fbpx
Wikipedia

Kumanlar

September 13, 2021

Kumanlar (türkcə: Kumanlar mac. kun / plural kunok; yun. Κο(υ)μάνοι, Ko(u)manoi;, rus. Половцы – Polovtsi, ukr. Половці) – türk mənşəli köçəri tayfalar.

Radzivill salnaməsinin əlyazmasında, kumanların təsvir edildiyi miniatür

Etimologiyası

Türk dillərində kürən, sarışın mənasını verən. kuman adı altında tanınan boylarla əlaqədə olmuş xalqlar onları əsasən kumanu, kumenu (assur – urartu), kumanos, kumanoi (Bizans – latın) adlandırsa da, bəzi yazılarda bu boy adının koman, koban, kaman, kaban, kuman, kuban, kumanlı, kumandı şəklində yayıldığını da görmək olur.

Kuman adının "sarışın" mənası nəzərə alındıqda, türk boyları içində onların həm də sarı, ər-sarı, sarı-uqur, sarı-tirgiş, sarıcalı adı daşıyan soylarla əlaqəsi olduğunu qeyd edən tədqiqatçılar da vardır. Rus abidələrində sarışın (polovets) kimi tanınan kumanlar alman yazılarında da eyni anlamda (Falben) xatırlanır. Maraqlıdır ki, məşhur kuman bəyi Şarukan (Sarıxan) adında da həmin anlam var.

Tarixi

Kiçik Asiyada

 
"Kodeks Kumanikus"un əlyazma nüsxəsindən bir səhifə

Tarixi mənbələr kuman boyunun eradan əvvəlki minillikdə Qədim Azərbaycanın qərb qonşuluğunda yaşadığını, eradan sonrakı minillikdə isə zaman – zaman Sibirdən Avropanın ortalarına doğru hərəkət etdiyini göstərir.

E.ə III – II minillərdə sami və hurri tayfalarının təzyiqi ilə dağılmış Subar boyları konfederasiyasından qalan bəzi boyların Şimali İkiçayarası (Mesopotamiya) bölgələrdə və Fərat çayının qərb sahillərində yerləşdiyini görmək olur. Belə boylardan biri də kumanlardır. Fəratın arxasına keçən kumuq və kuman boyları bir müddətdən sonra yerli tayfaların içində əriyib getdi, lakin uzun müddət onların yerləşdiyi ərazilər Kumuq və Kuman ölkəsi kimi tanındı. Assur yazılarında Kammanu, Urartu yazılarında Qamana şəklində verilən ölkə indiki Malatya ilini əhatə edirdi. Kummanni, Kummaneşmax toponimləri Boğazköy kitabələrində də vardır.

Digər Kuman ölkəsi isə Dəclə çayının şərqində qədim Azərbaycan sərhəddində idi. Ptolemey bu iki kuman ölkəsini fərqləndirmək üçün əvvəlkini Kappadokiya Kumanı (  k) adlandırmışdır . Urartu mənbələri həmin çağlarda daha bir kuman (kamaniu) boyunun Göyçə gölü sahilində yaşadığını göstərir . Bu kumanlar indiki Basarkeçər bölgəsinin qədim sakinləri idi. Dəryal keçidində gürcü arxeoloqlarının axtarışı ilə üzə çıxan Kuman qalası da m.ö. VII-VI əsrlərdə salınmışdır. İndi təkcə Lənkəran bölgəsində 3 Kumanlı kəndi var.

Tarixi mənbələr kuman boylarının miladdan öncəki minillikdə üç müxtəlif regiona (Kiçik Asiya, Dəclə sahili, Qafqaz) dağıldığını əks etdirir.

Dəclə sahilindəki kuman boyları m.ö. XIII–VII əsrlər arasında Assur–Urartu yazılarında yad olunur. Bu yazılara görə, Kuman ölkəsi Dəclə çayının sol ysahilində, onun şərq Xabur qolu ilə Cudi dağı arasında yerləşir. E. Forrer bu yazılarda kumanların mərkəzi kimi verilən Kipşu toponimini Xabur kənarındakı Zaxodan 14 km aralı olan müasir Qefşe ilə eyniləşdirmiş və sonrakı tədqiqatçıların hamısı bu fikri qəbul etmişlər. Kuman ölkəsi qərbdən Dəclə çayı və arxasındakı Kutmux ölkəsi, şimal və şərqdən Musru, Elxuniya, Şarnida, Mexri, Kume və Musasir ölkələri ilə əhatə olunmuşdu, cənubda isə kumanlar quti boyları ilə qonşu idilər.

Assur çarı Tukulti-Ninurta öz yazısında (XIII əsrin sonu) qeyd edir ki, "…mənim qolum yauri dağlarında qutiləri, (u)qumanları, Mexriyə qədər Elxuniya və Şarnida ölkələrini müti etdi" . Başqa bir asur çarının bəzi hissələri pozulmuş kitabəsində isə (bunu şərti olaraq I Tiqlatpalasara aid edirlər) ona qədər heç bir asur çarının ayağı dəyməyən və heç kimdən asılı olmayan Kuman ölkəsinə getməsi və burada müxtəlif kəndləri zəbt etməsi təsvir olunur, hətta həmin kəndlərin sırasında Saka adlı iki kəndin olması da göstərilir . I Tiqlatpalasar (1115 – 1077) özünün VI yürüşündə Musru üzərinə gedərkən qarşısına kuman boylarının çıxdığını yazır.

Prof. F. Cəlilov qeyd edir ki, bəzi müəlliflər Kuman ilə Kume şəhərini qarışıq saldıqları kimi, Musru ilə Musasir ölkəsini də qarışdırırlar, halbuki bunların hamısı ayrı-ayrı ölkələrdir və hətta bəzən eyni mətndə bunların adı ayrı-ayrılıqda qeyd olunur.

Musru ölkəsi kumanların şimal-qərb qonşuluğunda Cudi dağının ətəyində yerləşirdi. Bu səbəbdən, kuman boyları musru boylarına köməyə gəlir. Bir çox Asur hökmdarlarının kitabələrində bununla bağlı faktlar vardır:

(V, 73) Kumanların ordusu gerçəkdən Musru ölkəsinin köməyinə çıxdı; mən onlarla həqiqətən dağlarda vuruşdum, onları məğlub etdim, onları Aisa dağının ətəyindəki Arina şəhərinə saldım (qapadım). Onlar mənim ayağımı qucaqladı, onlara girovlar, vergi və bac-xərac təyin etdim.


(V, 82) Bu zaman Musru ölkəsinə köməyə çıxmağı qət etmiş kumanların hamısı savaşın baş tutması və mənə qarşı durmaq üçün özlərinin bütün bölgələrini səfərbər etdilər, ancaq bundan sonra qəzəbli silahımın kəsəri ilə mən onların 20 000 böyük (əhatəli) qoşunu ilə Tala dağında vuruşdum, onları məğlub etdim, onların çoxsaylı dəstələrini pərən-pərən saldım (səpələdim) və əzilənləri Musru ölkəsinin qənşərindəki Xarusa dağına qədər izlədim…


(V, 99) Onların güvənc yeri olan Xunusu şəhərinin üstünü təpələri basan tufan kimi örtdüm, onların çoxsaylı ordusu ilə şəhərdə və dağlarda qəzəblə vuruşdum, onları məğlubiyətə uğratdım… Bu şəhəri zəbt etdim, onların tanrısını apardım, onların var-dövlətini apardım, şəhəri yandırdım, söküb-dağıtdım; bişmiş kərpicdən hörülmüş 3 böyük divarını sökdüm…


(VI, 22) Mənim sahibim Aşşura (Asur tanrıya) güvənərək mən özümlə hərb arabalarımı və döyüşçülərimi götürüb onların çar şəhəri Kipşunu (Kibşa) mühasirəyə aldım. Mənim təpərli döyüş təzyiqimdən qorxuya düşən kumanların çarı ayaqlarımı qucaqladı. Mən onun canını qurtardım, lakin ona əmr etdim ki, bişmiş kərpicli böyük divarını və qala bürclərini söksün, o da bunları özülündən başına (dişinə) qədər söküb, xaraba təpəliyə çevirdi. Həmçinin mənim himayədarım Aşşura tabe olmayanları, burada sığınan 300 günahkar yuvanı (ailəni) o çıxartdı, mən ondan təhvil aldım; ondan girovlar götürdüm, həm də əvvəlki ödənc və bac-xəracı artırıb, onun üzərinə qoydum.

Asur çarları, adətən, zəbt edib, ərazisini Asur əyalətinə çevirdiyi ölkələri öz yazılarında mütləq qeyd edirlər. Bu yazıdan göründüyü kimi, asur çarı Kuman ölkəsini tutmaqdan deyil, yalnız kult şəhəri Xunusa və başkənd Kipşuna hücum edib yağmaladığından bəhs edir. Asur çarı II Adadnerari (e.ə. 911 – 890) də hakimiyətə gələn kimi, ilk yürüşünü Kuman ölkəsinədən başlayır və bu yürüş barədə sözlərini həm Aşşurdakı sarayın divarına, həm də başqa bir yazısında titullarını sadaladığı hissədə həkk etdirir:

1)…Çarlığımın əvvəlində, hakimiyətimin birinci ilində, nə vaxt ki, çarlıq taxtına qüdrətlə oturdum, uca sahib, mənim rəbbim Aşşurun hökmü ilə hərb arabalarımı və əskərlərimi toplayıb, kumanların üzərinə getdim, kumanların geniş ölkəsini məğlub etdim. Kumanların çarı İluya öz sarayında mənim əlimdən tutdu. Onun qardaşlarını toplu əzdim, onlara böyük cəza görkü sərgilədim, onların var-dövlətini, onların iri və xırda mal-qarasını öz şəhərim Aşşura apardım. Onların tanrısını mən rəbbim Aşşurun qarşısında hədiyə verdim. Mənim silahımın qarşısından qaçan onların ordusunun qalıqları qayıtdı və mən onlara sakit yaşayış məskənlərində (evlərdə) yaşam verdim.


2) [Titulatura hissəsindən] Güclü qəhrəman, rəbbi Aşşurun köməyi ilə Namru ölkəsi aşırımına qədər Zamua (ölkəsini) və lulumerlər ölkəsinin sərhəddindəki Aşağı Zab çayının o biri tərəfindən Xabxu (ölkəsini) keçən, o kəs ki, Mexri, Salua və (Kutmuxu alıb öz ərazisinə qatmış) Urartu ölkələrinə qədər kumanların geniş ölkəsini öz ayağına düşürmüşdü.

Hələlik kuman boyları haqqında asur mənbələrində son yazı olan bu bəlgə asurların geniş Kuman ölkəsinə verdiyi böyük önəmi ortaya qoyur. Ola bilər ki, hələ oxunmamış çoxsaylı asur kitabələri içində kuman boyları ilə bağlı əlavə məlumatlar vardır, çünki sonralar bu ölkə Asur vilayətinə çevrilmişdi. Bunu Cudi dağında asur çarı Sinaxxeribin (e.ə. 705 – 681) qoyduğu yazıda görmək olur:

O zamanlar ki, Kutmux əyalətinin sərhəddindəki Cudi dağının yüksəkliklərində qartal yuvası kimi yerləşən Tumurra, Şarim, Xalbuda, Kipşa, Ezama, Kua və Kana kəndləri, hansı ki qədimdən, mənim sələflərim çarların vaxtında güclü və qürurlu idilər, hakimiyət qorxusunu bilmirdilər, – mənim hakimiyətimdə tanrılar onları tərk etdi və onları əliboş qoydu...

Bu yazıda kuman boyunun adı çəkilməsə də, Cudi ətəyində yaşayan bu boyların artıq dağıdılandan sonra əhəmiyətini itirmiş əvvəlki başkəndi Kipşa ilə birlikdə digər yaşayış məskənlərinin də uzun müddət Asura tabe olmadığı aydınlaşır. Əvvəllər bac – xərac verməklə müstəqilliyini saxlaya bilən Kuman ölkəsi yalnız VIII əsrin sonunda və ya VII əsrin əvvəllərində Assur əyalətinə çevrilmişdir. Bu isə o dövrə təsadüf edir ki, artıq Kuman ölkəsinin şərq sərhəddindəki Azərbaycanda Manna və ardınca qüdrətli Mada dövləti ortaya çıxmışdı.

"Mxer-qapısı" adlanan urartu yazısında və Tuşpa (Van) şəhərində tapılmış IX əsrin sonuna, çar Menua dövrünə aid bir yazıda Kuman şəhəri (ölkəsi) haqqında məlumat vardır. Bu ikinci yazıda göstərilir ki, növbəti yürüş vaxtı urartu əskərləri

"…Kumenu şəhərinin (ölkəsinin) o biri tərəfində Assur ölkəsinə qədər gedib, …(pozuq)…çatdı"

Prof. F. Cəlilov qeyd edir ki, yazıdakı pozuq yer, çox güman ki, quti boylarının məskəni ilə bağlıdır, belə ki, şimaldan gələn Urartu qoşunu Kumandan sonra Assur ərazisinə girmək üçün qutilərin məskənindən keçməli idi, çünki asurlar da şimala gedəndə Kuman öləksinə qutilərin torpağından keçirdilər. Hər halda şimal tərəfində Urartu, cənub-qərb tərəfində Asur kimi qudrətli dövlətlərin olmasına baxmayaraq, Kuman ölkəsi 4 – 5 əsr ərzində bu dövlətlərin heç birinə tabe olmamışdır. Görünür, qonşuluğundakı hər iki təcavüzkar dövlətin vaxtaşırı hücumları qarşısında kuman boylarının xeyli hissəsi sonralar Urmiya gölünə tərəf çəkilmiş, oradan da bir qismi zaman – zaman Şimali Azərbaycana, Göyçə gölü sahilinə, əsas kütlə isə Türküstan ilə Sibir tərəfə keçmişdir.

Tədqiqatçılar şərqdəki kumanları İrtış hövzəsində formalaşan Kimek xanlığı tərkibindəki boylardan sayırlar. Qardizinin qeyd etdiyinə görə, Kimek yolu üzərindəki bir bozqır sahəsi Ulu Kuman adlanırdı .

Rusiya və Avropada

 
Avroasiyada kuman – qıpçaq konfederasiyası 1200 – cü ildə

Kuman boyları getdikləri yerlərə öz etnonimləri ilə yanaşı bəzi yeradlarını da aparmışlar. Özlərini kumandı-kiji (kumanlı-kişi) adlandıran boyun bir hissəsi indi Altayda Solton və Staraya-Barda bölgəsində, Lebed və Viya çayı hövzəsində Aşağı-Kumanlı, Yuxarı-Kumanlı adlı kəndlərdə yaşayırlar. Burada Yeti-Kuman toponimi də vardır. Kuman boyları içində şəxs adı kimi də işlənən Koban etnoniminə Urmu gölü ilə Xəzər arasında Kaban, Arazdan yuxarı Qapan (Qafan), Şimali Qafqazda Kuban çayı, Kuban düzü şəklində rast gəlmək olursa, onlar ətəyində yaşadıqları Xarusa dağının adına da Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində ikinci həyat vermişlər: Xoruz-dağ, Qorus, Xoruzlu. Van gölünün cənub-qərbindəki Xoruz toponimi indiyəcən qalmışdır. Kumanların Xunus toponimi indi Kürdəmir bölgəsində Xınıslı kəndinin adında yaşayır. Bu baxımdan, Tala, Saka, Tumurru, Kua, Koban, Şarim və başqa qədim kuman toponimlərinin sonralar bu və ya digər türk bölgəsində yenidən üzə çıxdığını düşünülür.

Kuman boylarının güclü olduğu çağlarda onların oturduğu bütöv ölkə Kuman ölkəsi adlanmışdır; Marko Polo (1254 – 1324) Şimali Qafqazı və Xəzərin cənub-qərb sahillərini Komaniya adlandırmış, əl-İdrisi (XII əsr) Avropanın cənub-şərq hissəsindəki bozqırı Qara Kuman, Ağ Kuman şəklində iki yerə ayırmışdır. Miladdan öncə Kiçik Asiya və Dəclə sahilində olduğu kimi, Miladdan sonra da II minilliyin müəyən çağlarında bütöv Qıpçaq Bozqırı, Rumıniya, Macar çölləri Kumaniya, Komaniya kimi tanınmışdır. Kuman, Koman, Kumanova (Kuman-oba) toponimlərinə isə kuman boyunun ayağı dəydiyi Avrasiyanın müxtəlif guşələrində rast gəlinir.

Şərqə getmiş kuman boyları Göytürk, ardınca Uyğur dövlətinin süqutundan sonra qərbə üz tutdu. Bu böyük köçün səbəbini XI əsrin tarixçiləri əl-Marvazi və Efesli Matfey belə izah edirlər ki, kai boyu tərəfindən sıxışdırılan sarı boyları türkmən, quz və peçeneq yurdlarına doğru getdilər. Onlar Aralüstü bölgələrdəki qıpçaqlara birləşib İtil (Volqa) çayını keçdilər.

Yerlərindən qopub sarı boylarına qoşulan qıpçaq boyları böyük qüvvəyə çevrilmiş bu yeni köç dalğasının sanbalını daha da artırdı və bu dalğa artıq XI əsrin ortalarından rus knyazlıqlarına və Avropanın digər cənub – şərq ölkələrinə etdiyi axınlarla tarixə düşdü. Səkkiz boy birləşməsindən yaranıb, 150 il buralarda at oynadan peçeneq hegemonluğu da kumanların gəlişi ilə bitdi.

Peçeneqlərin Bizansın mərkəzinə soxulmağından qorxuya düşən imperator A. Komnin bütün "xristian dünyasına" müraciət edib kömək dilədi. Lakin onun çağırışına xristianlar deyil, müttəfiqlik və böyük ödənc təklifi almış 40 min kuman atlısı gəldi, peçeneqləri geri oturdub, Bizansı xilas etdi. Ancaq kumanlar öz səhvini döyüş gününün sabahısı başa düşdülər; səhər açılanda gördülər ki, Bizans əskərləri gecə ikən xəlvətcə 30 min peçeneq əsirini qadın və uşaqlarla birlikdə qılıncla doğrayıb. Bu faciəli mənzərəni görən Kuman əskərləri nifrətlə oranı tərk etdilər.

Kuman-qıpçaq boyları ilk monqol dalğasına qədər İtil və Dnepr ovalıqlarına, güney Rusiyadan Qafqaz dağlarına qədər Kuban çöllərinə, bütöv Qıpçaq Bozqırına nəzarət edirdilər. Ona görə də, rus – kuman, Bizans – kuman, macar – kuman, hətta gürcü – kuman əlaqələrinə dair həmin çağlarda xeyli tarixi bəlgələr yaranmışdı. Bu dövrdə kuman dilini öyrənmək üçün yazılan məşhur "Kodeks Kumanikus" adlı əsərin ortaya çıxması da regionda kuman hegemonluğunu görən missionerlərin mövcud duruma gerçək baxışının nəticəsi idi.

Kuman döyüşçüləri ilə rus knyazları arasında vaxtaşırı savaşlar olurdu, bəzən də bir rus knyazı yeni əraziyə yiyələnmək üçün kumanlarla ittifaqa girib, başqa bir knyaza hücum edirdi. Hər iki halda polovetslər (kumanlar) ruslarla qarşı – qarşıya gəlirdi. O dövrün rus salnamələri kuman boyları ilə bağlı qiymətli bilgilər verir. Məşhur kuman xanları Tuqorxan, Bonyak (Bənək) və Şarukanın simasında rus folklorunda dəhşətli düşmən kimi Bunyak Şeludivıy – xişnıy, Tuqorin Zmeyeviç, Şark – velikan obrazları yaranmışdır. Bu adları Bizans imperatorunun qızı Anna Komnin yazısında Tuqortaq (Tuqorkan), Manyak (Bunyak) şəklində verir .

Kumanların daha çox qərb qanadında görünən, Bizans və Rusiya ilə savaşdan çox diplomatik əlaqələrə üstünlük verən Bonyak xan 90 – 95 yaşında 1167 – ci ildə ölənə qədər çoxlu savaşlarda olmuşdu. Belə savaşların birində Bonyak döyüşdən qabaq gecə çadırından çıxıb bir az uzaqlaşır və üzünü göyə tutub qurd kimi ulayır, bozqırdan səsinə hay verən bozqurdun cavabını eşidəndən sonra çadıra qayıdır və sabahkı döyüşdə qələbə çalacağını deyir. Rus salnaməsi 1097 – ci ildə baş vermiş həmin hadisəni belə yazır:

"…i yako bist polunoşi i vstav Bonyak i otyexa ot rati i poça volçski vıti"

— С.А.Плетнева. Половцы. M. 1990, səh 102

Bonyak kimi Sarıxan (Şarukan) da kuman boylarının bir qanadının başında duran şöhrətli xandır. Onun haqqında da xeyli bəlgə vardır, hətta bu bəlgələrə əsasən onun soyundan olan başçıların beş nəsil şəcərəsini müəyyənləşdirmək olmuşdur.

Babası kimi böyük nüfuz sahibi olan və döyüşlərdə göstərdiyi igidliyə görə adı dastanlara düşən Konçak XIII əsrin əvvəlində ölür, oğlu Yuri isə xristian adı daşıyır. Konçakın atası Atrak və əmisi Sırçan haqqında da maraqlı bəlgələr vardır.

Sarıxan öləndən sonra onu əvəz edən oğlu Sırçan ulusun başında durur, digər oğlu Atrak isə cənub bölgələrə nəzarət edir. Vaxtilə Sarıxanın adı gələndə qorxuya düşən qonşu ölkələrin başçıları Sırçan və Atrakdan da çəkinirdilər. Başçılıq etdiyi boylarla Kuban çöllərində oturan Atrak bəy gürcü çarı II Davidin (1088 – 1125) dəvəti ilə Gürcüstana gəlir və 40 min ailəni bu ölkənin cənub bölgələrinə yerləşdirir, özü isə çarın sarayındakı elitaya qoşulur. Bir müddət sonra Sırçan bəy qardaşının təkrar Kuman ölkəsinə qayıtması üçün elçi göndərir. Dəbdəbəli saray mühitindən Atrak bəyin ayrıla bilməsi üçün Sırçan bəy Orev adlı sevimli ozanını çağırır və tapşırır ki, gedib qardaşını bozqıra qaytarmaq üçün ona kuman nəğmələri oxusun, əgər təsir etməsə, apardığı yovşanı ona iylətsin:

"Пой же ему песни половецкие...Дай ему понюхати зелья именем йевшан"

Sonralar Tamaranın hakimiyəti dövründə də Gürcüstana xeyli kuman ailəsi gəlib yerləşdi. Bu cür məskunlaşma qərb ölkələrində də özünü göstərirdi. [[]]

İstinadlar

  1. Loewenthal, Rudolf (1957). The Turkic Languages and Literatures of Central Asia: A Bibliography. Mouton. İstifadə tarixi: 2008-03-23.
  2. ↑ Encyclopædia Britannica Online – Cuman
  3. Oxford Dictionary of Byzantium, p. 563
  4. Bartusis, Mark C., The late Byzantine army: arms and society, 1204-1453, (University of Pennsylvania Press, 1992), 26; "Around 1239 a large group of Cumans-- a Turkic people of the steppes....".
  5. Spinei, Victor (2009). The Romanians and the Turkic nomads north of the Danube Delta from the tenth to the mid-thirteenth century. Leiden: Brill. səh. 116.
  6. Расовский Д. А. Половцы // Seminarium Kondakovianum. Т. VII. Praha, 1935. С. 253.
  7. Плетнева С. А. Половцы. Москва.: Наука, 1990. С. 35-36.
  8. Словарь Фасмера; точки зрения А. И. Соболевского, А. И. Преображенского и др.
  9. Н.В.Арутюнян, Топонимика Урарту, Ереван, 1985, səh 101
  10. И.И.Mещанинов. Аннотированный словарь Урартского (Биайнского) языка. M. 1978, səh 358, 375
  11. АВИИУ – И.M.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту. "Вестник Древней Истории", №2-3, 1951, №7
  12. АВИИУ – И.M.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту. "Вестник Древней Истории", №2-3, 1951, №14
  13. F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 46
  14. АВИИУ – И.M.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту. "Вестник Древней Истории", №2-3, 1951, №10.
  15. АВИИУ – И.M.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту. "Вестник Древней Истории", №2-3, 1951, №20.
  16. ВИИУ – И.M.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту. "Вестник Древней Истории", №2-3, 1951, №21
  17. АВИИУ – И.M.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту. "Вестник Древней Истории", №2-3, 1951, №58.
  18. УКН – Г.А.Mеликишвили. Урартские клинообразные надписи. M. 1960, №28.
  19. F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 50
  20. С.А.Плетнева. Половцы. M. 1990, səh 205
  21. F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 52
  22. Dr. Peter B. Golden on the Codex
  23. Italian Part of "Codex Cumanicus", pp. 1 – 55. (38,119 Mb)[ölü keçid]
  24. German Part of "Codex Cumanicus", pp. 56 – 83. (5,294 Mb)[ölü keçid]
  25. Schmieder, Felicitas et Schreiner, Peter (eds.), Il Codice Cumanico e il suo mondo. Atti del Colloquio Internazionale, Venezia, 6-7 dicembre 2002. Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2005, XXXI-350 p., ill. (Centro Tedesco di Studi Veneziani, Ricerche, 2).
  26. Drimba, Vladimir, Codex Comanicus. Édition diplomatique avec fac-similés, Bucarest 2000.
  27. С.А.Плетнева. Половцы. M. 1990, səh 46.
  28. F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 48
  29. С.А.Плетнева. Половцы. M. 1990, səh 97.

Həmçinin bax

September 13, 2021
kumanlar, türkcə, plural, kunok, Κο, μάνοι, manoi, Половцы, polovtsi, Половці, türk, mənşəli, köçəri, tayfalar, radzivill, salnaməsinin, əlyazmasında, kumanların, təsvir, edildiyi, miniatür, mündəricat, etimologiyası, tarixi, kiçik, asiyada, rusiya, avropada, . Kumanlar turkce Kumanlar 1 mac kun plural kunok 2 yun Ko y manoi Ko u manoi 3 rus Polovcy Polovtsi ukr Polovci turk menseli 4 2 5 koceri tayfalar Radzivill salnamesinin elyazmasinda kumanlarin tesvir edildiyi miniatur Mundericat 1 Etimologiyasi 2 Tarixi 2 1 Kicik Asiyada 2 2 Rusiya ve Avropada 3 Istinadlar 4 Hemcinin baxEtimologiyasi RedakteTurk dillerinde kuren sarisin menasini veren 6 7 kuman adi altinda taninan boylarla elaqede olmus xalqlar onlari esasen kumanu kumenu assur urartu kumanos kumanoi Bizans latin adlandirsa da bezi yazilarda bu boy adinin koman koban kaman kaban kuman kuban kumanli kumandi seklinde yayildigini da gormek olur Kuman adinin sarisin menasi nezere alindiqda turk boylari icinde onlarin hem de sari er sari sari uqur sari tirgis saricali adi dasiyan soylarla elaqesi oldugunu qeyd eden tedqiqatcilar da vardir Rus abidelerinde sarisin polovets kimi taninan 8 kumanlar alman yazilarinda da eyni anlamda Falben xatirlanir Maraqlidir ki meshur kuman beyi Sarukan Sarixan adinda da hemin anlam var Tarixi RedakteKicik Asiyada Redakte Kodeks Kumanikus un elyazma nusxesinden bir sehife Tarixi menbeler kuman boyunun eradan evvelki minillikde Qedim Azerbaycanin qerb qonsulugunda yasadigini eradan sonraki minillikde ise zaman zaman Sibirden Avropanin ortalarina dogru hereket etdiyini gosterir E e III II minillerde sami ve hurri tayfalarinin tezyiqi ile dagilmis Subar boylari konfederasiyasindan qalan bezi boylarin Simali Ikicayarasi Mesopotamiya bolgelerde ve Ferat cayinin qerb sahillerinde yerlesdiyini gormek olur Bele boylardan biri de kumanlardir Feratin arxasina kecen kumuq ve kuman boylari bir muddetden sonra yerli tayfalarin icinde eriyib getdi lakin uzun muddet onlarin yerlesdiyi eraziler Kumuq ve Kuman olkesi kimi tanindi Assur yazilarinda Kammanu Urartu yazilarinda Qamana seklinde verilen olke indiki Malatya ilini ehate edirdi Kummanni Kummanesmax toponimleri Bogazkoy kitabelerinde de vardir Diger Kuman olkesi ise Decle cayinin serqinde qedim Azerbaycan serheddinde idi Ptolemey bu iki kuman olkesini ferqlendirmek ucun evvelkini Kappadokiya Kumani k adlandirmisdir 9 Urartu menbeleri hemin caglarda daha bir kuman kamaniu boyunun Goyce golu sahilinde yasadigini gosterir 10 Bu kumanlar indiki Basarkecer bolgesinin qedim sakinleri idi Deryal kecidinde gurcu arxeoloqlarinin axtarisi ile uze cixan Kuman qalasi da m o VII VI esrlerde salinmisdir Indi tekce Lenkeran bolgesinde 3 Kumanli kendi var Tarixi menbeler kuman boylarinin miladdan onceki minillikde uc muxtelif regiona Kicik Asiya Decle sahili Qafqaz dagildigini eks etdirir Decle sahilindeki kuman boylari m o XIII VII esrler arasinda Assur Urartu yazilarinda yad olunur Bu yazilara gore Kuman olkesi Decle cayinin sol ysahilinde onun serq Xabur qolu ile Cudi dagi arasinda yerlesir E Forrer bu yazilarda kumanlarin merkezi kimi verilen Kipsu toponimini Xabur kenarindaki Zaxodan 14 km arali olan muasir Qefse ile eynilesdirmis ve sonraki tedqiqatcilarin hamisi bu fikri qebul etmisler Kuman olkesi qerbden Decle cayi ve arxasindaki Kutmux olkesi simal ve serqden Musru Elxuniya Sarnida Mexri Kume ve Musasir olkeleri ile ehate olunmusdu cenubda ise kumanlar quti boylari ile qonsu idiler Assur cari Tukulti Ninurta oz yazisinda XIII esrin sonu qeyd edir ki menim qolum yauri daglarinda qutileri u qumanlari Mexriye qeder Elxuniya ve Sarnida olkelerini muti etdi 11 Basqa bir asur carinin bezi hisseleri pozulmus kitabesinde ise bunu serti olaraq I Tiqlatpalasara aid edirler ona qeder hec bir asur carinin ayagi deymeyen ve hec kimden asili olmayan Kuman olkesine getmesi ve burada muxtelif kendleri zebt etmesi tesvir olunur hetta hemin kendlerin sirasinda Saka adli iki kendin olmasi da gosterilir 12 I Tiqlatpalasar 1115 1077 ozunun VI yurusunde Musru uzerine gederken qarsisina kuman boylarinin cixdigini yazir Prof F Celilov qeyd edir ki bezi muellifler Kuman ile Kume seherini qarisiq saldiqlari kimi Musru ile Musasir olkesini de qarisdirirlar halbuki bunlarin hamisi ayri ayri olkelerdir ve hetta bezen eyni metnde bunlarin adi ayri ayriliqda qeyd olunur 13 Musru olkesi kumanlarin simal qerb qonsulugunda Cudi daginin eteyinde yerlesirdi Bu sebebden kuman boylari musru boylarina komeye gelir Bir cox Asur hokmdarlarinin kitabelerinde bununla bagli faktlar vardir V 73 Kumanlarin ordusu gercekden Musru olkesinin komeyine cixdi men onlarla heqiqeten daglarda vurusdum onlari meglub etdim onlari Aisa daginin eteyindeki Arina seherine saldim qapadim Onlar menim ayagimi qucaqladi onlara girovlar vergi ve bac xerac teyin etdim V 82 Bu zaman Musru olkesine komeye cixmagi qet etmis kumanlarin hamisi savasin bas tutmasi ve mene qarsi durmaq ucun ozlerinin butun bolgelerini seferber etdiler ancaq bundan sonra qezebli silahimin keseri ile men onlarin 20 000 boyuk ehateli qosunu ile Tala daginda vurusdum onlari meglub etdim onlarin coxsayli destelerini peren peren saldim sepeledim ve ezilenleri Musru olkesinin qenserindeki Xarusa dagina qeder izledim V 99 Onlarin guvenc yeri olan Xunusu seherinin ustunu tepeleri basan tufan kimi ortdum onlarin coxsayli ordusu ile seherde ve daglarda qezeble vurusdum onlari meglubiyete ugratdim Bu seheri zebt etdim onlarin tanrisini apardim onlarin var dovletini apardim seheri yandirdim sokub dagitdim bismis kerpicden horulmus 3 boyuk divarini sokdum VI 22 Menim sahibim Assura Asur tanriya guvenerek men ozumle herb arabalarimi ve doyusculerimi goturub onlarin car seheri Kipsunu Kibsa muhasireye aldim Menim teperli doyus tezyiqimden qorxuya dusen kumanlarin cari ayaqlarimi qucaqladi Men onun canini qurtardim lakin ona emr etdim ki bismis kerpicli boyuk divarini ve qala burclerini soksun o da bunlari ozulunden basina disine qeder sokub xaraba tepeliye cevirdi Hemcinin menim himayedarim Assura tabe olmayanlari burada siginan 300 gunahkar yuvani aileni o cixartdi men ondan tehvil aldim ondan girovlar goturdum hem de evvelki odenc ve bac xeraci artirib onun uzerine qoydum 14 Asur carlari adeten zebt edib erazisini Asur eyaletine cevirdiyi olkeleri oz yazilarinda mutleq qeyd edirler Bu yazidan gorunduyu kimi asur cari Kuman olkesini tutmaqdan deyil yalniz kult seheri Xunusa ve baskend Kipsuna hucum edib yagmaladigindan behs edir Asur cari II Adadnerari e e 911 890 de hakimiyete gelen kimi ilk yurusunu Kuman olkesineden baslayir ve bu yurus barede sozlerini hem Assurdaki sarayin divarina hem de basqa bir yazisinda titullarini sadaladigi hissede hekk etdirir 1 Carligimin evvelinde hakimiyetimin birinci ilinde ne vaxt ki carliq taxtina qudretle oturdum uca sahib menim rebbim Assurun hokmu ile herb arabalarimi ve eskerlerimi toplayib kumanlarin uzerine getdim kumanlarin genis olkesini meglub etdim Kumanlarin cari Iluya oz sarayinda menim elimden tutdu Onun qardaslarini toplu ezdim onlara boyuk ceza gorku sergiledim onlarin var dovletini onlarin iri ve xirda mal qarasini oz seherim Assura apardim Onlarin tanrisini men rebbim Assurun qarsisinda hediye verdim Menim silahimin qarsisindan qacan onlarin ordusunun qaliqlari qayitdi ve men onlara sakit yasayis meskenlerinde evlerde yasam verdim 15 2 Titulatura hissesinden Guclu qehreman rebbi Assurun komeyi ile Namru olkesi asirimina qeder Zamua olkesini ve lulumerler olkesinin serheddindeki Asagi Zab cayinin o biri terefinden Xabxu olkesini kecen o kes ki Mexri Salua ve Kutmuxu alib oz erazisine qatmis Urartu olkelerine qeder kumanlarin genis olkesini oz ayagina dusurmusdu 16 Helelik kuman boylari haqqinda asur menbelerinde son yazi olan bu belge asurlarin genis Kuman olkesine verdiyi boyuk onemi ortaya qoyur Ola biler ki hele oxunmamis coxsayli asur kitabeleri icinde kuman boylari ile bagli elave melumatlar vardir cunki sonralar bu olke Asur vilayetine cevrilmisdi Bunu Cudi daginda asur cari Sinaxxeribin e e 705 681 qoydugu yazida gormek olur O zamanlar ki Kutmux eyaletinin serheddindeki Cudi daginin yuksekliklerinde qartal yuvasi kimi yerlesen Tumurra Sarim Xalbuda Kipsa Ezama Kua ve Kana kendleri hansi ki qedimden menim seleflerim carlarin vaxtinda guclu ve qururlu idiler hakimiyet qorxusunu bilmirdiler menim hakimiyetimde tanrilar onlari terk etdi ve onlari elibos qoydu 17 Bu yazida kuman boyunun adi cekilmese de Cudi eteyinde yasayan bu boylarin artiq dagidilandan sonra ehemiyetini itirmis evvelki baskendi Kipsa ile birlikde diger yasayis meskenlerinin de uzun muddet Asura tabe olmadigi aydinlasir Evveller bac xerac vermekle musteqilliyini saxlaya bilen Kuman olkesi yalniz VIII esrin sonunda ve ya VII esrin evvellerinde Assur eyaletine cevrilmisdir Bu ise o dovre tesaduf edir ki artiq Kuman olkesinin serq serheddindeki Azerbaycanda Manna ve ardinca qudretli Mada dovleti ortaya cixmisdi Mxer qapisi adlanan urartu yazisinda ve Tuspa Van seherinde tapilmis IX esrin sonuna car Menua dovrune aid bir yazida Kuman seheri olkesi haqqinda melumat vardir Bu ikinci yazida gosterilir ki novbeti yurus vaxti urartu eskerleri Kumenu seherinin olkesinin o biri terefinde Assur olkesine qeder gedib pozuq catdi 18 Prof F Celilov qeyd edir ki yazidaki pozuq yer cox guman ki quti boylarinin meskeni ile baglidir bele ki simaldan gelen Urartu qosunu Kumandan sonra Assur erazisine girmek ucun qutilerin meskeninden kecmeli idi cunki asurlar da simala gedende Kuman oleksine qutilerin torpagindan kecirdiler Her halda simal terefinde Urartu cenub qerb terefinde Asur kimi qudretli dovletlerin olmasina baxmayaraq Kuman olkesi 4 5 esr erzinde bu dovletlerin hec birine tabe olmamisdir Gorunur qonsulugundaki her iki tecavuzkar dovletin vaxtasiri hucumlari qarsisinda kuman boylarinin xeyli hissesi sonralar Urmiya golune teref cekilmis oradan da bir qismi zaman zaman Simali Azerbaycana Goyce golu sahiline esas kutle ise Turkustan ile Sibir terefe kecmisdir 19 Tedqiqatcilar serqdeki kumanlari Irtis hovzesinde formalasan Kimek xanligi terkibindeki boylardan sayirlar Qardizinin qeyd etdiyine gore Kimek yolu uzerindeki bir bozqir sahesi Ulu Kuman adlanirdi 20 Rusiya ve Avropada Redakte Avroasiyada kuman qipcaq konfederasiyasi 1200 cu ilde Kuman boylari getdikleri yerlere oz etnonimleri ile yanasi bezi yeradlarini da aparmislar Ozlerini kumandi kiji kumanli kisi adlandiran boyun bir hissesi indi Altayda Solton ve Staraya Barda bolgesinde Lebed ve Viya cayi hovzesinde Asagi Kumanli Yuxari Kumanli adli kendlerde yasayirlar Burada Yeti Kuman toponimi de vardir Kuman boylari icinde sexs adi kimi de islenen Koban etnonimine Urmu golu ile Xezer arasinda Kaban Arazdan yuxari Qapan Qafan Simali Qafqazda Kuban cayi Kuban duzu seklinde rast gelmek olursa onlar eteyinde yasadiqlari Xarusa daginin adina da Azerbaycanin muxtelif bolgelerinde ikinci heyat vermisler Xoruz dag Qorus Xoruzlu Van golunun cenub qerbindeki Xoruz toponimi indiyecen qalmisdir Kumanlarin Xunus toponimi indi Kurdemir bolgesinde Xinisli kendinin adinda yasayir Bu baximdan Tala Saka Tumurru Kua Koban Sarim ve basqa qedim kuman toponimlerinin sonralar bu ve ya diger turk bolgesinde yeniden uze cixdigini dusunulur Kuman boylarinin guclu oldugu caglarda onlarin oturdugu butov olke Kuman olkesi adlanmisdir Marko Polo 1254 1324 Simali Qafqazi ve Xezerin cenub qerb sahillerini Komaniya adlandirmis el Idrisi XII esr Avropanin cenub serq hissesindeki bozqiri Qara Kuman Ag Kuman seklinde iki yere ayirmisdir Miladdan once Kicik Asiya ve Decle sahilinde oldugu kimi Miladdan sonra da II minilliyin mueyen caglarinda butov Qipcaq Bozqiri Ruminiya Macar colleri Kumaniya Komaniya kimi taninmisdir Kuman Koman Kumanova Kuman oba toponimlerine ise kuman boyunun ayagi deydiyi Avrasiyanin muxtelif guselerinde rast gelinir Serqe getmis kuman boylari Goyturk ardinca Uygur dovletinin suqutundan sonra qerbe uz tutdu Bu boyuk kocun sebebini XI esrin tarixcileri el Marvazi ve Efesli Matfey bele izah edirler ki kai boyu terefinden sixisdirilan sari boylari turkmen quz ve peceneq yurdlarina dogru getdiler Onlar Aralustu bolgelerdeki qipcaqlara birlesib Itil Volqa cayini kecdiler Yerlerinden qopub sari boylarina qosulan qipcaq boylari boyuk quvveye cevrilmis bu yeni koc dalgasinin sanbalini daha da artirdi ve bu dalga artiq XI esrin ortalarindan rus knyazliqlarina ve Avropanin diger cenub serq olkelerine etdiyi axinlarla tarixe dusdu Sekkiz boy birlesmesinden yaranib 150 il buralarda at oynadan peceneq hegemonlugu da kumanlarin gelisi ile bitdi Peceneqlerin Bizansin merkezine soxulmagindan qorxuya dusen imperator A Komnin butun xristian dunyasina muraciet edib komek diledi Lakin onun cagirisina xristianlar deyil muttefiqlik ve boyuk odenc teklifi almis 40 min kuman atlisi geldi peceneqleri geri oturdub Bizansi xilas etdi Ancaq kumanlar oz sehvini doyus gununun sabahisi basa dusduler seher acilanda gorduler ki Bizans eskerleri gece iken xelvetce 30 min peceneq esirini qadin ve usaqlarla birlikde qilincla dograyib Bu facieli menzereni goren Kuman eskerleri nifretle orani terk etdiler 21 Kuman qipcaq boylari ilk monqol dalgasina qeder Itil ve Dnepr ovaliqlarina guney Rusiyadan Qafqaz daglarina qeder Kuban collerine butov Qipcaq Bozqirina nezaret edirdiler Ona gore de rus kuman Bizans kuman macar kuman hetta gurcu kuman elaqelerine dair hemin caglarda xeyli tarixi belgeler yaranmisdi Bu dovrde kuman dilini oyrenmek ucun yazilan 22 23 24 25 26 meshur Kodeks Kumanikus adli eserin ortaya cixmasi da regionda kuman hegemonlugunu goren missionerlerin movcud duruma gercek baxisinin neticesi idi Kuman doyusculeri ile rus knyazlari arasinda vaxtasiri savaslar olurdu bezen de bir rus knyazi yeni eraziye yiyelenmek ucun kumanlarla ittifaqa girib basqa bir knyaza hucum edirdi Her iki halda polovetsler kumanlar ruslarla qarsi qarsiya gelirdi O dovrun rus salnameleri kuman boylari ile bagli qiymetli bilgiler verir Meshur kuman xanlari Tuqorxan Bonyak Benek ve Sarukanin simasinda rus folklorunda dehsetli dusmen kimi Bunyak Seludiviy xisniy Tuqorin Zmeyevic Sark velikan obrazlari yaranmisdir Bu adlari Bizans imperatorunun qizi Anna Komnin yazisinda Tuqortaq Tuqorkan Manyak Bunyak seklinde verir 27 Kumanlarin daha cox qerb qanadinda gorunen Bizans ve Rusiya ile savasdan cox diplomatik elaqelere ustunluk veren Bonyak xan 90 95 yasinda 1167 ci ilde olene qeder coxlu savaslarda olmusdu Bele savaslarin birinde Bonyak doyusden qabaq gece cadirindan cixib bir az uzaqlasir ve uzunu goye tutub qurd kimi ulayir bozqirdan sesine hay veren bozqurdun cavabini esidenden sonra cadira qayidir ve sabahki doyusde qelebe calacagini deyir Rus salnamesi 1097 ci ilde bas vermis hemin hadiseni bele yazir i yako bist polunosi i vstav Bonyak i otyexa ot rati i poca volcski viti S A Pletneva Polovcy M 1990 seh 102 Bonyak kimi Sarixan Sarukan da kuman boylarinin bir qanadinin basinda duran sohretli xandir Onun haqqinda da xeyli belge vardir hetta bu belgelere esasen onun soyundan olan bascilarin bes nesil seceresini mueyyenlesdirmek olmusdur 28 Babasi kimi boyuk nufuz sahibi olan ve doyuslerde gosterdiyi igidliye gore adi dastanlara dusen Koncak XIII esrin evvelinde olur oglu Yuri ise xristian adi dasiyir Koncakin atasi Atrak ve emisi Sircan haqqinda da maraqli belgeler vardir Sarixan olenden sonra onu evez eden oglu Sircan ulusun basinda durur diger oglu Atrak ise cenub bolgelere nezaret edir Vaxtile Sarixanin adi gelende qorxuya dusen qonsu olkelerin bascilari Sircan ve Atrakdan da cekinirdiler Basciliq etdiyi boylarla Kuban collerinde oturan Atrak bey gurcu cari II Davidin 1088 1125 deveti ile Gurcustana gelir ve 40 min aileni bu olkenin cenub bolgelerine yerlesdirir ozu ise carin sarayindaki elitaya qosulur Bir muddet sonra Sircan bey qardasinin tekrar Kuman olkesine qayitmasi ucun elci gonderir Debdebeli saray muhitinden Atrak beyin ayrila bilmesi ucun Sircan bey Orev adli sevimli ozanini cagirir ve tapsirir ki gedib qardasini bozqira qaytarmaq ucun ona kuman negmeleri oxusun eger tesir etmese apardigi yovsani ona iyletsin Poj zhe emu pesni poloveckie Daj emu ponyuhati zelya imenem jevshan 29 Sonralar Tamaranin hakimiyeti dovrunde de Gurcustana xeyli kuman ailesi gelib yerlesdi Bu cur meskunlasma qerb olkelerinde de ozunu gosterirdi Istinadlar Redakte Loewenthal Rudolf 1957 The Turkic Languages and Literatures of Central Asia A Bibliography Mouton Istifade tarixi 2008 03 23 1 2 Encyclopaedia Britannica Online Cuman Oxford Dictionary of Byzantium p 563 Bartusis Mark C The late Byzantine army arms and society 1204 1453 University of Pennsylvania Press 1992 26 Around 1239 a large group of Cumans a Turkic people of the steppes Spinei Victor 2009 The Romanians and the Turkic nomads north of the Danube Delta from the tenth to the mid thirteenth century Leiden Brill seh 116 Rasovskij D A Polovcy Seminarium Kondakovianum T VII Praha 1935 S 253 Pletneva S A Polovcy Moskva Nauka 1990 S 35 36 Slovar Fasmera tochki zreniya A I Sobolevskogo A I Preobrazhenskogo i dr N V Arutyunyan Toponimika Urartu Erevan 1985 seh 101 I I Meshaninov Annotirovannyj slovar Urartskogo Biajnskogo yazyka M 1978 seh 358 375 AVIIU I M Dyakonov Assiro Vavilonskie istochniki po istorii Urartu Vestnik Drevnej Istorii 2 3 1951 7 AVIIU I M Dyakonov Assiro Vavilonskie istochniki po istorii Urartu Vestnik Drevnej Istorii 2 3 1951 14 F Celilov Azer xalqi II nesri Baki 2006 seh 46 AVIIU I M Dyakonov Assiro Vavilonskie istochniki po istorii Urartu Vestnik Drevnej Istorii 2 3 1951 10 AVIIU I M Dyakonov Assiro Vavilonskie istochniki po istorii Urartu Vestnik Drevnej Istorii 2 3 1951 20 VIIU I M Dyakonov Assiro Vavilonskie istochniki po istorii Urartu Vestnik Drevnej Istorii 2 3 1951 21 AVIIU I M Dyakonov Assiro Vavilonskie istochniki po istorii Urartu Vestnik Drevnej Istorii 2 3 1951 58 UKN G A Melikishvili Urartskie klinoobraznye nadpisi M 1960 28 F Celilov Azer xalqi II nesri Baki 2006 seh 50 S A Pletneva Polovcy M 1990 seh 205 F Celilov Azer xalqi II nesri Baki 2006 seh 52 Dr Peter B Golden on the Codex Italian Part of Codex Cumanicus pp 1 55 38 119 Mb olu kecid German Part of Codex Cumanicus pp 56 83 5 294 Mb olu kecid Schmieder Felicitas et Schreiner Peter eds Il Codice Cumanico e il suo mondo Atti del Colloquio Internazionale Venezia 6 7 dicembre 2002 Roma Edizioni di Storia e Letteratura 2005 XXXI 350 p ill Centro Tedesco di Studi Veneziani Ricerche 2 Drimba Vladimir Codex Comanicus Edition diplomatique avec fac similes Bucarest 2000 S A Pletneva Polovcy M 1990 seh 46 F Celilov Azer xalqi II nesri Baki 2006 seh 48 S A Pletneva Polovcy M 1990 seh 97 Hemcinin bax RedakteUkrayna tarixi Turk xalqlariMenbe https az wikipedia org w index php title Kumanlar amp oldid 5675331, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.