimi, diplomatı və alimi sayılan Seyid Həsən Tağızadə "Sühən" jurnalında yazırdı:

"Rəsulzadə, bütün ömrüm boyunca, Şərq dünyasında tayına rastlaşmadığım, mübaliğəsiz söyləyə biləcəyim fövqəladə nadir insanlardan biri idi. Məhəmməd Əmin bəy tərbiyəli, qüvvətli və sağlam məntiq sahibi, təmiz qəlbi, doğru sözlü, mətanətli, tam mənasıyla dürüst, fikir və yoluna dərin bir iman bəsləyən fədakar, mücahid və örnək bir insandı. Belələrinə zəmanəmizdə və hələ bizim tərəflərdə rast gəlmək mümkün deyildir".

 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin cənazəsi

1978-ci ildə Ankarada Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Milli təsanüd" ("Milli həmrəylik") adlı kitabı nəşr olunmuşdur. 1985-ci ildə Oksfordda Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm" adlı kitabı ingilis dilində ön sözlə, rus dilində ikinci dəfə çap edilmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 1989-cu ildə "Əsrimizin Səyavuşu" və 1990-cı ildə isə "Azərbaycan respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti" adlı kitabları Ankarada yenidən işıq üzü görmüşdür. 1993-cü ildə Türkiyə Respublikasında tikilmiş məktəbə (Mehmet Emin Resülzade Anadolu Lisesi) adı verilmişdir.

 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin atasının və oğlunun məzarı (156 ada 12 parsel saylı məzar)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olması münasibətilə Azərbaycan Respublikasının 2-ci Prezidenti Əbülfəz Elçibəy "Görkəmli ictimai-siyasi xadim Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin totalitar sovet rejimi dövründə repressiyaya məruz qalmış ailə üzvlərinin Azərbaycana qaytarılması və onların sosial-məişət məsələlərinin həlli haqqında" 24 dekabr 1992-ci il tarixli, 254 nömrəli Sərəncamı imzalamışdır.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti "Bakı şəhərində Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin abidəsinin ucaldılması haqqında" 26 saylı, 13 yanvar 1993 tarixli qərar qəbul etmişdir.

Azərbaycan Respublikasının 3-cü Prezidenti Heydər Əliyev "Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olmasının 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" 29 dekabr 1993-cü il tarixli, 79 nömrəli Fərmanı imzalamışdır.

Azərbaycan Respublikasının 4-cü Prezidenti İlham Əliyev "Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" 22 noyabr 2013-cü il tarixli sərəncam imzalamışdır.

Cəbəci Əsri qəbiristanlığında Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qəbirin üstündə, Ankara bələdiyyəsi tərəfindən, memorial ucadılmışdır. Memorialın yanında Azərbaycan Respublikasının və Türkiyə Cümhuriyyətinin bayraqları dalğalanır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qəbirin GPS koordinatları: N39.94443 E32.88616

•  

  Məhəmməd Əmin Rasulzadənin məzarı (ümumi görünüş)

•  

  28 mayıs sokağı tərəfindən ümumi görünüş

•  

  Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qəbri

•  

  qəbirin üzərində olan yazılar

Xronoloji fəaliyyəti

• 1902-ci ildə "Müsəlman Gənclik Təşkilatı"nı yaradıb.
• 1903-cü ilin 2 mayında ilk məqaləsi "Şərqi-Rus" qəzetində çap edilib. Elə həmin il rəhbəri olduğu Azərbaycanlı Gənc İnqilabçılar Dərnəyini qurub.
• 1903-cü ilin 14 mayında "Şərqi-Rus" qəzetində əmisi oğlu və yaxın mücadilə dostu Məhəmməd Əli Rəsuloğlu ilə birlikdə "Hümmət və qeyrət vaxtıdır" məqaləsi çap edilir.
• 1903-cü ilin 18 mayında "Şərqi-Rus" qəzetində "Öz müxbirlərimizdən" başlığı ilə elmin vacibliyindən bəhs edən yazısı və sonda "Elm tərifində deyilibdir" adlı müxəmməsi (şeri) çap edilir.
• 1904-cü ilin iyununda İ.V.Stalin inqilabi iş aparmaq üçün Bakıya gəlir. Qeyd edək ki, Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasının Bakı Komitəsi müsəlman gəncləri arasında fəal iş aparan, onları maarifləndirən və milli dirçəliş fikirləri yayan 20 yaşlı Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni və onun başçılıq etdiyi "Azərbaycanlı Gənc İnqilabçılar" təşkilatını öz təsiri altına salmağa çalışırdı. İ.V.Stalinlə Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni ilk tanış edən isə əmisi oğlu M. Ə. Rəsuloğlu olmuşdu. Bakının Balaxanı bölgəsində fabrik işçilərinə məxsus bir otaqda keçirilən görüş sonradan onların yaxın dostluq münasibətlərinə çevrilir. Sonrakı dövrdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Stalinin Bakının Bayıl həbsxanasından qaçırılmasında önəmli rol oynayır.
• 1904-cü ilin oktyabr-noyabr aylarında Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasının nəzdində yaradılan "Hümmət" Sosial-Demokrat Təşkilatının yaradıcılarından biri olur. Qeyd edək ki, bu həm də Zaqafqaziyada yaradılan ilk müsəlman sosial-demokrat qrupuidi. "Hümmət"in baniləri arasında onda başqa N.Nərimanov, M. Əzizbəyov, M.H.Mövsümov, M.H.Hacınski, eyni zamanda sonradan Müsavatın yaradıcılarından olan A.Kazımzadə və K.Mikayılzadə var idi.
• 1904-cü ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin redaktorluğu ilə "Hümmət" qəzeti çap edilir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qeyd edirdi ki, "Hümmət" Qafqazda türk (Azərbaycan) mətbuatı arasında partiya orqanı olmaq üzrə ilk qəzet olub. 1904–1905-ci illərdə bu qəzetin 5–6 sayı çap edilir. 1917-ci ilin iyulun 3-də isə qəzet N.Nərimanovun redaktorluğu ilə yenidən Bakıda nəşrə başlayır.
• 1905-ci ildə "Hümmət" qəzetinin 3-cü sayında "Hümmətür-rical" (yəni, "Kişilərin hümməti dağları qoparar") adlı məqaləsi çap edilir. Və həmin yazıda birləşməyin, islama bağlılığın vacibliyini göstərir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə həmin məqalədə yazırdı: "Hərəmiz bir küncdə bir xüsusi cəmiyyət qayırıb (yaradıb) da müxtəlif yollar ilə getməkdənsə birləş-məli, öz fikir və fellərimizdən bir-birimizi halı etməliyiz".
• 1906-cı ilin 5 yanvarında "İrşad" qəzeti ilə əməkdaşlığa başlayır, orada "Kənddə müsibət" məqaləsini çap etdirir. Bu məqaləsində o, erməni-müsəlman qırğınından bəhs edir, insanların bir-birini öldürməyindən, malını, əmlakını qarət etməsindən yazıb sonda bu fikri söyləyir: "Ey vətəndaşlar! Bəsdir bu qədər həlakət! Bəsdir bu qədər qəflət!"
• 1906-cı ilin 16 fevralında "İrşad" qəzetində çap edilən "Qara pul"şerində ilk dəfə olaraq "Razi" təxəllüsünü işlədir.
• 1906-cı ilin 20 fevralında "İrşad" qəzetində ilk dəfə olaraq İran haqqında və buradakı proseslərdən yazır, "ədalətxana" məclisinə toxunur, məqaləsini bu sözlərlə bitirir: "Yaşasın İranda hürriyyət! Yaşasın İranda qanuni əsası!"
• 1906-cı ilin 3 martında "İrşad" qəzetində "Çin müsəlmanları" adlı məqaləsini çap etdirir. Tehranda nəşr edilən qəzetlərin birinə istinadən bir doktorun Çinə səyahətində buradakı çoxlu bölgələrdə müsəlmanların yaşadığını, onların adət-ənənəsindən bəhs etdiyini yazır.
• 1906-cı ilin 8 martında Bakıda "Nicat" mədəni-maarif cəmiyyəti təşkil edilir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cəmiyyətin əsas üzvlərindən biri olur. Bu cəmiyyətin üzvləri arasında Üzeyir Hacıbəyli, Hüseynqulu Sarabski, Sultan Məcid Qənizadə, Mehdi bəy Hacınski, Sidqi Ruhulla və digər tanınmı şəxsiyyətlər vardı. Cəmiyyətin başlıca məqsədi azərbaycanlıları savadlandırmaq və maarifləndirmək, yoxsul uşaqlarına kömək etmək, onları məktəblərə cəlb etmək, ehtiyacı olanlara isə maddi kömək göstərmək idi. Cəmiyyət Bakıda və bəzi Bakı kəndlərində kitabxana, qiraətxana açmışdı. Balaxanıda açılan məktəbdə isə tanınmış şair Məhəmməd Əmin Sabir dərs demişdi. 1908-ci ildə "Leyli və Məcnun" operası Bakıda məhz "Nicat" cəmiyyətinin fəallığı ilə göstərilmişdi. Cəmiyyət həftədə bir dəfə "Nicat" adlı qəzet buraxırdı. Qəzet İsa bəy Aşurbəyovun vəsaiti və redaktorluğu dərc olunurdu. Cəmiyyət benefislər keçirir, şəhər bağında arabir gəzintilər təşkil edir, toplanan vəsaiti xeyriyyə işlərinə sərf edirdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə təşkil olunan belə gəzintilərin birindən toplanan 200 rubl vəsaitlə İ.V.Stalini həbsxanadan qaçırmaq mümkün olmuşdu.
• 1906-cı ildə yaratdığı "Azərbaycanlı Gənc İnqilabçılar Dərnəyi" bu dövrdən başlayaraq "Müsəlman Demokratik Müsavat Cəmiyyəti" adı ilə gizli fəaliyyət göstərir. Bu təşkilatın bir xətti də İranda başlanan Məşrutə inqilabı və inqilabçıları ilə sıx əlaqə qurur.
• 1906-cı ilin 19 iyulunda Bakıda nəşr edilən "Dəvət-Qoç" qəzetində "Mərəzimizin çarəsi" adlı yazısı çap olunur. Bu yazısında erməni-müsəlman qırğınına mənfi münasibət bəsləyir. Mövcud bürokratik rejimi tənqid edərək yazır: "İki milləti bir-biri ilə vuruşdurub, nahaq qanlar içində inqilabı qərq etmək istədilər"
• 1906-cı ilin 16 dekabrında "Təkamül" qəzetinin ilk sayında "Şeytan işinin nəticəsi" adlı məqaləsi çap edilir. Bu yazısında o, baş verən qırğın nəticəsində həm müsəlmanların, həm də ermənilərin fəlakət və səfalətə düçar olduqlarını qeyd edir.
• 1906-cı ilin 20 iyulunda "Dəvət" qəzetində "Bəlayi-əzim" adlı məqaləsi çap edilir. Bu yazısında o, Rusiyanı əhatə edən bəlalardan, təcavüzlərdən, zülmlərdən bəhs edir, çar məmurlarını kəskin tənqid atəşinə tutur: "Bəsdir, bəsdir içdiyiniz insan qanları, bəsdir iki milləti bir-biri ilə çalışdırıb, sonra hər ikisini də badi-fənaya verdiniz!"
• 1907-ci ilin 3 fevralında "Təkamül" qəzetinin 7-ci sayında məişətdən bəhs edən "Nagəhan bəla" adlı məişət mövzulu səhnə əsəri çap edilir. Bu əsərdə o, elmin əhəmiyyətini xüsusi qeyd edir, fəhlə tətillərindən danışır.
• 1907-ci ilin sonlarında siyasi fəaliyyətinə görə təqib olunub.
• 1908-ci ildə İranda çalışıb (1908–1911), Səttar xan hərəkatında yaxından iştirak edib.
• 1910-cu ildə İran Demokrat Partiyasını yaradıb.
• 1911-ci ildə Rusiya səfirliyinin tələbi ilə İrandan qovulub.
• 1911–1913-cü illərdə İstanbul Türk Ocağında çalışıb və Əhməd bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Ziya Göyalp ilə birgə "Türk yurdu" dərgisində maraqlı məqalələrlə çıxış edib.
• 1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi ilə bağlı verilən ümumi əfvdən sonra Bakıya qayıdıb və siyasi fəaliyyətlə məşğul olub.
• 1917-ci ildə Müsavat Partiyasının sədri olub.
• 1918-ci ilin may ayının 28-də Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi elan olunandan sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının sədri seçilib. ADR-i (Azərbaycan Demokratik Respublikasını – Müsəlman Şərinqdə ilk demokratik dövlət) qurub.
• 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetini yaradıb və burada Osmanlı Ədəbiyyatı Tarixindən dərs deyib.
• 1920-ci il 27 aprel işğalından sonra həbs edilib, Moskvaya aparılıb, bir müddət orada yaşayıb, az sonra Müsavat Partiyasının tapşırığı ilə Leninqrada gedərək, oradan Finlandiya, daha sonra Türkiyə ərazisinə keçib.
• 1922-ci ildən başlayaraq mühacirət həyatı yaşayıb. Müxtəlif illərdə Türkiyədə, Polşada, Almaniyada, Rumıniyada Azərbaycanın istiqlalı uğrunda mübarizəsini davam etdirib.
• 1923-cü ildə İstanbula qayıdıb.
• 1937-ci ildə Sovet rejimi oğlu Rəsulu güllələyib, ailəsini Qazaxıstana sürgün edib.
• 1938-ci ildə Polşada (1938–1940);
• 1940-cı ildə Rumıniyada olub (1940–1943)
• 1947-ci ildə Ankaraya dönüb.
• 1952-ci ildə Ankarada "Azərbaycan" dərgisini yaradıb.
• 1955-ci il mart ayının 6-da Ankarada dünyasını dəyişib və Ankara Əsri qəbristanlığında dəfn edilib.

Yaratdığı və yaranmasında iştirak etdiyi təşkilatlar

• "Azərbaycanlı Gənc İnqilabçılar Dərnəyi" (sədr). Bakı, 1903-cü il.
• "Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyası – Hümmət" təşkilatı. Bakı, 1904-cü il.
• "Müsəlman Demokratik Müsavat Cəmiyyəti". Bakı, 1905–1906-cı illər.
• "Müsəlman Demokratik Partiyası – Müsavat". Bakı, 1911-ci il.
• "Nicat" Mədəni-Maarif Cəmiyyəti (sədr). 1916-cı il. Birinci rus inqilabı dövründə yaradılıb.
• "Gizli Müsavat" təşkilatı. Bakı, 1920-ci il.
• "Azərbaycan Milli Mərkəzi" (sədr). İstanbul, 1924-cü il.
• "Müsavat" Partiyası Xarici Əlaqələr Bürosu. (Sədr).İstanbul, 1923-cü il.
• "Prometey" təşkilatı. Varşava. 1928-ci il.
• "Qafqaz İstiqlal Komitəsi". Paris, 1926-cı il.
• "Azərbaycan Milli Nəşriyyatı". İstanbul, 1923-cü il.
• "Milli Azərbaycan Komitəsi" (sədr). Berlin, 1942-ci il.
• "Azərbaycan Milli Komissiyası" (sədr). Berlin, 1942-ci il.
• "Azərbaycan Demokrat Birliyi" (sədr). Münhen, 1946-cı il.
• "Azərbaycan-Türkiyə Cəmiyyəti" (sədr). 1947-ci il.
• "Azərbaycan Kültür Dərnəyi" (Fəxri Başqan). Ankara, 1949-cu il.

Əsərləri

• 1910 — "E'tidaliyyun" Partisinin Tenkiti, Tehran.  (fars.)
• 1911 — Seadeti-Beşer, Ardebil.  (fars.)
• 1912 — Acı bir həyat, Bakı.
• 1917 — Şekli-İdare Hakkında İki Bakış (Ahmetbey Salikov'la birlikte), Moskva.
• 1917 — Bizə hansı hökumət yararlıdır. Bakı.
• 1923 — Azərbaycan Cumhuriyeti Keyfiyet-i Teşekkülü ve İndiki Veziyyeti, İstanbul.
• 1925 — Esrimizin Siyavuşu, İstanbul.
• 1925 — İstiqlal Mefkuresi ve Gençlik.
• 1928 — Kafkasya Türkleri, İstanbul.
• 1927 — Azərbaycan Misak-ı Millisi.
• 1928 — Milliyetçilik ve Bolşevizm.
• 1930 — Kafkaz Problemi İle Elakedar Olarak Panturanizm, Paris.  (rus.)
• 1933 — Azerbaycan Cumhuriyeti Hakkında, Berlin.  (alm.)
• 1938 — Azerbaycan Problemi, Berlin.  (alm.)
• 1939 — Azerbaycan'ın Hürriyyet Savaşı, Varşava.  (pol.)
• 1949 — Azerbaycan'ın Kültür Gelenekleri, Ankara.
• 1950 — Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı, Ankara.
• 1951 — Çağdaş Azerbaycan Tarihi, Ankara.
• 1951 — Azərbaycan şairi Nizami, Ankara.
• 1954 — Bir türk milliyyətçisinin Stalinlə ixtilal xatirələri, Ankara.
• 1990 — Azərbaycan Cümhuriyyəti Tarixi. Bakı.
• 1993 — İran Türkleri, İstanbul.
• 1994 — Bolşeviklərin şərq siyasəti. Bakı.
• 2009 — Milli Birlik. Bakı.

Mədəniyyətdə

 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycanın 1993–2006-cı illərdə dövriyyədə olmuş 1000 Manatlıq əskinazı üzərində

Abidələr

• 1992-ci ildə Rəsulzadəyə Tərtər rayon icra başçısı Sərdar Həmidovun sərəncamı ilə abidə qoyulub.
• 1993-cü ildə Rəsulzadəyə Zaqatalada heykəl qoyulub və heykəlin "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə" yazılan hissəsində – doğum və ölüm tarixi ilə bağlı olan hissədə sınıq var.
• 1999-cu ildə Rəsulzadənin BDU-dakı büstü götürülüb.
• 2000-ci ildə BDU-dan Rəsulzadənin adı silinib.
• 2000-ci ildə Ağcabədidə büstü götürülüb.
• 2007-ci il Ağsudan heykəli götürülüb.
• 2007-ci ildə Kukla teatrı önündə abidə ucaldılacağı barədə məlumat olan lövhə götürülərək, əvəzində fəvvarə quraşdırılıb.
• 2011-ci Qobustandakı heykəli götürülüb arxivə verilib.
• 2012-ci il Sabirabaddan büstü götürülüb.
• 2012-ci il Tərtərdən büstünü götürüb, yerində YAP binası tikilib.
• 2013-cü ildə Bakıda 28 may metrostansiyasının təmiri zamanı qarelyefinin üzərindən mərmər kafel vurularaq üzəri örtülüb.
• 2013-cü il Gəncədəki abidəsi hasarlanıb.
• 2015-ci ildə "Bakmil" metrosu stansiyasının yanında depo ərazisində büstü sökülüb.

Hal-hazırda

• Novxanıda Rəsulzadənin doğulduğu ev uşaq bağçasıdır. 15 yanvar 2019-cu ildə bu uşaq bağçasının üzərindəki barelyefi oğurlansa da, 2 gün sonra oğrular tutulub və barelyef parçalanmış vəziyyətə ələ keçirilib. Daha sonra parçalanmış barelyefin əvəzinə yenisi qoyularkən Rəsulzadənin əvvəlcə bəzi titullarının və adının səhv yazılması, narazılıqlardan sonra isə titulsuz barelyefin qoyulması mübahisələrə səbəb olub.
• Bakıda Rəsulzadəyə məxsus mənzil BP-nin təlim mərkəzinə verilib.
• Rəsulzadənin nəvəsinin Novxanıdakı bağ evi özəl mülkiyyətdir.
• BDU-nun həyətində üzərində "Burada Azərbaycan xalqının böyük mütəfəkkiri, Azərbaycan Demokratik Respublikasının banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin büstü qoyulacaqdır" yazılmış məlumat lövhəsi var.
• Novxanıda heykəli var.
• Türkiyənin paytaxtı Ankara şəhərində adına məktəb var.

Musiqidə

Kinematoqrafiyada

Sənədli filmlər

• Əmin olmağın yolu — ANS TV — izlə
• Mehmet Emin Resulzade (Türk Dünyasından İzler) — TRT — 1 tam izlə; izlə 2016-03-04 at the Wayback Machine  (türk.)
• Mehmet Emin Resulzade (Türk Dünyasından İzler) — 2 izlə 2016-03-04 at the Wayback Machine  (türk.)
• Ölümünün 60. Yılında Mehmet Emin Resulzade — Türkistan Gündemi — TRT Avaz izlə
• Mehmet Emin Resulzade — Adriyatik'ten Çin'e Tarih Yazanlar — TRT Avaz izlə
• Zamanın sorağında — Mədəniyyət TV izlə
• Bədirlənmiş mAY — ANS TV izlə
• İstiqlal tariximizdən — İctimai TV izlə
• Alın yazısı — ANS TV — izlə: [1] [2]
• Nuru Paşa — ANS TV — izlə
• Aprel səhəri — ANS TV — izlə
• Şəxsiyyət vəsiqəsi: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (24.05.2015) — ANS TV — izlə
• Əzablı yollar (film, 1995) — izlə  (türk.)

Teatr əsəri

Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə həsr edilən ilk teatr əsərii belə adlanır: Azərbaycan,Azərbaycan,Azərbaycan!. İki hissəli tarixi dram əsəridir. Pyesin müəllifi şair Teyyub Qurban, quruluşçu rejissoru isə Sadıq İbrahimovdur. Bu əsər ilk dəfə olaraq 1994-cü ili dekabr ayının 18-də Şəhriyar adına Bakı Mədəniyyət Mərkəzində, Azərbaycan Miniatür Teatrında tamaşaya qoyulub.^{[Mənbə göstərin]}

Ədəbiyyatda

 

Haqqında yazılan kitablar

Azərbaycan:

• Nəsiman Yaqublu.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.Bakı,1991.
• Vaqif Sultanlı.Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ədəbi dünyası, Bakı, BDU nəşri,1993.
• Elçin.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.Bakı,1994
• Vaqif Sultanlı.Ağır yolun yolçusu.Bakı, Azərnəşr, 1996
• Nəsiman Yaqublu.Azərbaycan Milli İstiqlal mübarizəsi və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.Bakı.2001
• Şamil Qurbanov.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.Bakı,2001
• Axund Hacı Soltan Əlizadə.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və İslam.Bakı,2003
• Müstəqil Ağayev.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.Bakı,2006
• Nəsiman Yaqublu.Azərbaycan-Polşa əlaqələrində Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rolu.Bakı,2007
• Faiq Ələkbərov.Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü.Bakı,2007-ci il.
• Aydın Balayev.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.Bakı,2011.
• Vaqif Sultanlı.İstiqlal sevgisi.Bakı,Elm və təhsil, 2014.

Rusiya,Moskva
Rus dilində:

• Aydın Balayev. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (1884–1955). Moskva, 2009.
• Ramiz Abutalıbov. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Qafqaz Konfederasiyası. Moskva, 2011.

Türkiyə:

• Feyzi Aküzüm. M.Emin Rəsulzadəyə görə çeşidli cəbhələriylə Azərbaycan istiqlal mücadiləsi. Ankara, 1977
• Səbahəddin Şimşir. Mehmet Emin Resulzadenin Türkiyedeki hayatı, fealiyetleri və düşünceleri. Ankara, 1995.
• Səbahəddin Şimşir. Mehmet Emin Resulzade (həyat və şəxsiyyəti). İstanbul, 2012.

Filateliyada

• Azərbaycan markalarında
•  

  110 illiyinə həsr olunmuş Azərbaycan poçt markası, 1994-cü il

•  

  2007-ci ildə buraxılmış Azərbaycan poçt markası

•  

  130 illiyinə həsr olunmuş Azərbaycan poçt markası, 2014-cü il

Mənbə

• Nəsiman, Yaqublu (2013). (PDF). Kitab Klubu MMC. səh. 504 səh. ISBN 978-9952-8202-2-5. 2015-04-10 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-17.
• "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və ictimai-siyasi ideallar". Xəzər Universiteti Nəşriyyatı, Bakı, 2005. ISBN 9952-20-028-5.
• Şamil Qurbanov. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Bakı, 2001.
• Tadeuş Svyataçovski. Rusiya və Azərbaycan. Sərhədyanı bölgə keçid dövründə.Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı, Bakı, 2000. ISBN 5-7843-0015-6
• Janet Afary. The Iranian Constitutional Revolution, 1906–1911. Columbia University Press, 1996.
• "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – 1884–1955" Aydın Balayev. Moskva, 2009. [3]

Həmçinin bax

 

   

Vikianbarda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə əlaqəli mediafayllar var.

 

   

Vikimənbədə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə əlaqəli məlumatlar var.

 

   

Vikisitatda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə əlaqəli məlumatlar var.

• Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin heykəli (Novxanı)
• Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensiklopediyası
• Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Fondu
• Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qəsəbəsi
• Rəsulzadə bələdiyyəsi

İstinadlar

1. . 12 December 2015. 26 February 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 December 2015.
2. "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamına əsasən Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyi münasibəti ilə hazırlanmış metodik vəsait" (PDF). 12 December 2015. 11 December 2015 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 12 December 2015.
3. "MƏHƏMMƏD ƏMIN RƏSULZADƏ". 12 December 2015. 20 December 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 12 December 2015.
4. H. Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 328–332.
5. "M. Ə. Rəsulzadənin həyat yoldaşının ölümü". 2018-08-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-07.
6. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensklopediyası. səh. 42.
7. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensklopediyası. səh. 43.
8. Bakinskiy Raboçiy qəzeti N60, 18 mart, 1923-cü il
9. "Sühən" jurnalı, Tehran, 1955-ci il, №4
10. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Müsavat Partiyasının quruluşu, "Azərbaycan", Ankara, №15 (167), 1966-cı il, səh. 12–18
11. "Açıq söz qəzeti", №431, 1917-ci il
12. "Açıq söz" qəzeti, №501, 18 iyun, 1917-ci il
13. "Azərbaycan" qəzeti, №41, 1918-ci il
14. "Azərbaycan" (rusca) qəzeti, No59, 13 dekabr 1918-ci il
15. Bakı Dövlət Universitetinin xəbərləri, №2, 1922-ci il
16. "Açıq söz" qəzeti №549, 24 avqust 1917-ci il
17. Dünya qəzeti, 23 may 1954-cü il
18. "Azərbaycan" jurnalı, Ankara, №3, 1955-ci il
19. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensklopediyası. səh. 272.
20. Şərqi-Rus qəzeti. Bakı, 1903-cü il. №20
21. "ƏSRİMİZİN SİYAVUŞU" (PDF). 2018-11-23 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-10-17.
22. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensklopediyası. səh. 194.
23. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə."Qafqasya" jurnalı, Münhen, №1,avqust 1951-ci il.
24. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə."Qafqasya" jurnalı, Münhen,1952-ci il.
25. "M.Ə.Rəsulzadə ensklopediyası" səh.:358.
26. "Sühən" jurnalı, tehran, No4, 1955-ci il
27. Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 24 dekabr 1992-ci il tarixli, 254 nömrəli Sərəncamı^{[ölü keçid]}
28. Ustada sevgimizi onun irsini dərindən öyrənməklə nümayiş etdirək 2020-08-12 at the Wayback Machine şəkli
29. Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 29 dekabr 1993-cü il tarixli, 79 nömrəli Fərmanı^{[ölü keçid]}
30. Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimi M.Ə.Rəsulzadənin anadan оlmasının 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 1993-cü il tarixli, 79 nömrəli Fərmanı 2020-01-16 at the Wayback Machine — anl.az saytı
31. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. president.az 2013-11-25 at the Wayback Machine  (azərb.)
32. "M.Ə.Rəsulzadənin pedaqoji ideyaları". Yusif Talıbov, Fərahim Sadıqov, Sərdar Quliyev. Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Ünsiyyət, 2000. — səh. 378.
33. "Tərtərdəki Rəsulzadə büstü buradan götürülüb- Fotolar" (azərb.). etatist.com. 2013-06-19. 2018-05-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
34. "Rəsulzadənin Azərbaycanda neçə büstü və heykəli var?" (azərb.). azadliq.org. 2010-05-28. 2016-11-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-01.
35. Sevda İsmayıllı (2018-05-28). "İstiqlalın 1-ci və 100-cü ili (28-ci yazı)" ( (azərb.)). azadliq.org. 2019-01-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-16.
36. Həbib Müntəzir (2013-10-23). "Hakimiyyətin Rəsulzadə sevgisi" ( (azərb.)). meydan.tv. 2020-04-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-16.
37. "'Əvvəl BDU Rəsulzadənin adını daşıyırdı' - Abel Məhərrəmov" (azərb.). azxeber.com. 2013-12-04. 2018-06-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-01.
38. E. Nihad (2017-10-18). "Rəsulzadənin adı yenidən BDU-ya qaytarıla bilər" ( (azərb.)). modern.az. 2020-04-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-16.
39. Kəbiran Dilavərli (2010-05-28). "Rəsulzadənin Azərbaycanda neçə büstü və heykəli var?" (azərb.). azadliq.org. 2012-06-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-01.
40. "ANS Rəsulzadənin heykəlinin eksklüziv görüntülərini əldə edib (VİDEO)" (azərb.). anspress.com. 2014-02-18. 2014-02-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-01.
41. "İllərdir ucaldılmasını gözləyən heykəl" (azərb.). azadliq.org. 2009-05-28. 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-01.; dinlə;
42. Gültəkin (2012-09-01). "Müxalifət Sabirabad rəhbərliyinə müraciət etdi" (azərb.). azadliq.info. 2018-06-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-01.
43. "Sabirabad RİH-dən Rəsulzadənin büstü ilə bağlı açıqlama" ( (azərb.)). lent.az. 2012-09-03. 2020-04-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-16.
44. "RƏSULZADƏNİN BÜSTÜNÜN GÖTÜRÜLMƏSİ SABİRABADI QARIŞDIRDI" ( (azərb.)). musavat.com. 2012-09-05. 2013-08-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-16.
45. Etibar Seyidağa (2013-06-19). "Tərtərdə Rəsulzadənin büstünün yerində YAP-a qərargah tikilir" ( (azərb.)). musavat.com. 2013-07-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-16.
46. "Tərtərdəki Rəsulzadə büstü buradan götürülüb- Fotolar" ( (azərb.)). etatist.com. 2013-06-19. 2020-04-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-16.
47. Ramin Deko (2013-10-22). ""28 may"a Rəsulzadə qadağası" ( (azərb.)). azadliq.info. 2019-05-05 tarixində (#archive_missing_url). (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
48. "Hakimiyyətin Rəsulzadəyə qarşı sayğısızlığına daha bir sübut" ( (azərb.)). azadliq.info. 2014-01-31. 2019-05-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-16.
49. "İlham Əliyevə müraciət edildi" ( (azərb.)). qafqazinfo.az. 2015-04-14. 2015-04-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-16.
50. "M.Ə.Rəsulzadənin evi bağçaya çevrilib – FOTOLAR" ( (azərb.)). minval.info. 2018-01-31. 2018-02-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-16.
51. "Rəsulzadənin barelyefini oğurlayan şəxslər tutulub — YENİLƏNİB". 2020-12-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-23.
52. "Bələdiyyə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin barelyefi ilə bağlı iradlara münasibət bildirib". 2021-08-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-23.
53. Çingiz Səfərli (2018-01-12). "Deputat: "BDU-nun həyətində Rəsulzadənin büstünü görməyəcəyik" (FOTO)" (azərb.). qaynarinfo.az. 2018-01-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-01.
54. "BDU-ya Heydər Əliyevin adı veriləcək" ( (azərb.)). islamtimes.org. 2011-05-28. 2020-04-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-16.
55. Nicat İsmayılov (2019-03-06). ""Bu Rəsulzadəyə hörmətsizlikdir" - Rəsulzadənin nəvəsilə MÜSAHİBƏ" ( (azərb.)). ednews.net. 2019-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-16.
56. "ANKARA / ÇANKAYA - Mehmet Emin Resulzade Anadolu Lisesi" ( (türk.)). mehmeteminresulzadeal.meb.k12.tr. 2018-06-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-01.
57. ""Eşitmişik, səfirlik Rəsulzadənin adına görə bizimlə əlaqə qurmur"" (azərb.). azadliq.org. 2016-05-24. 2016-08-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
58. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensklopediyası. səh. 363-364.

Xarici keçidlər

• Zaur Rəsulzadə (2018-05-28). "Vahid Mustafayev Məmmədəmin Rəsulzadənin unikal çıxışlarını tapıb və yayımlayıb" (azərb.). virtualaz.org. 2018-05-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
• "Milli Şura Rəsulzadənin işığına toplaşdı FOTO/VİDEO" (azərb.). azadliq.info. 2014-01-28. 2016-04-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
• Nəsiman Yaqublu (2014-01-28). "M. Ə. Rəsulzadənin İrandakı fəaliyyəti" (azərb.). musavat.com. 2014-03-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
• Nəsiman Yaqublu (2014-01-29). "Nəsiman Yaqublu Rəsulzadənin Türkiyədəki fəaliyyətindən yazır" (azərb.). musavat.com. 2018-05-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
• Ömər Özcan (2014-12-25). "Azadlıq mücadiləsinin və mücahidlərinin haqqını verən kitab" (azərb.). 525.az. 2018-05-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
• "Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin vəfatından 60 il keçir (Fotolar)" (azərb.). azadliq.org. 2015-03-06. 2018-05-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
• Sevda İsmayıllı (2015-11-09). "Rəsulzadənin nadir fotosu" (azərb.). azadliq.org. 2016-11-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
• "Rəsulzadənin unudulan nəvəsi unudulmaz babasından danışır" (azərb.). azadliq.org. 2016-01-31. 2018-05-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-30. Dinlə;
• "Rəsulzadənin 3 dildə «Biblioqrafiya»sı nəşr edildi" (azərb.). azadliq.org. 2015-05-26. 2018-05-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
• Sərvər Şirin (2015-11-19). "Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Novxanıdakı ata yurdundan reportaj" (azərb.). teleqraf.com. 2015-11-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
• Ədalət Tahirzadə (2014-02-01). "Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin soyağacı haqqında" (azərb.). 525.az. 2017-08-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-06.
• Cəmil Həsənli (2012-03-20). "Cəmil Həsənli: "Rəsulzadə və Azərbaycan Cümhuriyyəti"" (azərb.). YouTube/Azad Fikir Universiteti. İstifadə tarixi: 2018-05-30.
• Azadlıq Radiosu (2014-01-30). "Rəsulzadə kimdir? Tarixçilərin gözü ilə" (azərb.). YouTube. İstifadə tarixi: 2018-05-30.
• Azadliq Radiosu (2013-11-26). "Hökumətin Rəsulzadə hekayəsi" (azərb.). YouTube. İstifadə tarixi: 2018-05-30.
• Mübariz Mənsimov yeni gəmisinə Rəsulzadənin adını verdi — FOTO 2019-02-06 at the Wayback Machine