fbpx
Wikipedia

Urmiya

Urmiya və ya Urmiyə, yerli əhali arasında Urmu (fars. ارومیه) — İranın Qərbi Azərbaycan ostanıUrmiya şəhristanının inzibati mərkəzi və ən böyük şəhəri, Azərbaycanın ən qədim və böyük şəhərlərindən biri, böyük mədəniyyət və dini mərkəzi. Urmiya şəhəri dəniz səviyyəsindən 1,330 metr (4,360 ft) yüksəklikdə, Urmiya gölündən 18 km qərbdə yerləşir. Urmiya gölü dünyanın ən duzlu göllərindən biridir və şəhərin şərq sərhəddi boyunca uzanır. Əyalətin dağları onu Türkiyəİraqdan ayırır. Urmiyada hava qışda soyuq, yayda mülayim və sərindir.

Şəhər
Urmiya
fars. ارومیه
37°32′55″ şm. e. 45°04′03″ ş. u.
Ölkə
Tabesində Urmiya şəhristanı
Region Qərbi Azərbaycan ostanı
Başçı Məhəmməd Həzrətpur
Tarixi və coğrafiyası
Sahəsi
  • 42,7 km²
Mərkəzin hündürlüyü 1.332 m
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi
  • 736.224 nəf. (2016)
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu +98 441
urmia.ir
Urmiya
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

2012-ci ildə həyata keçirilən siyahıyaalınmaya əsasən şəhər əhalisinin sayı 667.499 nəfər təşkil edir. Şəhərdə 197.749 ailə yaşayır. 2016-cı ildə aparılmış rəsmi siyahıyaalmanın yekunlarına əsasən əhalisinin sayı 736,224 nəfərlə İranda ən çox əhalinin yaşadığı 10-cu şəhərdir. Şəhər sakinləri əsasən Azərbaycan dilində danışan azərbaycanlılardır. Bundan başqa Urmiyada kürd, fars, aysorerməni azlıqlar da yaşayır. Urmiya şəhəri ölkənin böyük kənd təsərrüfatı mərkəzlərindən biridir. Burada əsasən meyvə və tütün yetişdirilir.

Şəhərin xristian irsi günümüzə qədər qorunub saxlanmışdır. Şəhərdə yerləşən bir çox kilsə və kafedrallar bunun əyani sübutudur. Hələ IX əsrdə şəhərdə müxtəlif dinlərə mənsub insanlar birlikdə yaşayırdılar. Əksər hissəsi müsəlmanlardan ibarət olan şəhər nüfuzu bundan başqa xristianlar, yəhudilər, bahailər və sufilərdən təşkil olunmuşdu.

Urmiya sözünün mənşəyi

Urmiya adının mənşəyi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. Tarixçi, iranşünas Riçard Nelson Fraya görə Urmiya adı Urartu sözü ilə bağlıdır. Digər bir tarixçi, hindoloq Tomas Burova görə isə Urmiya hind-iran dillərində urmi- “dalğa” və ya urmya “dalğavari” mənasına gəlməkdədir. Yerli assurların dilində mia sözü “su” sözünün qarşılığıdır. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Urmiya qısaca “Su şəhəri” deməkdir. 1921-ci ildə şəhərin adı Urmiya ilə yanaşı həmçinin Urumiya və ya Urmi deyə bilinirdi. Pəhləvi sülaləsinin hakimiyyəti illərində, şəhər Rza şah Pəhləvinin şərəfinə "Rezaiyeh" adlandırılırdı.

Tarixi

Qədim dövr

Urmiya şəhərinin tarixi çox qədim dövrlərdən bir çox yerli və xarici tarixçilərin diqqətini cəlb etmişdir. Rus şərqşünas Vladimir Minorskiyə görə hələ e.ə 2000-ci illərdə Urmiya düzlüyündə bir sıra yaşayış məskənləri yerləşirdi. Urmiya şəhərinin qədim tarixə malik olması faktını yazılı mənbələrdən əlavə şəhərin özü, habelə onun ətrafından əldə edilən maddi-mədəni abidələr də sübut edir. Urmiya və ona yaxın olan ərazilərdən arxeoloji tədqiqatlar zamanı tuncdan hazırlanmş uzun və gödək qılınclar, üstü naxışlı xəncərlər, ev əşyaları, zinət əşyaları və digər əşyalar əldə edilmişdir. Mütəxəssislərə görə buradan tapılan əşyalar eramızdan əvvəl VII-VI əsrlərə aiddir. Bundan başqa Urmiya ətrafındakı qədim xarabalıqlarda aparılan qazıntılar nəticəsində miladdan əvvəl XX əsrə aid əşyalar aşkar edilmişdir. Urmiya ərazisindən tapılan qiymətli maddi-mədəniyyət nümunələrinin çoxu ABŞ, İngiltərə və Fransa muzeylərində saxlanılır. Bundan başqa bu ərazidən tapılan əşyalar İrane Bastan Muzeyində də özünəməxsus yer tutur.

Qədim dövrlərdə Urmiya gölünün qərb sahili Gilzan adlandırılırdı. IX əsrdə burada müstəqil hakimiyyət bərqərar olmuşdu. Sonralar bu ərazi UrartuManna dövlətlərinin tərkibinə daxil edildi. E.ə VIII əsrdə, Midiya dövləti tərəfindən işğal edilənə qədər isə Assur krallığının vassalı oldu. Assur mənbələrində Armait (Urmeyate) qalasının adı Zibia (müasir Ziviyə) qalası ilə birgə çəkilir. Həmin mənbədə Manna dövlətinin paytaxtı olan İzirtu İzirtunun Zibia və Armait qalalarına yaxın yerləşməsi də göstərilmişdir. Assur hakimiyyətinin süqutundan sonra Urmiya şəhəri ParflarParslar tərəfindən idarə edilmiş, daha sonra Sasani imperiyasının ərazisinə daxil edilmişdir. 624-626-cı illərdə şəhər Bizans imperatoru İrakli tərəfindən zəbt edilərək qarət edilmişdir. VII əsrdə ərəblərin Azərbaycanı işğalı ilə Urmiya şəhəri də ərəb sərkərdəsi Sədəqə ibin Sədəqə tərəfindən işğal edildi.

Orta əsrlər dövrü

Artıq X əsrin ortalarında Urmiya Saları hökmdarı I Cüstan tərəfindən öz torpaqlarına daxil edilib idarəsi isə vəziri Cüstan ibn Şərmzana tapşırıldı. Lakin tezliklə Cüstan ibn Şərmzan I Cüstanın hakimiyyətini tanımadı (957). 960-cı ildə şəhəri möhkəmləndirib Deyləmlilərə qarşı mübarizəyə başlasa da bu mübarizə nəticəsiz qaldı və vəzir Urmiya şəhərinə çəkilməli oldu.

Şəhər XI əsrin II yarısında Rəvvadilər dövlətinin tərkibinə qatıldı. Rəvvadi hökmdarı Əbülhicanın dayısı Təbriz hakimi Vəhsudan ər Rəvvadi tərəfindən 1040-cı ildə bir çox oğuz türkünün qətl edilməsi nəticəsində oğuzlar Urmiyanı tərk edərək Hakkariyə yerləşdilər.

Urmiya və ətrafı XI əsrin ortalarında Səlcuq imperiyasının tərkibinə daxil edildi. Səlcuq sultanı Toğrul bəy Abbasi Xəlifəsinin qızı ilə evlənmək üçün 1063-cü ilin yanvar ayında Urmiyadan Bağdada yola düşmüşdü. Urmiyada Səlcuq hakimiyyətinin ən dəyərli örnəklərindən biri  

Şəhər 1149-cu ildə Məhəmməd Təpərin hakimiyyətində olmuşdur. İraq Səlcuq sultanı II Toğrulun 1189-cu ildə Əmir İzzəddin Həsənin yardımı ilə Uşnu, Salmas, Xoy və Urmiyanı talan etməsi Atabəy Qızıl Arslanın qəzəbinə səbəb olmuş nəticə də tərəflər arasında münaqişə yaranmışdır. Artıq XII əsrin sonlarına doğru Səlcuqlu hakimiyyətinin zəifləməsi ilə Urmiya da daxil olmaqla bütün Azərbaycan Atabəylər dövlətinin hakimiyyətinə keçmişdir. Tarixçi İbnül-Əsir yazır ki, Atabəy hakimi Əbu Bəkir 1205-1206-cı ildə Marağa şəhərinə qarşılıq olaraq Uşnu və Urmiyanı Atabəy Əlaəddinə vermişdir. 1220-ci ildə şəhəri ziyarət edən Yaqut Həməvi Urmiya şəhəri haqqında yazır:

  ...mən özüm şəhəri görmüşəm, çox gözəl və bolluq olan bu şəhər əlverişli iqlim şəraitinə, təbii gözəlliyinə, suyunun, meyvəsinin, habelə bostanlarının çox olmasına görə bu dövrdə olan digər şəhərlərdən fərqlənir.  

Urmiya bu tarixdən qısa müddət sonra monqollar tərəfindən təqib olunan Xarəzmşah Cəlaləddinin hakimiyyəti altına keçmişdir. Cəlaləddin Əhlatı mühasirəyə aldığı bir zamandı Urmiya və Xoy ətrafında yaşayan Yıva türkmənlərinin Azərbaycanda bir sıra hadisələr törətdiyi xəbərini eşidir və 1226-cı ildə Urmiyaya qayıdaraq Türkmənləri bölgədən kənarlaşdırır. Qışı Urmiyada keçirən Cəlaləddin Urmiya, Salmas və Xoyu Səlcuq sülaləsindən olan xanımına bağışlamışdı.

Elxanilərin hakimiyyəti illərində Azərbaycanda iqtisadi və demoqrafik yüksəliş paralel formada baş vermişdir. Bu dövrdə şəhərin qalası Qazan xan tərəfindən təmir etdirilmiş, şəhərdə yeni zərbxana açılmışdı. 1340-cı ildə şəhərdə olmuş ərəb tarixçi Həmdullah əl-Müstəvfi yazır:

  ...bağları və meyvələrinin bolluğu ilə tanınan Urmiyan şəhərinin divani vergi gəlirləri 70 min dinardan çox idi.  

Elxanilər dövlətinin süqutu ilə şəhər ardıcıl olaraq Çobanilərin, Teymurilərin, Qaraqoyunlu, AğqoyunlularınSəfəvilərin hakimiyyətinə keçmişdir.

Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə şəhər dəfələrlə Osmanlı hücumlarına məruz qalmış, osmanlılar tərəfindən ələ keçirmişdi. I Şah Abbasın dövründə müdafiə məqsədi ilə şəhərin cənub-şərqində qala tikdirildi və Əfşar elindən iyirmi min nəfər buraya köçürüldü. XVII əsrin sonlarında bölgə Səfəvilər tərəfindən idarə edilirdi. 1622-ci ildə, Səfəvi şahı I Şah Abbas Qəşəm Sultan Afşarı Mosul valisi təyin etdi. O tezliklə vəba xəstəliyinə tutularaq vəzifəsindən imtina etmiş, Azərbaycanın qərbinə köçərək burada Urmiya cəmiyyəti yaratmışdır.

Səfəvi dövrü səyyahları yazır ki, XVII əsrdə Urmiyada 10-15 min nəfər adam yaşayırdı.

1724-cü ildə Urmiya yenidən osmanlıların hakimiyyətinə keçdi. Nadir şah 1729-cu ildə bölgəni mühasirəyə alsa da, Həkimoğlu Əli Paşa və Rüstəm Paşa bir aylıq uzun müddətli mübarizədən sonra şəhəri tutmuşdular. Bu dövrdə Osmanlı dövləti tərəfindən hazırlanan torpaq qeydiyyatı dəftərində şəhərdə ümumilikdə 1391 ailənin yaşadığı və 77.920 akça vergi ödədikləri qeyd edilmişdir. Urmiya bu dövrdə Təbriz,  Ərdəbil və Marağadan sonra Azərbaycanın ən böyük 4-cü şəhəri hesab edilirdi.

Nadir şahın hakimiyyəti ələ almasından sonra Urmiya yenidən onun imperiyasına qatıldı. 1744-cü ildə Fətəli xan Əfşar Nadir şah tərəfindən Urmiya valisi təyin edildi.

Urmiya xanlığı

  Əsas məqalə: Urmiya xanlığı

Xanlığın mərkəzi Urmiya şəhəri idi. Xanlıq Marağa, Xoy və Osmanlı imperiyası ilə sərhəd idi.

Xanlığın əsasını Nadir şah Əfşarın əmisi oğlu, Əfşar tayfasından olan Fətəli xan Əfşar qoymuşdu.O, hətta Nadir şahın sərkərdəsi olan Azad xanı da öz tərəfinə çəkə bilmişdi. Bundan sonra, o, mərkəzləşdirmə siyasətini həyata keçirməyə başladı. İlk olaraq Təbrizə hücum etdi,Təbriz asılı hala salındı. Və Təbriz paytaxt oldu. Daha sonra Xoy xanı Şahbaz xan da Fətəli xanla ittifaq bağlamağa məcbur oldu. Bundan sonra isə Qaradağ, MarağaSərab xanlıqları Urmiya xanlığından asılı vəziyyətə salındı. O,1751-ci ildə Azad xanı onunla ittifaqdan imtina edən İrəvan xanlığı üzərinə göndərdi. İrəvan xanı Mir Mehdi Kartli çarı II İraklidən kömək istədi. II İrakli QazaxBorçalı azərbaycanlılarından topladığı ordunu Mir Mehdi xana köməyə göndərdi. Azad xan geri oturduldu. Beləliklə, Fətəli xan Əfşar MakuƏrdəbil xanlıqları istisna olmaqla, bütün Cənubi Azərbaycan xanlıqlarına öz hakimiyyətini yaya bilmişdi.

Urmiya xanlığının hökmdarı Fətəli xan Əfşar Nadir şah Əfşarın ən yaxın adamlarından biri idi və Əfşarlar tayfasına mənsub idi. Fətəli xan Əfşar Cənubi Qafqazın tutulması və İranda ali hakimiyyət uğrunda mübarizəyə də xüsusi əhəmiyyət verirdi. Bu məqsədlə müxtəlif xanlıqlara müttəfiqlik haqqında müraciətnamələr göndərildi. İrəvan xanlığına hücum uğursuz olduqda hücum istiqaməti Gürcüstana yönəldi. Çar II İrakli məğlub edildi.

Fətəli xan İranda ali hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan Kərim xan Zəndin üzərində qalib gəldikdən sonra hakimiyyətini Mərkəzi və Qərbi İrana yaya bildi (1752). İranın şimalında möhkəmlənən Məhəmmədhəsən xan Qacarla mübarizə çə­tin oldu. Məhəmmədhəsən xan onun Kərim xan Zəndlə müharibəsindən istifadə edərək Gilanı tutan Fətəli xanı oranı tərk etməyə məcbur etdi. Bununla kifayətlənməyərək Təbrizi, sonra isə Urmiyanı tutdu (1757). Yalnız Məhəmmədhəsən xanın öldürülməsilə asılılıqdan qurtulmaq mümkün oldu (1759). Fətəli xan Təbrizə qayıtdı və hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra Qarabağa hücum etdi və onu asılı vəziyyətə saldı (1759).

Məhəmmədhəsən xandan sonra İranda başlıca qüvvəyə çevrilən Kərim xan Zənd Urmiyanı 1763-cü ildə 9 ay mühasirədə saxlayır. Nəhayət Urmiya xanlığını tutan Kərim xan Zənd Fətəli xan Əfşarı Şiraz qonaqlığında edam etdirir.

Kərim xan Zəndin ölümü ilə xanlıq yenidən müstəqil siyasət yeritməyə başladı. Bu zaman Məhəmmədhəsən xan Qacarın oğlu Ağa Məhəmməd xan Urmiyalı Əli xanı yanına çağırıb gözlərini çıxartdı. Ağa Məhəmməd xanın çəkilməsindən sonra İmamqulu xan hakim seçildi. O, Sərablı Əli xan Şəqaqi ilə Xoylu Əhməd xana qarşı ittifaq bağladı. Müttəfiqlər Təbriz yaxınlığındakı döyüşdə məğlub oldular. Əmiraslan xan Əfşar Urmiyaya hakim təyin edildi, lakin onun xanlığı uzun çəkmədi. Məhəmmədqulu xan yeni hakim təyin olundu. Ağa Məhəmməd xanın hücumundan sonra Uşnu qalasına çəkildi. Qacarın ölümü ilə müstəqilliyini bərpa edən xanlıq, İran taxtına çıxan Fətəli şaha tabe oldu.

Sonrakı dövr

Urmiya şəhəri 1760-cı ildə Kərim xan Zənd tərəfindən tutulmuşdu. Daha sonra Urmiya ardıcıl olaraq Rüstəm Xan Qasımlı və Rza Qulu xan tərəfindən idarə edilmişdir. İlk Qacar şahı Ağa Məhəmməd şah Qacar 1795-ci ildə məhz Urmiyada taxta çıxmışdır.  Qısa müddətli Qacar sülaləsinin də hakimiyyətinə keçən şəhər 1906-cı ildə osmanlılar, 1911-ci ildə isə ruslar tərəfindən işğal edilmişdi. I Dünya müharibəsindən sonra osmanlı ordusu 1918-ci ilin dekabr ayında Urmiyanı tərk etməyə məcbur olmuş, şəhər İranın tərkibinə qatılmışdır. Urmiyanın adı Rza şah Pəhləvinin şərəfinə Rızayeh adlandılırsa da 1979 İran İslam inqilabı ilə yenidən köhnə adı ilə əvəz edilmişdir.

XVIII yüzilin sоnu və XIX yüzilin əvvələrində оna dəyən dağıdıcı zərbələrlə baxmayaraq, şəhər öz əzəmətini hələ də saxlamışdır. Оnun tərifi həmin dövrdə yaşayan qərb və rus səyyahlarının əsərlərində öz əksini tapmışdır. Rus səyyahı Nikоlay Zeydlits yazır:

  Urmiya Azərbaycanın gözəl şəhəridir. О, özünün möhkəm qala divarları, gеniş, düz küçələri və çоxlu mеydanları ilə Təbrizdən

fərqlənir.

 

XIX yüzilin əvvələrində Azərbaycan şəhərlərinə səyahət edən Hacı Zeynalabdin Şirvani həmin dövrdə Urmiyanın vəziyyəti haqqında geniş və maraqlı məlumat verir. О yazır:

  Urmiya ruha qida vеrən, ürək açan, sağlam havaya və bоllu suya malik bir şəhərdir. Оnun həyətlərindən su axır... Çоx gözəl sahə və xеyir vеrən kəndlərlə əhatə еdilmişdi. Şəhərin rəngarəng mеyvələrlə dоlu səfalı bağları vardır.  

Urmiya şəhəri və ətrafı mütamadi olaraq kürd basqınlarına dağıntılarına məruz qalmışdı. Bu basqınlar Qacarlar dönəmində sona çatdı. Tarixçi Əminə Pakrəvan yazır:

  Urmu kəndlərini kürd qaçaqçılarının yağmalanmasından qurtaran Abbas mirzəyə Azərbaycanın bu bölgəsində ayrıca bir sеvgi var idi. Bu bölgələr həm də Əfşar sоyunun çоx оlduğu yеr idi. Çоx məğrur davranan avşarlara Abbas mirzənin еhtiyacı var idi. Süvariliyi bir kültür оlaraq ta qədimdən özləri ilə bərabər daşıyan Avşarlar Abbas mirzənin istəyinə müsbət

cavab vеrib оrdunun süvarilər qisminə qatılırdılar. Abbas mirzənin çətin günlərində də bəlli оldu ki, Avşarlar ənənələrdən gələn еhtiraslarını öz içlərində bоğaraq şahzadənin islahatlarına qarşı çıxmamışlar.

 

Urmiya soyqrımı

1917-1918-ci illərdə Cənubi Azərbaycanın qərb bölgəsində, əsasən Urmiya, Səlmas, Xoy və digər ətraf ərazilərdə Azərbaycan türklərinə qarşı böyük dövlətlərin təşkil etdikləri, başda ermənilər olmaqla xristian ordusunun həyata keçirdiyi soyqırımı cinayətini özündə əks etdirən xeyli farsdilli mənbə və ədəbiyyat mövcuddur. Lakin Türkiyə Cümhuriyyəti “Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi”ndən (bundan sonra – ATASE) əldə edilmiş sənədlər ilk dəfədir ki, elmi dövriyyəyə daxil edilir. 1917-ci ilin sonu, 1918-ci ilin əvvəllərində Urmiya bölgəsində həyata keçirilən erməni və aysorların qanlı cinayətlərini Osmanlı dövləti yaxından izləmiş və bu hadisələrin qarşısını almaq üçün görüləcək bütün tədbirləri VI ordu komandanı Xəlil paşaya həvalə etmişdir.

1916-cı ildə Osmanlı dövlətinin Hakkari bölgəsində yaşayan assuriyalılar (aysorlar) Rusiyanın dəstəyinə arxalanaraq öz dövlətinə qarşı qiyam qaldırdılar. Lakin onlar Osmanlı qüvvələrinin qarşısında uzun müddət davam gətirə bilmədilər. Rusiyanın köməyi on minlərlə aysor (yerli əhali onları “cilov” adlandırırdı) öz ailələri ilə birgə Cənubi Azərbaycanın Urmiya və Səlmas bölgəsinə köçürüldü.

Brest-Litovsk müqaviləsindən sonra rus qoşunlarının İrandan geri çəkilməsi Rusiya işğalı altında olan Cənubi Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində rus, ingilis, erməni və aysor təhlükəsini daha da artırdı.

Rus qoşunlarının İrandan geri çəkilməsindən sonra ingilis hərbi hissələri ZəncanMiyanəni işğal etdilər. Xoy və Urmiyada ingilis zabitlərinin komandanlığı altında polis və qoşun dəstələri yerləşdirildi. Müttəfiqlər azərbaycanlılara və osmanlılara qarşı erməniləri və aysorları silahlandıraraq onlardan 6 batalyon (4 batalyon aysor və 2 batalyon erməni) 4 batareya, 300 nəfərlik süvari dəstə və bir pulemyot rotası təşkil etdilər. ATASE arxivindən əldə olunan sənədlər içərisində Cənubi Azərbaycan bölgəsində baş verən soyqırımıların iri dövlətlərin dəstəyi ilə həyata keçirildiyini təsdiq edən məlumatlar öz əksini tapmışdır. Həmin dövrdə 6-cı firqə komandanlığına göndərilən bir teleqramda: “Urmiya və Səlmas ətrafına bir rus polkovnikinin komandanlığı altında 1-i erməni, 3-ü aysorlardan ibarət olan 4 piyada taburunun, ayrıca olaraq 5 minədək silahlı erməni və aysor birləşməsinin, 12 dağ batareyası və çox sayda odlu silahın olması” haqqında məlumat verilmişdir.

Ermənilər ilə Cənubi Azərbaycan ərazisində yerləşdirilən aysorlarla ittifaqda idilər. Hətta, Anadolu bölgəsindən geri çəkilən rus qoşunlarının tərkibində olan ermənilər də Urmiya bölgəsinə gələrək buradakı erməni və aysorlarla birləşmişdilər. Onlar rus ordusuna məxsus silahları ələ keçirərək Urmiya, Səlmas, Xoy və Cənubi Azərbaycanın digər bölgələrində yerli əhaliyə hücum edərək onları məhv etməyə başladılar.

 
Ermənilərin aysorlarla birlikdə Urmiyaya hücumundan bir görüntü (1918)

1918-ci ilin fevral-mart aylarında erməni-aysor birləşmələrindən təşkil olunmuş xristian ordusu Savuçbulaq bölgəsində geri çəkilən rus qoşunlarının silahlarını ələ keçirdilər. Silahlanmış dəstələr əsasən Urmiya və Dilman bölgəsində toplanmağa başladılar. ATASE arxivindən əldə olunan sənədlər içərisində hətta ingilislərin Alaçatı ətrafında gizli yollarla qatır aldıqları və 5000-ə qədər erməni mühacirini Dilman ətrafındakı kəndlərə yerləşdirməsi haqqında da məlumat verilir. Rusiya və Amerika Birləşmiş Ştatları kimi iri dövlətlərin himayəsinə arxalanan erməni-aysor hərbi birləşmələri Urmiya şəhəri ətrafında hərbi mövqe tutaraq, yerli əhalini soyub-talayır, gündüz barışığa vəd versələr də, gecələr şəhərin ayrı-ayrı məhəllələrini yandırıb, viran qoyurdular.

Hətta Van bölgəsindən, Osmanlı hərbi hissələrinin önündən geri çəkilən erməni və aysorlar da Urmiya gölü ətrafında birləşərək yerli türk-müsəlman əhaliyə və Osmanlı qüvvələrinə qarşı vuruşmaq üçün hazırlığa başlamışdılar. Bunun qarşısını almaq məqsədilə Osmanlı qüvvələri həm Van bölgəsindən Urmiyaya doğru, həm də Ərbil və Rəvandiz bölgəsindən Cənubi Azərbaycan və Cənubi Qafqaza doğru hərəkət edirdi.

Erməni və aysorların Urmiya bölgəsində Azərbaycan türklərini qətlə yetirməsi Osmanlı dövlətinin VI və III ordusuna məxsus hərbi hissələrinin Urmiyaya doğru qərb istiqamətindən hərəkətə başlamasına səbəb oldu. Osmanlı Dövləti Urmiya bölgəsində günbəgün artan erməni və aysorların qanlı fəaliyyətlərini yaxından izləmiş və bu hadisələrin qarşısını almaq üçün həyata keçiriləcək bütün tədbirləri əsasən VI ordu komandanı Xəlil paşaya həvalə etmişdi.

Xəlil paşanın 22 yanvar 1918-ci il tarixində Mosuldan Rəvandiz qrupu komandanlığına göndərdiyi teleqramında (ATASE, K. 3632, D.136, F. 003.) müxtəlif təhlükəsizlik mənbələrindən alınan məlumata görə Sakkız və Sovuçbulağın rus qoşunlarından təxliyə edilməsi və Urmiyanın da təxliyə olunacağı məlum olur. Bundan əlavə, sənəddə “Urmiya bölgəsinə təhlükəsizlik qüvvələrinin təyin edilməsi və göndərilməsi, erməniaysor qüvvələrinin hazırkı vəziyyəti haqqında alınan xəbərlərə ciddi əhəmiyyət verilməsi” tələb olunurdu. Xəlil paşanın yenə də 22 yanvar 1918-ci il tarixində ikinci ordu komandanlığına göndərdiyi digər şifrəli teleqramda Sakkız və Savuçbulağın rus qoşunları tərəfindən boşaldılmasına dair xəbərlər, bölgədəki erməni və aysorların fəaliyyətinə dair məlumatlar vermişdir. Sənəddə qeyd olunur ki, “15 dekabr 1917-ci il tarixində İttifaq dövlətləri ilə Rusiya arasında imzalanan sülhün maddəsinə uyğun olaraq ərzaq tədarük edən Şəmdinan ətrafında yerləşən kəndlərimiz ruslar tərəfindən xoş rəftar görsə də, erməni və aysorlar tərəfindən məhv edilmişdir. Canlarını qurtara bilənlərin ifadələrinə görə Urmiyanın cənub tərəfində iki minə qədər erməni və aysor qüvvələri vardır”.

Rus qoşunlarının İranı təxliyə etməsi uzun zaman həm Osmanlı, həm də İran torpaqlarında müstəqil dövlət qurmaq məqsədi güdən erməni və aysorların xəyallarının boşa çıxmasına səbəb oldu. 1918-ci ilin əvvəlindən başlayaraq erməni və aysor silahlı birləşmələrinin Cənubi Azərbaycanda türk-müsəlman əhaliyə qarşı görünməmiş vəhşiliklə həyata keçirdikləri qətliamlar intensivləşdi. İlk kütləvi qətliamlar 1918-ci il fevralın əvvəllərində Urmiya şəhərində birləşmiş xristian ordusu tərəfindən azərbaycanlıların məhv edilməsi ilə başlandı. 22 fevral cümə günü Urmiya əhalisinin 3 günlük fasiləsiz qırğını başlandı. Qırğının 1-ci günü Urmiya şəhərinin Əsgərxan məhəlləsi məhv edildi. Qırğının 2-ci günü gecə yarısı Çalbaş və Dikəli məhəllələrində top səsləri eşidildi, …günahsız insanların çığırtısı qulaq batırırdı. Şəhərin mərkəzindəki Hacı Müstəşarın karvansarasına toplanan qatillər küçədən keçən hər kəsi öldürdülər.

Erməni və aysor silahlı birləşmələrinin bu soyqırımıları həyata keçirən zaman toplardan istifadə etmələri daha çox insanın məhvinə səbəb oldu. ABŞ-ın Urmiyadakı konsulu Şedin hiyləsi ilə tərk-silah olunmuş və heç bir yerdən kömək görməyən azərbaycanlılar ailələrini başqa yerə köçürüb, döyüşmək qərarına gəldilər. Soyqırımının baş verdiyi dövrdə yaşayan Seyid Əhməd Kəsrəvinin yazdığına görə, şəhəri top atəşinə tutan ermənilər əhali arasında vahimədən istifadə edərək, şəhərə daxil olub dinc əhaliyə divan tutur, evləri yandırır, kütləvi qətl-qarət törədirlər. Həmin dəhşətli hadisələr zamanı yüzlərlə günahsız azərbaycanlı vəhşicəsinə qətliam edilmişdir. Ə.Kəsrəvi həmin hadisələrdə 130 mindən artıq insanın erməni və aysorlardan ibarət xristian qoşunu tərəfindən qətlə yetirildiyini yazır (Seyid Əhməd Kəsrəvi. “Tarix-e 18 sale Azərbaycan”. Tehran, 1350, s.919). Xəlil paşanın Mosuldan VI firqə komandanlığına 12 mart 1918-ci il tarixində göndərdiyi teleqramda Urmiya bölgəsində ermənilərin vəhşilikləri haqqında “….ermənilərin əhalini soyub-talayan, təhdid edən müxtəlif dəstələrinin birləşməsi ehtimalı vardır” şəklində qiymət verərək, görüləcək tədbirlə bağlı “Buna isə bizim süvarilərdən istifadə edərək Üşnünü ələ keçirib əhalini himayə etməklə mane ola bilərik” demişdir. Teleqramdan məlum olur ki, Üşnü bölgəsində ermənilər və aysorlar yerli türk-müsəlman əhalinin evlərini yandırmış və onları qətlə yetirmişlər.

Erməni-Aysorlər Urmu, Salmas və Köhnə-şəhər hakim olduqdan sonra, Şərəfxana limanında rusların qoyub getdiyi silahları Urmuya gətirmək üçün 12 Juni 1918-ci ildə (22 Tir 1297) seçilmiş və təcrübəli 180 nəfərlik bir silahlı dəstəiylə Şərəfxanaya hücuma geçirlər. Onlar Rusların Urmunun Gülmanxanasında olan Çernoziyev adında topli gəmi və bir yük daşıyan gəmilə birlikdə tamamən xəbərsiz hücum edirlər, lakin Azərbaycan Demokrat firqəsi bu işdən xəbər tutduqdan sonra Urmulu Həbibollah-Xan Ağazadənin başcılığı ilə Fədai və Mücahid dəstələri və 150 nəfərlik Osmanlı Türk əsir düşən Əsgərlərlə birlikdə düşmənə qarşı hücum edib, gəmilərə girərək onları öldürüb və orada olan bütün silahları öz əllərinə keçirmişlər.

Bu uğursuz hücumdan xəbərdar olan düşman onun intiqamını Urmudan alaraq, iki min nəfərdən çox Urmu şəhrində günahsız insanı 4 Juni 1918-ci ildə (24 Tir 1297) qətliam edir. Urmu çevrəsindəki Azərbaycan Türkləri altı aya yaxın dəhşətli anlar, qanl qadalı günlər geçirərək, əlaqələri bütün dünyadan qopmuş və umudları hər yerdən kəsilmişdir. Bütün bu müddət ərzində Osmanlı Türk ordusu Azərbaycanın Qərbində Ruslar və onun müttəfıqləri olan Asuri və Erməni daşnaklarına qarşı savaşır, gah dümanı məğlub edib bəzən də məğlub olub, nəhayət qəhrəman Türk ordusu düşmana qələbə çalaraq, Çərşənbə günü 11 Avgust 1918-ci ildə (8 Murdad 1297) Urmu şəhrinə girmişdir. Türk ordusunun zəfərlə Urmuya doğru gəlməsini eşidən düşman, şəhərlərimizi talıyıb qarət etdikləri qiymətli əşyalarla 45 min nəfər civarında Salmas və Urmu Erməni-Aysorləri, gəlmələrlə birlikdə şəhərləri tərk edib, Sulduz yolu ilə Sayın Qala və Tikan-təpəyə doğru qaçmaqa başlayırlar.

Türk ordusunun ön qaravulları olan qeyrinizami kürd silahlı dəstələri, ilk şəhrə girənlərdən olmuşdur və onlar Türk ordusu şəhərə girmədən əvvəl çapılmış, qarət olunmuş əhalinin qalan əşyalarınıda talamış, lakin ordu gələndən sonra günahkar Kürdlərin bəzilərini yaxalanıb edam etməklə qayda qanun yaranmış və əmin-amanlığı yenidən bərpa etmişlər. Türk ordusu qaçmayan Erməni-Aysor başcılarını tutub və onlar xalq-məhkəməsində öz cəzalarına çatdırılmışlar.

Kütləvi informasiya vasitələri

Televiziya

Urmiyadan yayımlanan yeganə kanal dövlət kanalı olan Urmiya TV-dir. Bu kanal həm azərbaycanca, həm də farsca tele yayımlar həyata keçirir. Beynəlxalq İntelstat 902 peykindən yayımlanır.

Radio

Urmiyadan yalnız bir radio kanalı fəaliyyət göstərir. Bu kanal azərbaycanca, farscakürdcə yayımlar keçirən Çiçest kanalıdır.

Mətbuat

Digərləri ilə birlikdə şəhərin çap mətbuatı bunlardır:

  • Urmiya
  • Barış news
  • Sədaye Urmiya
  • Əmanət
  • Guşə
  • Araz

İnfrastruktur

Nəqliyyat

Urmiya sakinlərinin əksəriyyəti nəqliyyatda maşınlardan istifadə edir. Bu zaman hərəkət yollar və magistr şəbəkələri vasitəsilə həyata keçirilir. Şəhərdə həmçinin taksilar və ictimai avtobuslar da fəaliyyət göstərir. Urmiya şəhəri üçün metro xətləri çəkilişinin nəzərdə tutulduğu bildirilir.

Urmiya Sero sərhəd keçid məntəqəsi və Türkiyə yolları vasitəsilə Avropa ilə quru əlaqəsinə malikdir. Urmiyada hava limanı da vardır. 1964-cü ildə fəaliyyətə başlamış hava limanı Qərbi Azərbaycan ostanında ilk hava limanıdır. Bu hava limanından bir neçə şəhərə davamlı olaraq təyyarə uçuşları həyata keçirilir.

Urmiya dəmiryoluna da sahibdir. Bu dəmiryolu İranın dəmiryolları sistemi ilə birləşmiş vəziyyətdədir.

Səhiyyə sistemi

İran hakimiyyətinin Urmiyanın metropoliya bölgəsində ictimai xətstəxanaları vardır. Şəhərdə, həmçinin çox sayda özəl xəstəxanalar və tibbi mərkəzlər də fəaliyyət göstərir. Xəstəxanalar bunlardır:

  • 523 Arteş (Ordu) Xəstəxanası
  • Artefian Xəstəxanası
  • Azərbaycan Xəstəxanası
  • Qulupur Uşaqları Xəstəxanası
  • İmam Xomeyni Xəstəxanası
  • İmam Rza xəstəxanası
  • Milad Beynəlxalq Tibbi Mərkəzi
  • Mütəhəri Xəstəxanası
  • Ümid Xəstəxanası
  • Razi Psixoloji Xəstəxanası
  • Taleqəni Xəstəxanası
  • Seyidəşühəda Ürək Xəstəxanası
  • Şəfa Xəstəxanası
  • Şəms Xəstəxanası
  • Solatı Xəstəxanası

Klinikalar bunlardır:

  • Fatimiyyə Pro-Medikal Klinikası
  • Kosar Pro-Medikal Qadın Klinikası

Konsulluqlar

Urmiya şəhərində konsulluğu olan yeganə dövlət Türkiyə Respublikasıdır. Türkiyənin konsulluğu Behişti prospektində yerləşir.

Parklar və turizm mərkəzləri

Urmiyada xeyli sayda parklar və Urmiya gölü boyunca turistik sahil qəsəbələri mövcuddur. Urmiyanın ən qədim parkı Pəhləvi sülaləsinin hakimiyyəti zamanı tikilmiş "Park-e Saat"dır. Urmiyadakı ən böyük park isə "Ellər bağı" parkıdır. Bu bağ Şəhər çayının üzərində salınmışdır.

Göllər və gölcüklər:

  • Urmiya Gölü Milli Parkı
  • Həsənli gölü
  • Marmişo gölü
  • Şəhrçay bəndi
  • Urmiya gölünün adaları
  • Həft Abad
  • Sule Dokel(Sulartökülər)
  • Danaboğan
  • Əli pəncəsi
  • İsti su

Parklar:

 
Güllər bağı
  • Saat parkı
  • Cənəllik parkı
  • Ellər bağı
  • Şəhər parkı
  • Çaykənar parkı
  • Şağayeq parkı
  • Əlqədir parkı
  • Oval parkı
  • Qaem parkı

Mənzərəli sahil kəndləri:

  • Çiçest
  • Bari
  • Fanus
  • Siyer
  • Bənd
  • Xoşako

Landşaft məkanları:

  • Qasımlı çökəkliyi
  • Kazım Daşı adası
  • Kəştiban(Gəmiçi) kəndi
  • İmamzadə kəndi
  • Silvana bölgəsi
  • Daş Ağıl kəndi
  • Nazlı bölgəsi
  • Dalamper
  • Kəbudan (Qoyun dağı) adaları

Mədəniyyət

 
Aşıq musiqi qrupu

Urmiyada yaşayan Azərbaycan türklərini Novruz, Qurban və s. kimi bayramlarda xüsusi festivallar və mərasimlər keçirirlər.

Aşıq musiqisi bütün dünyadakı türk xalqlarının özəlliklərindən biridir. Bu musiqinin İrandaAzərbaycan Respublikası ərazisində müxtəlif versiyaları mövcuddur. Bir çox ekspertlər düşünür ki, Urmiya aşıq musiqisi ən qədim və orijinal versiyaya ən yaxın aşıq musiqisidir. Bu aşıq məktəbi günümüzə qədər davam edir. Urmiya aşıq musiqisi məktəbi İranın milli irsi siyahısına əlavə edilmişdir.

Muzeylər

  • Təbiət Tarixi Muzeyi (Urmiya ətrafında yaşayan heyvan nümunələri sərgilənir)
  • Urmiya Muzeyi (Şəhid Behişti Universitetinin Arxeologiya fakültəsinin muzeyidir)
  • Urmiya Əl İşləri və Klassik İncəsənət Muzeyi
  • Urmiya Antropologiya Muzeyi

Mətbəx

Urmiyanın ən tanınmış ənənəvi şirniyyat və yeməkləri bunlardır:

 
Urmiya Yarpaq dolması
  • Gözləmə
  • Urmiya (Ağ lobya) qarası
  • Qanqal qarası
  • Şorca
  • Yetimçə
  • Toyuq küftəsi
  • Qızartma
  • Yarpaq dolması
  • Keşniş kababı
  • Yeralma (Kartof) kababı
  • Kələm dolması
  • Mala soğanı qovurması
  • Yarma şorbası
  • Ayran aşı
  • Kələm (Yırtıqlı, Turşulu) aşı
  • Bastıq
  • Quymaq
  • Yerkökü halvası
  • Umac halvası
  • Sucuq
  • Nisar halvası
  • Noğul
  • Qoz (Cəviz) halvası
  • Ənənəvi araqlar , çörəklər, mürəbbələr və sairə.

Əl işləri

 
Urmiyada bıçaqçılıq
 
Urmiyanın qapalı bazarında satılan mis qablar
  • Xalçaçılıq
  • Tikmə əl işləri
  • Kilim toxumaq
  • Cecim toxumaq
  • Oyma əl işləri
  • Heykəltəraşlıq
  • Dulusçuluq
  • Bıçaqçılıq
  • Misgərlik
  • Boyaqçılıq
  • Muncuq tikmə
  • Ağac əl işləri (sənayesi)

Təhsil

 
Urmiyada bir məktəb (1910)

İlk müasir üslubda məktəb 1834-cü ildə Urmiya ildə yaradılmışdır.

Ali təhsil

Təxminən bir əsr əvvəl Urmiya ali təhsil mərkəzi kimi çox yüksək mövqeyə sahib idi. İranın ilk müasir universiteti olan Urmiya Tibb Kolleci 1878-ci ildə burada doğulub-böyümüş presviterian missioneri olan İosif Cuçran tərəfindən Urmiya şəhərində yaradılmışdır. Lakin bu kollec İranın rəsmi ilk müasir universiteti olan Tehran Universitetinin yaradılmasından belə əvvəl bağlanmışdır. Bugün Urmiya şəhəri müxtəlif dövlət və özəl universitetlər, inistitutlar ilə təhsil sahəsində çox mühim rola malikdir.

Şəhərdəki universitetlər:

Universitetlər Veb saytlar
Urmiya Universiteti [1]
Məlik Əştar Texnologiya Universitetinin Urmiya filialı [2]
Tibbi Elmlər üzrə Urmiya Universiteti [3]
Urmiya Texnologiya Universiteti [4]
Urmiya İslami Azad Universiteti [5]
Urmiya Pəyame Nur Universiteti
Urmiya Elmi Karburdi Universiteti
Səba Universitet Kolleci [8]
Azərabadegan Universitet Kolleci [9]
Elm O Fan Universitet Kolleci [10]
Kamal Universitet Kolleci [11]
Şəhid Behişti Texniki Məktəbi
Qazi Təbatəbai Texniki Məktəbi [13]
Urmiya Qızlar Texniki Məktəbi
Nəcənd Ali Təhsil İnistitutu [15] 2019-08-19 at the Wayback Machine
Afaq Universitet Kolleci

Kitabxanalar

  • Əllamə Təbatəbai kitabxanası
  • Urmiya Mərkəzi Kitabxanası
  • Qaem Kitabxanası
  • İran İslam Respublikasının Təhsil Nazirliyinin Kitabxanası
  • İmam Əli Kitabxanası
  • Qanun Pərvareş Fəkri Kitabxanası
  • Xanaye Cavan Kitabxanası
  • Şəhid Mürtəza Mütəhhəri Kitabxanası
  • Şəhid Məhəmməd Cavad Bahunar Kitabxanası
  • Urmiya Mədəniyyət və Rəssamlıq Mərkəzinin Kitabxanası

Əhali

2000-ci ildə Urmiya şəhərində
əhalinin etnik tərkibi
etnik qrup nisbəti
Azərbaycanlılar
  
90.70%
Kürdlər
  
5.50%
Assuriyalılar
  
1.70%
Farslar
  
1.60%
Ermənilər
  
0.50%

2016-cı il siyahıyaalmasına görə Urmiya şəhərinin əhalisinin sayı 736,224 nəfərdir. Əhalinin artım göstəricisi ilə illik 2 faizdir. Hər evə düşən adam sayı isə 3.27 nəfərdir. Şəhər əahlisinin əksəriyyətini - təxminən 90 faizdən çoxunu - Azərbaycan türkləri təşkil edir. Əhalinin digər qismini isə ermənilər, kürdlər, assuriyalılar təşkil edir. Bu qrupların bir hissəsi isə nisbətən yaxın tarixdə bu şəhərə köçmüşdür.

İqlimi

Urmiyanın iqlimi soyuq yarı-ariddir və soyuq qışlı, mülayim yazlı, isti, quru yaylı və isti payızlı kontinental iqlimlə qonşudur. Bölgəyə yağıntının çox hissəsi payızın sonlarında, qışda (əsasən, qar formasında) və yazda düşür. Yayda yağın nadir hallarda yağır. Urmiyada hava temperaturu dağlıq bölgədə yerləşməsinə görə İranın digər bölgələri ilə nisbətdə daha soyuqdur. Ənənəvi kontinental iqlimə görə quru olsa da, kifayət qədər soyuq qışa malikdir.

hideİqlimə dair məlumatlar
Ay Yanvar Fevral Mart Aprel May İyun İyul Avqust Sentyabr Oktyabr Noyabr Dekabr İl
Rekord yüksək dərəcə °C (°F) 16.4

(61.5)

18

(64)

26

(79)

26

(79)

30.6

(87.1)

36

(97)

38

(100)

38

(100)

35

(95)

30

(86)

22

(72)

17

(63)

38

(100)

Ortalama yüksək dərəcə °C (°F) 2.6

(36.7)

4.8

(40.6)

10.4

(50.7)

16.8

(62.2)

22.2

(72.0)

27.5

(81.5)

31.2

(88.2)

31.0

(87.8)

27.1

(80.8)

20.1

(68.2)

12.2

(54.0)

5.7

(42.3)

17.6

(63.7)

Günlük ortalama dərəcə °C (°F) −3.3

(26.1)

−1.5

(29.3)

4.5

(40.1)

10.5

(50.9)

15.5

(59.9)

20.2

(68.4)

23.8

(74.8)

23.1

(73.6)

19.0

(66.2)

12.5

(54.5)

6.1

(43.0)

0.4

(32.7)

10.9

(51.6)

Ortalama aşağı dərəcə °C (°F) −6.1

(21.0)

−4.8

(23.4)

−0.1

(31.8)

5.2

(41.4)

9.1

(48.4)

12.9

(55.2)

16.6

(61.9)

15.9

(60.6)

11.5

(52.7)

6.6

(43.9)

1.4

(34.5)

−3.2

(26.2)

5.4

(41.8)

Rekord aşağı dərəcə °C (°F) −22.8

(−9.0)

−22

(−8)

−19

(−2)

−12

(10)

−1.6

(29.1)

4

(39)

10

(50)

8

(46)

3.4

(38.1)

−5

(23)

−13.4

(7.9)

−20

(−4)

−22.8

(−9.0)

Ortalama yağıntı mm (inç) 30.2

(1.19)

33.2

(1.31)

52.3

(2.06)

62.2

(2.45)

45.6

(1.80)

14.2

(0.56)

5.5

(0.22)

2.1

(0.08)

4.4

(0.17)

21.8

(0.86)

40.0

(1.57)

29.7

(1.17)

341.2

(13.43)

Günlük ortalama yağıntı 9.6 9.4 11.4 12.7 12.0 5.0 2.2 1.7 2.1 7.1 8.3 8.5 90
Günlük ortalama qar yağıntısı 8.5 7.5 3.7 0.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 1.5 5.5 27.8
Ortalama nisbi rütubət (%) 76 74 65 60 58 51 48 48 49 60 70 74 61
Ay üzrə günəşli saatlar 114.0 132.9 169.6 197.9 268.6 344.3 364.0 341.2 293.1 222.3 166.4 118.7 2,733

Tanınmış sakinləri

Tarixi boyunca Urmiya İran miqyasında məşhur olan bir çox ziyalıya və müasirləşmə tərəfdarlarına, hərəkatlarına ev sahibliyi etmişdir. Bu şəhər bir çox siyasətçinin, inqilabçının, aktyor və aktrisanın, hərbi liderlərin anadan olduğu yer olmuşdur.

Aşağıda göstərilən şəxslər yuxarıda saydığımız kateqoriyalarda olan insanların bir hissəsidir:

Görməli yerləri

 
Əyalət meydanı və çevrəsindəki tarixi tikililərin gecə görünüşü

Urmiya qədim tarixə sahib olduğuna görə ərazisində bir çox mədəniyyət abidələri mövcuddur. Memarlıq abidələrinə örnək olaraq Əski Cümə məscidini, Sərdar və Urmiya minarəsini, Əlaviyan minbərini, Mir Davud məzarını, Köhnə bazarı, Çaharbürc binasını, İsmayıl Ağa, Kazım xan, Bərdük, Damdaş və Baxışqala qalalarını, BurlaxatunÜç Günbəz türbəsini örnək göstərmək olar. Urmiya habelə, gözəl təbiətə malik olduğuna görə də, bir çox möhtəşəm təbiət abidələrinə də evsahibliyi etməkdədir. Bunlara örnək olaraq, İran hakimiyyəti tərəfindən məqsədli şəkildə məhv edilən Urmiya gölünü, Şahı adasını, Osman Yumruğu adasını, Kazım Daşı adasını, Zənbil, Həfttəpə və Qaynaryer mineral və qaynar su mənbələrini göstərmək olar. Burlaxatun türbəsi İranın Urmiya şəhərində yerləşən “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında adı keçən Burlaxatunun adını daşıyan türbədir.

Burlaxatunun türbəsi Urmiya şəhərinin yaxınlığında yerləşən Urmiya qalasının içindədir. Məşhur səyyah Adam Oleari qalanın içində 30 fut (4-5 metr) hündürlüyündə başdaşı olduğunu qeyd edib. Son zamanlar azərbaycanlı ədəbiyyatşünas alimlər Məhərrəm Qasımlı və Asif Rüstəmli qala ərazisində axtarış apararaq həmin türbəni aşkara çıxarıblar. Onlar türbənin bir hissəsinin uçduğunun və 30 futluq başdaşının yalnız bir hissəsinin qaldığını qeyd ediblər. Tədqiqatçı alimlər bu məzarın tapılmasında Adam Olearinin verdiyi koordinatlardan istifadə ediblər.

Abidə tam tədqiq edilib öyrənilməsə də, onun məşhur türk dastanının gözəl qəhrəmanı Burla xatunun adını daşıması xüsusi maraq doğurur. Tədqiqatların nəticəsində qalanın İslamdan öncəki dövrə aid olduğu qeyd olunur.

Cümə məscidi İranın Urmiya şəhərində yerləşən məsciddir. Urmiya Cümə məscidi Azərbaycan memarlığının SəlcuqluElxani mərhələlərini öyrənmək baxımından mühüm abidədir. Urmiya şəhərinin ən mühüm abidələrindən olan Cümə məscidi geniş ərazini tutur. İç həyəti güneydən qapayan uzunsov tikili (uzunluğu 80 metrə yaxın) məscidin əski hissəsidir. Bu hissə də birbaşa tikilməmişdir. Onun kompozisiya mərkəzi tikintisi XII yüzilə aid edilən səlcuq məqsurəsidir. Plan məkan quruluşuna görə Mərənd məqsurəsinə oxşayan Urmiya cümə məscidinin məqsurəsinə sonradan şərq tərəfdən kiçik, qərb tərəfdən isə uzunsov üç nefli iri salon artırılmışdır. İndi məqsurənin kubvari gövdəsi ona bitişik salonların alçaq tutumundan xeyli yüksəyə qalxır. Urmiya Cümə məscidinin özəyi ilkin halında güney tərəfi bütöv,üç tərəfinin hər birində iki uca sivri tağ açırımı olan və günbəzlə (diametri 11,5) örtülən səciyyəvi səlcuq məqsurəsi olmuşdur. Günbəzə keçid bölümü səkkizüzlü tutum şəklindədir. Urmiya Cümə məscidinin mehrabı Elxanilərin hakimiyyəti zamanında - hicri 676 – cı ildə (miladi 1277) yenidən işlənmişdir. İri ölçüləri (7,82 m X 5,48 m) və yüksək bədii – texniki səviyyəsi ilə dəyərli gəctəraşlıq əsəri olan bu mehrabın müəllifi Nəqqaş Əbdülmömin Şərəfşah oğlu Təbrizidir. Uzunsov, üçnefli salon görünür həmin çağda tikilmişdir. Cümə məscidinin düzbucaqlı əyətinin qərb, şərq və şimal tərəflərini qapayan hücrələr, yerləşgələr və digər yardımçı binalar sonrakı dövrlərdə inşa edilmişdir.

Gövərçinqala qəsri və ya Kazım daşı Urmiya gölündə yerləşən qəsrdir. Urmiya gölünün içində iki dağ kimi ada var ki, adaların birində qəsr tikilib. 10 il əvvəl bu təbii qəsr hər tərəfdən su ilə əhatələnmişdi və oraya ancaq qayıqla çatmaq olardı. İndi isə Urmiya gölünün kəskin dayazlaşmasına görə adalara quru ilə getmək olar. İranın ən böyük duzlu gölü Urmiyanın 1/3 quruyub. Burada müharibə və ara çəkişmələri vaxtı ətrafda yaşayan əhalinin sığınacağı idi. Qəsrin adada olması düşmənlərin ona yaxınlaşmasını əngəlləyirdi. İndi Qala-qəsr pis, dağınıq vəziyətdədir.

Urmiya qalası Güney Azərbaycanda Urmiya şəhərindən bir az aralıda yerləşir.Hündür ərazidə 2000-2500 metr yüksəklikdə yerləşən qala gildən və daşdan tikilib. Böyük bir hissəsi uçan qalanın bir hissəsi dövrümüzə çatıb. Tədqiqatçılar qalanı İslamaqədərki dövrə aid edirlər. Burlaxatun türbəsi də bu qaladadır.

Kazım Daşı adası Urmiya gölünün şimal-qərb sahillərinə yaxın ərazidə yerləşən ada. İnzibati cəhətdən isə İrannın Qərbi Azərbaycan ostanı, Urmiya şəhristanı, Ənzəl bəxşı ərazisinə daxildir. Ada məskunlaşma yoxdur. Dəniz səviyyəsindən 1,449 m yüksəklikdə qərarlaşır. Son on illiklər ərzində Urmiya gölünün quruması ilə əlaqədar tam olaraq quruya birləşmişdir. Adada tarixi Göyərçinqala qəsri yerləşir. Bu qala tarixən xalqın əsas pənah yerlərindən olmuş və xalq hücumlar zamanı burada yerləşmişdir. Çingiz xanın (1206-1227) nəvəsi və Elxanilər dövlətinin qurucusu, Hülakü xan (1256-1265) 1255-ci ildə Orta Şərqdə torpaqların fəthini bitirmək məqsədiylə qardaşı Mengü xan (1251-1259) tərəfindən bölgədəki ərazilərin hökmdarı təyin edildi. 1258-ci ildə Hülakü xan (1256-1265) Bağdadı fəth edərək Abbasilər xilafətinə son qoydu. O Bağdadın fəthindən əldə edilən qənimətləri Azərbaycana gətirdi. Qənimətlərin bir hissəsi Mengü xana (1251-1259) göndərildi, digər hissəsi isə Salmas ilə Urmiya arasında yer alan Qırxlar adasında (Kazım Daşına) gizlədildi

Osman Yumruğu adası Urmiya gölünün şərq sahillərinə yaxın ərazidə yerləşən ada. İnzibati cəhətdən İrannın Şərqi Azərbaycan ostanı ərazisinə daxildir. Adada məskunlaşma yoxdur. Bitki örtüyündən belə məhrumdur. Ada göl səthindən 10 metr yüksəkliyə ucalır. Gölün sahəsi 0,1 km² yaxındır. Gölün qurumasına qədər «Dünyanın ən kiçik» ikinci adası statusuna malik idi. Son on illiklər ərzində Urmiya gölünün quruması ilə əlaqədar tam olaraq quruya birləşmişdir. Hazırda ada adi bir daş göbələyə çevrilmişdir. Adadan əvvəllər quşlar dayanacaq yeri kimi istifadə edirdilər.

Şahı adası və ya İslami adası Urmiya gölünün şərq hissəsində yerləşən ada. Ada Urmiya gölündə yerləşən yeganə məskunlaşmış adadır. Gölün quruması ilə əlaqədar tam olaraq quruya birləşmişdir. Adada ümumilikdə 7 kənd vardır:Saray, Ağ Qonbad, Gəmiçi, Buracalı, Qıyğac, Teymurlu və Bəhramabad. Rəvayətə görə Hülaku xanın qəbri adada yerləşir.

Üç Günbəz Türbəsi və ya Üç Günbəd türbəsi Urmiya şəhərində yerləşən Səlcuqlular dövründə tikilmiş türbədir. Urmiya gölünün sahilində yerləşir. Üç Günbəz türbəsinin adının müxtəlif yozumları olsa da onlardan elmi əsası olan yeganə fikir abidənin vaxtilə içində olduğu üç qülləvari türbə qrupundan yadigar qalması və təklikdə əsgi adı daşımasıdır. H. Qəzvini "Zeyle tarixe qozide" əsərində (1330) Marağa vilayətində "Se günbəd" adını çəkməsi bu türbənin, ya da türbələr qrupunun o çağda böyük nüfuz daşıdığına və ellikcə tanındığına işarədir. El rəvayətinə örə Üç Günbəz türbəsini Xarəzmşah Cəlaləddin ucaltdırmışdır. Ancaq türbənin kitabəsindən bəllidir ki, türbə Sultan Cəlaləddinin Azərbaycana gəlişindən xeyli əvvəl – hicri 580 – ci ildə (miladi 1184) tikilmişdir. Ola bilər ki, Üç Günbəzin yanında olan və dağılaraq dövrümüzə çatmayan bir türbə Sultan Cəlaləddin çağının əsəri imiş. Türbənin kitabəsində abidəni ucaldan memar öz imzasını qoymuşdur. Türbənin memarı Əbumənsur Musa oğludur. Üç Günbəz türbəsinin plan biçimi bayırda dairəvi, daxildə isə kvadratdır. Konusvari biçimi olmuş bayır günbəzi dağılmışdır. Onun yarızirzəmi xarakterli sərdabəsinin və üst qülləsinin qapı gözləri üst-üstədir. Abidənin silindrik tutumunun kürsülüyütutum, ya da tikinti materialı ilə ayrılmamışdır. Onun daşla hörülmüş alt hissəsi üst kameranın döşəməsindən xeyli yuxarı qalxır və bütün hündürlüyün üçdə birinə yaxındır.

Üç Günbəzin başqa bir özümlüyü inkişaf etmiş iri baştağının olmasıdır. İç kameranın bütün eni ölçüsündə bayıra çıxarlan və gövdəni tamamlamış yazı qurşağınacan qalxan böyük baştağ olduqca plastik biçimlərlə işlənmiş, incə naxışlar və kufi xəttli kitabələrlə bəzədilmişdir Silindrik tutuma birləşmə tərzi və ümumi biçimcə Dairəvi türbənin baştağına bənzəsə də Üç Günbəzin baştağı daha iri ölçülü və mürəkkəb profillidir. İri stalaktit yuvaları ilə tamamlanan və çevrəsi zəngin süslənən sivri tağça baştağın içəriyə giriş qaısına doğru dərinləşən səthlərini öz ətrafında birləşdirir. Baştağ hər cəhətdən türbənin kompozisiya dominantıdır.

Urmiya gölü və ya Urmu gölü Şərqi AzərbaycanQərbi Azərbaycan əyalətləri arasında, Türkiyə ilə sərhəddən bir qədər aralıda yerləşən qapalı, duzlu göldür.. Əgər coğrafi ədəbiyyatda göl adlandırılan Xəzər dənizi nəzərə alınmazsa Urmiya gölü nəyinki İranın həm də Qərbi Asiyanın ən böyük gölü sayılır. Duzluluq dərəcəsinə görə isə dünyada üçüncü yeri tutur. Göl özünün əsrarəngiz gözəlliyi ilə seçilir. Köçəri quşların mühüm miqrasiya xətti üzərində qərarlaşdığından onun əhəmiyyəti artır. Burada xüsusi ilə köç mövsümündə quşların sayının artdığını müşahidə etmək olur. Gölün tarixi yatağı 6,000 km² çatırdı. Hazırda isə fasiləsiz quraqlıq, gölə axan çayların üzərində su anbarlarının inşası ilə əlaqədar gölün qurumasına baş verir. Göl quruyaraq səviyyəsi azalır və yerində min tonlarla duzlaqlar meydana gəlir. Bu hal davam edəcəyi halda bitki və heyvanlarla yanaşı insanların həyatına böyük təhlükə törədə bilər. Ekoloji fəlakət nəticəsində bölgə əhalisi ərazini tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qalacaqdır. Urmu gölü Şərqi AzərbaycanQərbi Azərbaycan əyalətləri arasında, Zaqros dağlarından şərqdə 1275 metr dəniz səviyyəsindən yüksəkdə, tektonik çökəklik ərazisində yerləşir. Gölün meydana gəlməsi 30-40 min il öncəyə aid edilir. Səthinin sahəsi 5,822 km²-dir. Gölün uzunluğu şimaldan cənuba 140, maksimal eni isə şərqdən qərbə 55 kilmoterdir. Ən dərin nöqtəsi 16 m, orta dərinlik isə 5 m təşkil edir. Göldə 100-dən çox ada vardır. ŞahıQoyundağ adalarında yaşayış mövcuddur. İri adalarında Püstə meşələri mövcuddur. Gölün su toplayıcı sahəsi 50 min km³-dir. Sahəsi əsasən gölə daxil olan sudan asılıdır. İl ərzində gölə daxil olan suyun miqdarı 5 min km³-dir. Üstəlik gölə daxil olan suyun 80% qış və yaz aylarına təsadüf edir. Ən iri qollarından biri olan Acıçay gölə şimal-şərq istiqamətdən tökülür. Axarsız göldür. Axarı olmadığınından suyu kəskin şordur. Yaz ayları suyunun duzluğu 80-150 ‰, payızda isə 260—280 ‰ qədər qalxır. Suyunun tərkibi xlor, natriumsulfatlarla zəngindir. Naviqasiya üçün yararlıdır. Göldə suyun səviyyəsinin enməsi səbəbindən maksimal dərinlik hazırda 3 metr civarındadır. Üstəlik gölün dib sturukturundada dəyi.iklik müşahidə edilir. Urmiya gölünün sahil hissələri Təbriz, Urmiya, Xoy, Marağa, Qoşaçay, Soyuqbulaq, Xana, Salmas, Uşnu, və Sulduz kimi bölgələrin ərazisinə düşür. Adı çəkilən bölgə ümumilikdə Cənubi Azərbaycanın torpaqlarının beşdə birini yəni 20%-ini təşkil edir. Üstəlik bölgə ən münbit və əkin üçün yararlı bölgələrdən sayılır. Urmiya gölü zəngin mineral ehtiyatlara sahibdir. Burada 5 milyard ton potas, 60 milyon ton potasium sulfat, 240 milyon ton maqnezium, 28 ton bromid, 250 ton litiumun olduğu ehtimal edilir. Hazırda Marağanın Vərcövu kəndində tikilmiş Kavə Soda zavodu şüşənin ən mühüm materialının ixracı ilə məşğuldur. Urmu gölü öz gözəl təbiəti və zığının müalicəvi özəlliyi ilə bir çox turistlərin bölgəyə gəlməsinə nədən olur. Sərnişin və yükdaşıma üçün gölün 6 limanı ("Gülmənxana", "Şərəfxana", "Heydərabad", "Rəhmanlı", "Xantaxtı", "Şahi") vardır.

Urmiya gölü körpüsü Cənubi Azərbaycanda Urmiya gölü üzərində yerləşən bir körpüdür. Gölün iki sahilini Şərqi Azərbaycan ostanı ilə Qərbi Azərbaycan ostanını arasında yerləşən köprü 1.276 m. uzunluğundadır və 2008-ci ildə istifadəyə verilmişdir. Körpü Cənubi Azərbaycanın ən uzun körpüsüdür.

Sıra nömrəsi Ad Şəkil Haqqında
1 Burlaxatun türbəsi   Urmiya şəhərində yerləşən “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında adı keçən Burlaxatunun adını daşıyan türbə.
2 Urmiya Cümə Məscidi   İranın Urmiya şəhərində yerləşən məsciddir. Urmiya Cümə məscidi Azərbaycan memarlığının Səlcuqlu və Elxani mərhələlərini öyrənmək baxımından mühüm abidədir.
3 Göyərçinqala qəsri   Urmiya göllündə yerləşən qəsr XIV əsrdə tikilmişdir.
4 Urmiya qalası   Urmiya şəhərindən bir qədər aralıda yerləşir. 2000-2500 metr yüksəklikdədir.
5 Kazım Daşı   Urmiya gölündə yerləşən adadır. Gözəl təbiəti ilə seçilir.
6 Osman Yumruğu adası   Urmiya gölündə yerləşən adacıq. Gölün qurumasına qədər «Dünyanın ən kiçik» ikinci adası statusuna malik idi.
7 Şahı adası   Şahı adası və ya İslami adası Urmiya gölünün şərq hissəsində yerləşən adadır. Ada Urmiya gölündə yerləşən yeganə məskunlaşmış adadır. Gölün quruması ilə əlaqədar tam olaraq quruya birləşmişdir.
8 Üç Günbəz türbəsi   Səlcuqlular dövründə tikilmiş türbədir. XII əsrdə tikilən türbənin memarı Əbumənsur Musa oğludur.
9 Urmiya gölü   Urmiya gölü və ya Urmu gölü (fars. دریاچه ارومیه, azərb. اورمیه ﮔﺆﻟﻮ‎) - İranın Şərqi AzərbaycanQərbi Azərbaycan əyalətləri arasında, Türkiyə ilə sərhəddən bir qədər aralıda yerləşən qapalı, duzlu göldür. Duzluluq dərəcəsinə görə isə dünyada üçüncü yeri tutur.
10 Urmiya gölü körpüsü   Gölün iki sahilini Şərqi Azərbaycan ostanı ilə Qərbi Azərbaycan ostanını arasında yerləşən köprü 1.276 m. uzunluğundadır.
11 Sərdar məscidi   Sərdar məscidi və ya Saatlı məscid Qacarlar dövründə tikilib. Kərpicdən tikilən məscidin əsas hissəsi böyük bir zaldan ibarətdir. Məscidin daxilində olan 22 metrlik şəbistanı 12 daş sütun saxlayır. Bu sütunlar müxtəlif naxışlarla bəzədilib. Məscid 1951-ci ildə təmir olunanda onun girişində böyük bir saat quraşdırılıb. Bundan sonra məscid el arasında Saatlı məscid adlandırılıb.Məscid daxildən və xaricdən müxtəlif rəngli və naxışlı kaşılarla bəzədilib.

İdman

 
Urmiya Futbol Stadionu

İdman Urmiya mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir. Urmiyada ən məşhur idman növu voleyboldur. Urmiya İranın voleybol paytaxtı hesab olunur. Bu ona görədir ki, Urmiyanın voleybol komandası olan Şəhrdari Urmiya VK İranın voleybol üzrə Super Liqasının dəfələrlə qalibi olmuşdur. İranın kişilərdən ibarət voleybol yığmasının ən yaxşı oyunçuları və ən yaxşı məşqçiləri də bu komandanın yetirmələri olmuşdur. Məşhur voleybolçulara misal olaraq Səid Marufu, Əbdülrza Əlizadəni və Milad İbadipuru göstərmək olar. Urmiya şəhəri Beynəlxalq Voleybol Federasiyasının rəsmi saytında "voleybol sevərlərin şəhəri" deyə qeyd olunmuşdur.

2010-cu il Kişilərin üzrə Asiya Voleybol çempionatı Urmiyanın Qədir arenasında keçirilmişdir. Həmçinin 2012-ci il Qərbi Asiya Futbol çempionatı və 2012-ci il azyaşlı kişilərin voleybol üzrə Asiya çempionatı da Urmiya şəhərində təşkil edilmişdir. Bunlardan əlavə Urmiya şəhəri 2019-cu il kişilərin voleybol üzrə millətlər liqası çempionatı oyunlarının keçirilmə yerlərindən biridir.

Qalereya

Qardaş şəhərlər

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. https://www.amar.org.ir/english
  2. "Country Study Guide-Azerbaijanis". STRATEGIC INFORMATION AND DEVELOPMENTS-USA. İstifadə tarixi: 13 avqust 2013.
  3. "Iran-Azarbaijanis". Library of Congress Country Studies. Dekabr 1987. İstifadə tarixi: 13 avqust 2013.
  4. "Orumiyeh". Looklex Encyclopaedia. İstifadə tarixi: 2013-08-13.
  5. "Urmia" (ing. ). Britannica.
  6. Richard Nelson Frye ((1984)). The history of ancient Iran. München. 48–49.
  7. Thomas Burrow ((1973)). The Proto-Indoaryans. München: Cambridge University Press. 123–140.
  8. Sykes, Percy (1921). A History of Persia. London: Macmillan and Company. səh. 67.
  9. Gibb, Kramers, Lewis, Hamilton Alexander Rosskeen, Johannes Hendrik, Bernard (1992). The Encyclopaedia of Islam : New Edition Vol. 7 (Encyclopaedia of Islam New Edition). səh. 1032.
  10. Carl Skutsch (2013). Encyclopedia of the World's Minorities. Routledge. səh. 149. ISBN 978-1-135-19388-1.
  11. əl-Bəlzarui. Kitəb fütuh əl-buldən. səh. 477.
  12. Azərbaycan Tarixi III cild. Bakı: Elm nəşriyyatı. 2005.
  13. Əliyarlı, Süleyman (1996). Azərbaycan tarixi (Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. (#invisible_char)
  14. Ənvər Çingizoğlu, Bəhram Məmmədli (2013). Urmiya xanlığı (PDF). Bakı: SDU nəşriyyatı. səh. 188.
  15. . 2009-10-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-02.
  16. Nəcəfli Güntəkin Cəmil qızı (2017). Urmiya bölgəsində azərbaycanlılara qarşı soyqırımı: 1917-1918. Bakı: Elm. ISBN 978-9952-514-05-6.
  17. Dilməqani T. (2011). Güney Azərbaycan Birinci Dünya müharibəsi illərində. Bakı: AMEA Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu.
  18. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi. səh. 105.
  19. قتل عام مسلمانان در دو سوی ارس ، صمد سرداری نيا ، انتشارات اختر ، 1388 (اوچونجو باسقی)
  20. Güntəkin Nəcəfli. "Cənubi Azərbaycanda erməni terroru".
  21. تهاجمات و جنایات ارامنه، اسماعیل سیمیتقو و سردار ماکو در آذربایجان ، میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویی، تصحیح علی امیری تبار
  22. تاریخ 18 ساله آذربایجان یا سرگذشت گردان و دلیران، احمد کسروی ، 1388
  23. "پایگاه اطلاع رسانی صدا و سیمای مرکز آذربایجان غربی".
  24. urmia.irib. ""پایگاه اطلاع رسانی صدا و سیمای مرکز آذربایجان غربی" (Farsca). urmia.irib.ir.
  25. "Arefian hospital".
  26. "Azerbaijan Hospital".
  27. "Imam Khomeini Hospital".
  28. . 3 December 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 December 2013.
  29. "Motahari Hospital".
  30. "Omid Hospital".
  31. "Razi Hospital".
  32. "Taleghani Hospital".
  33. "Seyedoshohada Hospital".
  34. "Shafa Hospital".
  35. . 2019-08-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-21.
  36. . 2018-07-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-21.
  37. Bari tours. "kaboodan". www.bari.ir.
  38. Moosighi Asheghi Azarbaijan Sahrghi
  39. Karnaval
  40. Cazibələr
  41. Iranhotelonline
  42. Amactrade:Urmiya bölgəsinin əl işləri
  43. "معاون شهرسازی و معماری شهردار ارومیه خبر داد تخصیص بودجه 550 میلیارد تومانی شهرداری ارومیه".
  44. م‍ع‍اون‍ت س‍ن‍ج‍ش از دور و ج‍غ‍راف‍ی‍ا، (اداره ک‍ل ج‍غ‍راف‍ی‍ای‍ی). ف‍ره‍ن‍گ ج‍غ‍راف‍ی‍ای‍ی ش‍ه‍رس‍ت‍ان‍ه‍ای ک‍ش‍ور: ش‍ه‍رس‍ت‍ان اروم‍ی‍ه. تهران: س‍ازم‍ان ج‍غ‍راف‍ی‍ای‍ی ن‍ی‍روه‍ای م‍س‍ل‍ح ، تهران ۱۳۷۹ ص۲۳۹. ISBN 964-6383-38-6
  45. "Orūmīyeh". /www.britannica.com.
  46. http://countrystudies.us/iran/42.htm
  47. دكتر م پناهايان، مجموعه اي در چهار جلد به نام " فرهنگ جغرافياي ملي تركان ايران زمين " سال 1351 /Dr. Mahmoud Panahiyan, in four volumes of a series called "Culture of National Geographic Iranian Turks" in 1351
  48. سيري در تاريخ زبان ولهجه هاي تركي , دكتر جواد هئيت- چاپ سوم , سال1380,ص 307
  49. Can Azərbaycan Televizyonu[ölü keçid]
  50. http://looklex.com/e.o/orumiyeh.htm
  51. "Oroomieh Climate Normals 1961–1990" (ing. ). National Oceanic and Atmospheric Administration.
  52. ""World Weather Information Service – Orumiyeh" (ing. ). worldweather.wmo.int.
  53. Ṣanʻaʼ - Ṣawtiyya (New). Leiden [u.a.]: Brill [u.a.] 1995. səh. 805. ISBN 978-9004098343. He may have been of Persian descent (Kutb al-Din Shirazi [q.v.] calls him afdal-i Iran) (#first_missing_last) ([[:Category:|link]])[[Category:]]
  54. van Gelder, Geert Jan (1 yanvar 2012). "SING ME TO SLEEP: ṢAFĪ AL-DĪN AL-URMAWĪ, HÜLEGÜ, AND THE POWER OF MUSIC". Quaderni di Studi Arabi. 7: 1–9. His ethnic origin is uncertain; he may have been of Persian descent.
  55. Sheikholeslami, Alireza. "HAYDAR KHAN ʿAMU-OḠLI". Encyclopædia Iranica. İstifadə tarixi: 2011-10-30.
  56. Лучшая в мире Кармен. Из воспоминаний внучки Фатьмы Мухтаровой, Светланы Курочкиной. «Азербайджанский конгресс». 16 noyabr 2009.
  57. "Iran: Top cleric says women without veils must die" | adnkronos.com | 19 December 2009
  58. Mir Saeid Marouflakrani. FIVB Volleyball Nations League 2019
  59. . 2018-04-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  60. Women and the political process in twentieth-century Iran. Cambridge University Press, 1997, ISBN 0-521-59572-X, ISBN 978-0-521-59572-8
  61. "(bio)".
  62. .Haubrich, William S. (1999). "Whipple of Whipple's disease". Gastroenterology. 117 (3): 576
  63. Bijan-Zadeh, Mohammad H. (1987). "Modules of generalized fractions and general local cohomology modules". Archiv der Mathematik. 48 (01): 58–62. doi:10.1007/bf01196355.
  64. A. Amoli, Kh. (1997). "Local Cohomology, d-Sequences and Generalized Fractions" (PDF). Colloquium Mathematicum. 74 (02): 261–265.
  65. "Arazın o tayındakı abidə tariximiz". www.anl.az.
  66. (fars. ). hamshahrionline.ir. 25 oktyabr 2009. 2019-09-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  67. "Kazım Daşı" ( (azərb.)). mapcarta.com. 2016-12-21. 2016-12-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21-12-2016.
  68. Dr. Tohid Məlikzadə_i_Dilməqani, Salmasın on min illik Tarixi (Farsca) (Nşr. Eldar Təbriz) s. 105
  69. Dünyanın ən kiçik adaları. Osman Yumruğu
  70. Cəfər Qiyasi (1991). Nizami dövrü memarlıq abidələri. Bakı: İşıq nəşriyyatı. səh. 94. ISBN 5-89650-334-2.
  71. Cəfər Qiyasi (1991). Nizami dövrü memarlıq abidələri. Bakı: İşıq nəşriyyatı. səh. 93. ISBN 5-89650-334-2.
  72. Henry, Roger (2003) Synchronized chronology: Rethinking Middle East Antiquity: A Simple Correction to Egyptian Chronology Resolves the Major Problems in Biblical and Greek Archaeology Algora Publishing, New York, p. 138, ISBN 0-87586-191-1
  73. E. J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936, vol. 7, page 1037 citing Strabo and Ptolemy.
  74. oromieh.com
  75. "Britanica". Britannica.com. İstifadə tarixi: 4 Sentyabr 2011.
  76. Urmiya gölü animals-wild.ru saytındas
  77. "Iran's President Rohani Rules Out Bilateral Talks With U.S." www.payvand.com.
  78. (PDF). Asian Volleyball Confederation. 7 sentyabr 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 sentyabr 2012.
  79. "VNL winners to face world champions in 2019". FIVB. 23 oktyabr 2018. İstifadə tarixi: 3 fevral 2019.
  80. "Chicago to Host FIVB Men's VNL Finals". USA Volleyball. 13 mart 2019. İstifadə tarixi: 13 mart 2018.
  81. Urmia, Erzurum sign sisterhood agreement , retrieved 24 May 2015

Xarici keçidlər

  • Kosmosdan Urmiyanın küçələri, yolları, binaları və s. görünüşü
  • Qərbi Azərbaycan Ostanın Rəsmi dövlət Saytı - Farsca
  • Urmiya rəsmi dövlət saytı - Farsca
  • Urmiya bələdiyyəsinin saytı - Farsca
  • Urmiya Dövlət Universiteti- Farsca
  • Urmiya Dövlət Tibb Universiteti - Farsca
  • Urmiya Azad Universiteti - Farsca
  • Artemiya Mərkəzi 2005-12-16 at the Wayback Machine - Farsca
  • Urmiya Neft-Kimya Sənayesi - Farsca
  • Urmiya şəhərinin məlumat saytı – Farsca – Türkcə (Ərəb əlifbası)
  • Kazım daşı (Urmiya gölü) 2007-03-07 at the Wayback Machine

urmiya, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, dəqiqləşdirmə, urmiyə, yerli, əhali, arasında, urmu, fars, ارومیه, iranın, qərbi, azərbaycan, ostanı, şəhristanının, inzibati, mərkəzi, böyük, şəhəri, azərbaycanın, qədim, böyük, şəhərlərindən, biri, böyük, mədən. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Urmiya deqiqlesdirme Urmiya ve ya Urmiye yerli ehali arasinda Urmu fars ارومیه Iranin Qerbi Azerbaycan ostani ve Urmiya sehristaninin inzibati merkezi ve en boyuk seheri Azerbaycanin en qedim ve boyuk seherlerinden biri boyuk medeniyyet ve dini merkezi Urmiya seheri deniz seviyyesinden 1 330 metr 4 360 ft yukseklikde Urmiya golunden 18 km qerbde yerlesir Urmiya golu dunyanin en duzlu gollerinden biridir ve seherin serq serheddi boyunca uzanir Eyaletin daglari onu Turkiye ve Iraqdan ayirir Urmiyada hava qisda soyuq yayda mulayim ve serindir SeherUrmiyafars ارومیه37 32 55 sm e 45 04 03 s u Olke IranTabesinde Urmiya sehristaniRegion Qerbi Azerbaycan ostaniBasci Mehemmed HezretpurTarixi ve cografiyasiSahesi 42 7 km Merkezin hundurluyu 1 332 mSaat qursagi UTC 03 30EhalisiEhalisi 736 224 nef 2016 1 Reqemsal identifikatorlarTelefon kodu 98 441urmia irUrmiya Vikianbarda elaqeli mediafayllar2012 ci ilde heyata kecirilen siyahiyaalinmaya esasen seher ehalisinin sayi 667 499 nefer teskil edir Seherde 197 749 aile yasayir 2016 ci ilde aparilmis resmi siyahiyaalmanin yekunlarina esasen ehalisinin sayi 736 224 neferle Iranda en cox ehalinin yasadigi 10 cu seherdir Seher sakinleri esasen Azerbaycan dilinde danisan azerbaycanlilardir 2 3 4 Bundan basqa Urmiyada kurd fars aysor ve ermeni azliqlar da yasayir 5 Urmiya seheri olkenin boyuk kend teserrufati merkezlerinden biridir Burada esasen meyve ve tutun yetisdirilir Seherin xristian irsi gunumuze qeder qorunub saxlanmisdir Seherde yerlesen bir cox kilse ve kafedrallar bunun eyani subutudur Hele IX esrde seherde muxtelif dinlere mensub insanlar birlikde yasayirdilar Ekser hissesi muselmanlardan ibaret olan seher nufuzu bundan basqa xristianlar yehudiler bahailer ve sufilerden teskil olunmusdu Mundericat 1 Urmiya sozunun menseyi 2 Tarixi 2 1 Qedim dovr 2 2 Orta esrler dovru 2 2 1 Urmiya xanligi 2 3 Sonraki dovr 2 4 Urmiya soyqrimi 3 Kutlevi informasiya vasiteleri 3 1 Televiziya 3 2 Radio 3 3 Metbuat 4 Infrastruktur 4 1 Neqliyyat 4 2 Sehiyye sistemi 4 3 Konsulluqlar 5 Parklar ve turizm merkezleri 6 Medeniyyet 6 1 Muzeyler 6 2 Metbex 6 3 El isleri 7 Tehsil 7 1 Ali tehsil 7 2 Kitabxanalar 8 Ehali 9 Iqlimi 10 Taninmis sakinleri 11 Gormeli yerleri 12 Idman 13 Qalereya 14 Qardas seherler 15 Hemcinin bax 16 Istinadlar 17 Xarici kecidlerUrmiya sozunun menseyi RedakteUrmiya adinin menseyi ile bagli muxtelif fikirler movcuddur Tarixci iransunas Ricard Nelson Fraya gore Urmiya adi Urartu sozu ile baglidir 6 Diger bir tarixci hindoloq Tomas Burova gore ise Urmiya hind iran dillerinde urmi dalga ve ya urmya dalgavari 7 menasina gelmekdedir Yerli assurlarin dilinde mia sozu su sozunun qarsiligidir Bele neticeye gelmek olar ki Urmiya qisaca Su seheri demekdir 1921 ci ilde seherin adi Urmiya ile yanasi hemcinin Urumiya ve ya Urmi deye bilinirdi Pehlevi sulalesinin hakimiyyeti illerinde seher Rza sah Pehlevinin serefine Rezaiyeh 8 adlandirilirdi Tarixi RedakteQedim dovr Redakte Urmiya seherinin tarixi cox qedim dovrlerden bir cox yerli ve xarici tarixcilerin diqqetini celb etmisdir Rus serqsunas Vladimir Minorskiye gore hele e e 2000 ci illerde Urmiya duzluyunde bir sira yasayis meskenleri yerlesirdi Urmiya seherinin qedim tarixe malik olmasi faktini yazili menbelerden elave seherin ozu habele onun etrafindan elde edilen maddi medeni abideler de subut edir Urmiya ve ona yaxin olan erazilerden arxeoloji tedqiqatlar zamani tuncdan hazirlanms uzun ve godek qilinclar ustu naxisli xencerler ev esyalari zinet esyalari ve diger esyalar elde edilmisdir Mutexessislere gore buradan tapilan esyalar eramizdan evvel VII VI esrlere aiddir Bundan basqa Urmiya etrafindaki qedim xarabaliqlarda aparilan qazintilar neticesinde miladdan evvel XX esre aid esyalar askar edilmisdir 9 10 Urmiya erazisinden tapilan qiymetli maddi medeniyyet numunelerinin coxu ABS Ingiltere ve Fransa muzeylerinde saxlanilir Bundan basqa bu eraziden tapilan esyalar Irane Bastan Muzeyinde de ozunemexsus yer tutur Qedim dovrlerde Urmiya golunun qerb sahili Gilzan adlandirilirdi IX esrde burada musteqil hakimiyyet berqerar olmusdu Sonralar bu erazi Urartu ve Manna dovletlerinin terkibine daxil edildi E e VIII esrde Midiya dovleti terefinden isgal edilene qeder ise Assur kralliginin vassali oldu Assur menbelerinde Armait Urmeyate qalasinin adi Zibia muasir Ziviye qalasi ile birge cekilir Hemin menbede Manna dovletinin paytaxti olan Izirtu Izirtunun Zibia ve Armait qalalarina yaxin yerlesmesi de gosterilmisdir Assur hakimiyyetinin suqutundan sonra Urmiya seheri Parflar ve Parslar terefinden idare edilmis daha sonra Sasani imperiyasinin erazisine daxil edilmisdir 624 626 ci illerde seher Bizans imperatoru Irakli terefinden zebt edilerek qaret edilmisdir VII esrde ereblerin Azerbaycani isgali ile Urmiya seheri de ereb serkerdesi Sedeqe ibin Sedeqe terefinden isgal edildi 11 Orta esrler dovru Redakte Artiq X esrin ortalarinda Urmiya Salari hokmdari I Custan terefinden oz torpaqlarina daxil edilib idaresi ise veziri Custan ibn Sermzana tapsirildi Lakin tezlikle Custan ibn Sermzan I Custanin hakimiyyetini tanimadi 957 960 ci ilde seheri mohkemlendirib Deylemlilere qarsi mubarizeye baslasa da bu mubarize neticesiz qaldi ve vezir Urmiya seherine cekilmeli oldu Seher XI esrin II yarisinda Revvadiler dovletinin terkibine qatildi Revvadi hokmdari Ebulhicanin dayisi Tebriz hakimi Vehsudan er Revvadi terefinden 1040 ci ilde bir cox oguz turkunun qetl edilmesi neticesinde oguzlar Urmiyani terk ederek Hakkariye yerlesdiler Urmiya ve etrafi XI esrin ortalarinda Selcuq imperiyasinin terkibine daxil edildi Selcuq sultani Togrul bey Abbasi Xelifesinin qizi ile evlenmek ucun 1063 cu ilin yanvar ayinda Urmiyadan Bagdada yola dusmusdu Urmiyada Selcuq hakimiyyetinin en deyerli orneklerinden biri Seher 1149 cu ilde Mehemmed Teperin hakimiyyetinde olmusdur Iraq Selcuq sultani II Togrulun 1189 cu ilde Emir Izzeddin Hesenin yardimi ile Usnu Salmas Xoy ve Urmiyani talan etmesi Atabey Qizil Arslanin qezebine sebeb olmus netice de terefler arasinda munaqise yaranmisdir 12 13 Artiq XII esrin sonlarina dogru Selcuqlu hakimiyyetinin zeiflemesi ile Urmiya da daxil olmaqla butun Azerbaycan Atabeyler dovletinin hakimiyyetine kecmisdir Tarixci Ibnul Esir yazir ki Atabey hakimi Ebu Bekir 1205 1206 ci ilde Maraga seherine qarsiliq olaraq Usnu ve Urmiyani Atabey Elaeddine vermisdir 1220 ci ilde seheri ziyaret eden Yaqut Hemevi Urmiya seheri haqqinda yazir men ozum seheri gormusem cox gozel ve bolluq olan bu seher elverisli iqlim seraitine tebii gozelliyine suyunun meyvesinin habele bostanlarinin cox olmasina gore bu dovrde olan diger seherlerden ferqlenir Urmiya bu tarixden qisa muddet sonra monqollar terefinden teqib olunan Xarezmsah Celaleddinin hakimiyyeti altina kecmisdir Celaleddin Ehlati muhasireye aldigi bir zamandi Urmiya ve Xoy etrafinda yasayan Yiva turkmenlerinin Azerbaycanda bir sira hadiseler toretdiyi xeberini esidir ve 1226 ci ilde Urmiyaya qayidaraq Turkmenleri bolgeden kenarlasdirir Qisi Urmiyada keciren Celaleddin Urmiya Salmas ve Xoyu Selcuq sulalesinden olan xanimina bagislamisdi Elxanilerin hakimiyyeti illerinde Azerbaycanda iqtisadi ve demoqrafik yukselis paralel formada bas vermisdir Bu dovrde seherin qalasi Qazan xan terefinden temir etdirilmis seherde yeni zerbxana acilmisdi 1340 ci ilde seherde olmus ereb tarixci Hemdullah el Mustevfi yazir baglari ve meyvelerinin bollugu ile taninan Urmiyan seherinin divani vergi gelirleri 70 min dinardan cox idi Elxaniler dovletinin suqutu ile seher ardicil olaraq Cobanilerin Teymurilerin Qaraqoyunlu Agqoyunlularin ve Sefevilerin hakimiyyetine kecmisdir Sefevilerin hakimiyyeti dovrunde seher defelerle Osmanli hucumlarina meruz qalmis osmanlilar terefinden ele kecirmisdi I Sah Abbasin dovrunde mudafie meqsedi ile seherin cenub serqinde qala tikdirildi ve Efsar elinden iyirmi min nefer buraya kocuruldu XVII esrin sonlarinda bolge Sefeviler terefinden idare edilirdi 1622 ci ilde Sefevi sahi I Sah Abbas Qesem Sultan Afsari Mosul valisi teyin etdi O tezlikle veba xesteliyine tutularaq vezifesinden imtina etmis Azerbaycanin qerbine kocerek burada Urmiya cemiyyeti yaratmisdir Sefevi dovru seyyahlari yazir ki XVII esrde Urmiyada 10 15 min nefer adam yasayirdi 1724 cu ilde Urmiya yeniden osmanlilarin hakimiyyetine kecdi Nadir sah 1729 cu ilde bolgeni muhasireye alsa da Hekimoglu Eli Pasa ve Rustem Pasa bir ayliq uzun muddetli mubarizeden sonra seheri tutmusdular Bu dovrde Osmanli dovleti terefinden hazirlanan torpaq qeydiyyati defterinde seherde umumilikde 1391 ailenin yasadigi ve 77 920 akca vergi odedikleri qeyd edilmisdir Urmiya bu dovrde Tebriz Erdebil ve Maragadan sonra Azerbaycanin en boyuk 4 cu seheri hesab edilirdi Nadir sahin hakimiyyeti ele almasindan sonra Urmiya yeniden onun imperiyasina qatildi 1744 cu ilde Feteli xan Efsar Nadir sah terefinden Urmiya valisi teyin edildi 14 Urmiya xanligi Redakte Esas meqale Urmiya xanligiXanligin merkezi Urmiya seheri idi Xanliq Maraga Xoy ve Osmanli imperiyasi ile serhed idi Xanligin esasini Nadir sah Efsarin emisi oglu Efsar tayfasindan olan Feteli xan Efsar qoymusdu O hetta Nadir sahin serkerdesi olan Azad xani da oz terefine ceke bilmisdi Bundan sonra o merkezlesdirme siyasetini heyata kecirmeye basladi Ilk olaraq Tebrize hucum etdi Tebriz asili hala salindi Ve Tebriz paytaxt oldu Daha sonra Xoy xani Sahbaz xan da Feteli xanla ittifaq baglamaga mecbur oldu Bundan sonra ise Qaradag Maraga ve Serab xanliqlari Urmiya xanligindan asili veziyyete salindi O 1751 ci ilde Azad xani onunla ittifaqdan imtina eden Irevan xanligi uzerine gonderdi Irevan xani Mir Mehdi Kartli cari II Irakliden komek istedi II Irakli Qazax ve Borcali azerbaycanlilarindan topladigi ordunu Mir Mehdi xana komeye gonderdi Azad xan geri oturduldu Belelikle Feteli xan Efsar Maku ve Erdebil xanliqlari istisna olmaqla butun Cenubi Azerbaycan xanliqlarina oz hakimiyyetini yaya bilmisdi Urmiya xanliginin hokmdari Feteli xan Efsar Nadir sah Efsarin en yaxin adamlarindan biri idi ve Efsarlar tayfasina mensub idi Feteli xan Efsar Cenubi Qafqazin tutulmasi ve Iranda ali hakimiyyet ugrunda mubarizeye de xususi ehemiyyet verirdi Bu meqsedle muxtelif xanliqlara muttefiqlik haqqinda muracietnameler gonderildi Irevan xanligina hucum ugursuz olduqda hucum istiqameti Gurcustana yoneldi Car II Irakli meglub edildi Feteli xan Iranda ali hakimiyyet ugrunda mubarize aparan Kerim xan Zendin uzerinde qalib geldikden sonra hakimiyyetini Merkezi ve Qerbi Irana yaya bildi 1752 Iranin simalinda mohkemlenen Mehemmedhesen xan Qacarla mubarize ce tin oldu Mehemmedhesen xan onun Kerim xan Zendle muharibesinden istifade ederek Gilani tutan Feteli xani orani terk etmeye mecbur etdi Bununla kifayetlenmeyerek Tebrizi sonra ise Urmiyani tutdu 1757 Yalniz Mehemmedhesen xanin oldurulmesile asililiqdan qurtulmaq mumkun oldu 1759 Feteli xan Tebrize qayitdi ve hakimiyyetini mohkemlendirdikden sonra Qarabaga hucum etdi ve onu asili veziyyete saldi 1759 Mehemmedhesen xandan sonra Iranda baslica quvveye cevrilen Kerim xan Zend Urmiyani 1763 cu ilde 9 ay muhasirede saxlayir Nehayet Urmiya xanligini tutan Kerim xan Zend Feteli xan Efsari Siraz qonaqliginda edam etdirir Kerim xan Zendin olumu ile xanliq yeniden musteqil siyaset yeritmeye basladi Bu zaman Mehemmedhesen xan Qacarin oglu Aga Mehemmed xan Urmiyali Eli xani yanina cagirib gozlerini cixartdi Aga Mehemmed xanin cekilmesinden sonra Imamqulu xan hakim secildi O Serabli Eli xan Seqaqi ile Xoylu Ehmed xana qarsi ittifaq bagladi Muttefiqler Tebriz yaxinligindaki doyusde meglub oldular Emiraslan xan Efsar Urmiyaya hakim teyin edildi lakin onun xanligi uzun cekmedi Mehemmedqulu xan yeni hakim teyin olundu Aga Mehemmed xanin hucumundan sonra Usnu qalasina cekildi Qacarin olumu ile musteqilliyini berpa eden xanliq Iran taxtina cixan Feteli saha tabe oldu 15 Sonraki dovr Redakte Urmiya seheri 1760 ci ilde Kerim xan Zend terefinden tutulmusdu Daha sonra Urmiya ardicil olaraq Rustem Xan Qasimli ve Rza Qulu xan terefinden idare edilmisdir Ilk Qacar sahi Aga Mehemmed sah Qacar 1795 ci ilde mehz Urmiyada taxta cixmisdir Qisa muddetli Qacar sulalesinin de hakimiyyetine kecen seher 1906 ci ilde osmanlilar 1911 ci ilde ise ruslar terefinden isgal edilmisdi I Dunya muharibesinden sonra osmanli ordusu 1918 ci ilin dekabr ayinda Urmiyani terk etmeye mecbur olmus seher Iranin terkibine qatilmisdir Urmiyanin adi Rza sah Pehlevinin serefine Rizayeh adlandilirsa da 1979 Iran Islam inqilabi ile yeniden kohne adi ile evez edilmisdir XVIII yuzilin sonu ve XIX yuzilin evvelerinde ona deyen dagidici zerbelerle baxmayaraq seher oz ezemetini hele de saxlamisdir Onun terifi hemin dovrde yasayan qerb ve rus seyyahlarinin eserlerinde oz eksini tapmisdir Rus seyyahi Nikolay Zeydlits yazir Urmiya Azerbaycanin gozel seheridir O ozunun mohkem qala divarlari genis duz kuceleri ve coxlu meydanlari ile Tebrizden ferqlenir XIX yuzilin evvelerinde Azerbaycan seherlerine seyahet eden Haci Zeynalabdin Sirvani hemin dovrde Urmiyanin veziyyeti haqqinda genis ve maraqli melumat verir O yazir Urmiya ruha qida veren urek acan saglam havaya ve bollu suya malik bir seherdir Onun heyetlerinden su axir Cox gozel sahe ve xeyir veren kendlerle ehate edilmisdi Seherin rengareng meyvelerle dolu sefali baglari vardir Urmiya seheri ve etrafi mutamadi olaraq kurd basqinlarina dagintilarina meruz qalmisdi Bu basqinlar Qacarlar doneminde sona catdi Tarixci Emine Pakrevan yazir Urmu kendlerini kurd qacaqcilarinin yagmalanmasindan qurtaran Abbas mirzeye Azerbaycanin bu bolgesinde ayrica bir sevgi var idi Bu bolgeler hem de Efsar soyunun cox oldugu yer idi Cox megrur davranan avsarlara Abbas mirzenin ehtiyaci var idi Suvariliyi bir kultur olaraq ta qedimden ozleri ile beraber dasiyan Avsarlar Abbas mirzenin isteyine musbet cavab verib ordunun suvariler qismine qatilirdilar Abbas mirzenin cetin gunlerinde de belli oldu ki Avsarlar enenelerden gelen ehtiraslarini oz iclerinde bogaraq sahzadenin islahatlarina qarsi cixmamislar Urmiya soyqrimi Redakte 1917 1918 ci illerde Cenubi Azerbaycanin qerb bolgesinde esasen Urmiya Selmas Xoy ve diger etraf erazilerde Azerbaycan turklerine qarsi boyuk dovletlerin teskil etdikleri basda ermeniler olmaqla xristian ordusunun heyata kecirdiyi soyqirimi cinayetini ozunde eks etdiren xeyli farsdilli menbe ve edebiyyat movcuddur Lakin Turkiye Cumhuriyyeti Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etut Baskanligi Arsivi nden bundan sonra ATASE elde edilmis senedler ilk defedir ki elmi dovriyyeye daxil edilir 1917 ci ilin sonu 1918 ci ilin evvellerinde Urmiya bolgesinde heyata kecirilen ermeni ve aysorlarin qanli cinayetlerini Osmanli dovleti yaxindan izlemis ve bu hadiselerin qarsisini almaq ucun gorulecek butun tedbirleri VI ordu komandani Xelil pasaya hevale etmisdir 16 1916 ci ilde Osmanli dovletinin Hakkari bolgesinde yasayan assuriyalilar aysorlar Rusiyanin desteyine arxalanaraq oz dovletine qarsi qiyam qaldirdilar Lakin onlar Osmanli quvvelerinin qarsisinda uzun muddet davam getire bilmediler Rusiyanin komeyi on minlerle aysor yerli ehali onlari cilov adlandirirdi oz aileleri ile birge Cenubi Azerbaycanin Urmiya ve Selmas bolgesine kocuruldu 17 Brest Litovsk muqavilesinden sonra rus qosunlarinin Irandan geri cekilmesi Rusiya isgali altinda olan Cenubi Azerbaycanin muxtelif bolgelerinde rus ingilis ermeni ve aysor tehlukesini daha da artirdi Rus qosunlarinin Irandan geri cekilmesinden sonra ingilis herbi hisseleri Zencan ve Miyaneni isgal etdiler Xoy ve Urmiyada ingilis zabitlerinin komandanligi altinda polis ve qosun desteleri yerlesdirildi Muttefiqler azerbaycanlilara ve osmanlilara qarsi ermenileri ve aysorlari silahlandiraraq onlardan 6 batalyon 4 batalyon aysor ve 2 batalyon ermeni 4 batareya 300 neferlik suvari deste ve bir pulemyot rotasi teskil etdiler ATASE arxivinden elde olunan senedler icerisinde Cenubi Azerbaycan bolgesinde bas veren soyqirimilarin iri dovletlerin desteyi ile heyata kecirildiyini tesdiq eden melumatlar oz eksini tapmisdir Hemin dovrde 6 ci firqe komandanligina gonderilen bir teleqramda Urmiya ve Selmas etrafina bir rus polkovnikinin komandanligi altinda 1 i ermeni 3 u aysorlardan ibaret olan 4 piyada taburunun ayrica olaraq 5 minedek silahli ermeni ve aysor birlesmesinin 12 dag batareyasi ve cox sayda odlu silahin olmasi haqqinda melumat verilmisdir 18 Ermeniler ile Cenubi Azerbaycan erazisinde yerlesdirilen aysorlarla ittifaqda idiler Hetta Anadolu bolgesinden geri cekilen rus qosunlarinin terkibinde olan ermeniler de Urmiya bolgesine gelerek buradaki ermeni ve aysorlarla birlesmisdiler Onlar rus ordusuna mexsus silahlari ele kecirerek Urmiya Selmas Xoy ve Cenubi Azerbaycanin diger bolgelerinde yerli ehaliye hucum ederek onlari mehv etmeye basladilar Ermenilerin aysorlarla birlikde Urmiyaya hucumundan bir goruntu 1918 1918 ci ilin fevral mart aylarinda ermeni aysor birlesmelerinden teskil olunmus xristian ordusu Savucbulaq bolgesinde geri cekilen rus qosunlarinin silahlarini ele kecirdiler Silahlanmis desteler esasen Urmiya ve Dilman bolgesinde toplanmaga basladilar ATASE arxivinden elde olunan senedler icerisinde hetta ingilislerin Alacati etrafinda gizli yollarla qatir aldiqlari ve 5000 e qeder ermeni muhacirini Dilman etrafindaki kendlere yerlesdirmesi haqqinda da melumat verilir Rusiya ve Amerika Birlesmis Statlari kimi iri dovletlerin himayesine arxalanan ermeni aysor herbi birlesmeleri Urmiya seheri etrafinda herbi movqe tutaraq yerli ehalini soyub talayir gunduz barisiga ved verseler de geceler seherin ayri ayri mehellelerini yandirib viran qoyurdular Hetta Van bolgesinden Osmanli herbi hisselerinin onunden geri cekilen ermeni ve aysorlar da Urmiya golu etrafinda birleserek yerli turk muselman ehaliye ve Osmanli quvvelerine qarsi vurusmaq ucun hazirliga baslamisdilar Bunun qarsisini almaq meqsedile Osmanli quvveleri hem Van bolgesinden Urmiyaya dogru hem de Erbil ve Revandiz bolgesinden Cenubi Azerbaycan ve Cenubi Qafqaza dogru hereket edirdi 19 Ermeni ve aysorlarin Urmiya bolgesinde Azerbaycan turklerini qetle yetirmesi Osmanli dovletinin VI ve III ordusuna mexsus herbi hisselerinin Urmiyaya dogru qerb istiqametinden herekete baslamasina sebeb oldu Osmanli Dovleti Urmiya bolgesinde gunbegun artan ermeni ve aysorlarin qanli fealiyyetlerini yaxindan izlemis ve bu hadiselerin qarsisini almaq ucun heyata kecirilecek butun tedbirleri esasen VI ordu komandani Xelil pasaya hevale etmisdi Xelil pasanin 22 yanvar 1918 ci il tarixinde Mosuldan Revandiz qrupu komandanligina gonderdiyi teleqraminda ATASE K 3632 D 136 F 003 muxtelif tehlukesizlik menbelerinden alinan melumata gore Sakkiz ve Sovucbulagin rus qosunlarindan texliye edilmesi ve Urmiyanin da texliye olunacagi melum olur Bundan elave senedde Urmiya bolgesine tehlukesizlik quvvelerinin teyin edilmesi ve gonderilmesi ermeni ve aysor quvvelerinin hazirki veziyyeti haqqinda alinan xeberlere ciddi ehemiyyet verilmesi teleb olunurdu Xelil pasanin yene de 22 yanvar 1918 ci il tarixinde ikinci ordu komandanligina gonderdiyi diger sifreli teleqramda Sakkiz ve Savucbulagin rus qosunlari terefinden bosaldilmasina dair xeberler bolgedeki ermeni ve aysorlarin fealiyyetine dair melumatlar vermisdir Senedde qeyd olunur ki 15 dekabr 1917 ci il tarixinde Ittifaq dovletleri ile Rusiya arasinda imzalanan sulhun maddesine uygun olaraq erzaq tedaruk eden Semdinan etrafinda yerlesen kendlerimiz ruslar terefinden xos reftar gorse de ermeni ve aysorlar terefinden mehv edilmisdir Canlarini qurtara bilenlerin ifadelerine gore Urmiyanin cenub terefinde iki mine qeder ermeni ve aysor quvveleri vardir Rus qosunlarinin Irani texliye etmesi uzun zaman hem Osmanli hem de Iran torpaqlarinda musteqil dovlet qurmaq meqsedi guden ermeni ve aysorlarin xeyallarinin bosa cixmasina sebeb oldu 1918 ci ilin evvelinden baslayaraq ermeni ve aysor silahli birlesmelerinin Cenubi Azerbaycanda turk muselman ehaliye qarsi gorunmemis vehsilikle heyata kecirdikleri qetliamlar intensivlesdi Ilk kutlevi qetliamlar 1918 ci il fevralin evvellerinde Urmiya seherinde birlesmis xristian ordusu terefinden azerbaycanlilarin mehv edilmesi ile baslandi 22 fevral cume gunu Urmiya ehalisinin 3 gunluk fasilesiz qirgini baslandi Qirginin 1 ci gunu Urmiya seherinin Esgerxan mehellesi mehv edildi Qirginin 2 ci gunu gece yarisi Calbas ve Dikeli mehellelerinde top sesleri esidildi gunahsiz insanlarin cigirtisi qulaq batirirdi Seherin merkezindeki Haci Mustesarin karvansarasina toplanan qatiller kuceden kecen her kesi oldurduler 20 Ermeni ve aysor silahli birlesmelerinin bu soyqirimilari heyata keciren zaman toplardan istifade etmeleri daha cox insanin mehvine sebeb oldu ABS in Urmiyadaki konsulu Sedin hiylesi ile terk silah olunmus ve hec bir yerden komek gormeyen azerbaycanlilar ailelerini basqa yere kocurub doyusmek qerarina geldiler Soyqiriminin bas verdiyi dovrde yasayan Seyid Ehmed Kesrevinin yazdigina gore seheri top atesine tutan ermeniler ehali arasinda vahimeden istifade ederek sehere daxil olub dinc ehaliye divan tutur evleri yandirir kutlevi qetl qaret toredirler Hemin dehsetli hadiseler zamani yuzlerle gunahsiz azerbaycanli vehsicesine qetliam edilmisdir E Kesrevi hemin hadiselerde 130 minden artiq insanin ermeni ve aysorlardan ibaret xristian qosunu terefinden qetle yetirildiyini yazir Seyid Ehmed Kesrevi Tarix e 18 sale Azerbaycan Tehran 1350 s 919 Xelil pasanin Mosuldan VI firqe komandanligina 12 mart 1918 ci il tarixinde gonderdiyi teleqramda Urmiya bolgesinde ermenilerin vehsilikleri haqqinda ermenilerin ehalini soyub talayan tehdid eden muxtelif destelerinin birlesmesi ehtimali vardir seklinde qiymet vererek gorulecek tedbirle bagli Buna ise bizim suvarilerden istifade ederek Usnunu ele kecirib ehalini himaye etmekle mane ola bilerik demisdir Teleqramdan melum olur ki Usnu bolgesinde ermeniler ve aysorlar yerli turk muselman ehalinin evlerini yandirmis ve onlari qetle yetirmisler 21 Ermeni Aysorler Urmu Salmas ve Kohne seher hakim olduqdan sonra Serefxana limaninda ruslarin qoyub getdiyi silahlari Urmuya getirmek ucun 12 Juni 1918 ci ilde 22 Tir 1297 secilmis ve tecrubeli 180 neferlik bir silahli desteiyle Serefxanaya hucuma gecirler Onlar Ruslarin Urmunun Gulmanxanasinda olan Cernoziyev adinda topli gemi ve bir yuk dasiyan gemile birlikde tamamen xebersiz hucum edirler lakin Azerbaycan Demokrat firqesi bu isden xeber tutduqdan sonra Urmulu Hebibollah Xan Agazadenin basciligi ile Fedai ve Mucahid desteleri ve 150 neferlik Osmanli Turk esir dusen Esgerlerle birlikde dusmene qarsi hucum edib gemilere girerek onlari oldurub ve orada olan butun silahlari oz ellerine kecirmisler Bu ugursuz hucumdan xeberdar olan dusman onun intiqamini Urmudan alaraq iki min neferden cox Urmu sehrinde gunahsiz insani 4 Juni 1918 ci ilde 24 Tir 1297 qetliam edir Urmu cevresindeki Azerbaycan Turkleri alti aya yaxin dehsetli anlar qanl qadali gunler gecirerek elaqeleri butun dunyadan qopmus ve umudlari her yerden kesilmisdir Butun bu muddet erzinde Osmanli Turk ordusu Azerbaycanin Qerbinde Ruslar ve onun muttefiqleri olan Asuri ve Ermeni dasnaklarina qarsi savasir gah dumani meglub edib bezen de meglub olub nehayet qehreman Turk ordusu dusmana qelebe calaraq Cersenbe gunu 11 Avgust 1918 ci ilde 8 Murdad 1297 Urmu sehrine girmisdir Turk ordusunun zeferle Urmuya dogru gelmesini esiden dusman seherlerimizi taliyib qaret etdikleri qiymetli esyalarla 45 min nefer civarinda Salmas ve Urmu Ermeni Aysorleri gelmelerle birlikde seherleri terk edib Sulduz yolu ile Sayin Qala ve Tikan tepeye dogru qacmaqa baslayirlar Turk ordusunun on qaravullari olan qeyrinizami kurd silahli desteleri ilk sehre girenlerden olmusdur ve onlar Turk ordusu sehere girmeden evvel capilmis qaret olunmus ehalinin qalan esyalarinida talamis lakin ordu gelenden sonra gunahkar Kurdlerin bezilerini yaxalanib edam etmekle qayda qanun yaranmis ve emin amanligi yeniden berpa etmisler Turk ordusu qacmayan Ermeni Aysor bascilarini tutub ve onlar xalq mehkemesinde oz cezalarina catdirilmislar 22 Kutlevi informasiya vasiteleri RedakteTeleviziya Redakte Urmiyadan yayimlanan yegane kanal dovlet kanali olan Urmiya TV dir Bu kanal hem azerbaycanca hem de farsca tele yayimlar heyata kecirir Beynelxalq Intelstat 902 peykinden yayimlanir 23 Radio Redakte Urmiyadan yalniz bir radio kanali fealiyyet gosterir Bu kanal azerbaycanca farsca ve kurdce yayimlar keciren Cicest kanalidir 24 Metbuat Redakte Digerleri ile birlikde seherin cap metbuati bunlardir Urmiya Baris news Sedaye Urmiya Emanet Guse ArazInfrastruktur RedakteNeqliyyat Redakte Urmiya sakinlerinin ekseriyyeti neqliyyatda masinlardan istifade edir Bu zaman hereket yollar ve magistr sebekeleri vasitesile heyata kecirilir Seherde hemcinin taksilar ve ictimai avtobuslar da fealiyyet gosterir Urmiya seheri ucun metro xetleri cekilisinin nezerde tutuldugu bildirilir Urmiya Sero serhed kecid menteqesi ve Turkiye yollari vasitesile Avropa ile quru elaqesine malikdir Urmiyada hava limani da vardir 1964 cu ilde fealiyyete baslamis hava limani Qerbi Azerbaycan ostaninda ilk hava limanidir Bu hava limanindan bir nece sehere davamli olaraq teyyare ucuslari heyata kecirilir Urmiya demiryoluna da sahibdir Bu demiryolu Iranin demiryollari sistemi ile birlesmis veziyyetdedir Sehiyye sistemi Redakte Iran hakimiyyetinin Urmiyanin metropoliya bolgesinde ictimai xetstexanalari vardir Seherde hemcinin cox sayda ozel xestexanalar ve tibbi merkezler de fealiyyet gosterir Xestexanalar bunlardir 523 Artes Ordu Xestexanasi Artefian Xestexanasi 25 Azerbaycan Xestexanasi 26 Qulupur Usaqlari Xestexanasi Imam Xomeyni Xestexanasi 27 Imam Rza xestexanasi Milad Beynelxalq Tibbi Merkezi 28 Muteheri Xestexanasi 29 Umid Xestexanasi 30 Razi Psixoloji Xestexanasi 31 Taleqeni Xestexanasi 32 Seyidesuheda Urek Xestexanasi 33 Sefa Xestexanasi 34 Sems Xestexanasi 35 Solati Xestexanasi 36 Klinikalar bunlardir Fatimiyye Pro Medikal Klinikasi Kosar Pro Medikal Qadin KlinikasiKonsulluqlar Redakte Urmiya seherinde konsullugu olan yegane dovlet Turkiye Respublikasidir Turkiyenin konsullugu Behisti prospektinde yerlesir Parklar ve turizm merkezleri RedakteUrmiyada xeyli sayda parklar ve Urmiya golu boyunca turistik sahil qesebeleri movcuddur Urmiyanin en qedim parki Pehlevi sulalesinin hakimiyyeti zamani tikilmis Park e Saat dir Urmiyadaki en boyuk park ise Eller bagi parkidir Bu bag Seher cayinin uzerinde salinmisdir Goller ve golcukler Urmiya Golu Milli Parki Hesenli golu Marmiso golu Sehrcay bendi Urmiya golunun adalari Heft Abad Sule Dokel Sulartokuler Danabogan Eli pencesi Isti suParklar Guller bagi Saat parki Cenellik parki Eller bagi Seher parki Caykenar parki Sagayeq parki Elqedir parki Oval parki Qaem parkiMenzereli sahil kendleri Cicest Bari Fanus Siyer Bend XosakoLandsaft mekanlari Qasimli cokekliyi Kazim Dasi adasi Kestiban Gemici kendi Imamzade kendi Silvana bolgesi Das Agil kendi Nazli bolgesi Dalamper Kebudan Qoyun dagi adalari 37 Medeniyyet Redakte Asiq musiqi qrupu Urmiya Cume mescidi Urmiyada yasayan Azerbaycan turklerini Novruz Qurban ve s kimi bayramlarda xususi festivallar ve merasimler kecirirler Asiq musiqisi butun dunyadaki turk xalqlarinin ozelliklerinden biridir Bu musiqinin Iranda ve Azerbaycan Respublikasi erazisinde muxtelif versiyalari movcuddur 38 Bir cox ekspertler dusunur ki Urmiya asiq musiqisi en qedim ve orijinal versiyaya en yaxin asiq musiqisidir Bu asiq mektebi gunumuze qeder davam edir Urmiya asiq musiqisi mektebi Iranin milli irsi siyahisina elave edilmisdir Muzeyler Redakte Tebiet Tarixi Muzeyi Urmiya etrafinda yasayan heyvan numuneleri sergilenir Urmiya Muzeyi Sehid Behisti Universitetinin Arxeologiya fakultesinin muzeyidir Urmiya El Isleri ve Klassik Incesenet Muzeyi Urmiya Antropologiya MuzeyiMetbex Redakte Urmiyanin en taninmis enenevi sirniyyat ve yemekleri bunlardir Urmiya Yarpaq dolmasi Gozleme Urmiya Ag lobya qarasi Qanqal qarasi Sorca Yetimce Toyuq kuftesi Qizartma Yarpaq dolmasi Kesnis kababi Yeralma Kartof kababi Kelem dolmasi Mala sogani qovurmasi Yarma sorbasi Ayran asi Kelem Yirtiqli Tursulu asi Bastiq Quymaq Yerkoku halvasi Umac halvasi Sucuq Nisar halvasi Nogul Qoz Ceviz halvasi Enenevi araqlar corekler murebbeler ve saire 39 40 41 El isleri Redakte Urmiyada bicaqciliq Urmiyanin qapali bazarinda satilan mis qablar Xalcaciliq Tikme el isleri Kilim toxumaq Cecim toxumaq Oyma el isleri Heykelterasliq Dulusculuq Bicaqciliq Misgerlik Boyaqciliq Muncuq tikme Agac el isleri senayesi 42 Tehsil Redakte Urmiyada bir mekteb 1910 Ilk muasir uslubda mekteb 1834 cu ilde Urmiya ilde yaradilmisdir 43 Ali tehsil Redakte Texminen bir esr evvel Urmiya ali tehsil merkezi kimi cox yuksek movqeye sahib idi Iranin ilk muasir universiteti olan Urmiya Tibb Kolleci 1878 ci ilde burada dogulub boyumus presviterian missioneri olan Iosif Cucran terefinden Urmiya seherinde yaradilmisdir Lakin bu kollec Iranin resmi ilk muasir universiteti olan Tehran Universitetinin yaradilmasindan bele evvel baglanmisdir Bugun Urmiya seheri muxtelif dovlet ve ozel universitetler inistitutlar ile tehsil sahesinde cox muhim rola malikdir Urmiya Universitetinin binasi Seherdeki universitetler Universitetler Veb saytlarUrmiya Universiteti 1 Melik Estar Texnologiya Universitetinin Urmiya filiali 2 Tibbi Elmler uzre Urmiya Universiteti 3 Urmiya Texnologiya Universiteti 4 Urmiya Islami Azad Universiteti 5 Urmiya Peyame Nur Universiteti 6 Urmiya Elmi Karburdi Universiteti 7 Seba Universitet Kolleci 8 Azerabadegan Universitet Kolleci 9 Elm O Fan Universitet Kolleci 10 Kamal Universitet Kolleci 11 Sehid Behisti Texniki Mektebi 12 Qazi Tebatebai Texniki Mektebi 13 Urmiya Qizlar Texniki Mektebi 14 Necend Ali Tehsil Inistitutu 15 Arxivlesdirilib 2019 08 19 at the Wayback MachineAfaq Universitet Kolleci 16 Kitabxanalar Redakte Ellame Tebatebai kitabxanasi Urmiya Merkezi Kitabxanasi Qaem Kitabxanasi Iran Islam Respublikasinin Tehsil Nazirliyinin Kitabxanasi Imam Eli Kitabxanasi Qanun Pervares Fekri Kitabxanasi Xanaye Cavan Kitabxanasi Sehid Murteza Mutehheri Kitabxanasi Sehid Mehemmed Cavad Bahunar Kitabxanasi Urmiya Medeniyyet ve Ressamliq Merkezinin KitabxanasiEhali Redakte2000 ci ilde Urmiya seherindeehalinin etnik terkibi 44 etnik qrup nisbetiAzerbaycanlilar 90 70 Kurdler 5 50 Assuriyalilar 1 70 Farslar 1 60 Ermeniler 0 50 2016 ci il siyahiyaalmasina gore Urmiya seherinin ehalisinin sayi 736 224 neferdir Ehalinin artim gostericisi ile illik 2 faizdir Her eve dusen adam sayi ise 3 27 neferdir Seher eahlisinin ekseriyyetini texminen 90 faizden coxunu Azerbaycan turkleri teskil edir 45 46 47 48 Ehalinin diger qismini ise ermeniler kurdler assuriyalilar teskil edir Bu qruplarin bir hissesi ise nisbeten yaxin tarixde bu sehere kocmusdur 49 50 Iqlimi RedakteUrmiyanin iqlimi soyuq yari ariddir ve soyuq qisli mulayim yazli isti quru yayli ve isti payizli kontinental iqlimle qonsudur Bolgeye yagintinin cox hissesi payizin sonlarinda qisda esasen qar formasinda ve yazda dusur Yayda yagin nadir hallarda yagir Urmiyada hava temperaturu dagliq bolgede yerlesmesine gore Iranin diger bolgeleri ile nisbetde daha soyuqdur Enenevi kontinental iqlime gore quru olsa da kifayet qeder soyuq qisa malikdir hideIqlime dair melumatlarAy Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avqust Sentyabr Oktyabr Noyabr Dekabr IlRekord yuksek derece C F 16 4 61 5 18 64 26 79 26 79 30 6 87 1 36 97 38 100 38 100 35 95 30 86 22 72 17 63 38 100 Ortalama yuksek derece C F 2 6 36 7 4 8 40 6 10 4 50 7 16 8 62 2 22 2 72 0 27 5 81 5 31 2 88 2 31 0 87 8 27 1 80 8 20 1 68 2 12 2 54 0 5 7 42 3 17 6 63 7 Gunluk ortalama derece C F 3 3 26 1 1 5 29 3 4 5 40 1 10 5 50 9 15 5 59 9 20 2 68 4 23 8 74 8 23 1 73 6 19 0 66 2 12 5 54 5 6 1 43 0 0 4 32 7 10 9 51 6 Ortalama asagi derece C F 6 1 21 0 4 8 23 4 0 1 31 8 5 2 41 4 9 1 48 4 12 9 55 2 16 6 61 9 15 9 60 6 11 5 52 7 6 6 43 9 1 4 34 5 3 2 26 2 5 4 41 8 Rekord asagi derece C F 22 8 9 0 22 8 19 2 12 10 1 6 29 1 4 39 10 50 8 46 3 4 38 1 5 23 13 4 7 9 20 4 22 8 9 0 Ortalama yaginti mm inc 30 2 1 19 33 2 1 31 52 3 2 06 62 2 2 45 45 6 1 80 14 2 0 56 5 5 0 22 2 1 0 08 4 4 0 17 21 8 0 86 40 0 1 57 29 7 1 17 341 2 13 43 Gunluk ortalama yaginti 9 6 9 4 11 4 12 7 12 0 5 0 2 2 1 7 2 1 7 1 8 3 8 5 90Gunluk ortalama qar yagintisi 51 8 5 7 5 3 7 0 8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 1 5 5 5 27 8Ortalama nisbi rutubet 76 74 65 60 58 51 48 48 49 60 70 74 61Ay uzre gunesli saatlar 52 114 0 132 9 169 6 197 9 268 6 344 3 364 0 341 2 293 1 222 3 166 4 118 7 2 733Taninmis sakinleri RedakteTarixi boyunca Urmiya Iran miqyasinda meshur olan bir cox ziyaliya ve muasirlesme terefdarlarina herekatlarina ev sahibliyi etmisdir Bu seher bir cox siyasetcinin inqilabcinin aktyor ve aktrisanin herbi liderlerin anadan oldugu yer olmusdur Asagida gosterilen sexsler yuxarida saydigimiz kateqoriyalarda olan insanlarin bir hissesidir Sefieddin Urmevi musiqici meshur musiqi nezeriyyecisi ve xettat 53 54 Heyder xan Emioglu Mesrute herekati zamani aktiv olmus solcu inqilabci Iran Kommunist Partiyasinin yaradicilarindan biri 55 Fatma Muxtarova Azerbaycan SSR Xalq Artisti 1940 Gurcustan SSR Emekdar Artisti 1936 Qirmizi Emek Bayragi ve Seref nisani ordenleri ile teltif edilmis opera mugennisi 56 azerbaycanli yunan roma gulescisi 2014 cu ilden etibaren gules uzre Azerbaycan yigma komandasinda cixis edir 2016 ci ilde Bakida kecirilen beynelxalq Qizil Qran Pri turnirinde qizil 2017 ci ilde Iranin Abadan seherinde kecirilen Yunan Roma gulesi uzre Dunya Kubokunda gumus medal qazanib Dordqat respublika cempionudur lt ref gt cite web Qulamriza Heseni Urmiya seherinin Cume mescidinin kecmis imam cumesi 57 Seid Maruf voleybol uzre Iran yigma komandasinin esas oyuncusu ve kapitani 58 Davud Azad mugenni ve bestekar daha cox klassik Avropa musiqisi ile Iran musiqisinin sintezini ozunde cemleyen Ruminin divani ve Bax albomu ile taninib 59 Mesture Avsar oturanlardan IV sexs ziyali ve Iran qadin huquqlari herekatinin pionerlerinden biri 60 Emir Agayi meshur aktyor Ebdulrza Elizade voleybol uzre Iran yigma komandasinin ve Sehrdari Urmiya VK nin meshur voleybolcusu Jozef Plamb Cocran Iranda ilk muasir tibbi mektebin banisi ve presviteriyan missioneri Sadiq Mehsuli 2008 2009 cu illerde Iranin Daxili Isler Naziri olmusdur Rza Muridi Kanadada yasayan urmiyali siyasetci Ontario Qanunverici Meclisinin uzvu ve kabinet naziri vezifelerinde calismisdir Huma Natiq tarixci ve Tehran Universitetinin professoru olmusdur Meryem Palizban meshur aktyor aktrisa ve sair 61 Allen Uippl cerrah ilk defe medealti vezin xercenginin cerrahi yolla mualice metodunu islemisdir Onun serefine hemin emeliyyat Uippl proseduru adlandirilir 62 Huseyn Zekeri meshur riyaziyyatci ve professor 63 64 Gormeli yerleri Redakte Eyalet meydani ve cevresindeki tarixi tikililerin gece gorunusu Urmiya qedim tarixe sahib olduguna gore erazisinde bir cox medeniyyet abideleri movcuddur Memarliq abidelerine ornek olaraq Eski Cume mescidini Serdar ve Urmiya minaresini Elaviyan minberini Mir Davud mezarini Kohne bazari Caharburc binasini Ismayil Aga Kazim xan Berduk Damdas ve Baxisqala qalalarini Burlaxatun ve Uc Gunbez turbesini ornek gostermek olar Urmiya habele gozel tebiete malik olduguna gore de bir cox mohtesem tebiet abidelerine de evsahibliyi etmekdedir Bunlara ornek olaraq Iran hakimiyyeti terefinden meqsedli sekilde mehv edilen Urmiya golunu Sahi adasini Osman Yumrugu adasini Kazim Dasi adasini Zenbil Hefttepe ve Qaynaryer mineral ve qaynar su menbelerini gostermek olar Burlaxatun turbesi Iranin Urmiya seherinde yerlesen Kitabi Dede Qorqud dastaninda adi kecen Burlaxatunun adini dasiyan turbedir 65 Burlaxatunun turbesi Urmiya seherinin yaxinliginda yerlesen Urmiya qalasinin icindedir Meshur seyyah Adam Oleari qalanin icinde 30 fut 4 5 metr hundurluyunde basdasi oldugunu qeyd edib Son zamanlar azerbaycanli edebiyyatsunas alimler Meherrem Qasimli ve Asif Rustemli qala erazisinde axtaris apararaq hemin turbeni askara cixariblar Onlar turbenin bir hissesinin ucdugunun ve 30 futluq basdasinin yalniz bir hissesinin qaldigini qeyd edibler Tedqiqatci alimler bu mezarin tapilmasinda Adam Olearinin verdiyi koordinatlardan istifade edibler 66 Abide tam tedqiq edilib oyrenilmese de onun meshur turk dastaninin gozel qehremani Burla xatunun adini dasimasi xususi maraq dogurur Tedqiqatlarin neticesinde qalanin Islamdan onceki dovre aid oldugu qeyd olunur Cume mescidi Iranin Urmiya seherinde yerlesen mesciddir Urmiya Cume mescidi Azerbaycan memarliginin Selcuqlu ve Elxani merhelelerini oyrenmek baximindan muhum abidedir Urmiya seherinin en muhum abidelerinden olan Cume mescidi genis erazini tutur Ic heyeti guneyden qapayan uzunsov tikili uzunlugu 80 metre yaxin mescidin eski hissesidir Bu hisse de birbasa tikilmemisdir Onun kompozisiya merkezi tikintisi XII yuzile aid edilen selcuq meqsuresidir Plan mekan qurulusuna gore Merend meqsuresine oxsayan Urmiya cume mescidinin meqsuresine sonradan serq terefden kicik qerb terefden ise uzunsov uc nefli iri salon artirilmisdir Indi meqsurenin kubvari govdesi ona bitisik salonlarin alcaq tutumundan xeyli yukseye qalxir Urmiya Cume mescidinin ozeyi ilkin halinda guney terefi butov uc terefinin her birinde iki uca sivri tag acirimi olan ve gunbezle diametri 11 5 ortulen seciyyevi selcuq meqsuresi olmusdur Gunbeze kecid bolumu sekkizuzlu tutum seklindedir Urmiya Cume mescidinin mehrabi Elxanilerin hakimiyyeti zamaninda hicri 676 ci ilde miladi 1277 yeniden islenmisdir Iri olculeri 7 82 m X 5 48 m ve yuksek bedii texniki seviyyesi ile deyerli gecterasliq eseri olan bu mehrabin muellifi Neqqas Ebdulmomin Serefsah oglu Tebrizidir Uzunsov ucnefli salon gorunur hemin cagda tikilmisdir Cume mescidinin duzbucaqli eyetinin qerb serq ve simal tereflerini qapayan hucreler yerlesgeler ve diger yardimci binalar sonraki dovrlerde insa edilmisdir Govercinqala qesri ve ya Kazim dasi Urmiya golunde yerlesen qesrdir Urmiya golunun icinde iki dag kimi ada var ki adalarin birinde qesr tikilib 10 il evvel bu tebii qesr her terefden su ile ehatelenmisdi ve oraya ancaq qayiqla catmaq olardi Indi ise Urmiya golunun keskin dayazlasmasina gore adalara quru ile getmek olar Iranin en boyuk duzlu golu Urmiyanin 1 3 quruyub Burada muharibe ve ara cekismeleri vaxti etrafda yasayan ehalinin siginacagi idi Qesrin adada olmasi dusmenlerin ona yaxinlasmasini engelleyirdi Indi Qala qesr pis daginiq veziyetdedir Urmiya qalasi Guney Azerbaycanda Urmiya seherinden bir az aralida yerlesir Hundur erazide 2000 2500 metr yukseklikde yerlesen qala gilden ve dasdan tikilib Boyuk bir hissesi ucan qalanin bir hissesi dovrumuze catib Tedqiqatcilar qalani Islamaqederki dovre aid edirler Burlaxatun turbesi de bu qaladadir Kazim Dasi adasi 67 Urmiya golunun simal qerb sahillerine yaxin erazide yerlesen ada Inzibati cehetden ise Irannin Qerbi Azerbaycan ostani Urmiya sehristani Enzel bexsi erazisine daxildir Ada meskunlasma yoxdur Deniz seviyyesinden 1 449 m yukseklikde qerarlasir Son on illikler erzinde Urmiya golunun qurumasi ile elaqedar tam olaraq quruya birlesmisdir Adada tarixi Goyercinqala qesri yerlesir Bu qala tarixen xalqin esas penah yerlerinden olmus ve xalq hucumlar zamani burada yerlesmisdir Cingiz xanin 1206 1227 nevesi ve Elxaniler dovletinin qurucusu Hulaku xan 1256 1265 1255 ci ilde Orta Serqde torpaqlarin fethini bitirmek meqsediyle qardasi Mengu xan 1251 1259 terefinden bolgedeki erazilerin hokmdari teyin edildi 1258 ci ilde Hulaku xan 1256 1265 Bagdadi feth ederek Abbasiler xilafetine son qoydu O Bagdadin fethinden elde edilen qenimetleri Azerbaycana getirdi Qenimetlerin bir hissesi Mengu xana 1251 1259 gonderildi diger hissesi ise Salmas ile Urmiya arasinda yer alan Qirxlar adasinda Kazim Dasina gizledildi 68 Osman Yumrugu adasi Urmiya golunun serq sahillerine yaxin erazide yerlesen ada Inzibati cehetden Irannin Serqi Azerbaycan ostani erazisine daxildir Adada meskunlasma yoxdur Bitki ortuyunden bele mehrumdur Ada gol sethinden 10 metr yuksekliye ucalir Golun sahesi 0 1 km yaxindir Golun qurumasina qeder Dunyanin en kicik ikinci adasi 69 statusuna malik idi Son on illikler erzinde Urmiya golunun qurumasi ile elaqedar tam olaraq quruya birlesmisdir Hazirda ada adi bir das gobeleye cevrilmisdir Adadan evveller quslar dayanacaq yeri kimi istifade edirdiler Sahi adasi ve ya Islami adasi Urmiya golunun serq hissesinde yerlesen ada Ada Urmiya golunde yerlesen yegane meskunlasmis adadir Golun qurumasi ile elaqedar tam olaraq quruya birlesmisdir Adada umumilikde 7 kend vardir Saray Ag Qonbad Gemici Buracali Qiygac Teymurlu ve Behramabad Revayete gore Hulaku xanin qebri adada yerlesir Uc Gunbez Turbesi ve ya Uc Gunbed turbesi Urmiya seherinde yerlesen Selcuqlular dovrunde tikilmis turbedir Urmiya golunun sahilinde yerlesir Uc Gunbez turbesinin adinin muxtelif yozumlari olsa da onlardan elmi esasi olan yegane fikir abidenin vaxtile icinde oldugu uc qullevari turbe qrupundan yadigar qalmasi ve teklikde esgi adi dasimasidir H Qezvini Zeyle tarixe qozide eserinde 1330 Maraga vilayetinde Se gunbed adini cekmesi bu turbenin ya da turbeler qrupunun o cagda boyuk nufuz dasidigina ve ellikce tanindigina isaredir 70 El revayetine ore Uc Gunbez turbesini Xarezmsah Celaleddin ucaltdirmisdir Ancaq turbenin kitabesinden bellidir ki turbe Sultan Celaleddinin Azerbaycana gelisinden xeyli evvel hicri 580 ci ilde miladi 1184 tikilmisdir Ola biler ki Uc Gunbezin yaninda olan ve dagilaraq dovrumuze catmayan bir turbe Sultan Celaleddin caginin eseri imis 71 Turbenin kitabesinde abideni ucaldan memar oz imzasini qoymusdur Turbenin memari Ebumensur Musa ogludur Uc Gunbez turbesinin plan bicimi bayirda dairevi daxilde ise kvadratdir Konusvari bicimi olmus bayir gunbezi dagilmisdir Onun yarizirzemi xarakterli serdabesinin ve ust qullesinin qapi gozleri ust ustedir Abidenin silindrik tutumunun kursuluyututum ya da tikinti materiali ile ayrilmamisdir Onun dasla horulmus alt hissesi ust kameranin dosemesinden xeyli yuxari qalxir ve butun hundurluyun ucde birine yaxindir 66 Uc Gunbezin basqa bir ozumluyu inkisaf etmis iri bastaginin olmasidir Ic kameranin butun eni olcusunde bayira cixarlan ve govdeni tamamlamis yazi qursaginacan qalxan boyuk bastag olduqca plastik bicimlerle islenmis ince naxislar ve kufi xettli kitabelerle bezedilmisdir Silindrik tutuma birlesme terzi ve umumi bicimce Dairevi turbenin bastagina benzese de Uc Gunbezin bastagi daha iri olculu ve murekkeb profillidir Iri stalaktit yuvalari ile tamamlanan ve cevresi zengin suslenen sivri tagca bastagin iceriye giris qaisina dogru derinlesen sethlerini oz etrafinda birlesdirir Bastag her cehetden turbenin kompozisiya dominantidir Urmiya golu ve ya Urmu golu Serqi Azerbaycan ve Qerbi Azerbaycan eyaletleri arasinda Turkiye ile serhedden bir qeder aralida yerlesen qapali duzlu goldur 72 73 Eger cografi edebiyyatda gol adlandirilan Xezer denizi nezere alinmazsa Urmiya golu neyinki Iranin hem de Qerbi Asiyanin en boyuk golu sayilir Duzluluq derecesine gore ise dunyada ucuncu yeri tutur Gol ozunun esrarengiz gozelliyi ile secilir Koceri quslarin muhum miqrasiya xetti uzerinde qerarlasdigindan onun ehemiyyeti artir Burada xususi ile koc movsumunde quslarin sayinin artdigini musahide etmek olur Golun tarixi yatagi 6 000 km catirdi Hazirda ise fasilesiz quraqliq gole axan caylarin uzerinde su anbarlarinin insasi ile elaqedar golun qurumasina bas verir Gol quruyaraq seviyyesi azalir ve yerinde min tonlarla duzlaqlar meydana gelir Bu hal davam edeceyi halda bitki ve heyvanlarla yanasi insanlarin heyatina boyuk tehluke torede biler Ekoloji felaket neticesinde bolge ehalisi erazini terk etmek mecburiyyeti qarsisinda qalacaqdir Urmu golu Serqi Azerbaycan ve Qerbi Azerbaycan eyaletleri arasinda Zaqros daglarindan serqde 1275 metr deniz seviyyesinden yuksekde tektonik cokeklik erazisinde yerlesir Golun meydana gelmesi 30 40 min il onceye aid edilir Sethinin sahesi 5 822 km dir 74 Golun uzunlugu simaldan cenuba 140 maksimal eni ise serqden qerbe 55 kilmoterdir En derin noqtesi 16 m 75 orta derinlik ise 5 m teskil edir Golde 100 den cox ada vardir Sahi ve Qoyundag adalarinda yasayis movcuddur Iri adalarinda Puste meseleri movcuddur Golun su toplayici sahesi 50 min km dir Sahesi esasen gole daxil olan sudan asilidir Il erzinde gole daxil olan suyun miqdari 5 min km dir Ustelik gole daxil olan suyun 80 qis ve yaz aylarina tesaduf edir En iri qollarindan biri olan Acicay gole simal serq istiqametden tokulur Axarsiz goldur Axari olmadiginindan suyu keskin sordur Yaz aylari suyunun duzlugu 80 150 payizda ise 260 280 qeder qalxir Suyunun terkibi xlor natrium ve sulfatlarla zengindir Naviqasiya ucun yararlidir Golde suyun seviyyesinin enmesi sebebinden maksimal derinlik hazirda 3 metr civarindadir Ustelik golun dib sturukturundada deyi iklik musahide edilir 76 Urmiya golunun sahil hisseleri Tebriz Urmiya Xoy Maraga Qosacay Soyuqbulaq Xana Salmas Usnu ve Sulduz kimi bolgelerin erazisine dusur Adi cekilen bolge umumilikde Cenubi Azerbaycanin torpaqlarinin besde birini yeni 20 ini teskil edir Ustelik bolge en munbit ve ekin ucun yararli bolgelerden sayilir Urmiya golu zengin mineral ehtiyatlara sahibdir Burada 5 milyard ton potas 60 milyon ton potasium sulfat 240 milyon ton maqnezium 28 ton bromid 250 ton litiumun oldugu ehtimal edilir Hazirda Maraganin Vercovu kendinde tikilmis Kave Soda zavodu susenin en muhum materialinin ixraci ile mesguldur Urmu golu oz gozel tebieti ve ziginin mualicevi ozelliyi ile bir cox turistlerin bolgeye gelmesine neden olur Sernisin ve yukdasima ucun golun 6 limani Gulmenxana Serefxana Heyderabad Rehmanli Xantaxti Sahi vardir Urmiya golu korpusu Cenubi Azerbaycanda Urmiya golu uzerinde yerlesen bir korpudur Golun iki sahilini Serqi Azerbaycan ostani ile Qerbi Azerbaycan ostanini arasinda yerlesen kopru 1 276 m uzunlugundadir ve 2008 ci ilde istifadeye verilmisdir 77 Korpu Cenubi Azerbaycanin en uzun korpusudur Sira nomresi Ad Sekil Haqqinda1 Burlaxatun turbesi Urmiya seherinde yerlesen Kitabi Dede Qorqud dastaninda adi kecen Burlaxatunun adini dasiyan turbe 2 Urmiya Cume Mescidi Iranin Urmiya seherinde yerlesen mesciddir Urmiya Cume mescidi Azerbaycan memarliginin Selcuqlu ve Elxani merhelelerini oyrenmek baximindan muhum abidedir 3 Goyercinqala qesri Urmiya gollunde yerlesen qesr XIV esrde tikilmisdir 4 Urmiya qalasi Urmiya seherinden bir qeder aralida yerlesir 2000 2500 metr yukseklikdedir 5 Kazim Dasi Urmiya golunde yerlesen adadir Gozel tebieti ile secilir 6 Osman Yumrugu adasi Urmiya golunde yerlesen adaciq Golun qurumasina qeder Dunyanin en kicik ikinci adasi statusuna malik idi 7 Sahi adasi Sahi adasi ve ya Islami adasi Urmiya golunun serq hissesinde yerlesen adadir Ada Urmiya golunde yerlesen yegane meskunlasmis adadir Golun qurumasi ile elaqedar tam olaraq quruya birlesmisdir 8 Uc Gunbez turbesi Selcuqlular dovrunde tikilmis turbedir XII esrde tikilen turbenin memari Ebumensur Musa ogludur 9 Urmiya golu Urmiya golu ve ya Urmu golu fars دریاچه ارومیه azerb اورمیه ﮔﺆﻟﻮ Iranin Serqi Azerbaycan ve Qerbi Azerbaycan eyaletleri arasinda Turkiye ile serhedden bir qeder aralida yerlesen qapali duzlu goldur Duzluluq derecesine gore ise dunyada ucuncu yeri tutur 10 Urmiya golu korpusu Golun iki sahilini Serqi Azerbaycan ostani ile Qerbi Azerbaycan ostanini arasinda yerlesen kopru 1 276 m uzunlugundadir 11 Serdar mescidi Serdar mescidi ve ya Saatli mescid Qacarlar dovrunde tikilib Kerpicden tikilen mescidin esas hissesi boyuk bir zaldan ibaretdir Mescidin daxilinde olan 22 metrlik sebistani 12 das sutun saxlayir Bu sutunlar muxtelif naxislarla bezedilib Mescid 1951 ci ilde temir olunanda onun girisinde boyuk bir saat qurasdirilib Bundan sonra mescid el arasinda Saatli mescid adlandirilib Mescid daxilden ve xaricden muxtelif rengli ve naxisli kasilarla bezedilib Idman Redakte Urmiya Futbol Stadionu Idman Urmiya medeniyyetinin ayrilmaz hissesidir Urmiyada en meshur idman novu voleyboldur Urmiya Iranin voleybol paytaxti hesab olunur Bu ona goredir ki Urmiyanin voleybol komandasi olan Sehrdari Urmiya VK Iranin voleybol uzre Super Liqasinin defelerle qalibi olmusdur Iranin kisilerden ibaret voleybol yigmasinin en yaxsi oyunculari ve en yaxsi mesqcileri de bu komandanin yetirmeleri olmusdur Meshur voleybolculara misal olaraq Seid Marufu Ebdulrza Elizadeni ve Milad Ibadipuru gostermek olar Urmiya seheri Beynelxalq Voleybol Federasiyasinin resmi saytinda voleybol severlerin seheri deye qeyd olunmusdur 2010 cu il Kisilerin uzre Asiya Voleybol cempionati Urmiyanin Qedir arenasinda kecirilmisdir Hemcinin 2012 ci il Qerbi Asiya Futbol cempionati ve 2012 ci il azyasli kisilerin voleybol uzre Asiya cempionati da Urmiya seherinde teskil edilmisdir 78 Bunlardan elave Urmiya seheri 2019 cu il kisilerin voleybol uzre milletler liqasi cempionati oyunlarinin kecirilme yerlerinden biridir 79 80 Qalereya Redakte Cume mescidi Urmiya Ust ortulu bazar Otelden Urmunun menzeresi Minare mescidi Serdar mescidi Urmiya Uc Gunbez turbesi Urmunun kecmiski belediyye binasi Eyalet meydaninin gece gorunusu Urmiya Fayl 2020 ci ilde Nebuvvet bulvariQardas seherler Redakte Erzurum Turkiye 2015 ci ilden beri 81 Hemcinin bax RedakteCenubi Azerbaycan Urmiya sehristani Qerbi Azerbaycan ostaniIstinadlar Redakte https www amar org ir english Country Study Guide Azerbaijanis STRATEGIC INFORMATION AND DEVELOPMENTS USA Istifade tarixi 13 avqust 2013 Iran Azarbaijanis Library of Congress Country Studies Dekabr 1987 Istifade tarixi 13 avqust 2013 Orumiyeh Looklex Encyclopaedia Istifade tarixi 2013 08 13 Urmia ing Britannica Richard Nelson Frye 1984 The history of ancient Iran Munchen 48 49 Thomas Burrow 1973 The Proto Indoaryans Munchen Cambridge University Press 123 140 Sykes Percy 1921 A History of Persia London Macmillan and Company seh 67 Gibb Kramers Lewis Hamilton Alexander Rosskeen Johannes Hendrik Bernard 1992 The Encyclopaedia of Islam New Edition Vol 7 Encyclopaedia of Islam New Edition seh 1032 Carl Skutsch 2013 Encyclopedia of the World s Minorities Routledge seh 149 ISBN 978 1 135 19388 1 el Belzarui Kiteb futuh el bulden seh 477 Azerbaycan Tarixi III cild Baki Elm nesriyyati 2005 Eliyarli Suleyman 1996 Azerbaycan tarixi Uzaq kecmisden 1870 ci illere qeder Baki Azerbaycan nesriyyati invisible char Enver Cingizoglu Behram Memmedli 2013 Urmiya xanligi PDF Baki SDU nesriyyati seh 188 Cenubi Azerbaycan Xanliqlari 2009 10 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 09 02 Necefli Guntekin Cemil qizi 2017 Urmiya bolgesinde azerbaycanlilara qarsi soyqirimi 1917 1918 Baki Elm ISBN 978 9952 514 05 6 Dilmeqani T 2011 Guney Azerbaycan Birinci Dunya muharibesi illerinde Baki AMEA Z Bunyadov adina Serqsunasliq Institutu Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etut Baskanligi Arsivi seh 105 قتل عام مسلمانان در دو سوی ارس صمد سرداری نيا انتشارات اختر 1388 اوچونجو باسقی Guntekin Necefli Cenubi Azerbaycanda ermeni terroru تهاجمات و جنایات ارامنه اسماعیل سیمیتقو و سردار ماکو در آذربایجان میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویی تصحیح علی امیری تبار تاریخ 18 ساله آذربایجان یا سرگذشت گردان و دلیران احمد کسروی 1388 پایگاه اطلاع رسانی صدا و سیمای مرکز آذربایجان غربی urmia irib پایگاه اطلاع رسانی صدا و سیمای مرکز آذربایجان غربی Farsca urmia irib ir Arefian hospital Azerbaijan Hospital Imam Khomeini Hospital Milad hospital 3 December 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 1 December 2013 Motahari Hospital Omid Hospital Razi Hospital Taleghani Hospital Seyedoshohada Hospital Shafa Hospital Shams Hospital 2019 08 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 08 21 Solati Hospital 2018 07 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 08 21 Bari tours kaboodan www bari ir Moosighi Asheghi Azarbaijan Sahrghi Karnaval Cazibeler Iranhotelonline Amactrade Urmiya bolgesinin el isleri معاون شهرسازی و معماری شهردار ارومیه خبر داد تخصیص بودجه 550 میلیارد تومانی شهرداری ارومیه م ع اون ت س ن ج ش از دور و ج غ راف ی ا اداره ک ل ج غ راف ی ای ی ف ره ن گ ج غ راف ی ای ی ش ه رس ت ان ه ای ک ش ور ش ه رس ت ان اروم ی ه تهران س ازم ان ج غ راف ی ای ی ن ی روه ای م س ل ح تهران ۱۳۷۹ ص۲۳۹ ISBN 964 6383 38 6 Orumiyeh www britannica com http countrystudies us iran 42 htm دكتر م پناهايان مجموعه اي در چهار جلد به نام فرهنگ جغرافياي ملي تركان ايران زمين سال 1351 Dr Mahmoud Panahiyan in four volumes of a series called Culture of National Geographic Iranian Turks in 1351 سيري در تاريخ زبان ولهجه هاي تركي دكتر جواد هئيت چاپ سوم سال1380 ص 307 Can Azerbaycan Televizyonu olu kecid http looklex com e o orumiyeh htm Oroomieh Climate Normals 1961 1990 ing National Oceanic and Atmospheric Administration World Weather Information Service Orumiyeh ing worldweather wmo int Ṣanʻaʼ Ṣawtiyya New Leiden u a Brill u a 1995 seh 805 ISBN 978 9004098343 He may have been of Persian descent Kutb al Din Shirazi q v calls him afdal i Iran first missing last Category link Category van Gelder Geert Jan 1 yanvar 2012 SING ME TO SLEEP ṢAFi AL DiN AL URMAWi HULEGU AND THE POWER OF MUSIC Quaderni di Studi Arabi 7 1 9 His ethnic origin is uncertain he may have been of Persian descent Sheikholeslami Alireza HAYDAR KHAN ʿAMU OḠLI Encyclopaedia Iranica Istifade tarixi 2011 10 30 Luchshaya v mire Karmen Iz vospominanij vnuchki Fatmy Muhtarovoj Svetlany Kurochkinoj Azerbajdzhanskij kongress 16 noyabr 2009 Iran Top cleric says women without veils must die adnkronos com 19 December 2009 Mir Saeid Marouflakrani FIVB Volleyball Nations League 2019 biography of David azad 2018 04 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 08 28 Women and the political process in twentieth century Iran Cambridge University Press 1997 ISBN 0 521 59572 X ISBN 978 0 521 59572 8 bio Haubrich William S 1999 Whipple of Whipple s disease Gastroenterology 117 3 576 Bijan Zadeh Mohammad H 1987 Modules of generalized fractions and general local cohomology modules Archiv der Mathematik 48 01 58 62 doi 10 1007 bf01196355 A Amoli Kh 1997 Local Cohomology d Sequences and Generalized Fractions PDF Colloquium Mathematicum 74 02 261 265 Arazin o tayindaki abide tariximiz www anl az 1 2 آشنایی با برج سه گنبد آذربایجان غربی Azerbaycan dili azerb Uc gunbez turbesi ile tanisliq Qerbi Azerbaycan fars hamshahrionline ir 25 oktyabr 2009 2019 09 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Kazim Dasi azerb mapcarta com 2016 12 21 2016 12 21 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 12 2016 Dr Tohid Melikzade i Dilmeqani Salmasin on min illik Tarixi Farsca Nsr Eldar Tebriz s 105 Dunyanin en kicik adalari Osman Yumrugu Cefer Qiyasi 1991 Nizami dovru memarliq abideleri Baki Isiq nesriyyati seh 94 ISBN 5 89650 334 2 Cefer Qiyasi 1991 Nizami dovru memarliq abideleri Baki Isiq nesriyyati seh 93 ISBN 5 89650 334 2 Henry Roger 2003 Synchronized chronology Rethinking Middle East Antiquity A Simple Correction to Egyptian Chronology Resolves the Major Problems in Biblical and Greek Archaeology Algora Publishing New York p 138 ISBN 0 87586 191 1 E J Brill s first encyclopaedia of Islam 1913 1936 vol 7 page 1037 citing Strabo and Ptolemy oromieh com Britanica Britannica com Istifade tarixi 4 Sentyabr 2011 Urmiya golu animals wild ru saytindas Iran s President Rohani Rules Out Bilateral Talks With U S www payvand com Results of Drawing of Lots for 16th Asian Jr Men s Volleyball Championship PDF Asian Volleyball Confederation 7 sentyabr 2012 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 sentyabr 2012 VNL winners to face world champions in 2019 FIVB 23 oktyabr 2018 Istifade tarixi 3 fevral 2019 Chicago to Host FIVB Men s VNL Finals USA Volleyball 13 mart 2019 Istifade tarixi 13 mart 2018 Urmia Erzurum sign sisterhood agreement retrieved 24 May 2015Xarici kecidler RedakteKosmosdan Urmiyanin kuceleri yollari binalari ve s gorunusu Qerbi Azerbaycan Ostanin Resmi dovlet Sayti Farsca Urmiya resmi dovlet sayti Farsca Urmiya belediyyesinin sayti Farsca Urmiya Dovlet Universiteti Farsca Urmiya Dovlet Tibb Universiteti Farsca Urmiya Azad Universiteti Farsca Artemiya Merkezi Arxivlesdirilib 2005 12 16 at the Wayback Machine Farsca Urmiya Neft Kimya Senayesi Farsca Urmiya seherinin melumat sayti Farsca Turkce Ereb elifbasi Kazim dasi Urmiya golu Arxivlesdirilib 2007 03 07 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Urmiya amp oldid 6074546, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.