fbpx
Wikipedia

İlisu

İlisuAzərbaycan Respublikasının Qax rayonunun eyniadlı inzibati ərazi vahidində kənd. Kənd bir yaşayış məskəni kimi XIII əsrdə yaranmışdır. Ərazidə ilk məskunlaşanlar İlisudan 3 km-lik bir məsafədə vaxtilə mövcud olmuş indi isə Kəndtala (Orta Könə) adlandırılan ərazidə yaşayan insanlar olmuşlar. Daha sonra həm yerli azərbaycanlılarınDağıstanın Saxur rayonundan köçüb gəlmiş saxurların yerləşməsi nəticəsində formalaşmışdır. Yaşayış məntəqəsi buradakı İlisu bulaqlarının adı ilə adlandırılmışdır. Toponim qıpçaq sözü olan ili (isti) və su sözlərindən düzəlib, "isti su" deməkdir. Türk dillərində "ilisu" həm də "yel suyu" mənasındadır.

Kənd
İlisu
Gerb
41°28′07″ şm. e. 47°03′31″ ş. u.
Ölkə Azərbaycan Azərbaycan
Region Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu
Rayon Qax rayonu
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü 1585 m
Saat qurşağı UTC+4
Əhalisi
Əhalisi 1 340 nəfər (2012)
Milli tərkibi Azərbaycanlılar
Rəqəmsal identifikatorlar
Poçt indeksi AZ 3417
İlisu
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kürmük çayının sahilində, Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacında, Kürmükçay və Ağçayın (Hamamçay) kəsişdiyi yerdə, dörd tərəfdən dağlarla əhatə olunmuş bir çay terrasında yerləşir. Kəndin nadir flora və faunaya malik olmasını nəzərə alaraq, Azərbaycan hökuməti İlisu dövlət qoruğunun yaradılması haqqında qərar qəbul etmiş (20 fevral, 1987-ci il, № 57), sonra qoruğun sahəsi Nazirlər Kabinetinin xüsusi sərəncamı ilə daha da genişləndirilmişdir (31 mart, 2003-cü il, № 48). Kəndin şöhrəti bir sıra amillərlə bağlıdır:

  • füsunkar təbiətə malik olması;
  • kənd əhalisinin qədim türk-oğuz dialektinə məxsus olması;
  • 300 ilə yaxın bir dövrü əhatə edən "İlisu soltanlığının" mərkəzi olması;
  • ən qədim dünyəvi və dini elm-təhsil ocaqları ilə tanınması;
  • bütün dünyaya səpələnmiş alimləri, ictimai-siyasi, mədəniyyət və s. xadimləri ilə.

Adının mənası

 
Kürmükçay dərəsindən İlisunun görünüşü.

"İlisu" toponiminin etimologiyası haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. İlisu "ili" və "su" sözlərindən meyadana gəlmiş bir hidronimdir. Daha çox bu adı "Ulusu" türk. Ulu - "ata", "qədim", "böyük", "İlıqsu" azərb. "isti", "iylisu"‎ adları ilə müqayisə edirlər. Qədim türk dilində "su" sözü "sub" və "suv" formasında işlədilirdi, "suv" şəklində işlədilərkən söz iki məna daşıyırdı: 1) çay. 2) su.

Ulusu

İlisu kəndi ərazisində kökündə "Ulu" sözü olan çoxlu toponimlər var. Məsələn: Ulu baş, Ulu körpü, Ulu məscid, Ulu dağ. Bu toponimlərdə "Ulu" sözü "qədim, ata, böyük, müqəddəs, daima" mənalarında ifadə olunur. Qədim türk mifologiyasında yaradıcı tanrının adı Ulu Atadır. Bundan başqa D. E. Zubarev də bu adı türk mənşəli "Ulu" sözə ilə əlaqələndirmişdir.

İli-su

Qədim türk abidələrindəki bir sıra faktlar İlisu toponiminin birinci komponentini təşkil edən "ili" sözünün buradakı məna və mənşəyi haqqında da fikir söyləməyə imkan verir. "Qutadqu-bilik" və Mahmud Qaşqarlının "Divanü Lüğat-it-Türk"də "İli" feli vardır ki, mənası aşağı düşmək, yuxarıdan aşağı enməkdir. Qədim "il" feli yuxarıdan aşağıya doğru olan hərəkət məfhumu ilə bağlıdır. İlisu toponiminin tərkibindəki "ili" komponenti "il" və "i" sözdüzəldici şəkilçidən ibarət olan atributiv mənalı feli addır ki, məzmunu təxminən yuxarıdan aşağı düşən (enən) deməkdir. Maraqlıdır ki, Azərbaycan dilinin Qazax dialektində qabaq, ön tərəf mənasında iley sözü işlənir. Maraqlı faktalardan biri də bu toponimin 1060-cı ildə qeydə alınmasıdır. Akademik Ziya Bünyadovun ərəb dilindən rus dilinə tərcümə olunmuş səlcuqların tarixinə aid əsərində "İlisu" toponimi müasir dilimizdə işlənən formada göstərilir.

İliq su

Ehtimal olan variantlardan biri də toponimin qıpçaq sözü olan ili(isti) və su sözlərindən düzəlib, "isti su" mənasını daşımasıdır. İlisu kəndi yaxınlığında suyun temperaturu 40 °C olan bir neçə bulaq var.

İyli-su

Bu ərazidə mövcud olan mineral bulaqlar kimyəvi tərkibinə görə hidrokarbonatlı, suda müşahidə edilən təbii qaz isə hidrogen sulfidlidir. Suda müşahidə olunan spesifik iyə görə ərazinin bu formada adlanması ehtimalı meydana çıxır.

Elli-su

Çox az ehtimal olunan variantlardan biri İlisu adının "Elli su" (Əlli su) mənası daşımasıdır. Ərazinin çay şəbəkəsinin yetərincə sıx olmasını nəzərə alaraq E.Veydenbaum və İ.Petruşevski öz əsərlərində kəndin adını türk (tatar) mənşəli "Elli-su" (50 su) kimi tərcümə etmişdilər

Bunda başqa, İlisu toponiminin "İli" hissəsi Orta Asiyada olan İli çayı ilə bağlı ola bilər və həm də diqqət çəkən bir məqam odur ki, bu çayla paralel digər bir çay var: Çu çayı.

Coğrafiyası

 
Qoçyataq (Nohur) gölü. 3350 m.

İlisu kəndi rayon mərkəzindən 12 km məsafədə, dəniz səviyyəsindən 1585 metr yüksəklikdə, orta dağlığın meşə qurşağı ilə yüksək dağlığın çəmənlik landşaftı sərhədində yerləşir. Kənddən 10 km şərqdə rayonun ən hündür zirvəsi Qaraqaya dağı yerləşir. Şimalda Kürmükçay dərəsi istiqamətində isə respublikamızın Rusiya ilə ən əlverişli və yüksəkliyi ən az olan Günaxay aşırımı (2657 m) yerləşir. Yerləşdiyi ərazinin süxurları Yura dövrünə aid olunur. Adalar şəklində Təbaşir dövrünün suxurlarına da rast gəlinir. Kənddən şimal-şərqdə, Kürmükçay dərəsində uran yataqları mövcuddur. Həmçinin Hamamçayın yuxarı axarlarında təbii qaz yatağı var. İqlimi yerləşdiyi şəraitə uygun olaraq çox sərtdir. Demək olar ki, ərazidə bütünlüklə Qışı rütubətli keçən soyuq iqlim tipi hakimdir. Orta illik temperatur +2, +6 C° arasında dəyişir. Yağıntıların əsas hissə aprel-sentyabr ayları arası düşür(800 mm). İllik yağıntının miqdarı 1200–1400 mm-dir. Qarla örtülü günlərin sayı 120-160 gündür.

 
Hamamçay dərəsində maraqlı şəlalə

İlisu iki dağ çayı – KürmükçayHamamçay çaylarının birləşdiyi yerdə yerləşir. Bu çayların dərələri çox dərindir, özləri isə iti axır. Hər iki çay Azərbaycanda ən çox sel hadisəsi müşahidə olunan çaylar sırasında öndədirlər. 1921-ci ildə Kürmükçaya sel nəticəsində 2200 mln.m³ materyal gətirilmişdir (Y.P.Konovalova görə). Qaraqaya yaxınlığında, 3350 m yüksəklikdə Qoçyataq (Nohur) gölü çox gözəl, füsunkar görünüşə malikdir. Göl Azərbaycanın ən yüksəkdə yerləşən göllərindən biridir. Ümumiyyətlə, bu ərazi kiçik, ancaq bol sulu dağ çayları ilə zəngindir. Bu çayların üzərində çoxlu şəlalələr var ki, gözəlliyi ilə hər kəsi cəlb edir. Ramramay, Şahverdi, Qoçyataq, Sutökülən şəlalələri hər il yüzlərcə turisti özünə cəlb edir. İlisuda qonur-dağ meşə torpaqları geniş yayılmışdır. İlisunu əhatə edən enliyarpaqlı dağ meşələrində daha çox palıd, vələs, fistıq, şabalıd, qoz ağacları üstünlük təşkil edir. Bundan başqa iynəyarpaqlı ağac növlərindən daha çox ardıc yayılmışdır. Daha yüksək qurşaqlarda isə subalp və alp çəmənlikləri üstünlük təşkil edir. Kəndin cənub hissəsində, Yezli dağında həm də Azərbaycan Respublikasında Babadağın şimal yamaclarından sonra ən yüksəkdə yerləşən meşə zolağı var. Meşə və dağlarda ayı, vaşaq, meşə pişiyi, dağ keçisi, cüyür, çöl donuzu və s. heyvanlar geniş yayılmışdır. Bu ərazidə 1987-ci ildə İlisu dövlət təbiət qoruğu yaradılmışdır. Qoruğ kəndin şimal-qərb hissəsini, Kürmükçayın sağ sahilini əhatə edir və hal hazırda sahəsi 17 min hektardır. 2003-cü ildə İlisu dövlət təbiət qoruğu ilə qonşu həm də Qax Dövlət Təbiət Yasaqlığıda yaradılmışdır.

 
Hamamçay üzərində tikilmiş müasir körpü.

Kənd yaxınlığında zəngin müalicə əhəmiyyətli təbii mineral sular mövcuddur. İlisunun mineral bulaqları tərkibcə hidrokarbonatlıdır. İlisu termal sularını ilk dəfə 1824-cü ildə iki nəfər alman alimi, daha sonra 1866-cı ildə K.A.Nikitin tədqiq edib. 1887-ci ildə isə Q. V. Struve tərəfindən onun kimyəvi tərkibi öyrənilib və məlum olub ki, bu sularda radon var. Əksər mineral bulaqların teperaturu 20 °C-dən yuxarıdır. Hamamçay mineral bulağının temperaturu 40 °C-dir. Populyarlığına və müalicəvi əhəmiyyətinə görə bu mineral su nəyin ki, rayonda həm də bütün respublikada məşhurdur. Bu su 2010-cu il də İlisu “Uludağ" Turizm və İstirahət Kompleksinə çəkilmişdir. Burda xüsusi radon vannaları var ki, bir çox xəstəliklərin müalicəsində tətbiq olunur. Bundan başqa, İlisuda Mohsu, Gözbulaq, Oğlanbulaq, Qızbulaq mineral suları da var. Hamamçay dərəsinin yuxarı axarlarında, yüksəklikdə böyük müalicəvi əhəmiyyətə malik olan palçıq-qeyzer mövcuddur. Yerli əhali həmin yeri müqəddəs hesab edirlər.

Keçmişdə Baş Qafqaz dağ silsiləsində Dağıstana gedən karvan yolları məhz buradan keçirdi.

İlisu turistlərin ən sevimli istirahət yerlərindən biridir. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin 26 mart 2002-ci il tarixli, 100 № li əmrinə əsasən İlisuda İlisu dövlət tarix-mədəniyyət qoruğu yaradılmışdır.

İlisu kəndinin bulaqları

 
"Beşbulaq".

Ərazidə bir çox gözəl bulaqlar var. Onlardan daha məşhur olanı Beşbulaqdır. Azərbaycanın görkəmli şairi Əliağa Kürçaylı bu bulaq haqqında gözəl deyib:

 

Qovub bir-birini bu yerdə illər,
İnsanlar doğulub, dünyadan köçüb.
Sənin atan, baban, neçə nəsillər,
Dostum, "Beşbulaqğ"ın suyundan içib...

 

"Beşbulaq" İlisunun mərkəzində yerləşir. 1863-cü ildə inşa edilmiş bu bulaq əsr yarım bir müddətdə İlisunun mərkəzində buz soyuqluğu, büllür şəffaflığı, gur suyu ilə kəndə xüsusi gözəllik verir. Bulaq meydanın bir tərəfində yüksələn dağa bitişik, kəsmə çay daşından səliqə ilə tikilmiş divardan ibarətdir. Su divarda qoyulmuş beş borudan axıb töküldüyündən “Beşbulaq” adlanır. Deyilənə görə, o, öz mənbəyini zirvəsi həmişə qarla örtülü dağlardan götürdüyü üçün suyu digər bulaqlara nisbətən daha soyuqdur. Bəzi illərdə onun suyu tam kəsilir, sonra yenidən gəlir. Beşbulağın bu xüsusiyyəti təbiət hadisəsi kimi maraqlıdır, səbəbi məlum deyil. “Beşbulaq” kəndin ən böyük və suyu çox olan bulaqdır. "Beşbulaq" dövlət tərəfindən qorunur. "Beşbulaq"dan başqa kəndin ərazisində Bəhərin bulaq, Həcənin bulaq, Manqanın bulaq, Sarılar bulağı, Səngər bulaq, Səngər məhəllə bulağı, Tovlatala bulağı, Usta Bəşir bulağı, Qazbaşı bulağı və suyun leyfiyyətinə görə ayrıca seçilən olan Ağ bulaq.

Tarixi

İlisunun təşəkkülü

Kəndtala. Məscidin qalıqları və Kufi xətti ilə yazılmış məzar daşı.

Görkəmli tədqiqatçı alim, filologiya elimləri namizədi Hacı Sabir Əfəndiyevin İlisu, onun keçmişi haqqında topladığı dəyərli məlumatları var. İlisunun hazırda yerləşdiyi məkandan bir az aralı-Kürmükçayın solunda, Səngər məhəllədən 3–5 km Qax tərəfə uzanan Böyük Qafqaz silsiləsinin döşündəki talada uzun əsrlər bundan əvvəl insanlar özlərinə yaşayış məskəni salıbmışlar. İndi də xərabəlikləri qalan Kəndtala (Orta Könə) adlı bur yerdə X-XI əsrlərəcən xeyli əhali yaşayarmış. Bunu bu ərazidə mövcud olan qəbirstanlığın, iri məzar daşlarının və yaşayış binalarını qalıqlarının olması sübut edir. Qədim məzarların üzərindəki kufi xətti ilə yazılan epiqrafik nümunələr bunu bir daha sübut edir. Əhalinin Kəndtaladan İlisuya köçməsini rəvayətlərdə ərazidəki içməli su ilə bağlayırlar. Ehtimal olunur ki, suyun tərkibinin özünə məxsusluğu insanlarda daima aclıq hissinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu səbəb tədricən əhalinin ərazini tərk etməyə məcbur etmişdir. Bu ərazinin yaxınlığında həm də, Sasani dövrünün memarlıq xüsusiyyətləri daşıyan Cinli qala var. Qala Şamil Fətullayevin gəldiyi nəticəyə görə VII-IX əsrlərə aiddir.

İlisu sultanlığı

  Əsas məqalə: İlisu sultanlığı

İlisu kəndi tarixə İlisu sultanlığı adı ilə daxil olmuş,300 ilə yaxın bir dövrü əhatə edən,özünəməxsus dövlət idarəçiliyi ilə 36 dəfə Türk sultanının və İran şahının fərmanları ilə təsbit olunmuş, XIX əsrin əvvəllərindən rus çarizminin Qafqaz siyasəti əlaqədər çox gərgin mübarizə aparıb, 1844-cü ildən isə Şeyx Şamilin milli azadlıq hərakatına qoşulan bir dövlətçilik qurumuna malik olmuşdur. İlisu sultanlığı cənub-qərbdən Muxaxçay, cənubdan Alazana və onun qolu Əyriçaya, şərqdən QaşqaçayaŞəki xanlığına, şimaldan Baş Qafqaz sıra dağlarına, Samurun yuxarısına qədər böyük bir ərazini əhatə edirdi. Onun sahəsi 60 kv verst, əhalisi 12 min nəfər, kəndlərin sayı 52 idi. Sultanlıq iki hissəyə bölünürdü: Dağıstan toroaqları tərkibində olan Saxurdan və İlisu sultanlığın bilavasitə öz torpaqları.

 
İlisu sultanlığının xəritəsi. 1813-ci il.

Məşədixanım Nemətovanın İlisudakı daş kitabələri oxuması təqdira layiq haldır və məhz İlisu məscidinin kitabələrində və İlisu sultanlarının məzar daşlarında sultanların Əli bəy Şami, Ərəb sərkərdəsi Əbu Məbran nəsilindən olduqları haqqında dəqiq məlumat vardır. İlisu Ulu məscidinin kitabəsində məscidin Əbu Məbran nəslindən olan Əli Sultan oğlu Zeyn əd-Dinin əmri ilə bərpa olunması haqqında məlumat verilir. İlisu sultanlarının ilk geneologiyasını akademik Adolf Berje tərtib etmişdir. Lakin onun tərtib etdiyi şəcərədə ciddi çatışmamazlıqlar var.. Qax rayonunun Oncalı kəndindəki Sultanlığa məxsus qəbristanlıqda dəfn olunmuş, 1896-cı ildə vəfat etmiş Əli Sultan bəyin nəslindən olan Gəray bəy ibn İsa bəy ibn Mustafa bəyin məzar daşında onun Əli bəy Şami nəslindən olması qeyd olunmuşdur. Digər İlisu Sultanlarının məzar daşlarında isə Əli bəyin adı Şamşir qeyd olunmuşdur. 1711-ci ildə Cənubi Qafqazda siyası vəziyyətin dəyişməsilə əlaqədar Əli Sultan Osmanlı sultanı tərəfindən İlisu və Şəki xanlığına paşa titulu ilə hakim təyin olunur.

 
İlisu sultanlarının geneologiyası

Danyal Sultan İlisunun ən şöhrətli və sonuncu sultanı olmuşdur. Daniyal bəy İlisulu XIX əsrin əvvəllərində İlisuda anadan olub. 1830-cu il yanvarın 9-da İlisu sultanlığına bədbəxtlik üz verdi. Sultanlığın qoca hakimi Əhməd xan Sultan qəflətən vəfat etdi. O vaxtkı qanuna görə vərəsəlik atadan böyük oğula yox, ailənin kiçik qardaşına çatırdı. Mərhum Əhməd xan Sultanın kiçik qardaşı olmadığına görə qanuni vərəsəliyi onun böyük oğlu İmran ağa qəbul etmişdir. İmran ağa təbiətən zəif və humanist adam olmuşdur. Ona görə də İmran ağa hakimiyyəti könüllü olaraq özündən kiçik qardaşı Musa ağaya vermişdir. Musa ağa atası Əhməd xan kimi ağıllı, tədbirli idi. Daxili və xarici məsələlərdən tez baş çıxaran yeni hakim az vaxtda sultanlıqda gəzən söz-söhbətə son qoydu. Kəndlərdə baş qaldırmaqda olan nəsil iğtişaşlarının, özbaşınalığın qarşısını aldı. Lakin tale Musa ağanın da bəxtinə uzun ömür qismət eləmədi. O, 1830-cu il sentyabrın 25-də qəflətən vəfat etdi. O dövrün məşhur tarixçisi Vasili Potto yazır ki, bundan sonra vərəsəlik haqlı olaraq mahalda sərtliyi və cəsurluğu ilə ad-san qazanmış Daniyal bəy sultanın əlinə keçmişdir. Bu ağıllı və mərd adama müridizmin tüğyan elədiyi bir dövrdə sultanlığa rəhbərlik eləmək nəsib olmuşdu. Sərtliyi və cəsurluğu ilə ad-san qazanmış Danyal bəy hakimliyi, Qafqaz canişini genral-feldmarşal qraf İ.F. Paskeviçin fərmanı ilə təsdiq edildi. Qısa zamanda çar ordusu onu mayor, podpolkovnik, polkovnik və genral-mayor rütbələri ilə təltif etdi. 1840-cı ildə İlisu Sultanlığı rəsmən Car-Balakən bölgəsinin idarəçiliyinə tabe edildi. On il keçər-keçməz İlisu sultanlığının ərazisi Gürcüstan-İmeretiya quberniyasına qatıldı. Məhz bu səbəblər - hakimiyyətin itirilməsi, sultanlığın sürətlə süquta doğru gedişi Danyal Sultanın Şamil tərəfə keçməsinə səbəb oldu.

Əhalisi

1872-ci ildə dərc olunmuş və 1869-cu il əhalinin kameral siyahıyaalınması nəticələrini əks etdirən Tiflis quberniyasının və Zaqatala dairəsinin hərbi icmalına əsasən Zaqatala dairəsinin İlisu naibliyinə daxil olan İlisu kəndində milli tərkibi ləzgilərdən və bəylərdən ibarət 288 ailə yaşayırdı. Müvafiq icmalda dairəni təşkil edən yaşayış məntəqələrinin əhalisinin milli tərkibinə dair məlumatlarda etnik türklər muğallar, Dağıstanlı xalqların nümayəndələri isə ümumi adla ləzgilər olaraq göstərilmişdirlər.

İlisu kəndi yaxınlığında yerləşən "Hun beli" aşırımının adı onu göstərir ki, bu ərazilərdə türklər eramızın əvvəlindən mövcud olmuşlar. Azərbaycana hunlar "kuşanlar"adı altında gəlmişlər. İlisuda hunların-kuşanların məskunlaşmasını sübut edən faktlardan biri də, İlisuda "Kuş uşğı" və ya "Kuşlar" nəslinin olmasıdır.

1 yanvar 2012-ci il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən kənddə 434 təsərrüfatda 1340 nəfər əhali yaşamaqdadır.

İlisu sultanlığındakı mahallar, azad camaatlıqlar, əhalinin tərkibi

Sultanlıq dövründə ərazi əsasən iki hissədən ibarət olmuşdur: şimalda yerləşən hissə — "Dağ mahalı" və cənub hissəsi — sultanlığın Qaradolaq, Qarabulaq, Qarasoy və Suvagil mahalları. İlisu kəndi sultanlığın ən güclü, ən nüfuzlu və əhalisi çox olan Qaradolaq mahalına daxil idi. Bu mahalın əhalisi sultanlıqda çox imtiyazlara malik idi. Bu mahala aşağıdakı kəndlər daxil idi:

İlisunun əhalisinin sayı haqqında ilk rəsmi məlumat 1831-ci ilə məxsusdur. T.N. Yaişnikov tərəfinədən sultanlıq əhalisinin tərtib edilmiş siyahısında İlisuda 300 həyətin olduğu və 450 ailənin yaşadığı göstərilib.

Məhəllələr və nəsillər

Kənd 9 məhəllədən və əhalinin etnik-sosial tərkibi baxımından 95 nəsildən ibarətdir. Kəndin Səngər, Bucaq, Dabaq, Qala, Tovla-tala, Bacar, Bəytabun və kəndin ən böyük məhəlləsi olan Qaradolaq (vaxtilə mövcud olmuş 2 məhəllə Sarılar obası və Cuhud oba məhəllələri indi digər məhəllələrlə birləşmişdir) adlarından göründüyü kimi tarixi bir zərurətlə formalaşmışdır. Bu nəsillərin 15-ə yaxını Dağıstan xalqlarından olan saxuravarlarla bağlıdır. Yalnız Qorqu uşağı və Zurablar adlanan nəsillərin yaxın əcdadlarının xristian olduqları və sonradan islamı qəbul etdikləri ehtimal olunur. Digər nəsillərin soy kökləri türk mənşəlidir. İlisu kəndindəki (eləcə də bütünlükdə keçmiş Zaqatala qəzasında) ən böyük nəsil isə Məhərrəm uşağı adlanan nəsil hesab olunur. Həmin nəslin sələfləri olan şəxslər 1844-cü ildə Daniyal sultanla birlikdə Şeyx Şamilin tərəfinə keçmiş və uzun müddət ruslara qarşı vuruşmuşlar. Qafqaz müharibəsi sona çatdıqdan sonra onların bir hissəsi Avarıstanın Ulukosor mahalının İrib və Ratlub aullarında yaşayışlarını davam etdirmiş, digər qismi isə yenidən İlisuya geri qayıtmış, bir neçə ailə isə Zaqatalanın Yuxarı Tala kəndinə köçərək Durus oba məhəlləsini salmışlar. Bu nəsildən digər bir qrup isə 1869-cu ildə Osmanlı Türkiyəsinə köç etmişdir.

Səngər məhəllə tabunu Bucaq məhəllə tabunu Dabaq məhəllə tabunu Qala məhəllə tabunu Bacar məhəllə tabunu Sarılar obası Bəy tabun Qaradolaq tabunu Tovla tala tabunu
Qala uşağı Seylu uşağı Qədəsərlər Kaçiylər Bacarlar Kaslar Buyurtmalar Məhərrəm uşağı Ciciqarlar
Qorqu uşağı Malliylər Qaçaylar Tağı Məmma uşağı Qolladar Papiy İbrahim uşağı Mantaşlar Qoca uşağı Baqqarlar
Zurab uşağı Ovçular Qapalar Şahnəzər uşağı Çapar uşağı Kubaçılar Bahar uşağı Hacıbilal uşağı
Keçələr Qınnalar Molla Əhməd uşağı Bazaylar Dibxlovlar Quzaylılar Surxay uşağı Bənövşələr
Camallar İmaməlilər Hacı Abbas bəy nəsli Şahməhəmmədlər Akkanaylar Murud uşağı Qazan uşağı Adaş uşağı
Qdəmaylar Əzim uşağı Qitdi Omar nəsli Nəzir uşağı Uca uşağı Molla Bəkir uşağı Sayad uşağı Azaylar
Aşıq Əhməd uş. Hürüzadələr Qıçalar Xalıqverdi uşağı Hacı Zal uşağı Muradsoltan uşağı Cər uşağı
Keçəçilər Sərqaylar Həmzət bəy nəsli Şeytanlar Sofu uşağı Qaqaylar
Paprus uşağı Matənlər Canaylar Şamay uşağı Qaramahmud uşağı Piftilər
Xəliyullah uşağı Qadmovlar Baba uşağı Əsgər uşağı Caqanaylar
Hacı Həmzət Baba həsli Qəmbər uşağı Həsil uşağı
Kuşlar Qazanışlar
Lakuylar Cartılar
Qanuqlar Berkilov Qılkı uşağı
Dabanlar Təmir uşağı
Dəlı Əlican uşağı Hacıbaba uşağı
Nurəhməd uşağı
Mahal uşağı
Seyidəli uşağı
Qasım uşağı
Əlim uşağı

İlisunun tarixi şəxsiyyətləri

 
Daniyal sultan. Azərbaycanda ilk general-mayor titulunun sahibi
  • Sarı Əli bəy (I Əli Sultan) (1601 – 1628) — İlisu sultanı.
  • Xəlil bəy (1642 – 1670) — İlisu sultanı.
  • II Əli Sultan paşa (1670 – 1742) — İlisu sultanı, Şəki bəylərbəyi və İlisu sancağının hakimi.
  • Alxas bəy (1748 – 1762) — İlisu sultanı.
  • II Əhmədxan sultan — İlisu sultanı. Çar ordusu qvardiya polkovniki, sonuncu İlisu hakimi general-mayor Daniyal sultanın atası.
  • Daniyal sultan — 1831–1844–cü illərdə İlisu sultanlığının sonuncu hakimi, Şamil hərəkatının iştirakçısı. Rus ordusu general-mayoru.
  • Həsən xan İlisulu (1834 – 1882) — Rus ordusu general-mayoru
  • Bəypolat Sultanov — XX əsrin əvvəllərində tanınmış ictimai-siyası xadim Rusiya İmperiyası Dövlət Dumasının (2-ci çağırış) deputatı
  • Seyfulla paşa (1852 – 1909) — Osmanlı ordusu generalı, İlk türk aeroplan pilotu.
  • Sadıx bəy — Rus ordusu general mayoru
  • Məhəmməd Müxlis xan — Rus ordusu general-leytenantı
  • Xəlil bəy Sultanov — Sultanovlar nəslinin görkəmli nümayəndəsi,XIX-XX əsrlərdə yaşamış yüksək çinli Çar məmuru.
  • Məhəmməd Eldaroğlu — Eldaroğlu Məhəmməd kimi taninan XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində yaşamış görkəmli memar.
  • Ədil xan — XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində yaşamış Gəncə və Şəki mahallarının məşhur zadəganlarından biri, Sultanovlar (V) nəslinin nümayəndəsi, mesenat

İlisunun dövlət, siyasi və ictimai xadimləri

İlisu torpağı çoxlu dövlət və ictimai-siyasi xadimlər yetişdirmişdir:

  • Müslüm Maqomayev — bəstəkar, dirijor, pedaqoq, folklorçu, ictimai xadim.
  • Pyotr Babayev — azərbaycan əsilli rus inqilabçısı. XX əsrin əvvəllərindən üç rus inqilabında fəal iştirak etmişdir.
  • Şahmərdan ƏhmədovHümmət təşkilatının üzvü, inqilabçı, Zaqatala dairə muzdur komitəsinin sədri.
  • Saleh Qocayev — alim, texnika elmləri namizədi, ictimai-siyasi xadim.
  • Hətəm Əhmədov — Azərbaycan SSR Ticarət naziri.
  • Harun bəy Sultanov — İlk Azərbaycan dilində çıxan dərsliklərdən biri "Vətən yolu" kitabının müəllifi. (1907)
  • Vahid Hacıyev — Bakı şəhər rayon partiya komitəsinin I katibi (1948-1951).
  • Gəray Fəzli — Şair, nasir, publisist, radio-tele jurnalist..
  • Asiyət Yusifova — Azərbaycan SSR dövlət xadimi.
  • Sadıq Murtuzayev — Azərbaycan KP MK-nın ideologiya şöbəsinin müdiri (1961). 1963-cü ildən 1990-cı ilin sonunadək Abşeron, Şəki, Ağdam və yenidən Abşeron rayonlarında I katib işləmişdir.
  • Vaqif Qocayev — Azərbaycan Yeyinti Sənayesi Nazirliyində şöbə müdiri, Yeyinti Sənayesi Nazirliyinin Balakən Efir yağları zavodunun direktoru, Qax konserv zavodunun direktoru, Qax Aqrar-sənaye birliyinin baş direktoru, Qax Yerli-Sənaye kombinatının direktoru, Qax Taxıl məhsulları kombinatının direktoru, Qax Üzümçülük və şərabçılıq sovxozunun direktoru, Şəki İpək birliyi Qax filialının direktoru, İliç rayonu Konserv zavodunun direktoru, Qax rayon Maddi-texniki təchizat və mexanikləşdirmə idarəsinin rəisi, Qax rayon XDS İcraiyyə komitəsinin sədri, Qax rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı vəzifələrində işləmışdir.

İlisunun alimləri

İlisu kəndi həm də öz alimlər ilə məşhurdur. Aşağıda ilisulu alimlərin bəziləri haqqında qısaca məlumat verilir:

  1. Əzəl Sultanov (1905 – 1990) — akademik, geologiya-minerologiya elmləri doktoru, professor. Elimlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Bakı Dövlət Universitetinin prorektoru (1952 – 1956), Azərbaycan EA-nın Geologiya İnistitunun direktoru (1958-1970).
  2. Ələşrəf Məmmədov (1931 – 2003) — akademik, geologiya-mineralogiya elimləri doktoru, professor.
  3. Dəmir Hacıyev (1929 – 1999) — Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, biologiya elmləri doktoru, professor.
  4. Kərim Ramazanov (1947-2012) — Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, texniki elimləri doktoru, professor.
  5. Rəsul Sultanov (1899 – 1970) — geologiya elimləri doktoru, professor.
  6. Yəhya Kərimov (d. 1927) — pedaqoji elmləri doktoru, professor. Beynəlxalq Pedaqogika Akademiyasının həqiqi üzvü.
  7. Paşa Əfəndiyev (d. 1928) — filologiya elmləri doktoru, professor.
  8. Səyyarə Mollazadə (1930 – 2015) — filologiya elmləri doktoru, professor.
  9. Əmin Əfəndiyev — ədəbiyyatşünas alim, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, tanınmış kitabxanaşünas-biblioqraf, dosent.
  10. Məsud Əfəndiyev (d. 1953) — fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor. Mötəbər elmi mükafatı olan Aleksandr Fon Humbolt mükafatına layiq görülmüş ilk azərbaycanlı alimdir və 1991-ci ildən Almaniyaya dəvət olunmuş, indi də orada işləyir.
  11. Abdulla Həşimov — kənd təsərrüfatı elmləri namizədi.
  12. Süleyman Camalov — tibb elmləri namizədi.
  13. Şərif Mahalov — tibb elmləri doktoru, professor.
  14. Qeybulla Rəsulov — dramaturq, Yazıçılar Birliyinin üzvü.
  15. Sabir Əfəndiyev — publisist nasir bibliofil sosioloq. Filologiya elmləri namizədi.
  16. Əyyub Kərimov — yazıçı, yurnalist, hüquqşünas.
  17. Xəyyam Məmmədov — tibb elmləri namizədi.
  18. Aydın Əfəndiyev (d. 1938) — Rusiya alimi, Texnika elmləri doktoru, professor.

Bundan başqa 100-ə yaxın elimlər namizədi də İlisunun yetirməsidir.

İlisu şivəsi

  Əsas məqalə: İlisu şivəsi

Qədim yaşayış məskəni olan İlisunun böyük tarixi sərvətlərindən biri də türk dilləri silsiləsindən xüsusi orjinallığı ilə qorunub saxlanılan İlisu şivəsidir. Azərbaycanın Şimal qrupu dialekt və şivələrinə aiddir. İlisu-qədim türk-oğuz, Dədə Qorqud dilinin yadigarıdır. Ancaq bu dil adidəsi çox geniş və dərin tədqiqata ehtiyac duyur. Bu qədər vaxtda ancaq iki akademik iş diqqəti cəlb edir: professor Səyyarə Mollazadənin namizədlik dissertasiyası və professor Yəhya Kərimovun bu şivəyə həsr olunmuş diplom işi.

İlisu şivəsi haqqında təsəvvür yaratmaq üçün onu başqa dialekt və şivələrimizdən ayıran başlıca xüsusiyyətləri diqqətə çəkmək lazımdır. İlisu şivəsinin maraqlı, səciyyəvi fonetik, morfoloji və leksik xüsusiyyətləri var.

İlisu şivəsinin maraqlı fonetik hadisələrindən biri saitlərin və samitlərin əvəzlənməsidir. Bu əvəzlənmələri qədim və müasir türk dilləri ilə müqayisə etməklə aydın olur ki, başqa türk dillərində olduğu kimi, İlisu şivəsi də qədim türk kökləri ilə bağlıdır.

  • a saitinin e saiti ilə əvəzlənməsi: yaşıl-yeşil, yamyaşıl-yemyeşil.
  • a saitinin ə saiti ilə əvəzlənməsi: araba-ərəbə, lampa-ləmpə, acı-əci.
  • ə saitinin a saiti ilə əvəzlənməsi: xəbər-xabar, bərabər-barabar, zərər-zarar.
  • d sammitinin t samiti ilə əvəzlənməsi: dükan-tükan, dik-tik.
  • q samitinin x samiti ilə əvəzlənməsi: torpaq-toprax, yarpaq-yaprax.

İlisu şivəsində ismi xəbərlər şəxsi sonluqları ilə deyil, şəxsi əvəzliklərinin ismin əvvəlinə yanaşması ilə analitik yolla ifadə olunur. Bu İlisu şivəsinin çox qədim dövrlərlə bağlı olduğunu göstərir. Belə xüsusiyyətlər tatar dilində geniş yayılmışdır.

  • onun qızısan-honun qızısın, atasısan-atasısın.

Bəzi saylar fonetik cəhətdən ədəbi dilimizdəkindən fərqlənir.

  • bi (bir), öç (üç), elli (əlli). Ədəbi dilimiz üçün yad kimi görünən öç (üç) sayı müasir tatar dili üçün tamamilə təbidir.

İlisu şivəsinin ən maraqlı cəhətlərindən biri də "ne?", "nara?", "navax?" əvəzlikləridir. Azərbaycan ərazisində yalnız İlisuda işlənilən bu əvəzliklər türk dilindəki "nereye", "nerede" və s. uyğun gəlir.

İlisu şivəsində bəzi türk mənşəli sözlər:

İlisu şivəsində Türk dillərində
abal-key abal-hal, vəziyyət
başarmax-bacarmaq başarmax-başarmaq
yeltəmə-yüngül xasiyyət yeltəmə-rəqs müsiqisinin adı
devran-dövran devran-dövran
düşman-düşmən düşman-düşmən
degirmi-dəyirmi degirmi-dəyirmi
vidir-çətin dağ yolu vidir-dağ yolu
inisi-qayın inisi-kiçik qardaş
kura-moruq kurray-moruq

Təhsili

 
İlisu məktəbi.

İlisu məktəbi Azərbaycanın ən qədim və tarixi ənənələri olan məktəblərindən biridir. 1899-cu ildən fəaliyyətə başlayan bu məktəbdə həm dünyəvi, həm də dini biliklər verilmişdir. Bir əsrdən çox tarixə malik İlisu məktəbi ölkəmiz üçün 18 görkəmli dövlət xadimi, 120-dən çox elm adamı, akademik, elmlər doktoru və namizədləri, neçə-neçə tannmış din xadimi, 50 dən çox respublika və rayon miqyaslı məmur və rəhbər kadr, 40-dan çox tanınmış mütəxəssis və ziyalı şəxslər, eləcə də 6 dünya çempionu yetişdirib. Respublikamızın bu qocaman təhsil mərkəzinin məzunları arasında 100-dən çox elmlər doktoru və elmlər namizədi, 1200-dən şox alı təhsilli mütəxəssis vardır.

Hazırda İlisu məktəbi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin adını daşıyır və bu gün də respublikanın ən qabaqcıl təhsil ocaqlarından biridir. İlisu məkəbi respublikanın ictimai həyatında fəal iştirak etmiş, məktəblilər olimpiadalarda, idman yarışlarında yüksək nailiyyətlər qazanmışlar.

"Vətən yolu" dərsliyi

"Vətən yolu" yolu dərsliyinin müəllifi, Harun bəy Sultanov İlisu kəndində doğulmuşdur. Onun çoxsahəli yaradıcılığının mühüm bir sahəsini məktəb dərsliklər tərtib etmək təşkil edir. Bu cəhətdən "Vətən yolu" dərsliyi səciyyəvidir. "Harun bəy İlisulu" imzası ilə 1907-ci ildə Tiflisdə Qeyrət mətbəəsində çap olunmuş bu dərsliyin məzminu, qayəsi ilk baxışdan diqqət cəl edir. Elə dərsliyin müqəddimimində Harun bəy İlisulu göstərir ki, "İlisu kəndində Yusif Ramazan oğlunun xeyirxahlığı ilə tikilmiş məktəbdə dərs oxumağa bizim uşaqların dilində yazılmış bu kitab çox gərkli oldu. Və həmin həzrətin (Yusif Ramazan oğlunun-C.Ə) köməyi ilə məndə bu kitabı çıxartdı, "Vətən yolu" işıq üzü gördü". "Vətən yolu" dərsliyinin özünəməxsus metodik məzmunu, tərtibi prinsipləri var. Dərslik doxsan iki dərs nümunəsindən ibarətdir. Hər dərsdə əlifba təlimi və onunla əlaqədar mətinlər verilmişdir. Dərslikdə yumoristik məzmunlu mətinlərə, şağirdləri müstəqil düşünməyə və səmərəli nəticə çıxarmağa imkan verən yzaılara, xüsusilə, dialoqlu parçalara geniş yer verilir. Dərsliyin "Bəzi hadisələr" adlı hissəsi də yaxşı düşünülmüş sistemlə, pedaqoji və metodik ardıcıllıqla tərtib olunmuş elmi məzmunlu məlumatlardan ibarətdir. Maraqlı məqamlardan dərsliyin adıdır. Məhs Harun bəy bu adı seçməyib. Məlumdur ki, Azərbaycanda ilk dərs vəsaiti 1882-ci ildə çap olunmuş "Vətən dili" dərsliyidir. O zamanlar Azərbaycanda yeni nəfəsli mədəniyyətin yayılması və öyrənilməsi, yeni elmi üsulların tətbiq olunması, yeni ictimai fikrin formalaşması, bir qədər sonra isə Azərbaycan intibahını həyata keçirəcək bütöv bir nəslin meydana gəlməsində müstəsna rol oynamış kitabdan ruhlanan Harun bəy dərsliyi bu ada uyğun adlandırmışdır.

İqtisadiyyatı

Qoyunçuluq

 
Sahibkar Şahmərdan Hacıyevin (Buyurtma oğlu) qoyun sürüləri.

İlisunun rəngarəng təsərrüfat, sənət sahələri arasında qoyunçuluq əsas yer tutur. İlisuda qoyunçuluğun inkişafını və tənəzzülünü bir neçə dövrə bölmək olar.

  1. İnqilabaqədərki dövr - Bu dövrdə iri qoyun sahibkarları onu çox böyük gəlir mənbəyinə çevirə bilmişdilər. O dövrün ən böyük qoyun sahibkarı kimi Xaşal Məmmədrasulun adı çəkilir. İlisunun Qala məhəlləsindən olan bu sahibkarın qoyunlarının sayı on minlırlə olduğu deyilir. Həmin dövrün qoyun sahibkarları hər məhəllədə (və ya tabunda) hörmətli sayılardı. Məsələn, Bəytabun adlanan tabunda çox tanınmış qoyun sahibkarlardan və ağsaqqallardan biri Buyurtma oğlu Kərəmin adı daha hörmətlə çəkilir.
  2. Sovetlər dövrü - Bu dövrdə iri, orta və kiçik sahibkarlıq müəyyən tənəzzülə uğrasa da hələ davam edirdi. Sonralar belə sahibkarlara qolçomaq damğası vurulmuş və tədricən sahibkarlara qarşı düşmən əhval-ruhiyyəsi formalaşmışdır. Sovetlər dönəmində kənddə yaranan qoyunçuluq kolxozlarının "Telman", "Kirov" və "Pravda" hər birində 25-30 min qoyun olmaqla ölkədə məşhur təsərrüfat kimi tanınmış, kəndin iqtisadi yüksəlişində böyük rol oynamışdır. Sonralar bu üç kolxoz birləşərək "Kirov" kolxozu adı altında fəaliyyət göstərmişdir.
  3. Müasir dövr - Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşması ilə bu kənddə qoyunçu sahibkarlar yaransa da bu qədim sənətə maraq zəifləmişdir. Buna baxmayaraq yenə də bu sahəni yaşadan onlarca sahibkar-fermərlər var. Son dövrlərdə rayon üzrə bu sahənin ən yüksək göstəricisi yenə də məhz İlisu kəndində olmuşdur.

Sənətkarlıq

 
İlisu xalçası. Yun. Xovlu. 270x130. 1850-ci il
 
Nəsir Əzimovun çəkdiyi tablo.

İlisuda əsrlər boyu müxtəlif sənətkarlıq növləri və bu sahələrdə çalışmış sənətkarların şöhrəti Azərbaycan daxilində, eləcə də GürcüstandaDağıstanda yayılmışdır. Azərbaycanın Qarabağ, Şirvan, Şəki bölgələrində ilisulu sənətkarlar saysız-hesabsız yaşayış binaları inşa etmişlər. Digər sənət sahələrində də ilisulular adsan qazanmışlar. İlisulu bir çox bənnalar Balakən, Tala məscidləri kimi onlarca böyük memarlq abidələri yaratmışlar.

İlisunun qədim qabayunlu qoyunları xalçaçılıq üçün çox gözəl xammal idi. Zərif yunlu qoyunçuluğa keçməklə xalçaçılığa böyük zərbə vuruldu. İlisuda görkəmli xalça ustaları və onun nəsildən-nəsilə keçən ənənələri də beləliklə unudulmağa başladı. Qoyun yununun ipindən toxunan xalı-xalça, gəbə, xalı, cecim, palaz, kilim, xayma kimi növləri, təbii otlardan alınmış boyaqlarla İlisu evlərinin bəzəyi idi. İlisuda toxunan xalçalar öz xüsusi texnologiyasına görə fərqlənir. Onlar uzun və ensiz olur. İlisuda xalçalar təkarğac üsulu ilə toxunur və rəngləri 7 rəng olmaqla çox şux olur. Xalçaların naxışları qədim türk motivləri əsasında qurulmuşdur. Hal-hazırda da İlisuda fərdi evlərdə xalça toxuyan dəzgahlara təsadüf etmək mümkündür. İlisuda keçəçilik də ayrıca bir sənət sahəsi kimi öz ustalarını yetişdirmişdir. Keçəçiliyin də yapıncı, çopuz kimi geyim növləri ilə yanaşı döşəməlik keçələr də insanların məişətinə daxil olmuşdur. Corab toxumaq hər bir evin ənənəsi idi. İlisuda dabbaqçılıq da yetərincə inkişaf etmişdi. Bu sahə xüsusi bir sənətkarlıq tələb edən peşə olub və bunun da nəsildən-nəsilə keçən ənənələri var idi. Onların hazırladığı xəzlər, padoşlar çəkməçilik peşəsinin əsasını təşkil edirdi. Dəri aşılaması ilə kürkçülük də özəl bir sənət sahəsi kimi İlisuda geniş yayılmışdır.

Ovçuluq

Böyük Qafqazın cənub yamaclarında, meşə qurşağının alp çəmənliyinə keçdiyi sərhəddə yerləşən İlisu kəndinin çox zəngin faunası var. Ərazidə maral, çüyür, dağ keçisi, ayı, qaban və s. olması tarixən insanlarda ovçuluğa böyük maraq yaratmışdır. İlisuda ovçuluğun tarixi Ovçu Pirimdən başlayır. Onun haqqında olan müxtəlif rəvayət və əfsanələr bu gün də dillərdə dolaşır. Əfsanəyə görə məhz məşhur İlisu hamamı bir neçə əsr bundan qabaq Ovçu Pirim tərəfindən inşa edilmişdir. Sərt və keçilməz dağlara malik olan bu ərazidə ovçuluqla məşğul olmaq yetərincə təhlükəlidir. Məhz bu üzdən neçə-neçə ovçunun marxal (qar uçqunu) altında qalıb və ya qayalardan uçub tələf olması bu ərazi üçün adi hadisəyə çevrilmişdir. Valeh Əhmədov, Ülfət Abbasov, İsmət Ağayev, İsmayıl Mehdiyev və daha neçə belə ovçu dağlarda tələf olmuşlar. İlisuda ən çox təkə ovuna maraq göstərilirdi. Təkə dağ keçisinin erkəyinə deyilir. Adlı-sanlı ovçular sırasında mərhumlardan Baba Həsilovun, İsgəndər İsgəndərov, Kamal Babayevin, Yusif Abbasovun adlarını çəkmək olar. Əksər ovçuların şələçiləri də olardı. Şələçi - ovçunun yükünü daşıyana deyilir. İlisuda hal-hazırda da müasir gənclər arasında ovçuluğa böyük maraq var. Ad-san qazanan ovçulardan Rəsul Əfəndiyevi, Həmzət Murudovu, Fərhad İsmayılovu, ovçu İsgəndərin oğlu Nüsrətin adlarını çəkmək olar. Müasir dövrdən fərqli olarak keçmişdə İlisuda ovçuluq nizamsız və nəzarətsiz olmuş və o üzdən bir müddət ov heyvanlarının sayında kəskin azalma qeydə alınmışdır. Bəzi heyvanların isə demək olar ki, nəsili kəsilmişdir. Buna qaplanı misal göstərə bilərik. Əbəs yerə ehtimal olunmur ki, İlisunun cənub-şərqində yerləşən Qaflan dağ və qaflan dərə məhz qaplanların çox olduğu bölgə olmuşdur.

Turizm

 
"Uludağ" Turizm və İstirahət Kompleksi. Hovuz.

İlisu həmişə həm yerli, həm də xarici turistlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Tarixi-coğrafi özəlliklərə malik İlisunun yüksət turizm potensialı var. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin 26 mart 2002-ci il tarixli, 100 № li əmrinə əsasən İlisuda İlisu dövlət tarix-mədəniyyət qoruğu yaradılmışdır. Bundan başqa, İlisuda İlisu Dövlət Təbiət Qoruğu mövcuddur. Hər tərəfi əhatə edən meşəli dağlar və onların üstündən əskik olmayan buludlar, yazda və yayda, demək olar, hər gün sel kimi yağan yağış, onun ardınca çıxan göy qurşağı, tərtəmiz hava, sakitlik və gözəl mənzərədə salınmış yüzillik evlər, eləcə də çox qədimdənqalma abidələr hər zaman insanları özünə cəlb etmişdir. Son zamanlar İlisuda həyata keçirilən quruculuq tədbirləri beynəlxalq turizmin bütün tələblərini ödəyəcək duruma gəlib çatmaqdadır. İlisuda dağ turizmi və alpinizm həvəskarları üçün hər cür təbii şərait var. Kənddə yaşıl turizm, icma turizmi, müalicə turizmi, istirahət turizmi daha geniş yayılıb. Bura da tikilib istifadəyə verilmiş "Uludağ" sanatoriya-müalicə kompleksi, "Yaşıl Park", "Səngərqala", "İlisu", "Almabağı" istirahət mərkəzlərində fərdi, ailəvi və kollektiv istirahətə gələnlər üçün hər cür şərait yaradılmışdır.

"Uludağ" Turizm və İstirahət Kompleksi

İlisu kəndinin qurtaracağındakı məşhur Ram-rama şəlaləsinin yaxınlığında Yarpızbasan dağının ətəyində tikilmiş "Ulu dağ" istirahət kompleksi 2005-ci ildə istismara verilmişdir. 4 hektar ərazini əhatə edir və ilboyu xidmət göstərir. Beşi 2 mərtəbəli, ikisi 1 mərtəbəli olmaqla 7 kotejdən ibarət olub eyni vaxtda 240 nəfərin dincəlməsinə imkan yaradır. Turist marşrutlarına Sumu Qalaya, qədim alban məbədlərinin xarabalıqlarına, qədim Şəki yolu ilə Qum, Ləkit yaşayış məntəqələrinə, müqəddəs Georgi məbədinə, qədim məscidə və s. yerlərə gəzinti nəzərdə tutulur. Şamil qalasının xarabalıqlarından Dağıstanla aramızda son yaşayış məntəqəsi olan Sarı-baş qülləsi görünür. Kompleksdə müalicə əhəmiyyətli olan isti suda vanna qəbul etmək olar.

"Səngər Qala" Turizm və İstirahət Mərkəzi
 
Səngər Qala Turizim İstirahət Mərkəzi

Milli memarlıq üslubunun elementləri ilə inşa olunan “Səngər qala” hoteli tarixi abidəni xatırladır. Hotelin adı buradakı “Səngər bulağı”nın adından götürülüb. Tikintisinə 2011-ci ildən başlanan hotel 7 mərtəbədən ibarətdir. Hotel gözoxşayan xarici və daxili dizaynda, fərqli bir üslubda inşa edilib. Birinci mərtəbədə qeyd-qəbul və digər inzibati otaqlar yerləşir. Yeddinci mərtəbədə hər tərəfi ətraf dağ və meşə mənzərəsinə açılan restoran var. Qalan 5 mərtəbədə isə nömrələrdir. Hoteldə xidmət çeşidlərinə görə fərqlənən ümumilikdə 38 nömrə var. Hər bir nömrədə qonaqların rahat istirahəti üçün standartlara cavab verən şərait yaradılıb. Nömrələr kondisioner sistemi, birbaşa çıxışlı telefon şəbəkəsi, simsiz internet şəbəkəsi və s. lazımi imkanlarla təmin edilib. Hoteldə milli və dünya mətbəxinin gözəl təamlarını dadmaq mümkün olacaq. Hotel binası kənardan qədim tikilini xatırladır. Hotelin birinci mərtəbəsinə girişi insanın gözləri önünə tarixi bir mənzərəni canlandırır. Burada xalqımızın qədim döyüş ənənələrini göstərən silahlardan tutmuş incə naxışlarla işlədilmiş bəzək əşyalarını da görmək olar. Tarixi məkanda yerləşən hotelin digər mərtəbələrində də tarixi anları canlandıracaq əşyalar qoyulub və divarlarda müxtəlif elementlər yaradılıb. Hotelin yerləşdiyi ərazi də binanın dizaynına uyğun qurulub. Dağlardan süzülüb gələn bulaq istirahət edənlərə təbiətin sərinliyini bəxş edir. Bir sözlə, burada isti yay günlərində gözəl istirahət etmək olar. Qiymətlər isə hotel tam istifadəyə veriləndən sonra məlum olacaq.

"Yaşıl park" istirahət kompleksi

2005-ci ildə istifadəyə verilən "Yaşıl park" istirahət mərkəzi Ulu körpünün yaxınlığında əzəmətli Laçın qaya adlanan dağın ətəyində yerləşir. Eyni vaxtda burada 84 nəfərin dincəlməsi üçün tam təminatlı şərait yaradılmışdır. İstirahət zonasında 6 standart otaq, xoll, qonaq otağı və yataq otağı olan 5 ikimərtəbəli kottec var. Zonanın ərazisində restoran, kafe, disko-bar, voleybol meydançası, örtülü üzgüçülük hovuzu, sauna, uşaqlar üçün oyun meydançası və park xidməti fəaliyyət göstərir.

El Resort Hotel

El Hotel Azərbaycanın Qax rayonunda açılmış ilk 5 ulduzlu hotelidir. EL Hotel dünya standartlarına cavab verən gözəl dizayn, beynəlxalq xəttə bağlantısı olan telefon, sürətli internet şəbəkəsi, peyk televiziya sistemi, individual olaraq idarə edilən isitmə və soyutma sistemi, seyf, saat və musiqi mərkəzi və minibar ilə qurulmuş rahat qonaq otaqları təklif edir.

Ev turizmi

İlisuda uzun illər həm də ev turizmi mövcud olmuş və son dövrlər bu xüsusilə böyük intişar tapmışdır. Bu turizm növü İlisuda bir çox ailələr üçün əsas qazanc yeri kimi maddi təminat mənbəyinə çevrilib. Dünya turizm təcrübəsində də belə nümunələr az deyil. Bura gələn turistlər kəndin insanlarına, təbiətə daha yaxın olmaq üçün fərdi evlərdə gecələməyə üstünlük verirlər. Mənzillərin qiyməti şəraitindən asılı olaraq dəyişir. Bir nəfər gecələmək üçün 5-10 manat arası pul ödəyir. Ailəvi mənzillərin qiyməti isə 20-30 manat arasında dəyişir. Turistlərin bu yerlərə üstünluk verməsinin digər bir səbəbi isə onlara gostərilən xoş munasibət, qonaqpərvərlikdir.

Mədəniyyət

Memarlıq abidələri

 
Cinli qala.Qala bürcü

İlisu kəndi özünün tarixi-memarlıq abidələri ilə zəngindir. Tarixin ayrı-ayrı dövrlərinin memarlıq xüsusiyyətlərini əks etdirən abidələrin bir qismi müasir dövrümüzə qədər qorunub saxlansa da onların böyük bir hissəsi isə müharibələr və təbii aşınmalar nəticəsində dağılmışdır. Bu günümüzə qədər qalmış abidələr, Sumuq qala, Ulu körpü, Ulu məscid, Qalaça (Şamilqala), Qala kompleksi, Cinli qala və epiqrafik abidələri İlisunun qəhrəmanlıq tarixinin şanlı səhifələridir. Bu abidələr kəndin ümumi monumentallığı və bədii-memarlq dəyəri ilə seçilir. Onlar sıravi tikililərlə, təbii landşaftla, kəndin ümumi quruluşu ilə kompozisiya baxımından sıx bağlıdır, buna görə də onlar birlikdə bədii vəhdət yaradır. Onlardan bəziləri özünün ilkin funksiyasını itirsə də, bədii-estetik əhəmiyyətini itirməmişdir.

Yerli əhali arasında "Sumu qala" və ya "Sumaq qala" adı ilə tanınan müdafiə qülləsinin inşa tarixi XVII-XVIII əsrlərə aid edilir. Bu qüllə Dağıstandan Sarıbaşa, oradan İlisuya qədər olan yolun üzərində tikilmişdir. Rəvayətə görə qala Sumu və ya Usmi xan adlı İlisu hakimi tərəfindən inşa edildiyinə görə belə adlanmışdır. Sumuq qala plan quruluşuna görə kvadrat fomrmasındadır. Onun tikintisində çay daşından və əhəng məhlulundan istifadə olunmuşdur. İlisu kəndinin memarlığında Cümə məscidi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Kəndin mərkəzində yerləşən bu məscidi yerli sakinlər " Ulu məscid" adlandırmışlar. Uzunsov dördbucaqlı şəkildə olan məscidin əsas kompozisiya oxu şimal-qərbə istiqamətlidir. XVII əsrə aid olan bu tikili, məscidin kitabəsində göstərildiyi kimi Məhhəmməd, Əli Ağa və Baba adlı ustalar tərəfindən inşa olunmuşdur.

İlisu kəndinə gedən yolda Kürmük çayının üzərində qədim bir körpü var. Kəndin təxminən iki kilometrliyində yerləşən və Ulu körpü adlanan bu körpü çox əlverişli bir yerə inşa olunub: çayın yatağının daraldığı sahədə, sal qayalar üzərində çaydaşı, əhəng məhlulu və kvadratşəkilli bişmiş kərpicdən tikilmişdir. Dörd kərpic qalınlığındakı tağbəndin aşırımı 14,6 m-dir. Ulu körpü, İlisu sultanlığın mərkəzinə çevrildikdən sonra tikilmişdir. Tarixi məlumatların təhlili körpünü XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvələrinə aid etməyə əsas verir. Cinli qala Kürmükşayın sol sahilində, qayanın üstündə inşa olunmuşdur. İlisu kəndindən 5 km aralı yerləşən qalanın yerləşdiyi dağın yaxınlığındakı dərənı yerli əhali Qala dərəsi adlandırmışdır. Qalada tədqiqat işləri aparmış professor Şamil Fətullayevin gəldiyi nəticəyə görə, onun inşa tarixi VII-IX əsrlər aid edilmişdir.

İlisu bədii ədəbiyyatda

İlisu, onun yetirmələri və nemətləri yaradıcı insanların diqqətindən yayınmamışdır. İlisu haqqında romanlar, povestlər, oçerklər, publisistik məqalələr və s. yazılmışdır. Neçə-neçə bəstəkar, rəssam, heykəltaraşın yaradıcılığında İlisu mözvzusu öz əksini tapmışdır.

Molla Cümə, xalq şairləri Məmməd Rahim, Bəxtiyar Vahabzadə, eləcə də Əliağa Kürçaylı, Gəray Fəzli, Seyran Səxavət, Əvəz Sadıq və başqaları İlisu və ilisulular barədə ürək sözlərini demişlər. Maral Rəhmanzadə İlisu tablolarını, bəstəkar Ağabacı Rzayeva "Dağlar qızı" mahnısını bəstələmişdir.

Sovet İttifaqı və ABŞ-ın bir neçə illik təqvimlərini İlisu mənzərələri bəzəmişdir.

İlisu ilə bağlı Molla Cümənın "İlisu kəndi" şeiri çox maraqlıdır:

 

İlisu kəndində, Koxa tabunda,
Bir gözəl görmüşəm yüz qız içində.
Geyinib qüttəvar al yaşıl donda,
Süzülən bal kimi qarpız içində...

 

Xalq şairi Məmməd Rahim İlisuda olarkən buranın təbiəti, insanları onu ilhama gətirmiş, "İlisu" şeirini yazmışdır:

 

Dağların qoynunda xeyli zamandır,
Nazlı gəlin kimi yatır İlisu.
Üfüqlər hüsnünə aparır həsrət,
Gül, çiçək ətrinə batır İlisu...

 

Bəxtiyar Vahabzadə "Sadə adamlar" poemasını İlisuda qələmə almışdır:

 

Beşbulağın sərin suyu
Ötmə burdan, üzünü yu.
Qocalmazsan ömür boyu,
Bu dağlarda, bu dağlarda!

 

Əliağa Kürçaylı "Qartal" şeiri də İlisuda yazılmışdır:

 

İlisu, Beşbulaq, Şamil qalası,
O meşə örtüklü zümrüdü dağlar...
Xatıra düşəsi, yadda qalası
Saysız lövhələr var, mənzərələr var!...

 

Tarixçi-publisist Şahmərdan Əhmədlinin tarixi qəhrəmanlıq mövzusundakı "İlisu" şeiri də, diqqətəlayiqdir.

 

Qarşında dayanıb gözəl Dağıstan,
Səndən ilham alır o sərt qayalar,
Kürmük keçmişindən söyləyir dastan,
Ramramay oxuyur şirin laylalar!...

 

Gəray Fəzlinin "Gecə günəşi" əsərndəki, hadisələr İlisu kəndində cərayan edir.

İlisu mətbəxi

 
Sürhüllü yeməyi. Qurudulmuş və təzə ətlə.

İlisu mətbəxi öz zənginliyi və fərqliliyi ilə çox məşhurdur. Özünə məxsus yeməkləri olan İlisu daha çox aşağıdakı yeməkləri ilə populyardır:

  • Sürhü (sürhüllü, sürfü)
  • Əzməli sürhü
  • Kəkotu qırsı
  • Yağlıca qırsı
  • Qozlu aş
  • Yumurta qırsı
  • Umac
  • Həvic qırsı
  • Gizgələ
  • Qozlu sıyıq
  • Həvic kətəsi
  • Pendir qırsı

İlisu yeməklərində qurudulmuş ət məmulatları daha çox istifadə olunur. Qaxac bir qayda olaraq oktyabr ayında hazırlanırdı ki, bu ayın ab-havası daha münasib hesab olunurdu. Qaxacla hazırlanan yeməklərə məşhur İlisu sürhüllüsü, xinqilisi, lobya şorbası, lobyalı və qozlu aşı misal göstərmək olar. Hicnovur qoyunun (piyli) yoğun-şirin bağırsağına doldurulmuş döyülmüş, ədəvalanmış ətlə (kolbasa sayağı) hazırlanırdı. Bundan əlavə şirdan, darbaq, qarın, cozlə (qarın piyi) hazırlanırdı ki, bunlarla bütünlüklə dolma adlanırdı. Sürhüllü yeməyinin başqa növləri də mövcuddur. Xüsusilə əzməli sürhüllü (quyruq və qara ciyərin paşteti) məşhurdur. İlisu dələməsi də çox populyardı. Dələmə pendirin ilkin məhsuludur. Onu süzməklə alınan maye-arxana adlanır. Arxana bişirilir, üzünə yığılmış qaymaqdan məgəş adlanan çox dadlı bir məhsul alınır. Yerdə qalan maye isə qələzim adlanır və pendir doldurulmuş motallara əlavə edilir.

İlisu filmlərdə

 
"Qorxma, mən səninləyəm" filmindəki iştirakçıların Sumuq qalada saxlanan xatirə fotosu
İlisu haqqında filmlər
Filmin adı İstehsal ili Qısa məzmunu
İlisu 2006 Filmdə kəndin tarixi, qədim abidələri və əhalisinin məşğuliyyəti əks etdirilir.
Azərbaycan sirləri. İlisu sultanlığı 2010 Film İlisu sultanlığına həsr olunub.

1981-ci ildə Yuli Qusmanın çəkdiyi "Qorxma, mən səninləyəm" filminin əsas hissələri İlisu kəndində çəkilmişdir. Musiqli macəra filminin əsas maraqlı epizodularından biri Sumuq qalada çəkilib. 30 il sonra bu filmin davamı kimi çəkilən "Qorxma, mən səninləyəm — 1919" filmində bəhs edilən hadisələr XX əsrin əvvəlində, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə baş verir. Bu filmin də əsas hissələri İlisu kəndində çəkilib.

İlisu mahnısı

Məmməd Rahimin "İlisu" şeirinin sözlərinə bəstələnmiş bu mahnının musiqisi Eldar Mansurovundur. Mahnını Cəlal Abbasov ifa edir.

Qalereya



  Xarici video
İlisu
( )
  İlisu mahnısı
  Zəngin memarlıq abidələri (İctimai TV)
  Люди села Илису 1972.
  Bura vətəndir - İlisu

Mənbə

  •  (azərb.)
  • Версия книги в формате PDF[ölü keçid]. // Северо–западный Азербайджан: Илисуйское султанство. Автор: Е. М. Летифова; Главный редактор: Я. М. Махмудов; Научные редакторы: А. Н. Мустафаев и М. Н. Мирзоев. Баку: Издательство "Алтай", 1999, 109 стр.  (rus.)
  • Şahmərdan Əhmədli. İlisu tabunları və onların soykökünə dair etnoqrafik hesabatdan. Qax — 1998.  (azərb.)
  • Елису и Горный магал в ХII–ХIХ вв (очерки истории и ономастики) 2016-03-05 at the Wayback Machine. Авторы: Т. М. Айтберов и Ш. М. Хапизов; Ответственный редактор: Н. А. Магомедов. Махачкала: ИИАЭ ДНЦ РАН, 2011, 390 стр. ISBN 9785905784422  (rus.)
  • Qədim azəri yurdu–Qax. Müəllif: Natiq Abbasov; Redaktor: Ş. Nuruzadə. Bakı: "Ağrıdağ" nəşriyyatı, 2000, 172 səh.  (azərb.)

İstinadlar

  1. Ilisu, Azerbaijan Page. Global Gazetteer Version 2.3
  2. "Poçt Indeksi AZ 3417, İlisu" (azərb.). telefon-kitab.cybo.com. 2016-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-10.
  3. III. Azərbaycanın digər rayon və şəhərləri. — Qax rayonu, səhifə 110. // İnzibati-ərazi vahidləri. Bakı: Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası,
  4. "Gözəlliklər məskəni Ilisu" (azərb.). www.azadliq.info. 2011-03-05. 2016-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-10.
  5. İ, səh. 257. // Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. İki cilddə. . Tərtibçilər: Rübabə Əliyeva, Qara Məşədiyev, Etibar İnanc, Tünzalə Baxşıyeva və Şəms Qocayeva; Redaktor: Rübabə Əliyeva; Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Bakı: "Şərq–Qərb" nəşriyyatı, 2007, 304 səh. ISBN 978-9952-34-155-3
  6. İlisu (ensiklopedik məlumat kitabı). İkinci nəşr. Tərtibçi: S. N. Murtuzayev; H. M. Fərzullayev. Bakı: "Vətən" nəşriyyatı, 2012, səh. 3, 9, 43, 10, 43, 34-36, 10, 175, 101, 99, 323, 356, 381.
  7. Северо–западный Азербайджан: Илисуйское султанство. Автор: Е. М. Летифова; Главный редактор: Я. М. Махмудов; Научные редакторы: А. Н. Мустафаев и М. Н. Мирзоев. Баку: Издательство "Алтай", 1999, стр. 28-31, 15, 93, 30
  8. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi. "İlisu Dövlət Təbiət Qoruğu" (azərb.). eco.gov.az. 2016-03-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-12.
  9. Словарь. — S, стр. 512–515. // Древнетюркский словарь[ölü keçid]. Редакторы: В. М. Наделяев, Д. М. Насилов, Э. Р. Тенишев и А. М. Щербак; Академия Наук СССР Институт Языкознания. Ленинград: Издательство «Наука» Ленинградское отделение, 1969, XXXVIII+678 стр.
  10. Зубарев Д. Поездка в Кахетию, Тушетию, Пшавию, Хевсурию и Джаро-Белоканскую область // Русский вестник. 1841. — С. 556
  11. Атлас Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Академия Наук Азербайджанской ССР, Институт Географии. Баку — Москва: Главное Управление Геодезии и Картографии Государственного Геологического Комитета СССР, 1963, стр. 38-39, 62-63, 77.
  12. Фон-Плотто А. Природа и люди Закатальского округа // Сборник сведений о кавказских горцах (ССКГ). Тифлис, 1869. Вып. IV.s.11
  13. ""Uludağ" Turizm və İstirahət Kompleksi" (azərb.). www.ilisu-uludag.com. 2016-03-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-17.
  14. . По порученiю генераль–адъютанта князя Дондукова–Корсакова, Главноначальствующаго гражданскою частью на Кавказѣ, составиль Е. Вейденбаумь. Сь 12 рисунками и дорожною картою. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1888, стр. 392.
  15. N.Nəbiyev. Coğrafi adlar. B. Azərnəşr. 1982.
  16. "Qaraqaya Dagi". 2015-05-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-03-12.
  17. . 2014-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-21.
  18. Coğrafiya ensklopediyası. II cilddə. II cild. Tərtibatçı: Z. N. Eminov, Q. M. Səmədov; Elmi redaktor: R. M. Məmmədov. Bakı: "Çaşıoğlu — Multimedia", 2012, səh. 272
  19. В.Ə.Будагов. Азəрбаjчан тəбиəти. Бакы. 1988. səh. 108-110
  20. Q. Nuriyev (2015-02-05). "İlisunun ilıq «göz yaşları»" (azərb.). tibbqazeti.az. 2016-03-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-12.
  21. Qax rayon Mərkəzi kitabxanası (2015-02-26). "İlisu Dövlət tarix–mədəniyyət qoruğu" (azərb.). gakh.cls.az. 2016-03-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-12.
  22. Qax rayon Mərkəzi kitabxanası (2015-02-26). "Beşbulaq" (azərb.). gakh.cls.az. 2016-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-14.
  23. Глава I. Этническая история Елису, стр. 23. // Елису и Горный магал в ХII–ХIХ вв (очерки истории и ономастики). Авторы: Т. М. Айтберов и Ш. М. Хапизов; Ответственный редактор: Н. А. Магомедов. Махачкала: ИИАЭ ДНЦ РАН, 2011, 390 стр. ISBN 9785905784422
  24. Hikmət Əzimov, Şahmərdan Əhmədov.Qax abidələri.Bakı: Səda 1998.s.35,41, 43
  25. Qədim azəri yurdu–Qax. Müəllif: Natiq Abbasov; Redaktor: Ş. Nuruzadə. Bakı: "Ağrıdağ" nəşriyyatı, 2000, səh. 18, 28.
  26. KGPA.tom II.№504
  27. Şəmistan Nəzirli. Cumhuriyyət generalları. 2014-08-03 at the Wayback Machine Bakı. Hərbi nəşriyyat. 1995. s.9.
  28. Namiq Hacıheydərli, Namik Mantaşov (2015-04-27). "İlisu tarixi və Şamil hərəkatının gizlinləri" (azərb.). strateq.az. 2016-03-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-12.
  29. Глава IV. Списокь населенныхь мѣсть Тифлисской губернiи и Закатальскаго округа, стр. 168. // Военный обзорь Тифлисской губернiи и Закатальскаго округа. Составиль Генеральнаго штаба подполковникь Филиповь. Санктпетербургь: Типографiя Товарищества «Общественная польза», 1872, 411 стр.
  30. Етнографик очерк, сəh. 31. // Мəhəммəд Һəсəн Вəлиjев (Баhарлы). "Азәрбајҹан" (Физики–ҹоғрафи, етнографик вə игтисади очерк). Илк нəшри: 1921-ҹи ил; Тəкрaр нəшр. Русҹадан тəрҹүмə едəни Васиф Гулиjев. Бакы: "Азәрбајҹан" нəшриjjаты, 1993, 192 сəh.
  31. Qax Rayon İcra Hakimiyyəti. "Bələdiyyələr" (azərb.). qax-ih.gov.az. 2016-03-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-12.
  32. Линевич. И. П. Бывшее Елисуйское султанство. ССКГ, вып. 7.- Тифлис: 1873. с.15.
  33. Яишников Т. Н. Описание владения Илисуйского султана. ИГЭД.- Москва: 1958. c. 304-309
  34. Şahmərdan Əhmədli. İlisu tabunları və onların soykökünə dair etnoqrafik hesabat. Qax. 1998
  35. Şahmərdan Əhmədli. İlisu sultanlığının süqutu. Qax 1994
  36. (PDF). 2014-08-03 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-10.
  37. "Görkəmli şəxsiyyətlər. Gəray Fəzli— 23 fevral, 2015-ci il" (azərb.). gakh.cls.az. 2016-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-20.
  38. Ələsgər CABBAROV. Azərbaycan.- 2009.- 30 iyul.- S. 6. (2009-07-30). "Güllələnmiş səsin hekayəti" (azərb.). www.anl.az/new/. 2016-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-20.
  39. "Görkəmli şəxsiyyətlər. Sadıq Murtuzayev— 23 fevral, 2015-ci il" (azərb.). gakh.cls.az. 2016-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-20.
  40. (PDF). 2014-03-01 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-14.
  41. . 2016-03-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-08.
  42. E.Ə.İBRAHİMOVA.Orxon-Yenisey abidələrinin leksikasına dair(AZƏRBAYCAN DİLİ DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİ İLƏ MÜQAYİSƏ) 2021-02-06 at the Wayback Machine BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ.2010.
  43. M.Ə.MƏMMƏDOV. Krım-tatar dilində oğuz xüsusiyyətləri
  44. Səyyarə Mollazadə.“Qax rayon şivələri”. 1966. Bakı.
  45. “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı tədrisi” jurnalı. Camal Əhmədov. Harunbəyin “Vətən yolu” dərsliyi. 1998.-№2.- S.65-66.
  46. "О чем писал "БР" 25 мая" (rus). br.az. 2012-05-25. 2016-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-25.
  47. AZƏRTAC (2015-03-30). "Qaxın qoyunçuluq təsərrüfatlarında 46 min quzu alınıb" (azərb.). metbuat.az. 2016-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-27.
  48. (azərb.). www.kanals.az. 2014-12-19. 2016-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-18.
  49. "Qaflan Dağı" (ingilis). geoview.info. 2016-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-22.
  50. Aynur Talıbova (2009-07-15). "İdeal şərait" (azərb.). regionplus.az. 2016-04-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-09.
  51. "Photos by Elvir@". 2013-07-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-30.
  52. Yaşıl Park
  53. Fariz Hüseynov (2014-08-06). "Dağlar qoynunda "Səngər qala"" (azərb.). www.anl.az. 2016-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-08.
  54. (azərb.). leto.az. 2016-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-18.
  55. (azərb.). leto.az. 2016-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-18.
  56. (azərb.). www.kanals.az. 2015-06-16. 2016-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-18.
  57. "Ulu körpü" (azərb.). m.gomap.az. 2016-03-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-18.
  58. "Qurudulmuş ətli sürhüllü (foto–resept)" (azərb.). qadin.net. 2013-02-25. 2016-03-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-18.
  59. Kanal D."Sürfüllü Tarifi"
  60. (azərb.). azerdict.com. 2016-03-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-16.
  61. Cвернувшееся молоко-məğəş
  62. Zülfiyyə Qurbanova (2011-08-26). "Yuli Qusman sirləri açdı" (azərb.). www.anspress.com. 2016-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-10.
  63. "İLİSU mahnısı"YouTube

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • "Э. Летифова: Кавказская Албания. Территория и население Илисуйского Султаната" (rus). www.centrasia.ru. 2010-08-12. 2016-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-09.
  • "Rəngarəng və qədim İlisu kəndi" (azərb.). www.azadliq.org. 2013-11-03. 2016-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-09.
  • Анна Камаева (2014-11-11). "Илису – султанский сад с ароматом воды" (rus). nargismagazine.az. 2016-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-09.
  • "Красоты Илису – ФОТО" (rus). ann.az. 2015-06-18. 2016-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-09.
  • "Красоты Илису" (rus). minval.az. 2015-08-23. 2016-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-09.

ilisu, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, dəqiqləşdirmə, azərbaycan, respublikasının, rayonunun, eyniadlı, inzibati, ərazi, vahidində, kənd, kənd, yaşayış, məskəni, kimi, xiii, əsrdə, yaranmışdır, ərazidə, məskunlaşanlar, məsafədə, vaxtilə, mövcud, olmuş,. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Ilisu deqiqlesdirme Ilisu Azerbaycan Respublikasinin Qax rayonunun eyniadli inzibati erazi vahidinde kend 3 Kend bir yasayis meskeni kimi XIII esrde yaranmisdir Erazide ilk meskunlasanlar Ilisudan 3 km lik bir mesafede vaxtile movcud olmus indi ise Kendtala Orta Kone adlandirilan erazide yasayan insanlar olmuslar 4 Daha sonra hem yerli azerbaycanlilarin ve Dagistanin Saxur rayonundan kocub gelmis saxurlarin yerlesmesi neticesinde formalasmisdir 5 6 7 Yasayis menteqesi buradaki Ilisu bulaqlarinin adi ile adlandirilmisdir 5 Toponim qipcaq sozu olan ili isti ve su sozlerinden duzelib isti su demekdir Turk dillerinde ilisu hem de yel suyu menasindadir 5 KendIlisuGerb41 28 07 sm e 47 03 31 s u Olke Azerbaycan AzerbaycanRegion Seki Zaqatala iqtisadi rayonuRayon Qax rayonuTarixi ve cografiyasiMerkezin hundurluyu 1585 1 mSaat qursagi UTC 4EhalisiEhalisi 1 340 nefer 2012 Milli terkibi AzerbaycanlilarReqemsal identifikatorlarPoct indeksi AZ 3417 2 Ilisu Vikianbarda elaqeli mediafayllarKurmuk cayinin sahilinde Bas Qafqaz silsilesinin cenub yamacinda Kurmukcay ve Agcayin Hamamcay kesisdiyi yerde dord terefden daglarla ehate olunmus bir cay terrasinda yerlesir Kendin nadir flora ve faunaya malik olmasini nezere alaraq Azerbaycan hokumeti Ilisu dovlet qorugunun yaradilmasi haqqinda qerar qebul etmis 20 fevral 1987 ci il 57 sonra qorugun sahesi Nazirler Kabinetinin xususi serencami ile daha da genislendirilmisdir 31 mart 2003 cu il 48 8 Kendin sohreti bir sira amillerle baglidir 6 fusunkar tebiete malik olmasi kend ehalisinin qedim turk oguz dialektine mexsus olmasi 300 ile yaxin bir dovru ehate eden Ilisu soltanliginin merkezi olmasi en qedim dunyevi ve dini elm tehsil ocaqlari ile taninmasi butun dunyaya sepelenmis alimleri ictimai siyasi medeniyyet ve s xadimleri ile Mundericat 1 Adinin menasi 2 Cografiyasi 2 1 Ilisu kendinin bulaqlari 3 Tarixi 3 1 Ilisunun tesekkulu 3 2 Ilisu sultanligi 4 Ehalisi 4 1 Ilisu sultanligindaki mahallar azad camaatliqlar ehalinin terkibi 4 2 Mehelleler ve nesiller 4 3 Ilisunun tarixi sexsiyyetleri 4 4 Ilisunun dovlet siyasi ve ictimai xadimleri 4 5 Ilisunun alimleri 5 Ilisu sivesi 6 Tehsili 6 1 Veten yolu dersliyi 7 Iqtisadiyyati 7 1 Qoyunculuq 7 2 Senetkarliq 7 3 Ovculuq 7 4 Turizm 8 Medeniyyet 8 1 Memarliq abideleri 8 2 Ilisu bedii edebiyyatda 8 3 Ilisu metbexi 8 4 Ilisu filmlerde 8 5 Ilisu mahnisi 9 Qalereya 10 Menbe 11 Istinadlar 12 Hemcinin bax 13 Xarici kecidlerAdinin menasi Redakte Kurmukcay deresinden Ilisunun gorunusu Ilisu toponiminin etimologiyasi haqqinda muxtelif fikirler movcuddur Ilisu ili ve su sozlerinden meyadana gelmis bir hidronimdir Daha cox bu adi Ulusu turk Ulu ata qedim boyuk Iliqsu azerb isti iylisu adlari ile muqayise edirler Qedim turk dilinde su sozu sub ve suv formasinda isledilirdi suv seklinde isledilerken soz iki mena dasiyirdi 1 cay 2 su 9 UlusuIlisu kendi erazisinde kokunde Ulu sozu olan coxlu toponimler var Meselen Ulu bas Ulu korpu Ulu mescid Ulu dag Bu toponimlerde Ulu sozu qedim ata boyuk muqeddes daima menalarinda ifade olunur Qedim turk mifologiyasinda yaradici tanrinin adi Ulu Atadir Bundan basqa D E Zubarev de bu adi turk menseli Ulu soze ile elaqelendirmisdir 10 Ili suQedim turk abidelerindeki bir sira faktlar Ilisu toponiminin birinci komponentini teskil eden ili sozunun buradaki mena ve menseyi haqqinda da fikir soylemeye imkan verir Qutadqu bilik ve Mahmud Qasqarlinin Divanu Lugat it Turk de Ili feli vardir ki menasi asagi dusmek yuxaridan asagi enmekdir Qedim il feli yuxaridan asagiya dogru olan hereket mefhumu ile baglidir Ilisu toponiminin terkibindeki ili komponenti il ve i sozduzeldici sekilciden ibaret olan atributiv menali feli addir ki mezmunu texminen yuxaridan asagi dusen enen demekdir Maraqlidir ki Azerbaycan dilinin Qazax dialektinde qabaq on teref menasinda iley sozu islenir 6 Maraqli faktalardan biri de bu toponimin 1060 ci ilde qeyde alinmasidir 6 Akademik Ziya Bunyadovun ereb dilinden rus diline tercume olunmus selcuqlarin tarixine aid eserinde Ilisu toponimi muasir dilimizde islenen formada gosterilir Iliq suEhtimal olan variantlardan biri de toponimin qipcaq sozu olan ili isti ve su sozlerinden duzelib isti su menasini dasimasidir Ilisu kendi yaxinliginda suyun temperaturu 40 C olan bir nece bulaq var 5 11 Iyli suBu erazide movcud olan mineral bulaqlar kimyevi terkibine gore hidrokarbonatli suda musahide edilen tebii qaz ise hidrogen sulfidlidir 5 Suda musahide olunan spesifik iye gore erazinin bu formada adlanmasi ehtimali meydana cixir 12 13 Elli suCox az ehtimal olunan variantlardan biri Ilisu adinin Elli su Elli su menasi dasimasidir Erazinin cay sebekesinin yeterince six olmasini nezere alaraq E Veydenbaum ve I Petrusevski oz eserlerinde kendin adini turk tatar menseli Elli su 50 su kimi tercume etmisdiler 7 14 Bunda basqa Ilisu toponiminin Ili hissesi Orta Asiyada olan Ili cayi ile bagli ola biler ve hem de diqqet ceken bir meqam odur ki bu cayla paralel diger bir cay var Cu cayi 15 Cografiyasi Redakte Qocyataq Nohur golu 3350 m Ilisu kendi rayon merkezinden 12 km mesafede deniz seviyyesinden 1585 metr yukseklikde orta dagligin mese qursagi ile yuksek dagligin cemenlik landsafti serhedinde yerlesir Kendden 10 km serqde rayonun en hundur zirvesi Qaraqaya dagi yerlesir 16 17 Simalda Kurmukcay deresi istiqametinde ise respublikamizin Rusiya ile en elverisli ve yuksekliyi en az olan Gunaxay asirimi 2657 m yerlesir 18 Yerlesdiyi erazinin suxurlari Yura dovrune aid olunur Adalar seklinde Tebasir dovrunun suxurlarina da rast gelinir Kendden simal serqde Kurmukcay deresinde uran yataqlari movcuddur Hemcinin Hamamcayin yuxari axarlarinda tebii qaz yatagi var Iqlimi yerlesdiyi seraite uygun olaraq cox sertdir Demek olar ki erazide butunlukle Qisi rutubetli kecen soyuq iqlim tipi hakimdir 11 Orta illik temperatur 2 6 C arasinda deyisir Yagintilarin esas hisse aprel sentyabr aylari arasi dusur 800 mm 11 Illik yagintinin miqdari 1200 1400 mm dir Qarla ortulu gunlerin sayi 120 160 gundur 19 Hamamcay deresinde maraqli selale Ilisu iki dag cayi Kurmukcay ve Hamamcay caylarinin birlesdiyi yerde yerlesir Bu caylarin dereleri cox derindir ozleri ise iti axir Her iki cay Azerbaycanda en cox sel hadisesi musahide olunan caylar sirasinda ondedirler 1921 ci ilde Kurmukcaya sel neticesinde 2200 mln m materyal getirilmisdir Y P Konovalova gore 11 Qaraqaya yaxinliginda 3350 m yukseklikde Qocyataq Nohur golu cox gozel fusunkar gorunuse malikdir Gol Azerbaycanin en yuksekde yerlesen gollerinden biridir Umumiyyetle bu erazi kicik ancaq bol sulu dag caylari ile zengindir Bu caylarin uzerinde coxlu selaleler var ki gozelliyi ile her kesi celb edir Ramramay Sahverdi Qocyataq Sutokulen selaleleri her il yuzlerce turisti ozune celb edir Ilisuda qonur dag mese torpaqlari genis yayilmisdir Ilisunu ehate eden enliyarpaqli dag meselerinde daha cox palid veles fistiq sabalid qoz agaclari ustunluk teskil edir Bundan basqa iyneyarpaqli agac novlerinden daha cox ardic yayilmisdir Daha yuksek qursaqlarda ise subalp ve alp cemenlikleri ustunluk teskil edir Kendin cenub hissesinde Yezli daginda hem de Azerbaycan Respublikasinda Babadagin simal yamaclarindan sonra en yuksekde yerlesen mese zolagi var Mese ve daglarda ayi vasaq mese pisiyi dag kecisi cuyur col donuzu ve s heyvanlar genis yayilmisdir Bu erazide 1987 ci ilde Ilisu dovlet tebiet qorugu yaradilmisdir Qorug kendin simal qerb hissesini Kurmukcayin sag sahilini ehate edir ve hal hazirda sahesi 17 min hektardir 2003 cu ilde Ilisu dovlet tebiet qorugu ile qonsu hem de Qax Dovlet Tebiet Yasaqligida yaradilmisdir Hamamcay uzerinde tikilmis muasir korpu Kend yaxinliginda zengin mualice ehemiyyetli tebii mineral sular movcuddur Ilisunun mineral bulaqlari terkibce hidrokarbonatlidir 5 Ilisu termal sularini ilk defe 1824 cu ilde iki nefer alman alimi daha sonra 1866 ci ilde K A Nikitin tedqiq edib 1887 ci ilde ise Q V Struve terefinden onun kimyevi terkibi oyrenilib ve melum olub ki bu sularda radon var 20 Ekser mineral bulaqlarin teperaturu 20 C den yuxaridir Hamamcay mineral bulaginin temperaturu 40 C dir Populyarligina ve mualicevi ehemiyyetine gore bu mineral su neyin ki rayonda hem de butun respublikada meshurdur Bu su 2010 cu il de Ilisu Uludag Turizm ve Istirahet Kompleksine cekilmisdir Burda xususi radon vannalari var ki bir cox xesteliklerin mualicesinde tetbiq olunur 13 Bundan basqa Ilisuda Mohsu Gozbulaq Oglanbulaq Qizbulaq mineral sulari da var Hamamcay deresinin yuxari axarlarinda yukseklikde boyuk mualicevi ehemiyyete malik olan palciq qeyzer movcuddur Yerli ehali hemin yeri muqeddes hesab edirler Kecmisde Bas Qafqaz dag silsilesinde Dagistana geden karvan yollari mehz buradan kecirdi Ilisu turistlerin en sevimli istirahet yerlerinden biridir Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet ve Turizm Nazirliyinin 26 mart 2002 ci il tarixli 100 li emrine esasen Ilisuda Ilisu dovlet tarix medeniyyet qorugu yaradilmisdir 21 Ilisu kendinin bulaqlari Redakte Besbulaq Erazide bir cox gozel bulaqlar var Onlardan daha meshur olani Besbulaqdir Azerbaycanin gorkemli sairi Eliaga Kurcayli bu bulaq haqqinda gozel deyib Qovub bir birini bu yerde iller Insanlar dogulub dunyadan kocub Senin atan baban nece nesiller Dostum Besbulaqg in suyundan icib Besbulaq Ilisunun merkezinde yerlesir 1863 cu ilde insa edilmis bu bulaq esr yarim bir muddetde Ilisunun merkezinde buz soyuqlugu bullur seffafligi gur suyu ile kende xususi gozellik verir Bulaq meydanin bir terefinde yukselen daga bitisik kesme cay dasindan seliqe ile tikilmis divardan ibaretdir Su divarda qoyulmus bes borudan axib tokulduyunden Besbulaq adlanir Deyilene gore o oz menbeyini zirvesi hemise qarla ortulu daglardan goturduyu ucun suyu diger bulaqlara nisbeten daha soyuqdur Bezi illerde onun suyu tam kesilir sonra yeniden gelir Besbulagin bu xususiyyeti tebiet hadisesi kimi maraqlidir sebebi melum deyil Besbulaq kendin en boyuk ve suyu cox olan bulaqdir Besbulaq dovlet terefinden qorunur 22 Besbulaq dan basqa kendin erazisinde Beherin bulaq Hecenin bulaq Manqanin bulaq Sarilar bulagi Senger bulaq Senger mehelle bulagi Tovlatala bulagi Usta Besir bulagi Qazbasi bulagi ve suyun leyfiyyetine gore ayrica secilen olan Ag bulaq Tarixi RedakteIlisunun tesekkulu Redakte Kendtala Mescidin qaliqlari ve Kufi xetti ile yazilmis mezar dasi Gorkemli tedqiqatci alim filologiya elimleri namizedi Haci Sabir Efendiyevin Ilisu onun kecmisi haqqinda topladigi deyerli melumatlari var Ilisunun hazirda yerlesdiyi mekandan bir az arali Kurmukcayin solunda Senger mehelleden 3 5 km Qax terefe uzanan Boyuk Qafqaz silsilesinin dosundeki talada uzun esrler bundan evvel insanlar ozlerine yasayis meskeni salibmislar Indi de xerabelikleri qalan Kendtala Orta Kone adli bur yerde X XI esrlerecen xeyli ehali yasayarmis 23 Bunu bu erazide movcud olan qebirstanligin iri mezar daslarinin ve yasayis binalarini qaliqlarinin olmasi subut edir Qedim mezarlarin uzerindeki kufi xetti ile yazilan epiqrafik numuneler bunu bir daha subut edir Ehalinin Kendtaladan Ilisuya kocmesini revayetlerde erazideki icmeli su ile baglayirlar Ehtimal olunur ki suyun terkibinin ozune mexsuslugu insanlarda daima acliq hissinin yaranmasina sebeb olmusdur Bu sebeb tedricen ehalinin erazini terk etmeye mecbur etmisdir 4 6 Bu erazinin yaxinliginda hem de Sasani dovrunun memarliq xususiyyetleri dasiyan Cinli qala var Qala Samil Fetullayevin geldiyi neticeye gore VII IX esrlere aiddir 24 Ilisu sultanligi Redakte Esas meqale Ilisu sultanligiIlisu kendi tarixe Ilisu sultanligi adi ile daxil olmus 300 ile yaxin bir dovru ehate eden ozunemexsus dovlet idareciliyi ile 36 defe Turk sultaninin ve Iran sahinin fermanlari ile tesbit olunmus 7 XIX esrin evvellerinden rus carizminin Qafqaz siyaseti elaqeder cox gergin mubarize aparib 1844 cu ilden ise Seyx Samilin milli azadliq herakatina qosulan bir dovletcilik qurumuna malik olmusdur Ilisu sultanligi cenub qerbden Muxaxcay cenubdan Alazana ve onun qolu Eyricaya serqden Qasqacaya ve Seki xanligina simaldan Bas Qafqaz sira daglarina Samurun yuxarisina qeder boyuk bir erazini ehate edirdi Onun sahesi 60 kv verst ehalisi 12 min nefer kendlerin sayi 52 idi Sultanliq iki hisseye bolunurdu Dagistan toroaqlari terkibinde olan Saxurdan ve Ilisu sultanligin bilavasite oz torpaqlari 25 Ilisu sultanliginin xeritesi 1813 ci il Mesedixanim Nemetovanin Ilisudaki das kitabeleri oxumasi teqdira layiq haldir ve mehz Ilisu mescidinin kitabelerinde ve Ilisu sultanlarinin mezar daslarinda sultanlarin Eli bey Sami Ereb serkerdesi Ebu Mebran nesilinden olduqlari haqqinda deqiq melumat vardir Ilisu Ulu mescidinin kitabesinde mescidin Ebu Mebran neslinden olan Eli Sultan oglu Zeyn ed Dinin emri ile berpa olunmasi haqqinda melumat verilir 26 Ilisu sultanlarinin ilk geneologiyasini akademik Adolf Berje tertib etmisdir Lakin onun tertib etdiyi secerede ciddi catismamazliqlar var 6 Qax rayonunun Oncali kendindeki Sultanliga mexsus qebristanliqda defn olunmus 1896 ci ilde vefat etmis Eli Sultan beyin neslinden olan Geray bey ibn Isa bey ibn Mustafa beyin mezar dasinda onun Eli bey Sami neslinden olmasi qeyd olunmusdur Diger Ilisu Sultanlarinin mezar daslarinda ise Eli beyin adi Samsir qeyd olunmusdur 1711 ci ilde Cenubi Qafqazda siyasi veziyyetin deyismesile elaqedar Eli Sultan Osmanli sultani terefinden Ilisu ve Seki xanligina pasa titulu ile hakim teyin olunur 6 Ilisu sultanlarinin geneologiyasi Danyal Sultan Ilisunun en sohretli ve sonuncu sultani olmusdur Daniyal bey Ilisulu XIX esrin evvellerinde Ilisuda anadan olub 1830 cu il yanvarin 9 da Ilisu sultanligina bedbextlik uz verdi Sultanligin qoca hakimi Ehmed xan Sultan qefleten vefat etdi O vaxtki qanuna gore vereselik atadan boyuk ogula yox ailenin kicik qardasina catirdi Merhum Ehmed xan Sultanin kicik qardasi olmadigina gore qanuni vereseliyi onun boyuk oglu Imran aga qebul etmisdir Imran aga tebieten zeif ve humanist adam olmusdur Ona gore de Imran aga hakimiyyeti konullu olaraq ozunden kicik qardasi Musa agaya vermisdir Musa aga atasi Ehmed xan kimi agilli tedbirli idi Daxili ve xarici meselelerden tez bas cixaran yeni hakim az vaxtda sultanliqda gezen soz sohbete son qoydu Kendlerde bas qaldirmaqda olan nesil igtisaslarinin ozbasinaligin qarsisini aldi Lakin tale Musa aganin da bextine uzun omur qismet elemedi O 1830 cu il sentyabrin 25 de qefleten vefat etdi O dovrun meshur tarixcisi Vasili Potto yazir ki bundan sonra vereselik haqli olaraq mahalda sertliyi ve cesurlugu ile ad san qazanmis Daniyal bey sultanin eline kecmisdir Bu agilli ve merd adama muridizmin tugyan elediyi bir dovrde sultanliga rehberlik elemek nesib olmusdu 27 Sertliyi ve cesurlugu ile ad san qazanmis Danyal bey hakimliyi Qafqaz canisini genral feldmarsal qraf I F Paskevicin fermani ile tesdiq edildi 25 Qisa zamanda car ordusu onu mayor podpolkovnik polkovnik ve genral mayor rutbeleri ile teltif etdi 1840 ci ilde Ilisu Sultanligi resmen Car Balaken bolgesinin idareciliyine tabe edildi On il kecer kecmez Ilisu sultanliginin erazisi Gurcustan Imeretiya quberniyasina qatildi Mehz bu sebebler hakimiyyetin itirilmesi sultanligin suretle suquta dogru gedisi Danyal Sultanin Samil terefe kecmesine sebeb oldu 28 Ehalisi Redakte1872 ci ilde derc olunmus ve 1869 cu il ehalinin kameral siyahiyaalinmasi neticelerini eks etdiren Tiflis quberniyasinin ve Zaqatala dairesinin herbi icmalina esasen Zaqatala dairesinin Ilisu naibliyine daxil olan Ilisu kendinde milli terkibi lezgilerden ve beylerden ibaret 288 aile yasayirdi 29 Muvafiq icmalda daireni teskil eden yasayis menteqelerinin ehalisinin milli terkibine dair melumatlarda etnik turkler mugallar Dagistanli xalqlarin numayendeleri ise umumi adla lezgiler olaraq gosterilmisdirler Ilisu kendi yaxinliginda yerlesen Hun beli asiriminin adi onu gosterir ki bu erazilerde turkler eramizin evvelinden movcud olmuslar 30 Azerbaycana hunlar kusanlar adi altinda gelmisler Ilisuda hunlarin kusanlarin meskunlasmasini subut eden faktlardan biri de Ilisuda Kus usgi ve ya Kuslar neslinin olmasidir 7 1 yanvar 2012 ci il tarixine olan resmi melumata esasen kendde 434 teserrufatda 1340 nefer ehali yasamaqdadir 31 Ilisu sultanligindaki mahallar azad camaatliqlar ehalinin terkibi Redakte Sultanliq dovrunde erazi esasen iki hisseden ibaret olmusdur simalda yerlesen hisse Dag mahali ve cenub hissesi sultanligin Qaradolaq Qarabulaq Qarasoy ve Suvagil mahallari Ilisu kendi sultanligin en guclu en nufuzlu ve ehalisi cox olan Qaradolaq mahalina daxil idi Bu mahalin ehalisi sultanliqda cox imtiyazlara malik idi Bu mahala asagidaki kendler daxil idi 32 Saribas Ilisu Agcay Qasqacay Yuxari Malax Asagi Malax Embercay EmircanIlisunun ehalisinin sayi haqqinda ilk resmi melumat 1831 ci ile mexsusdur T N Yaisnikov terefineden sultanliq ehalisinin tertib edilmis siyahisinda Ilisuda 300 heyetin oldugu ve 450 ailenin yasadigi gosterilib 33 Mehelleler ve nesiller Redakte Kend 9 mehelleden ve ehalinin etnik sosial terkibi baximindan 95 nesilden ibaretdir Kendin Senger Bucaq Dabaq Qala Tovla tala Bacar Beytabun ve kendin en boyuk mehellesi olan Qaradolaq vaxtile movcud olmus 2 mehelle Sarilar obasi ve Cuhud oba mehelleleri indi diger mehellelerle birlesmisdir adlarindan gorunduyu kimi tarixi bir zeruretle formalasmisdir 34 Bu nesillerin 15 e yaxini Dagistan xalqlarindan olan saxur ve avarlarla baglidir Yalniz Qorqu usagi ve Zurablar adlanan nesillerin yaxin ecdadlarinin xristian olduqlari ve sonradan islami qebul etdikleri ehtimal olunur Diger nesillerin soy kokleri turk menselidir Ilisu kendindeki elece de butunlukde kecmis Zaqatala qezasinda en boyuk nesil ise Meherrem usagi adlanan nesil hesab olunur Hemin neslin selefleri olan sexsler 1844 cu ilde Daniyal sultanla birlikde Seyx Samilin terefine kecmis ve uzun muddet ruslara qarsi vurusmuslar Qafqaz muharibesi sona catdiqdan sonra onlarin bir hissesi Avaristanin Ulukosor mahalinin Irib ve Ratlub aullarinda yasayislarini davam etdirmis diger qismi ise yeniden Ilisuya geri qayitmis bir nece aile ise Zaqatalanin Yuxari Tala kendine kocerek Durus oba mehellesini salmislar Bu nesilden diger bir qrup ise 1869 cu ilde Osmanli Turkiyesine koc etmisdir 35 Senger mehelle tabunu Bucaq mehelle tabunu Dabaq mehelle tabunu Qala mehelle tabunu Bacar mehelle tabunu Sarilar obasi Bey tabun Qaradolaq tabunu Tovla tala tabunuQala usagi Seylu usagi Qedeserler Kaciyler Bacarlar Kaslar Buyurtmalar Meherrem usagi CiciqarlarQorqu usagi Malliyler Qacaylar Tagi Memma usagi Qolladar Papiy Ibrahim usagi Mantaslar Qoca usagi BaqqarlarZurab usagi Ovcular Qapalar Sahnezer usagi Capar usagi Kubacilar Bahar usagi Hacibilal usagiKeceler Qinnalar Molla Ehmed usagi Bazaylar Dibxlovlar Quzaylilar Surxay usagi BenovselerCamallar Imameliler Haci Abbas bey nesli Sahmehemmedler Akkanaylar Murud usagi Qazan usagi Adas usagiQdemaylar Ezim usagi Qitdi Omar nesli Nezir usagi Uca usagi Molla Bekir usagi Sayad usagi AzaylarAsiq Ehmed us Huruzadeler Qicalar Xaliqverdi usagi Haci Zal usagi Muradsoltan usagi Cer usagiKececiler Serqaylar Hemzet bey nesli Seytanlar Sofu usagi QaqaylarPaprus usagi Matenler Canaylar Samay usagi Qaramahmud usagi PiftilerXeliyullah usagi Qadmovlar Baba usagi Esger usagi CaqanaylarHaci Hemzet Baba hesli Qember usagi Hesil usagiKuslar QazanislarLakuylar CartilarQanuqlar Berkilov Qilki usagiDabanlar Temir usagiDeli Elican usagi Hacibaba usagiNurehmed usagiMahal usagiSeyideli usagiQasim usagiElim usagiIlisunun tarixi sexsiyyetleri Redakte Daniyal sultan Azerbaycanda ilk general mayor titulunun sahibi 27 Sari Eli bey I Eli Sultan 1601 1628 Ilisu sultani Xelil bey 1642 1670 Ilisu sultani II Eli Sultan pasa 1670 1742 Ilisu sultani Seki beylerbeyi ve Ilisu sancaginin hakimi Alxas bey 1748 1762 Ilisu sultani II Ehmedxan sultan Ilisu sultani Car ordusu qvardiya polkovniki sonuncu Ilisu hakimi general mayor Daniyal sultanin atasi Daniyal sultan 1831 1844 cu illerde Ilisu sultanliginin sonuncu hakimi Samil herekatinin istirakcisi Rus ordusu general mayoru Hesen xan Ilisulu 1834 1882 Rus ordusu general mayoru Beypolat Sultanov XX esrin evvellerinde taninmis ictimai siyasi xadim Rusiya Imperiyasi Dovlet Dumasinin 2 ci cagiris deputati Seyfulla pasa 1852 1909 Osmanli ordusu generali Ilk turk aeroplan pilotu Sadix bey Rus ordusu general mayoru Mehemmed Muxlis xan Rus ordusu general leytenanti Xelil bey Sultanov Sultanovlar neslinin gorkemli numayendesi XIX XX esrlerde yasamis yuksek cinli Car memuru Mehemmed Eldaroglu Eldaroglu Mehemmed kimi taninan XIX esrin sonu ve XX esrin evvellerinde yasamis gorkemli memar Edil xan XIX esrin sonu ve XX esrin evvellerinde yasamis Gence ve Seki mahallarinin meshur zadeganlarindan biri Sultanovlar V neslinin numayendesi mesenatIlisunun dovlet siyasi ve ictimai xadimleri Redakte Saleh Qocayev Ilisu torpagi coxlu dovlet ve ictimai siyasi xadimler yetisdirmisdir Muslum Maqomayev bestekar dirijor pedaqoq folklorcu ictimai xadim Pyotr Babayev azerbaycan esilli rus inqilabcisi XX esrin evvellerinden uc rus inqilabinda feal istirak etmisdir Sahmerdan Ehmedov Hummet teskilatinin uzvu inqilabci Zaqatala daire muzdur komitesinin sedri Saleh Qocayev alim texnika elmleri namizedi ictimai siyasi xadim Hetem Ehmedov Azerbaycan SSR Ticaret naziri Harun bey Sultanov Ilk Azerbaycan dilinde cixan dersliklerden biri Veten yolu kitabinin muellifi 1907 36 Vahid Haciyev Baki seher rayon partiya komitesinin I katibi 1948 1951 6 Geray Fezli Sair nasir publisist radio tele jurnalist 37 38 Asiyet Yusifova Azerbaycan SSR dovlet xadimi Sadiq Murtuzayev Azerbaycan KP MK nin ideologiya sobesinin mudiri 1961 1963 cu ilden 1990 ci ilin sonunadek Abseron Seki Agdam ve yeniden Abseron rayonlarinda I katib islemisdir 39 Vaqif Qocayev Azerbaycan Yeyinti Senayesi Nazirliyinde sobe mudiri Yeyinti Senayesi Nazirliyinin Balaken Efir yaglari zavodunun direktoru Qax konserv zavodunun direktoru Qax Aqrar senaye birliyinin bas direktoru Qax Yerli Senaye kombinatinin direktoru Qax Taxil mehsullari kombinatinin direktoru Qax Uzumculuk ve serabciliq sovxozunun direktoru Seki Ipek birliyi Qax filialinin direktoru Ilic rayonu Konserv zavodunun direktoru Qax rayon Maddi texniki techizat ve mexaniklesdirme idaresinin reisi Qax rayon XDS Icraiyye komitesinin sedri Qax rayon Icra Hakimiyyetinin bascisi vezifelerinde islemisdir Ilisunun alimleri Redakte Ezel Sultanov Yehya Kerimov Ilisu kendi hem de oz alimler ile meshurdur Asagida ilisulu alimlerin bezileri haqqinda qisaca melumat verilir Ezel Sultanov 1905 1990 akademik geologiya minerologiya elmleri doktoru professor Elimler Akademiyasinin heqiqi uzvu Baki Dovlet Universitetinin prorektoru 1952 1956 Azerbaycan EA nin Geologiya Inistitunun direktoru 1958 1970 Elesref Memmedov 1931 2003 akademik geologiya mineralogiya elimleri doktoru professor Demir Haciyev 1929 1999 Milli Elmler Akademiyasinin muxbir uzvu biologiya elmleri doktoru professor Kerim Ramazanov 1947 2012 Milli Elmler Akademiyasinin muxbir uzvu texniki elimleri doktoru professor Resul Sultanov 1899 1970 geologiya elimleri doktoru professor Yehya Kerimov d 1927 pedaqoji elmleri doktoru professor Beynelxalq Pedaqogika Akademiyasinin heqiqi uzvu Pasa Efendiyev d 1928 filologiya elmleri doktoru professor Seyyare Mollazade 1930 2015 filologiya elmleri doktoru professor Emin Efendiyev edebiyyatsunas alim filologiya elmleri uzre felsefe doktoru taninmis kitabxanasunas biblioqraf dosent 40 Mesud Efendiyev d 1953 fizika riyaziyyat elmleri doktoru professor Moteber elmi mukafati olan Aleksandr Fon Humbolt mukafatina layiq gorulmus ilk azerbaycanli alimdir ve 1991 ci ilden Almaniyaya devet olunmus indi de orada isleyir Abdulla Hesimov kend teserrufati elmleri namizedi Suleyman Camalov tibb elmleri namizedi Serif Mahalov tibb elmleri doktoru professor Qeybulla Resulov dramaturq Yazicilar Birliyinin uzvu Sabir Efendiyev publisist nasir bibliofil sosioloq Filologiya elmleri namizedi Eyyub Kerimov yazici yurnalist huquqsunas Xeyyam Memmedov tibb elmleri namizedi Aydin Efendiyev d 1938 Rusiya alimi Texnika elmleri doktoru professor Bundan basqa 100 e yaxin elimler namizedi de Ilisunun yetirmesidir Ilisu sivesi Redakte Esas meqale Ilisu sivesiQedim yasayis meskeni olan Ilisunun boyuk tarixi servetlerinden biri de turk dilleri silsilesinden xususi orjinalligi ile qorunub saxlanilan Ilisu sivesidir Azerbaycanin Simal qrupu dialekt ve sivelerine aiddir 41 Ilisu qedim turk oguz Dede Qorqud dilinin yadigaridir Ancaq bu dil adidesi cox genis ve derin tedqiqata ehtiyac duyur Bu qeder vaxtda ancaq iki akademik is diqqeti celb edir professor Seyyare Mollazadenin namizedlik dissertasiyasi ve professor Yehya Kerimovun bu siveye hesr olunmus diplom isi Ilisu sivesi haqqinda tesevvur yaratmaq ucun onu basqa dialekt ve sivelerimizden ayiran baslica xususiyyetleri diqqete cekmek lazimdir Ilisu sivesinin maraqli seciyyevi fonetik morfoloji ve leksik xususiyyetleri var Ilisu sivesinin maraqli fonetik hadiselerinden biri saitlerin ve samitlerin evezlenmesidir Bu evezlenmeleri qedim ve muasir turk dilleri ile muqayise etmekle aydin olur ki basqa turk dillerinde oldugu kimi Ilisu sivesi de qedim turk kokleri ile baglidir 42 a saitinin e saiti ile evezlenmesi yasil yesil yamyasil yemyesil a saitinin e saiti ile evezlenmesi araba erebe lampa lempe aci eci e saitinin a saiti ile evezlenmesi xeber xabar beraber barabar zerer zarar d sammitinin t samiti ile evezlenmesi dukan tukan dik tik q samitinin x samiti ile evezlenmesi torpaq toprax yarpaq yaprax Ilisu sivesinde ismi xeberler sexsi sonluqlari ile deyil sexsi evezliklerinin ismin evveline yanasmasi ile analitik yolla ifade olunur Bu Ilisu sivesinin cox qedim dovrlerle bagli oldugunu gosterir Bele xususiyyetler tatar dilinde genis yayilmisdir 43 onun qizisan honun qizisin atasisan atasisin Bezi saylar fonetik cehetden edebi dilimizdekinden ferqlenir bi bir oc uc elli elli Edebi dilimiz ucun yad kimi gorunen oc uc sayi muasir tatar dili ucun tamamile tebidir Ilisu sivesinin en maraqli cehetlerinden biri de ne nara navax evezlikleridir Azerbaycan erazisinde yalniz Ilisuda islenilen bu evezlikler turk dilindeki nereye nerede ve s uygun gelir Ilisu sivesinde bezi turk menseli sozler 44 Ilisu sivesinde Turk dillerindeabal key abal hal veziyyetbasarmax bacarmaq basarmax basarmaqyelteme yungul xasiyyet yelteme reqs musiqisinin adidevran dovran devran dovrandusman dusmen dusman dusmendegirmi deyirmi degirmi deyirmividir cetin dag yolu vidir dag yoluinisi qayin inisi kicik qardaskura moruq kurray moruqTehsili Redakte Ilisu mektebi Ilisu mektebi Azerbaycanin en qedim ve tarixi eneneleri olan mekteblerinden biridir 1899 cu ilden fealiyyete baslayan bu mektebde hem dunyevi hem de dini bilikler verilmisdir Bir esrden cox tarixe malik Ilisu mektebi olkemiz ucun 18 gorkemli dovlet xadimi 120 den cox elm adami akademik elmler doktoru ve namizedleri nece nece tannmis din xadimi 50 den cox respublika ve rayon miqyasli memur ve rehber kadr 40 dan cox taninmis mutexessis ve ziyali sexsler elece de 6 dunya cempionu yetisdirib Respublikamizin bu qocaman tehsil merkezinin mezunlari arasinda 100 den cox elmler doktoru ve elmler namizedi 1200 den sox ali tehsilli mutexessis vardir 6 Hazirda Ilisu mektebi Azerbaycan sairi Nizami Gencevinin adini dasiyir ve bu gun de respublikanin en qabaqcil tehsil ocaqlarindan biridir Ilisu mekebi respublikanin ictimai heyatinda feal istirak etmis mektebliler olimpiadalarda idman yarislarinda yuksek nailiyyetler qazanmislar Veten yolu dersliyi Redakte Veten yolu yolu dersliyinin muellifi Harun bey Sultanov Ilisu kendinde dogulmusdur Onun coxsaheli yaradiciliginin muhum bir sahesini mekteb derslikler tertib etmek teskil edir Bu cehetden Veten yolu dersliyi seciyyevidir Harun bey Ilisulu imzasi ile 1907 ci ilde Tiflisde Qeyret metbeesinde cap olunmus bu dersliyin mezminu qayesi ilk baxisdan diqqet cel edir 6 Ele dersliyin muqeddimiminde Harun bey Ilisulu gosterir ki Ilisu kendinde Yusif Ramazan oglunun xeyirxahligi ile tikilmis mektebde ders oxumaga bizim usaqlarin dilinde yazilmis bu kitab cox gerkli oldu Ve hemin hezretin Yusif Ramazan oglunun C E komeyi ile mende bu kitabi cixartdi Veten yolu isiq uzu gordu 45 Veten yolu dersliyinin ozunemexsus metodik mezmunu tertibi prinsipleri var Derslik doxsan iki ders numunesinden ibaretdir Her dersde elifba telimi ve onunla elaqedar metinler verilmisdir Derslikde yumoristik mezmunlu metinlere sagirdleri musteqil dusunmeye ve semereli netice cixarmaga imkan veren yzailara xususile dialoqlu parcalara genis yer verilir Dersliyin Bezi hadiseler adli hissesi de yaxsi dusunulmus sistemle pedaqoji ve metodik ardicilliqla tertib olunmus elmi mezmunlu melumatlardan ibaretdir Maraqli meqamlardan dersliyin adidir Mehs Harun bey bu adi secmeyib Melumdur ki Azerbaycanda ilk ders vesaiti 1882 ci ilde cap olunmus Veten dili dersliyidir O zamanlar Azerbaycanda yeni nefesli medeniyyetin yayilmasi ve oyrenilmesi yeni elmi usullarin tetbiq olunmasi yeni ictimai fikrin formalasmasi bir qeder sonra ise Azerbaycan intibahini heyata kecirecek butov bir neslin meydana gelmesinde mustesna rol oynamis kitabdan ruhlanan Harun bey dersliyi bu ada uygun adlandirmisdir Iqtisadiyyati RedakteQoyunculuq Redakte Sahibkar Sahmerdan Haciyevin Buyurtma oglu qoyun suruleri Ilisunun rengareng teserrufat senet saheleri arasinda qoyunculuq esas yer tutur Ilisuda qoyunculugun inkisafini ve tenezzulunu bir nece dovre bolmek olar Inqilabaqederki dovr Bu dovrde iri qoyun sahibkarlari onu cox boyuk gelir menbeyine cevire bilmisdiler O dovrun en boyuk qoyun sahibkari kimi Xasal Memmedrasulun adi cekilir Ilisunun Qala mehellesinden olan bu sahibkarin qoyunlarinin sayi on minlirle oldugu deyilir Hemin dovrun qoyun sahibkarlari her mehellede ve ya tabunda hormetli sayilardi Meselen Beytabun adlanan tabunda cox taninmis qoyun sahibkarlardan ve agsaqqallardan biri Buyurtma oglu Keremin adi daha hormetle cekilir Sovetler dovru Bu dovrde iri orta ve kicik sahibkarliq mueyyen tenezzule ugrasa da hele davam edirdi Sonralar bele sahibkarlara qolcomaq damgasi vurulmus ve tedricen sahibkarlara qarsi dusmen ehval ruhiyyesi formalasmisdir Sovetler doneminde kendde yaranan qoyunculuq kolxozlarinin Telman Kirov ve Pravda her birinde 25 30 min qoyun olmaqla olkede meshur teserrufat kimi taninmis kendin iqtisadi yukselisinde boyuk rol oynamisdir Sonralar bu uc kolxoz birleserek Kirov kolxozu adi altinda fealiyyet gostermisdir 46 Muasir dovr Azerbaycanin musteqilliye qovusmasi ile bu kendde qoyuncu sahibkarlar yaransa da bu qedim senete maraq zeiflemisdir Buna baxmayaraq yene de bu saheni yasadan onlarca sahibkar fermerler var Son dovrlerde rayon uzre bu sahenin en yuksek gostericisi yene de mehz Ilisu kendinde olmusdur 47 Senetkarliq Redakte Ilisu xalcasi Yun Xovlu 270x130 1850 ci il Nesir Ezimovun cekdiyi tablo Ilisuda esrler boyu muxtelif senetkarliq novleri ve bu sahelerde calismis senetkarlarin sohreti Azerbaycan daxilinde elece de Gurcustanda ve Dagistanda yayilmisdir Azerbaycanin Qarabag Sirvan Seki bolgelerinde ilisulu senetkarlar saysiz hesabsiz yasayis binalari insa etmisler Diger senet sahelerinde de ilisulular adsan qazanmislar Ilisulu bir cox bennalar Balaken Tala mescidleri kimi onlarca boyuk memarlq abideleri yaratmislar 6 Ilisunun qedim qabayunlu qoyunlari xalcaciliq ucun cox gozel xammal idi Zerif yunlu qoyunculuga kecmekle xalcaciliga boyuk zerbe vuruldu Ilisuda gorkemli xalca ustalari ve onun nesilden nesile kecen eneneleri de belelikle unudulmaga basladi Qoyun yununun ipinden toxunan xali xalca gebe xali cecim palaz kilim xayma kimi novleri tebii otlardan alinmis boyaqlarla Ilisu evlerinin bezeyi idi Ilisuda toxunan xalcalar oz xususi texnologiyasina gore ferqlenir Onlar uzun ve ensiz olur Ilisuda xalcalar tekargac usulu ile toxunur ve rengleri 7 reng olmaqla cox sux olur Xalcalarin naxislari qedim turk motivleri esasinda qurulmusdur Hal hazirda da Ilisuda ferdi evlerde xalca toxuyan dezgahlara tesaduf etmek mumkundur 48 Ilisuda kececilik de ayrica bir senet sahesi kimi oz ustalarini yetisdirmisdir Kececiliyin de yapinci copuz kimi geyim novleri ile yanasi dosemelik keceler de insanlarin meisetine daxil olmusdur Corab toxumaq her bir evin enenesi idi Ilisuda dabbaqciliq da yeterince inkisaf etmisdi Bu sahe xususi bir senetkarliq teleb eden pese olub ve bunun da nesilden nesile kecen eneneleri var idi Onlarin hazirladigi xezler padoslar cekmecilik pesesinin esasini teskil edirdi Deri asilamasi ile kurkculuk de ozel bir senet sahesi kimi Ilisuda genis yayilmisdir Ovculuq Redakte Boyuk Qafqazin cenub yamaclarinda mese qursaginin alp cemenliyine kecdiyi serhedde yerlesen Ilisu kendinin cox zengin faunasi var Erazide maral cuyur dag kecisi ayi qaban ve s olmasi tarixen insanlarda ovculuga boyuk maraq yaratmisdir Ilisuda ovculugun tarixi Ovcu Pirimden baslayir Onun haqqinda olan muxtelif revayet ve efsaneler bu gun de dillerde dolasir Efsaneye gore mehz meshur Ilisu hamami bir nece esr bundan qabaq Ovcu Pirim terefinden insa edilmisdir Sert ve kecilmez daglara malik olan bu erazide ovculuqla mesgul olmaq yeterince tehlukelidir Mehz bu uzden nece nece ovcunun marxal qar ucqunu altinda qalib ve ya qayalardan ucub telef olmasi bu erazi ucun adi hadiseye cevrilmisdir Valeh Ehmedov Ulfet Abbasov Ismet Agayev Ismayil Mehdiyev ve daha nece bele ovcu daglarda telef olmuslar Ilisuda en cox teke ovuna maraq gosterilirdi Teke dag kecisinin erkeyine deyilir Adli sanli ovcular sirasinda merhumlardan Baba Hesilovun Isgender Isgenderov Kamal Babayevin Yusif Abbasovun adlarini cekmek olar Ekser ovcularin selecileri de olardi Seleci ovcunun yukunu dasiyana deyilir Ilisuda hal hazirda da muasir gencler arasinda ovculuga boyuk maraq var Ad san qazanan ovculardan Resul Efendiyevi Hemzet Murudovu Ferhad Ismayilovu ovcu Isgenderin oglu Nusretin adlarini cekmek olar 6 Muasir dovrden ferqli olarak kecmisde Ilisuda ovculuq nizamsiz ve nezaretsiz olmus ve o uzden bir muddet ov heyvanlarinin sayinda keskin azalma qeyde alinmisdir Bezi heyvanlarin ise demek olar ki nesili kesilmisdir Buna qaplani misal gostere bilerik Ebes yere ehtimal olunmur ki Ilisunun cenub serqinde yerlesen Qaflan dag ve qaflan dere mehz qaplanlarin cox oldugu bolge olmusdur 49 Turizm Redakte Esas meqale Ilisu dovlet tarix medeniyyet qorugu Uludag Turizm ve Istirahet Kompleksi Hovuz Ilisu hemise hem yerli hem de xarici turistlerin diqqet merkezinde olmusdur Tarixi cografi ozelliklere malik Ilisunun yukset turizm potensiali var Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet ve Turizm Nazirliyinin 26 mart 2002 ci il tarixli 100 li emrine esasen Ilisuda Ilisu dovlet tarix medeniyyet qorugu yaradilmisdir Bundan basqa Ilisuda Ilisu Dovlet Tebiet Qorugu movcuddur Her terefi ehate eden meseli daglar ve onlarin ustunden eskik olmayan buludlar yazda ve yayda demek olar her gun sel kimi yagan yagis onun ardinca cixan goy qursagi tertemiz hava sakitlik ve gozel menzerede salinmis yuzillik evler elece de cox qedimdenqalma abideler her zaman insanlari ozune celb etmisdir Son zamanlar Ilisuda heyata kecirilen quruculuq tedbirleri beynelxalq turizmin butun teleblerini odeyecek duruma gelib catmaqdadir Ilisuda dag turizmi ve alpinizm heveskarlari ucun her cur tebii serait var Kendde yasil turizm icma turizmi mualice turizmi istirahet turizmi daha genis yayilib 50 Bura da tikilib istifadeye verilmis Uludag sanatoriya mualice kompleksi Yasil Park Sengerqala Ilisu Almabagi istirahet merkezlerinde ferdi ailevi ve kollektiv istirahete gelenler ucun her cur serait yaradilmisdir 13 51 52 Uludag Turizm ve Istirahet KompleksiIlisu kendinin qurtaracagindaki meshur Ram rama selalesinin yaxinliginda Yarpizbasan daginin eteyinde tikilmis Ulu dag istirahet kompleksi 2005 ci ilde istismara verilmisdir 4 hektar erazini ehate edir ve ilboyu xidmet gosterir Besi 2 mertebeli ikisi 1 mertebeli olmaqla 7 kotejden ibaret olub eyni vaxtda 240 neferin dincelmesine imkan yaradir Turist marsrutlarina Sumu Qalaya qedim alban mebedlerinin xarabaliqlarina qedim Seki yolu ile Qum Lekit yasayis menteqelerine muqeddes Georgi mebedine qedim mescide ve s yerlere gezinti nezerde tutulur Samil qalasinin xarabaliqlarindan Dagistanla aramizda son yasayis menteqesi olan Sari bas qullesi gorunur Kompleksde mualice ehemiyyetli olan isti suda vanna qebul etmek olar 13 Senger Qala Turizm ve Istirahet Merkezi Senger Qala Turizim Istirahet Merkezi Milli memarliq uslubunun elementleri ile insa olunan Senger qala hoteli tarixi abideni xatirladir Hotelin adi buradaki Senger bulagi nin adindan goturulub Tikintisine 2011 ci ilden baslanan hotel 7 mertebeden ibaretdir Hotel gozoxsayan xarici ve daxili dizaynda ferqli bir uslubda insa edilib Birinci mertebede qeyd qebul ve diger inzibati otaqlar yerlesir Yeddinci mertebede her terefi etraf dag ve mese menzeresine acilan restoran var Qalan 5 mertebede ise nomrelerdir Hotelde xidmet cesidlerine gore ferqlenen umumilikde 38 nomre var Her bir nomrede qonaqlarin rahat istiraheti ucun standartlara cavab veren serait yaradilib Nomreler kondisioner sistemi birbasa cixisli telefon sebekesi simsiz internet sebekesi ve s lazimi imkanlarla temin edilib Hotelde milli ve dunya metbexinin gozel teamlarini dadmaq mumkun olacaq Hotel binasi kenardan qedim tikilini xatirladir Hotelin birinci mertebesine girisi insanin gozleri onune tarixi bir menzereni canlandirir Burada xalqimizin qedim doyus enenelerini gosteren silahlardan tutmus ince naxislarla isledilmis bezek esyalarini da gormek olar Tarixi mekanda yerlesen hotelin diger mertebelerinde de tarixi anlari canlandiracaq esyalar qoyulub ve divarlarda muxtelif elementler yaradilib Hotelin yerlesdiyi erazi de binanin dizaynina uygun qurulub Daglardan suzulub gelen bulaq istirahet edenlere tebietin serinliyini bexs edir Bir sozle burada isti yay gunlerinde gozel istirahet etmek olar Qiymetler ise hotel tam istifadeye verilenden sonra melum olacaq 53 Yasil park istirahet kompleksi2005 ci ilde istifadeye verilen Yasil park istirahet merkezi Ulu korpunun yaxinliginda ezemetli Lacin qaya adlanan dagin eteyinde yerlesir Eyni vaxtda burada 84 neferin dincelmesi ucun tam teminatli serait yaradilmisdir Istirahet zonasinda 6 standart otaq xoll qonaq otagi ve yataq otagi olan 5 ikimertebeli kottec var Zonanin erazisinde restoran kafe disko bar voleybol meydancasi ortulu uzguculuk hovuzu sauna usaqlar ucun oyun meydancasi ve park xidmeti fealiyyet gosterir 54 El Resort HotelEl Hotel Azerbaycanin Qax rayonunda acilmis ilk 5 ulduzlu hotelidir EL Hotel dunya standartlarina cavab veren gozel dizayn beynelxalq xette baglantisi olan telefon suretli internet sebekesi peyk televiziya sistemi individual olaraq idare edilen isitme ve soyutma sistemi seyf saat ve musiqi merkezi ve minibar ile qurulmus rahat qonaq otaqlari teklif edir 55 Ev turizmiIlisuda uzun iller hem de ev turizmi movcud olmus ve son dovrler bu xususile boyuk intisar tapmisdir Bu turizm novu Ilisuda bir cox aileler ucun esas qazanc yeri kimi maddi teminat menbeyine cevrilib Dunya turizm tecrubesinde de bele numuneler az deyil Bura gelen turistler kendin insanlarina tebiete daha yaxin olmaq ucun ferdi evlerde gecelemeye ustunluk verirler Menzillerin qiymeti seraitinden asili olaraq deyisir Bir nefer gecelemek ucun 5 10 manat arasi pul odeyir Ailevi menzillerin qiymeti ise 20 30 manat arasinda deyisir Turistlerin bu yerlere ustunluk vermesinin diger bir sebebi ise onlara gosterilen xos munasibet qonaqperverlikdir 56 Medeniyyet RedakteMemarliq abideleri Redakte Cinli qala Qala burcu Ulu mescid Ilisu kendi ozunun tarixi memarliq abideleri ile zengindir Tarixin ayri ayri dovrlerinin memarliq xususiyyetlerini eks etdiren abidelerin bir qismi muasir dovrumuze qeder qorunub saxlansa da onlarin boyuk bir hissesi ise muharibeler ve tebii asinmalar neticesinde dagilmisdir Bu gunumuze qeder qalmis abideler Sumuq qala Ulu korpu Ulu mescid Qalaca Samilqala Qala kompleksi Cinli qala ve epiqrafik abideleri Ilisunun qehremanliq tarixinin sanli sehifeleridir Bu abideler kendin umumi monumentalligi ve bedii memarlq deyeri ile secilir Onlar siravi tikililerle tebii landsaftla kendin umumi qurulusu ile kompozisiya baximindan six baglidir buna gore de onlar birlikde bedii vehdet yaradir Onlardan bezileri ozunun ilkin funksiyasini itirse de bedii estetik ehemiyyetini itirmemisdir Yerli ehali arasinda Sumu qala ve ya Sumaq qala adi ile taninan mudafie qullesinin insa tarixi XVII XVIII esrlere aid edilir Bu qulle Dagistandan Saribasa oradan Ilisuya qeder olan yolun uzerinde tikilmisdir Revayete gore qala Sumu ve ya Usmi xan adli Ilisu hakimi terefinden insa edildiyine gore bele adlanmisdir Sumuq qala plan qurulusuna gore kvadrat fomrmasindadir Onun tikintisinde cay dasindan ve eheng mehlulundan istifade olunmusdur 35 Ilisu kendinin memarliginda Cume mescidi xususi ehemiyyet dasiyir Kendin merkezinde yerlesen bu mescidi yerli sakinler Ulu mescid adlandirmislar Uzunsov dordbucaqli sekilde olan mescidin esas kompozisiya oxu simal qerbe istiqametlidir XVII esre aid olan bu tikili mescidin kitabesinde gosterildiyi kimi Mehhemmed Eli Aga ve Baba adli ustalar terefinden insa olunmusdur 24 Ilisu kendine geden yolda Kurmuk cayinin uzerinde qedim bir korpu var Kendin texminen iki kilometrliyinde yerlesen ve Ulu korpu adlanan bu korpu cox elverisli bir yere insa olunub cayin yataginin daraldigi sahede sal qayalar uzerinde caydasi eheng mehlulu ve kvadratsekilli bismis kerpicden tikilmisdir Dord kerpic qalinligindaki tagbendin asirimi 14 6 m dir Ulu korpu Ilisu sultanligin merkezine cevrildikden sonra tikilmisdir Tarixi melumatlarin tehlili korpunu XVII esrin sonu XVIII esrin evvelerine aid etmeye esas verir 57 Cinli qala Kurmuksayin sol sahilinde qayanin ustunde insa olunmusdur Ilisu kendinden 5 km arali yerlesen qalanin yerlesdiyi dagin yaxinligindaki dereni yerli ehali Qala deresi adlandirmisdir Qalada tedqiqat isleri aparmis professor Samil Fetullayevin geldiyi neticeye gore onun insa tarixi VII IX esrler aid edilmisdir 24 Ilisu bedii edebiyyatda Redakte Ilisu onun yetirmeleri ve nemetleri yaradici insanlarin diqqetinden yayinmamisdir Ilisu haqqinda romanlar povestler ocerkler publisistik meqaleler ve s yazilmisdir Nece nece bestekar ressam heykeltarasin yaradiciliginda Ilisu mozvzusu oz eksini tapmisdir Molla Cume xalq sairleri Memmed Rahim Bextiyar Vahabzade elece de Eliaga Kurcayli Geray Fezli Seyran Sexavet Evez Sadiq ve basqalari Ilisu ve ilisulular barede urek sozlerini demisler Maral Rehmanzade Ilisu tablolarini bestekar Agabaci Rzayeva Daglar qizi mahnisini bestelemisdir Sovet Ittifaqi ve ABS in bir nece illik teqvimlerini Ilisu menzereleri bezemisdir 6 Ilisu ile bagli Molla Cumenin Ilisu kendi seiri cox maraqlidir Ilisu kendinde Koxa tabunda Bir gozel gormusem yuz qiz icinde Geyinib quttevar al yasil donda Suzulen bal kimi qarpiz icinde Xalq sairi Memmed Rahim Ilisuda olarken buranin tebieti insanlari onu ilhama getirmis Ilisu seirini yazmisdir Daglarin qoynunda xeyli zamandir Nazli gelin kimi yatir Ilisu Ufuqler husnune aparir hesret Gul cicek etrine batir Ilisu Bextiyar Vahabzade Sade adamlar poemasini Ilisuda qeleme almisdir Besbulagin serin suyuOtme burdan uzunu yu Qocalmazsan omur boyu Bu daglarda bu daglarda Eliaga Kurcayli Qartal seiri de Ilisuda yazilmisdir Ilisu Besbulaq Samil qalasi O mese ortuklu zumrudu daglar Xatira dusesi yadda qalasiSaysiz lovheler var menzereler var Tarixci publisist Sahmerdan Ehmedlinin tarixi qehremanliq movzusundaki Ilisu seiri de diqqetelayiqdir Qarsinda dayanib gozel Dagistan Senden ilham alir o sert qayalar Kurmuk kecmisinden soyleyir dastan Ramramay oxuyur sirin laylalar Geray Fezlinin Gece gunesi eserndeki hadiseler Ilisu kendinde cerayan edir Ilisu metbexi Redakte Surhullu yemeyi Qurudulmus ve teze etle Ilisu metbexi oz zenginliyi ve ferqliliyi ile cox meshurdur Ozune mexsus yemekleri olan Ilisu daha cox asagidaki yemekleri ile populyardir Surhu surhullu surfu 58 59 Ezmeli surhu Kekotu qirsi Yaglica qirsi Qozlu as Yumurta qirsi Umac Hevic qirsi Gizgele Qozlu siyiq Hevic ketesi Pendir qirsiIlisu yemeklerinde qurudulmus et memulatlari daha cox istifade olunur Qaxac bir qayda olaraq oktyabr ayinda hazirlanirdi ki bu ayin ab havasi daha munasib hesab olunurdu Qaxacla hazirlanan yemeklere meshur Ilisu surhullusu xinqilisi lobya sorbasi lobyali ve qozlu asi misal gostermek olar Hicnovur qoyunun piyli yogun sirin bagirsagina doldurulmus doyulmus edevalanmis etle kolbasa sayagi hazirlanirdi Bundan elave sirdan darbaq qarin cozle qarin piyi hazirlanirdi ki bunlarla butunlukle dolma adlanirdi Surhullu yemeyinin basqa novleri de movcuddur Xususile ezmeli surhullu quyruq ve qara ciyerin pasteti meshurdur Ilisu delemesi 60 de cox populyardi Deleme pendirin ilkin mehsuludur Onu suzmekle alinan maye arxana adlanir Arxana bisirilir uzune yigilmis qaymaqdan meges adlanan cox dadli bir mehsul alinir 61 Yerde qalan maye ise qelezim adlanir ve pendir doldurulmus motallara elave edilir Ilisu filmlerde Redakte Qorxma men seninleyem filmindeki istirakcilarin Sumuq qalada saxlanan xatire fotosu Ilisu haqqinda filmlerFilmin adi Istehsal ili Qisa mezmunuIlisu 2006 Filmde kendin tarixi qedim abideleri ve ehalisinin mesguliyyeti eks etdirilir Azerbaycan sirleri Ilisu sultanligi 2010 Film Ilisu sultanligina hesr olunub 1981 ci ilde Yuli Qusmanin cekdiyi Qorxma men seninleyem filminin esas hisseleri Ilisu kendinde cekilmisdir Musiqli macera filminin esas maraqli epizodularindan biri Sumuq qalada cekilib 30 il sonra bu filmin davami kimi cekilen Qorxma men seninleyem 1919 filminde behs edilen hadiseler XX esrin evvelinde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde bas verir Bu filmin de esas hisseleri Ilisu kendinde cekilib 62 Ilisu mahnisi Redakte Memmed Rahimin Ilisu seirinin sozlerine bestelenmis bu mahninin musiqisi Eldar Mansurovundur Mahnini Celal Abbasov ifa edir 63 Qalereya Redakte Ilisu kendinin Kotuklu dagindan gorunusu Kendin yagisli havadan sonra gorunusu Tovla tala mehellesi Senger mehellesi Qaradolaq mehellesi Tekeduran Qala mehellesi Qaraqaya zirvesi 3465 m sagda Sengerqala Mudafie qalasi Qalaca Ilisuda Fuzuli bagi Kendtala erazisinin yerlesdiyi dere Qocyataq Suqovusan selalesi Sahverdi selalesi Ram ramay selalesi Yasil Park Xarici videoIlisu Ilisu mahnisi Zengin memarliq abideleri Ictimai TV Lyudi sela Ilisu 1972 Bura vetendir IlisuMenbe RedakteIlisu ensiklopedik melumat kitabi Ikinci nesr Tertibci S N Murtuzayev H M Ferzullayev Baki Veten nesriyyati 2012 416 seh azerb Versiya knigi v formate PDF olu kecid Severo zapadnyj Azerbajdzhan Ilisujskoe sultanstvo Avtor E M Letifova Glavnyj redaktor Ya M Mahmudov Nauchnye redaktory A N Mustafaev i M N Mirzoev Baku Izdatelstvo Altaj 1999 109 str rus Sahmerdan Ehmedli Ilisu tabunlari ve onlarin soykokune dair etnoqrafik hesabatdan Qax 1998 azerb Elisu i Gornyj magal v HII HIH vv ocherki istorii i onomastiki Arxivlesdirilib 2016 03 05 at the Wayback Machine Avtory T M Ajtberov i Sh M Hapizov Otvetstvennyj redaktor N A Magomedov Mahachkala IIAE DNC RAN 2011 390 str ISBN 9785905784422 rus Qedim azeri yurdu Qax Muellif Natiq Abbasov Redaktor S Nuruzade Baki Agridag nesriyyati 2000 172 seh azerb Istinadlar Redakte Ilisu Azerbaijan Page Global Gazetteer Version 2 3 Poct Indeksi AZ 3417 Ilisu azerb telefon kitab cybo com 2016 03 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 10 III Azerbaycanin diger rayon ve seherleri Qax rayonu sehife 110 Inzibati erazi vahidleri Baki Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresinin Prezident Kitabxanasi 2008 256 sehife 1 2 Gozellikler meskeni Ilisu azerb www azadliq info 2011 03 05 2016 03 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 10 1 2 3 4 5 6 I seh 257 Azerbaycan toponimlerinin ensiklopedik lugeti Iki cildde I cild Tertibciler Rubabe Eliyeva Qara Mesediyev Etibar Inanc Tunzale Baxsiyeva ve Sems Qocayeva Redaktor Rubabe Eliyeva Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Nesimi adina Dilcilik Institutu Baki Serq Qerb nesriyyati 2007 304 seh ISBN 978 9952 34 155 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Ilisu ensiklopedik melumat kitabi Ikinci nesr Tertibci S N Murtuzayev H M Ferzullayev Baki Veten nesriyyati 2012 seh 3 9 43 10 43 34 36 10 175 101 99 323 356 381 1 2 3 4 Severo zapadnyj Azerbajdzhan Ilisujskoe sultanstvo Avtor E M Letifova Glavnyj redaktor Ya M Mahmudov Nauchnye redaktory A N Mustafaev i M N Mirzoev Baku Izdatelstvo Altaj 1999 str 28 31 15 93 30 Azerbaycan Respublikasi Ekologiya ve Tebii Servetler Nazirliyi Ilisu Dovlet Tebiet Qorugu azerb eco gov az 2016 03 12 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 12 Slovar S str 512 515 Drevnetyurkskij slovar olu kecid Redaktory V M Nadelyaev D M Nasilov E R Tenishev i A M Sherbak Akademiya Nauk SSSR Institut Yazykoznaniya Leningrad Izdatelstvo Nauka Leningradskoe otdelenie 1969 XXXVIII 678 str Zubarev D Poezdka v Kahetiyu Tushetiyu Pshaviyu Hevsuriyu i Dzharo Belokanskuyu oblast Russkij vestnik 1841 S 556 1 2 3 4 Atlas Azerbajdzhanskoj Sovetskoj Socialisticheskoj Respubliki Akademiya Nauk Azerbajdzhanskoj SSR Institut Geografii Baku Moskva Glavnoe Upravlenie Geodezii i Kartografii Gosudarstvennogo Geologicheskogo Komiteta SSSR 1963 str 38 39 62 63 77 Fon Plotto A Priroda i lyudi Zakatalskogo okruga Sbornik svedenij o kavkazskih gorcah SSKG Tiflis 1869 Vyp IV s 11 1 2 3 4 Uludag Turizm ve Istirahet Kompleksi azerb www ilisu uludag com 2016 03 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 17 Putevoditel po Kavkazu Po porucheniyu general adyutanta knyazya Dondukova Korsakova Glavnonachalstvuyushago grazhdanskoyu chastyu na Kavkazѣ sostavil E Vejdenbaum S 12 risunkami i dorozhnoyu kartoyu Tiflis Tipografiya Kancelyarii Glavnonachalstvuyushago grazhdanskoyu chastiyu na Kavkazѣ 1888 str 392 N Nebiyev Cografi adlar B Azernesr 1982 Qaraqaya Dagi 2015 05 16 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 12 FAIREX e ve Ekologiya ve Tebii Servetlet Nazirliyi 2014 03 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 12 21 Cografiya ensklopediyasi II cildde II cild Tertibatci Z N Eminov Q M Semedov Elmi redaktor R M Memmedov Baki Casioglu Multimedia 2012 seh 272 V E Budagov Azerbajchan tebieti Baky 1988 seh 108 110 Q Nuriyev 2015 02 05 Ilisunun iliq goz yaslari azerb tibbqazeti az 2016 03 12 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 12 Qax rayon Merkezi kitabxanasi 2015 02 26 Ilisu Dovlet tarix medeniyyet qorugu azerb gakh cls az 2016 03 12 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 12 Qax rayon Merkezi kitabxanasi 2015 02 26 Besbulaq azerb gakh cls az 2016 03 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 14 Glava I Etnicheskaya istoriya Elisu str 23 Elisu i Gornyj magal v HII HIH vv ocherki istorii i onomastiki Avtory T M Ajtberov i Sh M Hapizov Otvetstvennyj redaktor N A Magomedov Mahachkala IIAE DNC RAN 2011 390 str ISBN 9785905784422 1 2 3 Hikmet Ezimov Sahmerdan Ehmedov Qax abideleri Baki Seda 1998 s 35 41 43 1 2 Qedim azeri yurdu Qax Muellif Natiq Abbasov Redaktor S Nuruzade Baki Agridag nesriyyati 2000 seh 18 28 KGPA tom II 504 1 2 Semistan Nezirli Cumhuriyyet generallari Arxivlesdirilib 2014 08 03 at the Wayback Machine Baki Herbi nesriyyat 1995 s 9 Namiq Haciheyderli Namik Mantasov 2015 04 27 Ilisu tarixi ve Samil herekatinin gizlinleri azerb strateq az 2016 03 12 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 12 Glava IV Spisok naselennyh mѣst Tiflisskoj gubernii i Zakatalskago okruga str 168 Voennyj obzor Tiflisskoj gubernii i Zakatalskago okruga Sostavil Generalnago shtaba podpolkovnik Filipov Sanktpeterburg Tipografiya Tovarishestva Obshestvennaya polza 1872 411 str Etnografik ocherk seh 31 Mehemmed Һesen Velijev Baharly Azәrbaјҹan Fiziki ҹografi etnografik ve igtisadi ocherk Ilk neshri 1921 ҹi il Tekrar neshr Rusҹadan terҹүme edeni Vasif Gulijev Baky Azәrbaјҹan neshrijjaty 1993 192 seh Qax Rayon Icra Hakimiyyeti Belediyyeler azerb qax ih gov az 2016 03 12 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 12 Linevich I P Byvshee Elisujskoe sultanstvo SSKG vyp 7 Tiflis 1873 s 15 Yaishnikov T N Opisanie vladeniya Ilisujskogo sultana IGED Moskva 1958 c 304 309 Sahmerdan Ehmedli Ilisu tabunlari ve onlarin soykokune dair etnoqrafik hesabat Qax 1998 1 2 Sahmerdan Ehmedli Ilisu sultanliginin suqutu Qax 1994 Akif Asirli Azerbaycan metbuati tarixi Baki 2009 s 60 PDF 2014 08 03 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 10 Gorkemli sexsiyyetler Geray Fezli 23 fevral 2015 ci il azerb gakh cls az 2016 03 20 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 20 Elesger CABBAROV Azerbaycan 2009 30 iyul S 6 2009 07 30 Gullelenmis sesin hekayeti azerb www anl az new 2016 03 20 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 20 Gorkemli sexsiyyetler Sadiq Murtuzayev 23 fevral 2015 ci il azerb gakh cls az 2016 03 20 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 20 Emin Tahir oglu Efendiyev Bio biblioqrafik soraq kitabi Baki Elm 2013 PDF 2014 03 01 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 14 AZERBAYCAN DILI 2016 03 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 02 08 E E IBRAHIMOVA Orxon Yenisey abidelerinin leksikasina dair AZERBAYCAN DILI DIALEKT VE SIVELERI ILE MUQAYISE Arxivlesdirilib 2021 02 06 at the Wayback Machine BAKI UNIVERSITETININ XEBERLERI 2010 M E MEMMEDOV Krim tatar dilinde oguz xususiyyetleri Seyyare Mollazade Qax rayon siveleri 1966 Baki Azerbaycan dili ve edebiyyati tedrisi jurnali Camal Ehmedov Harunbeyin Veten yolu dersliyi 1998 2 S 65 66 O chem pisal BR 25 maya rus br az 2012 05 25 2016 03 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 25 AZERTAC 2015 03 30 Qaxin qoyunculuq teserrufatlarinda 46 min quzu alinib azerb metbuat az 2016 03 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 27 Qaxda xalcaciliga maraq artib azerb www kanals az 2014 12 19 2016 03 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 18 Qaflan Dagi ingilis geoview info 2016 03 21 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 22 Aynur Talibova 2009 07 15 Ideal serait azerb regionplus az 2016 04 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 04 09 Photos by Elvir 2013 07 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 30 Yasil Park Fariz Huseynov 2014 08 06 Daglar qoynunda Senger qala azerb www anl az 2016 04 07 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 04 08 Green Park Resort azerb leto az 2016 03 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 18 El Resort azerb leto az 2016 03 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 18 Qaxda ev turizmi inkisaf edir azerb www kanals az 2015 06 16 2016 03 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 18 Ulu korpu azerb m gomap az 2016 03 18 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 18 Qurudulmus etli surhullu foto resept azerb qadin net 2013 02 25 2016 03 18 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 18 Kanal D Surfullu Tarifi deleme azerb azerdict com 2016 03 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 16 Cvernuvsheesya moloko meges Zulfiyye Qurbanova 2011 08 26 Yuli Qusman sirleri acdi azerb www anspress com 2016 03 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 10 ILISU mahnisi YouTubeHemcinin bax RedakteQax abideleri film 2001 Ilisu sultanligi Ilisu bulagi Ilisu film 2006 Ilisu dovlet tebiet qorugu Ilisu dovlet tarix medeniyyet qorugu Ilisu sivesi Yeni IlisuXarici kecidler Redakte E Letifova Kavkazskaya Albaniya Territoriya i naselenie Ilisujskogo Sultanata rus www centrasia ru 2010 08 12 2016 03 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 09 Rengareng ve qedim Ilisu kendi azerb www azadliq org 2013 11 03 2016 03 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 09 Anna Kamaeva 2014 11 11 Ilisu sultanskij sad s aromatom vody rus nargismagazine az 2016 03 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 09 Krasoty Ilisu FOTO rus ann az 2015 06 18 2016 03 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 09 Krasoty Ilisu rus minval az 2015 08 23 2016 03 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 09 Menbe https az wikipedia org w index php title Ilisu amp oldid 6073692, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.