fbpx
Wikipedia

Krım xanlığı

Avqust 03, 2021

Krım Xanlığı və ya Krım Yurdu (Krım Tatarcası: Qırım xanlığı; Rusca: Крымское ханство; Ukrayna dili: Кримське ханство) - 1441-1783-cü illər arasında Krımda hökm sürmüş Krım-Tatar dövləti idi. Qızıl Ordanın yerini alan dörd xanlıqdan ən uzun müddət hökm sürən xanlıqdır. 1475-ci ildən 1774-ci ildə bağlanan Kiçik Qaynarca sazişinə qədər Osmanlı İmperiyasına bağlı qaldı.

قريم يورتى‎
Qırım Yurtu
Krım Xanlığı
1441–1783
Bayrağı
1600 tarixində Krım Xanlığı,Osmanlı Dövləti və qonşuları
PaytaxtıBağçasaray
Rəsmi dilləri

Krım türkcəsi
Osmanlı türkcəsi

Çığatay Türkçəsi
İdarəetmə formasıMonarxiya
Xan 
• 1441-1456
I Hacı Gəray
• 1782-1783
Şahin Gəray
Tarixi 
• Yaranması
1441
• Süqutu
1783
Ərazisi
• Ümumi
100 000 km²
Sələfi		 Xələfi

Tarixi

XIII və XIV əsrlərdə Rusiyanın içərilərinə və Qıpçaq Çölünə irəliləyən Tatar qəbilələri, köçəri həyatlarını tərk edərək Krıma yerləşirdi. Qızıl Ordanın süqutundan sonra bu bölgədə başlayan hakimiyyət qurma yarışı Çingiz Xanın oğullarından Cuçinin kiçik oğlu Toka Teymur soyundan gələn və tatarları idarə edən Hacı Gəray tərəfindən qazanıldı.

Litvada XV əsrin əvvəllərində doğulmuşdu. Böyüdükdən sonra "Şirin" qəbiləsinin köməyiylə Krımda hakimiyyət qurdu. 1441 tarixində öz adına pul kəsdirdi. Xanlığın quruluş tarixi buna görə 1441 qəbul edilir.

Osmanlı himayəsi

Hacı Gərayın övladları uzun müddət taxta çıxmaq üçün bir-biri ilə vuruşduqda Osmanlı imperiyası mübarizənin daha da uzanmaması və Krım taxtında Osmanlıya sadiq birinin oturması üçün Hacı Gərayın oğlanlarından biri olan Məngli Gəraya qardaşlarına qarşı döyüşdə kömək etdi və Krım xanı olaraq "iki qitənin və iki dənizin xanı" titulunu qazanmasına şərait yaratdı. Daha sonra Fateh Sultan Mehmedin əmri ilə yarımadaya gedən Gedik Əhməd Paşa Balaklava, Sudak və Kefeni (Feodosiya) Osmanlı İmperiyasının ərazisinə əlavə etdi və Krım xanlığını öz himayəsinə götürdü. Bunundan əlavə Osmanlı sultanı Krım xanlığı üzərində xanı seçmək və boğazları tutmaq hüququna sahib idi, lakin yenə də Krım xanının daxili idarəetmə hüququna toxunmadı və idarəetmənin Çingiz xanın nəslindən gələnlərdə qalmasına icazə verdi.

Osmanlı sultanları çox vaxt Krım xanlığını özündən asılı dövlət kimi deyil öz müttəfiqi olaraq görürdü. Krım xanlarının xarici işlər barədə qərar vermək hüququ var idi. Həmçinin xan öz adına pul kəsdirə və xütbə oxutdura bilərdi. Bu iki amil müstəqilliyin önəmli simvolu idi. Krım xanlığı Osmanlı imperiyasına vergi ödəmədi. Bunun əvəzinə müharibələrdə Osmanlı tatarlarının istedadlı süvarilərindən istifadə etdi. Lakin 1524-cü ildə Məngli Gərayın oğlu Menli Gərayın dövründə böhran olduğundan Gəraylar sülaləsinin Osmanlılarla əlaqələri pozuldu və sonrakı xanlar tamamilə Sultan tərəfindən təyin olunmağa başladı.

İlk illəri

Hacı Gəray öldü və oğulları Məngli ilə Nurdövlət arasında taxt-tac uğrunda döyüşü baş verdi. 1475-ci ildə bölgəni ələ keçirən Gədik Əhməd Paşa ilə Osmanlılar vəziyyəti nəzarət altına aldı və Məngli Gəray xan elan edildi.

Krım qoşunları ilk dəfə Osmanlı ilə birlikdə Sultan II. Bəyazidin, 1484-cü ildəki Akkerman yürüşündə iştirak ediblər. 1502-ci ildə isə Məngli Gəray Saraya hücum etdi və Qızıl Orda Xanlığına son böyük zərbəni vurdu. Bundan sonra Krım Xanlığı Qızıl Orda torpaqlarında hakimiyyət qurmağa başladı, Qazan və Həştərxan xanlıqları da ələ keçirildi. Bu isə Moskva Knyazlığı ilə rəqabətə səbəb oldu.

1521-ci ildə Mehmed Gəray, rusları məğlub edərək Moskvanı fəth edib onları vergiyə bağladı. Ruslar I Pyotr dövrünə qədər vergi ödədilər.

Qızıl Ordaya qarşı qələbə

1502-ci ildə Krım xanı I Məngli Gəray Qızıl Orda dövlətinə yürüş təşkil etdi və Krım yarımadasında bu dövlətin arzularına son qoydu. Xan əvvəlcə "Qırx Yer" yaxınlığındakı Salacığı paytaxt elan etdi. Daha sonra 1532-ci ildə I Sahib Gəray tərəfindən bura yaxın olan Bağçasaray paytaxt seçildi.

Qızıl Çağı

 
Or bərzəxində böyük uğurlar qazanan məşhur Krım-tatar komandiri Toğay bəy

1551-ci ildə taxta çıxan I Dövlət Gəray 1571-ci ildə müvəffəqiyyətli bir yürüşlə Moskvanı mühasirəyə aldı. Çərkəzlər, noqaylar və qıpçaqlardan ibarət olan böyük ordusuyla rusları məğlub etdi və Moskvanı yandırdı (Moskva Yanğını). Bu yürüşdən sonra Dövlət Gəray, növbəti il üçün bütün Rusiyanı əhatə edən böyük miqyaslı fəth planı hazırladı, amma 1572-ci ildə Moskvanın 60 km cənubunda, Molodidə baş vermiş böyük məğlubiyyət səbəbilə plan ləğv oldu (Molodi müharibəsi).

Bu dövrdə həmçinin Moskvaya qarşı döyüşmək və sərhəd bölgələrdə yaşamaq üçün bir çox türk boyu xanlıq torpaqlarına yerləşdirildi. Xüsusilə 16-cı əsrdə Tatar orduları bugünkü Belarusiya, Polşa və Moldova torpaqlarına bir çox yürüş təşkil etdi. Cənubda isə Don-Volqa planına dəstək olundu.

Dövlət Gərayın 1577-ci ildə ölümündən sonra, Krımda taxt-tac mübarizəsi başladı. 1588-ci ildə taxtı "Bora" ləqəbli II Qazi Gəray ələ keçirdi. Qazi Gəray Xan 1591-ci ildə Moskvaya hücum etdi, böyük uğurlar qazandı və ruslar bir daha vergi ödəməyə məcbur edildi. Ruslar ancaq bu tarixdən sonra cənub sərhədlərində müdafiə tədbirləri görməyə başladı.

II. Qazi Gəray, Osmanlı-Avstriya döyüşlərində böyük uğurlar qazandı, Macarıstan yürüşlərinə qatıldı, amma 1607-ci ildə vəbadan öldü. XVII əsrin ortalarına gəldikdə həm Rus orduları, həm də üsyankar birliklərlə hücumlar edən kazaklarla mübarizə aparıldı.

Ruslarla edilən 1676-1681ci illər müharibəsi sonunda Osmanlı Dövləti ruslarla görüşmə səlahiyyətini Krım Xanlığına verdi. Krım Xanı Murad Gəray da ruslarla 20 illik sülh imzaladı.

Çöküş

 
Polşalılara qarşı döyüşən tatarlar

XVII əsrin sonlarına yaxın Moskva çarlığı artıq güclü dövlət olan Rusiya imperiyası halına gəlmişdi. Tatarlar üçün artıq Moskvaya hücum etmək və ya vergiyə bağlamaq çox çətin idi. Moskva xaricində isə Polşa Krallığı olduqca güclənmiş, Rusiyanın hər yerinə yayılan kazaklar isə davamlı yürüçlər edəcək qədər güclənmişdilər.

II Vyana döyüşündə də Murad Gəray və Krım Ordusu Osmanlılara köməyə gəlmişdir, amma bəzi qaynaqlar bu mühasirədə Murad Gərayın Viyananı azad etməyə gələ polşalıların bilərək qarşılarını kəsmədiyi qeyd edir. Vyana uğursuzluğundan sonra Murad Gəray azad edildi və II Hacı Gəray taxta çıxdı. II Hacı Gərayın çox qısa sürən xanlığından sonra, 1684-cü ildə taxta çıxan və nüfuzlu və uğurlu hökmdar olan I Səlim Gəray, Müqəddəs İttifaq qüvvələrinin Osmanlı imperiyasına qarşı olduğu döyüşlərdə əhəmiyyətli rol oynadı. Rusların Krım yürüşlərini, polyakların 1687-1688-cı illər yürüşlərini dəf etdi, dörd dəfə çıxdığı Krım taxtında böyük uğurlar əldə etdi.

Səlim Gərayın müvəffəqiyyətlərinə baxmayaraq Osmanlı dövləti bu döyüşlərdə məğlub oldu və Karlovitsa müqaviləsini imzaladı. Sonrakı dövrlərdə Osmanlıların Avropa qarşısında geriləməsi və Rus çarlığının yüksəlişi Krıma olduqca təsir etdi. 1735-1739-ci illərdə Osmanlı-Rus müharibəsində, ruslar Bağçasaraya qədər irəliləyib bölgəni qarət etdilər.

1768-1774-ci illlərdəki Osmanlı-Rus müharibəsində Bessarabiya (1770), Krım yarımadası (1771), ruslar tərəfindən işğal edildi. Bu hücumlara Krım Gəray müqavimət göstərməyə çalışdı. Döyüşü sona çatdıran 21 iyul 1774-cü il tarixli Kiçik Qaynarca müqaviləsi ilə Krım, Osmanlı himayəsindən çıxdı və tam müstəqil oldu. Yalnız dini işlər üçün Osmanlı xəlifəsinin səlahiyyəti tanındı.

1777-ci ildə Rus tərəfdarı olaraq bilinən Şahin Gəray taxta çıxdı, Osmanlı tərəfdarı olan II Bahadır Gəray xanlıq mübarizəsində Şahin Gərayı məğlub edə bilmədi. Bu dövrdə ruslar bölgəyə çoxlu slavyan qaçqın yerləşdirdilər. 1779-cu ildə imzalanan Aynalıqovaq andlaşması ilə, Krım xanlarının sərbəst seçilməsi, Rus əsgərlərinin Krımdan çəkilməsi, Osmanlı Dövlətinin Şahin Gərayı tanıması maddələrini qəbul edilsə də ruslar müqaviləyə riayət etmədi. 1783-cü ildə II Yekaterinanın əmriylə Krım işğal edildi. Artan Rus təsirinə qarşı xalq qiyam qaldırdı və Bahadır Gəray taxta çıxarıldı, Şahin Gəray isə ruslara sığındı. 1785-ci ildə Şahin Gəray Rus Ordusu ilə birlikdə Krıma geri qayıtdı. Daha sonra ruslardan istədiyini tapa bilməyib İstanbula sığınsa da əvvəlki hərəkətlərinin əvəzi olaraq Rodosa sürgün edilib orada edam edildi.

Osmanlı dövləti Krıma girən ruslara qarşı yeni bir döyüşə başladı, lakin müvəffəqiyyət qazana bilmədi və 1792-ci ildə Yassı müqaviləsi ilə Krımın Rusiyaya birləşməsini qəbul etdi.

Genuyalılarla Krım yarmadası mübarizəsi

Krım yarmasanında olan tatar qəbilələri həyat tərzlərinə uyğun olaraq yarımadanın çöl hissələrində məskunlaşmıdılar. Xanlığın mərkəzi isə “Köhə Krım” Solhat idi. Yarımadanın sahilyanı ərazilrində isə genuyalıların koloniyası yerləşirdi. Genuyalılar burada XIII əsrdən etibarən məskunlaşmışdılar. Yarımadanın ən böyük şəhəri genuyalıların mərkəzi olan Kefedən (Feodosiya) başqa Kerç, Taman, Azov qərbə doğru isə Sudak, Balıkoğa kimi şəhərlərdəki ticarət şəbəkəsini genuyalılar idarə edirdi.

Sudak, Mankub və Balıkoğa əhalisinin əksəriyyətini pravoslav yunanlar təşkil edirdi. Yunanlar genuyalıların artan siyasi gücündən narahat idi. I Hacı Gəray genuyalılarla mübarizə apararaq Balıkoğanı ələ keçirməyi düşünürdü. I Hacı Gəray Mankubla eyni etnik quruluşa sahib olan və genuyalıların hakimiyyətində olan Balıkoğanın Mankuba bağlanmasına razı olmasının səbəbi sahilyanı ərazilərdə genuyalıların nüfuzunu sarsıtmaq və onlara qarşı ittifaq qurmaq arzusu idi. I Hacı Gəray bu mərhələdən sonra sahilyanı ərazilərə nəzarət etmək idi.

1433-cü ilin payızında Aleksey qala əhalisinin də dəstəyi ilə Balıkoğanı ələ keçirdi. Bu hadisədən sonra 1434-cü ilin yayında genuyalılar Balıkoğanı geri qaytarmaq üçün hazırlıqlara başladılar. 8 iyun 1434-cü ildə donanmanında dəstəyi ilə genuyalılar qalanı mühasirəyə aldı və işğal etdi. Genuyalılar qalada böyük bir qırğın edildikdən sonra 9 iyunda İnkirman (Kalamit) qalasına yola düşdülər. Genuyalılar trəfindən qurudan qala mühasirəyə alınan zaman qala əhalisinin əksəriyyəti qaçmışdı. İnkirmanı talan etdikdən sonra yandıran genuyalılar Balıkoğanıdan keçərək geri Kafeyə qayıtdılar. Genuyalılar 14 iyun 1434-cü ildə Solhatı məhv etmək qərarına gəldilər. Bu məqsədlə hərəktə keçən genuyalılar yolları üzərindəki qəsəbə və kəndləri qarət etdilər. Genuyalılar ani hücumla məğlub etmək istəyən Hacı Gəray tərəfindən izlənilirdi.

Genuyalılar Solhata çatmağa 5 km qalmış I Hacı Gərayın ani hücumuna məruz qaldılar. Hacı Gəray məşhur saxta pusqu və Turan taktikasından istifadə edərək genuyalıları məlub etdi. Döyüşdə 8000 genuyalı və 5000 krımlı iştirak etmişdi.

Krım qüvvələri 27 iyun 1434-cü ildə Balıkoğanı mühasirəyə aldı. Əsas qoşunları məhv edilmiş genuyalılar razılaşma yolunu sınadı.Qalanı almağın çtinliyini anlayan I Hacı Gəray danışıqlara razı oldu. 13 iyula qədər davam edən danışıqlar nəticəsində detalları tam olaraq məlum olmayan müqavilə balandı. Müqaviləyə görə genuyalılar yarımadada xanlığın hakimiyyətini qəbul etdi və sülh şəraitində yaşamağa razı oldu. Həqiqətən də bu tarixlərdən 1454-cü ilə qədər Krım xanlığı ilə genuylılar arasında böyük döyüş olmadı. Bu müqavilə ilə Krım xanlığı Kafe də bütün yarımadanın hakimiyyətini əlinə aldı. Genuyalılar isə sahilyanı ərazilərdə ticarət etmək hüquqlarını saxladılar.

I Hacı Gərayın 1453-cü ildə Fateh Sultan Mehmedə göndərdiyi məktubda özünü Qırx yer və Krımın, Kefe, Kerç,Taman, Kopa və Qıpçağın hakimi kimi göstərmişdir. Bu məktub I Hacı Gərayın hökmranlığı iddiasının Krım yarımadası ilə deyil, Qızıl Orda dövlətinin bütün ərazisinə olduğunu göstərir.

Genuyalılara qarşı Osmanlı-Krım ittifaqı

Krım yarımadasında I Hacı Gəray tərəfindən qurulan xanlığın genuyalılara qarşı effektiv mübarizə aparması üçün divarları yıxacaq texnologiya əldə edilməli idi. Xanlın isə bu imkanı yox idi. İstanbulu fəth edən Fatehin ən böyük məqsədi dənizlərdə latınların üstünlüyünə son qoymaq idi. Fateh Sultan Mehmedin latınlarla mübarizəsi ilə Hacı Gərayın mübarizəsi demək olar ki eyni vaxtda baş verdi. Bunun nəticəsində 1454-cü ildə iki türk dövləti arasında ittifaq quruldu. İttifaqa görə Osmanlı və Krım qüvvələri Kafeni mühasirəyə alacaq, alınacağı təqdirdə Kafe Krım xanlığına veriləcəkdi. Osmanlı isə qənimətlə kifayətlənəcəkdi. Osmanlı həmçinin donanması ilə kömək edəcəkdi. Bu razılaşma drhal genuyalılara təsir etdi. Kafedəki genuyalılar dərhal Genuyaya məktublar göndərdilər. Bu məktublardan Kefedəki genuyalıların təlaşları aydın görünürdü. İşğal edilən qalaların Krım xanlığına veriləcəyi, əsir düşən genuyalıların isə satılacağı bildirilirdi.

Razılaşmaya uyğun hərəkət edən Krım və Osmanlı qüvvələri 11 iyulda Kefeni mühairəyə aldı. Osmanlı donanması dənizdən, Krım qoşunu isə 6000-lik qüvvə ilə qurudan qalaya hücum etdi. Kafe alınmasa da qoruya düşən genuyalılar Osmanlı-Krım ittifaqının şərtlərini qəbul etdilər. Genuyalılar Krım xanlığına vergi ödəməyi qəbul etdilər.

Bu mərhələdə, iki türk dövlətinin Krım sahilində ziddiyyətli ambisiyaları ortaya çıxdı. Lakin Fateh Sultan Mehmedin ustalığı sayəsində müttəfiqlər arasındakı soyuqluq aradan qalxdı. Fateh Sultan Mehmedin latınlarla apardığı mübarizədə Şimali Anadoludakı limanlar və Egeydəki Venesiya və Genuya bazarları prioritet təşkil edirdi. Osmanlı diplomatiyasının Krım hadisəsi ilə əlaqədar gözləmə mövqeyinə keçməsi genuyalıları rahatlatmışdı və Krım xanlığını zəiflətmək üçün siyasət yürütməyə şərait yaratmışdı. Genuyalılar 1455-ci ildəki I Hacı Gəray ilə oğlu Heydər arasındakı qarşıdurmada Heydəri dəstəkləyərək I Hacı Gərayı taxtdan uzaqlaşdıraraq xanlığı zəilətməyə nail olmuşdular. Xanlığın xarici müdaxiləyə məruz qalması yerli ümrə tərəfindən təhlükəli sayıldı və I Hacı Gəray dəstəkləndi. Heydər isə taxtını tərk edərək Litvaya sığındı. Bu hadisədən sonra Hacı Gəray vəziyyəti nəzarətə götürdü və Krım xanlığına hakim oldu.

Təsərrüfat və ictimai quruluş

 
Krım sarayı "Hansaray"ın(Krım xan sarayı) kənardan görünüşü

Salaçık Krım xanlığının ilk paytaxtı idi və 1532-ci ildə I. Sahib Giray paytaxtı Bağçasaraya köçürdü. Xanlıq buradakı "Hansaray" dan idarə edilirdi. Osmanlılar Krım yarımadasının sahillərini genuyalılardan alaraq Kafe sancaqlığının tabeliyinə verdi. Krım xanlığı qalan bölgədə, şimaldakı çölləri və bu günki Ukraynanın bəzi şəhərlərini idarə edirdi. Krım xanı Osmanlı sultanı tərəfindən təyin olunmurdu, lakin sultandan razılıq alırdı. Krım əsasən Osmanlılar üçün müttəfiq dövlət idi. Krım xanları öz adlarına pul kəsdirir, xütbə oxudurdular. Osmanlılar da yarmadanın çöllərinin yalnız Krım rəhbərliyinə aid olduğunu qəbul edirdilər. Osmanlılar Krım xanlığından vergi almırdılar və hətta yürüşlərdə uurlu olarlarsa onlara qənimət də verirdilər. Krım xanlığı xarici əlaqələrində müstəqil bir dövlət kimi çıxış edə bilirdi. Polşa və Kazaklarla XVI və XVII əsrlərdə Moskvaya qarşı olan ittifaqlar da bunu təsdiqləyir.XVII əsrə qədər Avropanın ən önəmli güclərindən biri idi.

Krımın sahil boyu və dağ ətəyi yerləri qədim zamanlardan əkinçilik üçün əlverişli idi. Dar bərxəzlə Qara dəniz çölləri ilə birləşən şimal çöllük hissəsi isə köçərilərin qışlaması üçün təhlükəsiz və əlverişli iqlimə malik yer idi. Sahil boyu şəhərlər Aralıq dənizi ilə sıx ticarət əlaqələri saxlayırdılar. Krım xanlığının əhalisi əsasən xəzər, kuman, qıpçaq və oğuz türklərindən ibarət idi ki, onlar da tədricən qaynayıb-qarışaraq Krım tatarları adı altında birləşmişdilər. Krımda əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlıq inkişaf etmişdi. Feodal münasibətləri formalaşırdı. Qul əməyindən də istifadə edilirdi. Krım xanlığının mərkəzi bölgəsi sahəsi 26.000 km² olan Krım yarımadası idi. Polşa və Litva knyazlıqları da ondan vassal asılılığında idi.

Osmanlı himayəsini qəbul etdikdən sonra Krım xanlığının dövlət və ictimai quruluşu Osmanlı dövləti ilə uyğun qurulmağa başladı. Krım xanlığı nəsil aristokratiyasına əsaslanırdı. Hər boy öz bəyinə, hər bəy də öz xanına tabe idi. Ən nüfuzlu boylar Şirinlər, Arqunlar, Barınlar və Qıpçaqlar idilər. Bu boyların bəylərinə "4 Qaraçi bəyi" deyilirdi. Şirin bəy bunların hamısından yüksəkdə durur və xan sülaləsindən qız almaq hüququna malik idi. Bəylər xanın yanında məşvərətçi orqan olan "divan"ın üzvləri idilər və ən mühüm qərarlar qəbul edilərkən onların rəyi nəzərə alınırdı. Xanın vəliəhdinə "Kalqay", ikinci vəliəhdinə "Nurəddin" deyilirdi. Bunlar xanın övladları olmaya da bilərdi, ancaq hökmən sülalə üzvü olması əsas şərt idi. Kalqay Krımın əsas şəhəri olan Ağməsciddə (indiki Simferopol), Nurəddin isə Bağçasarayda otururdu. Xanın oğlanlarına "Gəray", qızlarına isə "xanım" deyilirdi.

İqtisadiyyat və ordu

 
Tatar süvari oxçusu

Krım xanlığının iqtisadiyyatı birbaşa dəniz ticarəti və yürüşlərin uğuru ilə əlaqəli idi. Xanlıq Osmanlı İmperiyasının Avropa yürüşlərinə çox sayda əsgər göndərdi, bir müddət sonra Krım süvariləri Osmanlılar üçün əvəzedilməz əsgərlər oldu. Müharibə qazancları həm Osmanlı iqtisadiyyatı, həm də Krım iqtisadiyyatı üçün əhəmiyyətli idi, buna görə Osmanlı orduları Avropada geri çəkilməyə başlayan zaman Krım iqtisadiyyatı da pisləşməyə başladı. Quru ordusu əsasən atlılardan ibarət idi. Atlılar, xanın "qapı qulları", mərkəz əsgərləri və qəbilə-boyu qüvvələri ordunu təşkil edirdi. "Qapı qulları" maaşları Osmanlı sultanı tərəfindən verilən xana məxsus qüvvələr idi. 1532-ci ildə Sahib Gəray İstanbuldan ilk dəfə göndərildiyi zaman Sultan tərəfindən 60 artilleriya, 300 cəbəci, 1000 sekban və 30 çavuşdan ibarət qoşun vermişdi. Krım qüvvələrinin əsas hissəsini təşkil edən atlılar klassik çöl ənənələrini pozmayan və buna görə də odlu silahlara üstünlük verməyən əsgərlər idi. Xanlığın artilleriya ordusu yox idi və Osmanlılar zaman-zaman Kafeyə edilən iddialara görə xanlığın artilleriya qüvvəsinə sahib olmasını istəmirdilər. Osmanlılar kimi Krım ordularının da "səfər" adlandırdıqları böyük hərbi əməliyyatlar xan tərəfindən idarə olunurdu və onlara çoxlu sayda əsgər cəlb edilirdi. "Çapul" adlanan kiçik hücumlar xanın xarici dövlətlərlə bağlanan müqavilələrinə uyğun olaraq əsasən hər hansı bir zadəgan əsgərləri tərəfindən diqqətlə seçilən bölgələrdə həyata keçirildi. "Çapul"larda çoxlu sayda əsir ələ keçirilirdi. Krım üçün digər vacib bir gəlir mənbəyi köləlik idi. Rus çöllərindən və Qafqazdan "çöl məhsulu" adı altında tatar əsgərlərinin topladığı insanlar həm kəndlərdə işlədilər, həm də satılırdılar. Bu qulların gəlirindən xan 10-20 faiz arasında dəyişən "savğa" adlı pay alırdı. Bəzi tədqiqatlara görə, Krım xanlığının dövründə qul bazarında Ukrayna, Qafqaz, Çərkəz, Rus və Polşa xalqlarından ümumilikdə 3 milyon insan istifadə edilmişdir. Bu qulların ən məşhurlarından biri Hürrem Sultan idi. Xüsusilə də Kefe ən vacib qul bazarlarından biri idi.

Krım xanlarının geniş kitabxanası 1737-ci ildə Bağçasarayı rusların mühasirəsirəy alması yanmışdır.


Qalereya

İstinadlar

  1. "Krım xanlığı" (türk. ). dallog.net. 16 iyun 2015 tarixində .
  2. "Krım xanlığı" (türk. ). dallog.net. 16 iyun 2015 tarixində .
  3. "Krım xanlığı" (türk. ). dallog.net. 16 iyun 2015 tarixində .
  4. Genel Türk Tarihi Ansiklopedisi. 5. səh. 151-152.
  5. "Krım xanlığı" (türk. ). dallog.net. 16 iyun 2015 tarixində .
  6. "Krım xanlığı" (türk. ). www.ozturkler.com. 30 iyun 2009 tarixində .
  7. "Krım xanlığı" (türk. ). www.ozturkler.com. 30 iyun 2009 tarixində .
  8. Karman Gabor. The European Tributary States of the Ottoman Empire in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. səh. 284. ISBN 9789004254404.
  9. "Крымские татары в европейской миниатюре XVI-XVII вв" (rus. ). kitabhona.org.ua. 7 aprel 2020 tarixində .
  10. (ing. ). docplayer.fr https://docplayer.fr/51529062-Sumar-national-al-proiec-tului-de-istorie-paralela-nato-tratatul-de-la-varsovia.html (#bare_url_missing_title). 7 aprel 2020 tarixində .
  11. "Крымские татары в европейской миниатюре XVI-XVII вв" (rus. ). kitabhona.org.ua. 7 aprel 2020 tarixində .
  12. "Krım taxtı" (türk. ). www.yenidonem.com.tr. 7 aprel 2020 tarixində .


Avqust 03, 2021
krım, xanlığı, krım, xanlığı, krım, yurdu, krım, tatarcası, qırım, xanlığı, rusca, Крымское, ханство, ukrayna, dili, Кримське, ханство, 1441, 1783, illər, arasında, krımda, hökm, sürmüş, krım, tatar, dövləti, qızıl, ordanın, yerini, alan, dörd, xanlıqdan, uzun. Krim Xanligi ve ya Krim Yurdu Krim Tatarcasi Qirim xanligi Rusca Krymskoe hanstvo Ukrayna dili Krimske hanstvo 1441 1783 cu iller arasinda Krimda hokm surmus Krim Tatar dovleti idi Qizil Ordanin yerini alan dord xanliqdan en uzun muddet hokm suren xanliqdir 1475 ci ilden 1774 ci ilde baglanan Kicik Qaynarca sazisine qeder Osmanli Imperiyasina bagli qaldi قريم يورتى Qirim YurtuKrim Xanligi1441 1783Bayragi Daraq damga1600 tarixinde Krim Xanligi Osmanli Dovleti ve qonsulariPaytaxtiBagcasarayResmi dilleriKrim turkcesi Osmanli turkcesi Cigatay TurkcesiIdareetme formasiMonarxiyaXan 1441 1456I Haci Geray 1782 1783Sahin GerayTarixi Yaranmasi1441 Suqutu1783Erazisi Umumi100 000 km Selefi XelefiQizil Orda Rusiya imperiyasi Mundericat 1 Tarixi 2 Osmanli himayesi 3 Ilk illeri 4 Qizil Ordaya qarsi qelebe 5 Qizil Cagi 6 Cokus 7 Genuyalilarla Krim yarmadasi mubarizesi 7 1 Genuyalilara qarsi Osmanli Krim ittifaqi 8 Teserrufat ve ictimai qurulus 8 1 Iqtisadiyyat ve ordu 9 Qalereya 10 IstinadlarTarixi RedakteXIII ve XIV esrlerde Rusiyanin icerilerine ve Qipcaq Colune irelileyen Tatar qebileleri koceri heyatlarini terk ederek Krima yerlesirdi Qizil Ordanin suqutundan sonra bu bolgede baslayan hakimiyyet qurma yarisi Cingiz Xanin ogullarindan Cucinin kicik oglu Toka Teymur soyundan gelen ve tatarlari idare eden Haci Geray terefinden qazanildi Litvada XV esrin evvellerinde dogulmusdu Boyudukden sonra Sirin qebilesinin komeyiyle Krimda hakimiyyet qurdu 1441 tarixinde oz adina pul kesdirdi Xanligin qurulus tarixi buna gore 1441 qebul edilir 1 Osmanli himayesi RedakteHaci Gerayin ovladlari uzun muddet taxta cixmaq ucun bir biri ile vurusduqda Osmanli imperiyasi mubarizenin daha da uzanmamasi ve Krim taxtinda Osmanliya sadiq birinin oturmasi ucun Haci Gerayin oglanlarindan biri olan Mengli Geraya qardaslarina qarsi doyusde komek etdi ve Krim xani olaraq iki qitenin ve iki denizin xani titulunu qazanmasina serait yaratdi Daha sonra Fateh Sultan Mehmedin emri ile yarimadaya geden Gedik Ehmed Pasa Balaklava Sudak ve Kefeni Feodosiya Osmanli Imperiyasinin erazisine elave etdi ve Krim xanligini oz himayesine goturdu Bunundan elave Osmanli sultani Krim xanligi uzerinde xani secmek ve bogazlari tutmaq huququna sahib idi lakin yene de Krim xaninin daxili idareetme huququna toxunmadi ve idareetmenin Cingiz xanin neslinden gelenlerde qalmasina icaze verdi Osmanli sultanlari cox vaxt Krim xanligini ozunden asili dovlet kimi deyil oz muttefiqi olaraq gorurdu Krim xanlarinin xarici isler barede qerar vermek huququ var idi Hemcinin xan oz adina pul kesdire ve xutbe oxutdura bilerdi Bu iki amil musteqilliyin onemli simvolu idi Krim xanligi Osmanli imperiyasina vergi odemedi Bunun evezine muharibelerde Osmanli tatarlarinin istedadli suvarilerinden istifade etdi Lakin 1524 cu ilde Mengli Gerayin oglu Menli Gerayin dovrunde bohran oldugundan Geraylar sulalesinin Osmanlilarla elaqeleri pozuldu ve sonraki xanlar tamamile Sultan terefinden teyin olunmaga basladi Ilk illeri RedakteHaci Geray oldu ve ogullari Mengli ile Nurdovlet arasinda taxt tac ugrunda doyusu bas verdi 1475 ci ilde bolgeni ele keciren Gedik Ehmed Pasa ile Osmanlilar veziyyeti nezaret altina aldi ve Mengli Geray xan elan edildi Krim qosunlari ilk defe Osmanli ile birlikde Sultan II Beyazidin 1484 cu ildeki Akkerman yurusunde istirak edibler 1502 ci ilde ise Mengli Geray Saraya hucum etdi ve Qizil Orda Xanligina son boyuk zerbeni vurdu Bundan sonra Krim Xanligi Qizil Orda torpaqlarinda hakimiyyet qurmaga basladi Qazan ve Hesterxan xanliqlari da ele kecirildi Bu ise Moskva Knyazligi ile reqabete sebeb oldu 1521 ci ilde Mehmed Geray ruslari meglub ederek Moskvani feth edib onlari vergiye bagladi Ruslar I Pyotr dovrune qeder vergi odediler Qizil Ordaya qarsi qelebe Redakte1502 ci ilde Krim xani I Mengli Geray Qizil Orda dovletine yurus teskil etdi ve Krim yarimadasinda bu dovletin arzularina son qoydu Xan evvelce Qirx Yer yaxinligindaki Salacigi paytaxt elan etdi Daha sonra 1532 ci ilde I Sahib Geray terefinden bura yaxin olan Bagcasaray paytaxt secildi Qizil Cagi Redakte Or berzexinde boyuk ugurlar qazanan meshur Krim tatar komandiri Togay bey 1551 ci ilde taxta cixan I Dovlet Geray 1571 ci ilde muveffeqiyyetli bir yurusle Moskvani muhasireye aldi Cerkezler noqaylar ve qipcaqlardan ibaret olan boyuk ordusuyla ruslari meglub etdi ve Moskvani yandirdi Moskva Yangini Bu yurusden sonra Dovlet Geray novbeti il ucun butun Rusiyani ehate eden boyuk miqyasli feth plani hazirladi amma 1572 ci ilde Moskvanin 60 km cenubunda Molodide bas vermis boyuk meglubiyyet sebebile plan legv oldu Molodi muharibesi Bu dovrde hemcinin Moskvaya qarsi doyusmek ve serhed bolgelerde yasamaq ucun bir cox turk boyu xanliq torpaqlarina yerlesdirildi Xususile 16 ci esrde Tatar ordulari bugunku Belarusiya Polsa ve Moldova torpaqlarina bir cox yurus teskil etdi Cenubda ise Don Volqa planina destek olundu 2 Dovlet Gerayin 1577 ci ilde olumunden sonra Krimda taxt tac mubarizesi basladi 1588 ci ilde taxti Bora leqebli II Qazi Geray ele kecirdi Qazi Geray Xan 1591 ci ilde Moskvaya hucum etdi boyuk ugurlar qazandi ve ruslar bir daha vergi odemeye mecbur edildi Ruslar ancaq bu tarixden sonra cenub serhedlerinde mudafie tedbirleri gormeye basladi II Qazi Geray Osmanli Avstriya doyuslerinde boyuk ugurlar qazandi Macaristan yuruslerine qatildi amma 1607 ci ilde vebadan oldu XVII esrin ortalarina geldikde hem Rus ordulari hem de usyankar birliklerle hucumlar eden kazaklarla mubarize aparildi Ruslarla edilen 1676 1681ci iller muharibesi sonunda Osmanli Dovleti ruslarla gorusme selahiyyetini Krim Xanligina verdi Krim Xani Murad Geray da ruslarla 20 illik sulh imzaladi 3 Cokus Redakte Polsalilara qarsi doyusen tatarlar XVII esrin sonlarina yaxin Moskva carligi artiq guclu dovlet olan Rusiya imperiyasi halina gelmisdi Tatarlar ucun artiq Moskvaya hucum etmek ve ya vergiye baglamaq cox cetin idi Moskva xaricinde ise Polsa Kralligi olduqca guclenmis Rusiyanin her yerine yayilan kazaklar ise davamli yurucler edecek qeder guclenmisdiler II Vyana doyusunde de Murad Geray ve Krim Ordusu Osmanlilara komeye gelmisdir amma bezi qaynaqlar bu muhasirede Murad Gerayin Viyanani azad etmeye gele polsalilarin bilerek qarsilarini kesmediyi qeyd edir Vyana ugursuzlugundan sonra Murad Geray azad edildi ve II Haci Geray taxta cixdi II Haci Gerayin cox qisa suren xanligindan sonra 1684 cu ilde taxta cixan ve nufuzlu ve ugurlu hokmdar olan I Selim Geray Muqeddes Ittifaq quvvelerinin Osmanli imperiyasina qarsi oldugu doyuslerde ehemiyyetli rol oynadi Ruslarin Krim yuruslerini polyaklarin 1687 1688 ci iller yuruslerini def etdi dord defe cixdigi Krim taxtinda boyuk ugurlar elde etdi Selim Gerayin muveffeqiyyetlerine baxmayaraq Osmanli dovleti bu doyuslerde meglub oldu ve Karlovitsa muqavilesini imzaladi Sonraki dovrlerde Osmanlilarin Avropa qarsisinda gerilemesi ve Rus carliginin yukselisi Krima olduqca tesir etdi 1735 1739 ci illerde Osmanli Rus muharibesinde ruslar Bagcasaraya qeder irelileyib bolgeni qaret etdiler 1768 1774 ci illlerdeki Osmanli Rus muharibesinde Bessarabiya 1770 Krim yarimadasi 1771 ruslar terefinden isgal edildi Bu hucumlara Krim Geray muqavimet gostermeye calisdi Doyusu sona catdiran 21 iyul 1774 cu il tarixli Kicik Qaynarca muqavilesi ile Krim Osmanli himayesinden cixdi ve tam musteqil oldu Yalniz dini isler ucun Osmanli xelifesinin selahiyyeti tanindi 1777 ci ilde Rus terefdari olaraq bilinen Sahin Geray taxta cixdi Osmanli terefdari olan II Bahadir Geray xanliq mubarizesinde Sahin Gerayi meglub ede bilmedi Bu dovrde ruslar bolgeye coxlu slavyan qacqin yerlesdirdiler 1779 cu ilde imzalanan Aynaliqovaq andlasmasi ile Krim xanlarinin serbest secilmesi Rus esgerlerinin Krimdan cekilmesi Osmanli Dovletinin Sahin Gerayi tanimasi maddelerini qebul edilse de ruslar muqavileye riayet etmedi 1783 cu ilde II Yekaterinanin emriyle Krim isgal edildi Artan Rus tesirine qarsi xalq qiyam qaldirdi ve Bahadir Geray taxta cixarildi Sahin Geray ise ruslara sigindi 1785 ci ilde Sahin Geray Rus Ordusu ile birlikde Krima geri qayitdi Daha sonra ruslardan istediyini tapa bilmeyib Istanbula siginsa da evvelki hereketlerinin evezi olaraq Rodosa surgun edilib orada edam edildi Osmanli dovleti Krima giren ruslara qarsi yeni bir doyuse basladi lakin muveffeqiyyet qazana bilmedi ve 1792 ci ilde Yassi muqavilesi ile Krimin Rusiyaya birlesmesini qebul etdi Genuyalilarla Krim yarmadasi mubarizesi RedakteKrim yarmasaninda olan tatar qebileleri heyat terzlerine uygun olaraq yarimadanin col hisselerinde meskunlasmidilar Xanligin merkezi ise Kohe Krim Solhat idi Yarimadanin sahilyani erazilrinde ise genuyalilarin koloniyasi yerlesirdi Genuyalilar burada XIII esrden etibaren meskunlasmisdilar Yarimadanin en boyuk seheri genuyalilarin merkezi olan Kefeden Feodosiya basqa Kerc Taman Azov qerbe dogru ise Sudak Balikoga kimi seherlerdeki ticaret sebekesini genuyalilar idare edirdi Sudak Mankub ve Balikoga ehalisinin ekseriyyetini pravoslav yunanlar teskil edirdi Yunanlar genuyalilarin artan siyasi gucunden narahat idi I Haci Geray genuyalilarla mubarize apararaq Balikogani ele kecirmeyi dusunurdu I Haci Geray Mankubla eyni etnik qurulusa sahib olan ve genuyalilarin hakimiyyetinde olan Balikoganin Mankuba baglanmasina razi olmasinin sebebi sahilyani erazilerde genuyalilarin nufuzunu sarsitmaq ve onlara qarsi ittifaq qurmaq arzusu idi I Haci Geray bu merheleden sonra sahilyani erazilere nezaret etmek idi 1433 cu ilin payizinda Aleksey qala ehalisinin de desteyi ile Balikogani ele kecirdi Bu hadiseden sonra 1434 cu ilin yayinda genuyalilar Balikogani geri qaytarmaq ucun hazirliqlara basladilar 8 iyun 1434 cu ilde donanmaninda desteyi ile genuyalilar qalani muhasireye aldi ve isgal etdi Genuyalilar qalada boyuk bir qirgin edildikden sonra 9 iyunda Inkirman Kalamit qalasina yola dusduler Genuyalilar trefinden qurudan qala muhasireye alinan zaman qala ehalisinin ekseriyyeti qacmisdi Inkirmani talan etdikden sonra yandiran genuyalilar Balikoganidan kecerek geri Kafeye qayitdilar Genuyalilar 14 iyun 1434 cu ilde Solhati mehv etmek qerarina geldiler Bu meqsedle herekte kecen genuyalilar yollari uzerindeki qesebe ve kendleri qaret etdiler Genuyalilar ani hucumla meglub etmek isteyen Haci Geray terefinden izlenilirdi Genuyalilar Solhata catmaga 5 km qalmis I Haci Gerayin ani hucumuna meruz qaldilar Haci Geray meshur saxta pusqu ve Turan taktikasindan istifade ederek genuyalilari melub etdi Doyusde 8000 genuyali ve 5000 krimli istirak etmisdi Krim quvveleri 27 iyun 1434 cu ilde Balikogani muhasireye aldi Esas qosunlari mehv edilmis genuyalilar razilasma yolunu sinadi Qalani almagin ctinliyini anlayan I Haci Geray danisiqlara razi oldu 13 iyula qeder davam eden danisiqlar neticesinde detallari tam olaraq melum olmayan muqavile balandi Muqavileye gore genuyalilar yarimadada xanligin hakimiyyetini qebul etdi ve sulh seraitinde yasamaga razi oldu Heqiqeten de bu tarixlerden 1454 cu ile qeder Krim xanligi ile genuylilar arasinda boyuk doyus olmadi Bu muqavile ile Krim xanligi Kafe de butun yarimadanin hakimiyyetini eline aldi Genuyalilar ise sahilyani erazilerde ticaret etmek huquqlarini saxladilar I Haci Gerayin 1453 cu ilde Fateh Sultan Mehmede gonderdiyi mektubda ozunu Qirx yer ve Krimin Kefe Kerc Taman Kopa ve Qipcagin hakimi kimi gostermisdir Bu mektub I Haci Gerayin hokmranligi iddiasinin Krim yarimadasi ile deyil Qizil Orda dovletinin butun erazisine oldugunu gosterir Genuyalilara qarsi Osmanli Krim ittifaqi Redakte Krim yarimadasinda I Haci Geray terefinden qurulan xanligin genuyalilara qarsi effektiv mubarize aparmasi ucun divarlari yixacaq texnologiya elde edilmeli idi Xanlin ise bu imkani yox idi Istanbulu feth eden Fatehin en boyuk meqsedi denizlerde latinlarin ustunluyune son qoymaq idi Fateh Sultan Mehmedin latinlarla mubarizesi ile Haci Gerayin mubarizesi demek olar ki eyni vaxtda bas verdi Bunun neticesinde 1454 cu ilde iki turk dovleti arasinda ittifaq quruldu Ittifaqa gore Osmanli ve Krim quvveleri Kafeni muhasireye alacaq alinacagi teqdirde Kafe Krim xanligina verilecekdi Osmanli ise qenimetle kifayetlenecekdi Osmanli hemcinin donanmasi ile komek edecekdi Bu razilasma drhal genuyalilara tesir etdi Kafedeki genuyalilar derhal Genuyaya mektublar gonderdiler Bu mektublardan Kefedeki genuyalilarin telaslari aydin gorunurdu Isgal edilen qalalarin Krim xanligina verileceyi esir dusen genuyalilarin ise satilacagi bildirilirdi Razilasmaya uygun hereket eden Krim ve Osmanli quvveleri 11 iyulda Kefeni muhaireye aldi Osmanli donanmasi denizden Krim qosunu ise 6000 lik quvve ile qurudan qalaya hucum etdi Kafe alinmasa da qoruya dusen genuyalilar Osmanli Krim ittifaqinin sertlerini qebul etdiler Genuyalilar Krim xanligina vergi odemeyi qebul etdiler Bu merhelede iki turk dovletinin Krim sahilinde ziddiyyetli ambisiyalari ortaya cixdi Lakin Fateh Sultan Mehmedin ustaligi sayesinde muttefiqler arasindaki soyuqluq aradan qalxdi Fateh Sultan Mehmedin latinlarla apardigi mubarizede Simali Anadoludaki limanlar ve Egeydeki Venesiya ve Genuya bazarlari prioritet teskil edirdi 4 Osmanli diplomatiyasinin Krim hadisesi ile elaqedar gozleme movqeyine kecmesi genuyalilari rahatlatmisdi ve Krim xanligini zeifletmek ucun siyaset yurutmeye serait yaratmisdi Genuyalilar 1455 ci ildeki I Haci Geray ile oglu Heyder arasindaki qarsidurmada Heyderi destekleyerek I Haci Gerayi taxtdan uzaqlasdiraraq xanligi zeiletmeye nail olmusdular Xanligin xarici mudaxileye meruz qalmasi yerli umre terefinden tehlukeli sayildi ve I Haci Geray desteklendi Heyder ise taxtini terk ederek Litvaya sigindi Bu hadiseden sonra Haci Geray veziyyeti nezarete goturdu ve Krim xanligina hakim oldu Teserrufat ve ictimai qurulus Redakte Krim sarayi Hansaray in Krim xan sarayi kenardan gorunusu Krim xan sarayi Salacik Krim xanliginin ilk paytaxti idi ve 1532 ci ilde I Sahib Giray paytaxti Bagcasaraya kocurdu Xanliq buradaki Hansaray dan idare edilirdi Osmanlilar Krim yarimadasinin sahillerini genuyalilardan alaraq Kafe sancaqliginin tabeliyine verdi Krim xanligi qalan bolgede simaldaki colleri ve bu gunki Ukraynanin bezi seherlerini idare edirdi Krim xani Osmanli sultani terefinden teyin olunmurdu lakin sultandan raziliq alirdi Krim esasen Osmanlilar ucun muttefiq dovlet idi Krim xanlari oz adlarina pul kesdirir xutbe oxudurdular Osmanlilar da yarmadanin collerinin yalniz Krim rehberliyine aid oldugunu qebul edirdiler Osmanlilar Krim xanligindan vergi almirdilar ve hetta yuruslerde uurlu olarlarsa onlara qenimet de verirdiler Krim xanligi xarici elaqelerinde musteqil bir dovlet kimi cixis ede bilirdi Polsa ve Kazaklarla XVI ve XVII esrlerde Moskvaya qarsi olan ittifaqlar da bunu tesdiqleyir XVII esre qeder Avropanin en onemli guclerinden biri idi 5 Krimin sahil boyu ve dag eteyi yerleri qedim zamanlardan ekincilik ucun elverisli idi Dar berxezle Qara deniz colleri ile birlesen simal colluk hissesi ise kocerilerin qislamasi ucun tehlukesiz ve elverisli iqlime malik yer idi Sahil boyu seherler Araliq denizi ile six ticaret elaqeleri saxlayirdilar Krim xanliginin ehalisi esasen xezer kuman qipcaq ve oguz turklerinden ibaret idi ki onlar da tedricen qaynayib qarisaraq Krim tatarlari adi altinda birlesmisdiler Krimda ekincilik maldarliq ve senetkarliq inkisaf etmisdi Feodal munasibetleri formalasirdi Qul emeyinden de istifade edilirdi Krim xanliginin merkezi bolgesi sahesi 26 000 km olan Krim yarimadasi idi Polsa ve Litva knyazliqlari da ondan vassal asililiginda idi Osmanli himayesini qebul etdikden sonra Krim xanliginin dovlet ve ictimai qurulusu Osmanli dovleti ile uygun qurulmaga basladi Krim xanligi nesil aristokratiyasina esaslanirdi Her boy oz beyine her bey de oz xanina tabe idi En nufuzlu boylar Sirinler Arqunlar Barinlar ve Qipcaqlar idiler Bu boylarin beylerine 4 Qaraci beyi deyilirdi Sirin bey bunlarin hamisindan yuksekde durur ve xan sulalesinden qiz almaq huququna malik idi Beyler xanin yaninda mesveretci orqan olan divan in uzvleri idiler ve en muhum qerarlar qebul edilerken onlarin reyi nezere alinirdi Xanin veliehdine Kalqay ikinci veliehdine Nureddin deyilirdi Bunlar xanin ovladlari olmaya da bilerdi ancaq hokmen sulale uzvu olmasi esas sert idi Kalqay Krimin esas seheri olan Agmescidde indiki Simferopol Nureddin ise Bagcasarayda otururdu Xanin oglanlarina Geray qizlarina ise xanim deyilirdi Iqtisadiyyat ve ordu Redakte Tatar suvari oxcusu Krim xanliginin iqtisadiyyati birbasa deniz ticareti ve yuruslerin uguru ile elaqeli idi Xanliq Osmanli Imperiyasinin Avropa yuruslerine cox sayda esger gonderdi bir muddet sonra Krim suvarileri Osmanlilar ucun evezedilmez esgerler oldu Muharibe qazanclari hem Osmanli iqtisadiyyati hem de Krim iqtisadiyyati ucun ehemiyyetli idi buna gore Osmanli ordulari Avropada geri cekilmeye baslayan zaman Krim iqtisadiyyati da pislesmeye basladi Quru ordusu esasen atlilardan ibaret idi Atlilar xanin qapi qullari merkez esgerleri ve qebile boyu quvveleri ordunu teskil edirdi Qapi qullari maaslari Osmanli sultani terefinden verilen xana mexsus quvveler idi 1532 ci ilde Sahib Geray Istanbuldan ilk defe gonderildiyi zaman Sultan terefinden 60 artilleriya 300 cebeci 1000 sekban ve 30 cavusdan ibaret qosun vermisdi 6 Krim quvvelerinin esas hissesini teskil eden atlilar klassik col enenelerini pozmayan ve buna gore de odlu silahlara ustunluk vermeyen esgerler idi Xanligin artilleriya ordusu yox idi ve Osmanlilar zaman zaman Kafeye edilen iddialara gore xanligin artilleriya quvvesine sahib olmasini istemirdiler 7 Osmanlilar kimi Krim ordularinin da sefer adlandirdiqlari boyuk herbi emeliyyatlar xan terefinden idare olunurdu ve onlara coxlu sayda esger celb edilirdi Capul adlanan kicik hucumlar xanin xarici dovletlerle baglanan muqavilelerine uygun olaraq esasen her hansi bir zadegan esgerleri terefinden diqqetle secilen bolgelerde heyata kecirildi Capul larda coxlu sayda esir ele kecirilirdi Krim ucun diger vacib bir gelir menbeyi kolelik idi Rus collerinden ve Qafqazdan col mehsulu adi altinda tatar esgerlerinin topladigi insanlar hem kendlerde islediler hem de satilirdilar Bu qullarin gelirinden xan 10 20 faiz arasinda deyisen savga adli pay alirdi Bezi tedqiqatlara gore Krim xanliginin dovrunde qul bazarinda Ukrayna Qafqaz Cerkez Rus ve Polsa xalqlarindan umumilikde 3 milyon insan istifade edilmisdir Bu qullarin en meshurlarindan biri Hurrem Sultan idi Xususile de Kefe en vacib qul bazarlarindan biri idi Krim xanlarinin genis kitabxanasi 1737 ci ilde Bagcasarayi ruslarin muhasiresirey almasi yanmisdir 8 Qalereya Redakte II Qazi Geray III Islam Geray Adil Geray Mirze Eli Geray Ehmed Geray 9 10 11 12 Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Krim xanligi turk dallog net 16 iyun 2015 tarixinde arxivlesdirilib Krim xanligi turk dallog net 16 iyun 2015 tarixinde arxivlesdirilib Krim xanligi turk dallog net 16 iyun 2015 tarixinde arxivlesdirilib Genel Turk Tarihi Ansiklopedisi 5 seh 151 152 Krim xanligi turk dallog net 16 iyun 2015 tarixinde arxivlesdirilib Krim xanligi turk www ozturkler com 30 iyun 2009 tarixinde arxivlesdirilib Krim xanligi turk www ozturkler com 30 iyun 2009 tarixinde arxivlesdirilib Karman Gabor The European Tributary States of the Ottoman Empire in the Sixteenth and Seventeenth Centuries seh 284 ISBN 9789004254404 Krymskie tatary v evropejskoj miniatyure XVI XVII vv rus kitabhona org ua 7 aprel 2020 tarixinde arxivlesdirilib ing docplayer fr https docplayer fr 51529062 Sumar national al proiec tului de istorie paralela nato tratatul de la varsovia html bare url missing title 7 aprel 2020 tarixinde arxivlesdirilib Krymskie tatary v evropejskoj miniatyure XVI XVII vv rus kitabhona org ua 7 aprel 2020 tarixinde arxivlesdirilib Krim taxti turk www yenidonem com tr 7 aprel 2020 tarixinde arxivlesdirilib Menbe https az wikipedia org w index php title Krim xanligi amp oldid 6067958, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.