Kürd dili
Kürd dili — (Kurdî və ya کوردی) — Hind-Avropa dillərinin İran dil qrupuna daxil olan dil. Kürd dilinə ən yaxın dil bəluc dilidir. Kürd dili mərkəzi kürd dialekti (Sorani dialekti) , şimali kürd dialekti (Kurmanc dialekti) , cənubi kürd dialekti (Kermanşahi dialekti) və Ləki dialekti olmaq üzrə 4 böyük dialektə ayrılır.
Kürd dili | |
---|---|
Orijinal adı | كوردی, Kurdî |
Ölkələr | Türkiyə, İran, İraq, Suriya, Ermənistan, Livan, Azərbaycan |
Rəsmi status | İraq (İraq Kürdüstanı) |
Danışanların ümumi sayı | 30,000,000 |
Reytinq | 39 |
Təsnifatı | |
Kateqoriya | Avrasiya dilləri |
| |
Yazı | latın əlifbası, ərəb əlifbası (kürd yazısı) |
Dil kodları | |
QOST 7.75–97 | кур 350 |
ISO 639-1 | ku |
ISO 639-2 | kur |
ISO 639-3 | kur; ckb, kmr, sdh |
ISO 639-5 | kur |
Ethnologue | kur |
Linguasphere | 58-AAA |
ABS ASCL | 4101 |
IETF | ku |
Glottolog | kurd1259 |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Haqqında
1974-ci ildə gerçəkləşmiş VIII nəşrində İran, İraq, Suriya, Türkiyə və SSRİ–də kürd dilində danışanların ümumi sayını 30 milyon nəfər təxmin etmişdir.
Kürdlər, məskun olaraq dörd dövlətin (Türkiyə, İran, İraq və Suriya) sərhədləri içində yaşamaqdadırlar. Söz mövzusu ölkələrin rəsmi dilləri isə türk, fars və ərəb.Türkçə Ural-Altay, Ərəbcə Sami, Farsca da Hind-Avropa dil ailəsindəndir.Bu dillərdən yalnız Fars Kürtcə ilə eyni dil qrupunda iştirak etməkdədir. Ancaq maraqlı olan, yalnız ərəb və fars rəsmi nüfuzlarının Kürtcənin varlığını və öz başına bir dil olduğunu qəbul etmələridir. Digər tərəfdən, Türkiyə Respublikasının mövcud qanunları və idarəçiləri (son dövrlərdəki mövzuyla əlaqədar müsbət müzakirələri və konstitusiya dəyişikliyi məqsədiylə hazırlanan qaralamaları ayrı tutsaq) hələ Kürtcənin varlığını və özbaşına ayrı bir dil olduğunu qəbul edə bilmirlər.Bu anlayış xüsusilə Respublikanın quruluş illərindən sonra yayıldı və rəsmi görüş halına gəldi. Hamıya məlumdur ki Cumhuriyet'ten əvvəl kürdlər dilləri, mədəniyyətləri və qövm kimlikleriyle tanınır, bilinirdi. Məsələn Övliya Çələbi, Seyahatname'sinde, Kürtçenin və Kürtçenin ləhçələrindən söz edər. Kürtçenin zəngin və qədim bir dil olduğunu; Farça, İvrit və "Derici" dən ayrı olduğunu vurğulayır. "Şəmsəddin Sami" "Kamus'ül Alam" adlı əsərində, Ziya Göyalp də müxtəlif makalele və demeçlerinin yanında Kürd tayfa haqqında sosioloji tədqiqatlar adlı əsərində, Kürtçenin digər dillərə bənzəmədiyini və müstəqil, zəngin bir dil olduğunu söyləyər. Ancaq Respublikanın quruluşundan sonra, xüsusilə də 1924 Konstitusiyasının qüvvəyə mindikdən sonra, kürdlərin varlığı zəmanətə alınmadı. Kürd dili, şəxsiyyəti, mədəniyyəti yox sayıldı. Halbuki bilirik ki Osmanlı İmperatorluğunun və Respublikanın bir çox rəsmi sənədində "Kürd" və "Kürdüstan" ifadəsi iştirak etməkdədir. Bütün Kürdoloqlar Kürtçenin müstəqil bir dil olduğunu, Ərəbcə və Türkcə ilə bir bağının olmadığını təsbit etmişlər. Digər tərəfdən kürdlər və Farslar Ari kökənlidirlər. Dilləri eyni qrup içində yer alır, amma hər biri müstəqil bir dildir. Kürdlər keçmiş dövrlərdə öz dilləriylə təhsil və tədris etmişlər. Mədrəsələrdə riyaziyyat, məntiq, qrammatika, fiqh və bənzəri mövzularda təhsil və təhsil, Kürtçe və Ərəbcə edilərdi. Amma təhsil birliyi (tövhidi tedrisat) kanunuyla bu mədrəsələr bağlanıldı və yeni sistemdə Kürtçe təhsil və təhsilə yer verilmədi. İndiki vaxtda nisbətən müsbət bir mübahisə mühiti var. Köhnəsi qədər qatı və Kürtçe təhsilə əvvəlcədən reddiyeci şəkildə yaklaşılmıyor. Statükocular artıq Kürtçeyi yox saymırlar, amma onu "geri", "məhəlli bir dil" olaraq xarakterizə kimi, mövcud Polyak və şivən varlığının da təhsil-tədris qarşısında bir maneə olduğunu irəli sürürlər.
Mərkəzi kürdlərin Moqriani dialekti Piranşahr və Mahabadda geniş şəkildə danışılır.
Dil problemi
Kürtçenin Polyak və şivə varlığı bir həqiqətdir. Bu həqiqət yalnız Kürtçeye aid bir xüsusiyyət də deyil. Bütün dillərdə Polyak, şivə və ağızlar vardır. Dildə standartlaşmadan söz edilirsə bu, yazı dilində axtarılar. Hansı dildə həm danışma, həm də yazı dilində birlik təmin edilmişdir ki! Standart bir dil üçün isə hər baxımdan əlverişli şərtlərə və zamana, müasir təşkilat və quruluşlara ehtiyac vardır. Kürtçenin "qarışıq və yığma bir dil" olduğunu söyləyərlər. Tamamilə arı və öz bir dilin varlığını hansımız irəli müddət bilərik ki? Hər dildə xarici sözlər vardır. Bu mövzuyla əlaqədar maraqlı bir nümunə verilə bilər. Bütün müsəlman cəmiyyətlərin dillərində Ərəbcənin təsiri gözə çarpacaq cür çoxdur. Xristian dininə mənsub xalqların dillərində eyni təsir Latın dili üçün söz mövzusudur. Bu təsirin qaynağı dini. Digər tərəfdən, bütün qonşu xalqlar bir çox ayrı səbəbə görə, dil baxımından bir-birlərindən təsirlənmiş və söz mübadiləsi etmişlər. İndiki vaxtda belə Türkçe, Kürtçe və Farscada çox Ərəbcə sözcüyə rastlamaktayız. Bir zamanlar Fars ədəbiyyatı təsir edici olduğu üçün Kürtçe, Türkçe və ərəbcəyə Farscadan bir çox söz keçmişdir. Bu son dərəcə təbii bir faktdır. Kürdlər Mesopatomiyanın məskun xalqı olub zəngin bir mədəniyyətə sahibdirlər. Kürdlərin atalarından çox mədəni və tarixi miras qalmışdır. Bu tarixi miras və qalıqların bir qisimi da yazılı sənədlərdir. Mövcud sənədlərdən aydın olur ki Kürdlər, həmişə yazını istifadə etmişlər. Təbii ki, bu kitabça, dünyada bir çox mütəxəssisin və hətta sıravi insanın bildiyi bu gerçəkləri sübut etmə kimi bir "malumu elan" arxasında deyil. Lakin, son zamanlarda mövzu ilə əlaqədar olaraq, kürd tərəfinin ya da mövzuyla maraqlanan institut və s ixtisas sahələrinin qoşul (a) madığı müzakirələr və dezinformasiya səyləri, xülasə bir neçə toxunmaq zəruri etdi.
AZE
Mövcud yazılı dəlillər, kürdlərin keçmiş tarixlərində bir çox əlifba istifadə etdiklərinə şahidlik etməkdədir. Buna baxmayaraq kürdlərin ilkin hansı əlifbanı istifadə hələ kanıtlanabilmiş deyil. Aşağıda sıralayacağımız əlifbanın xaricində kürdlər Arami, Sürəni və Grek əlifbalarını də istifadə etmişlər. Bu günə qədər kürdlərin istifadə əlifbalar: Kürdlərin İstifadə Alfabeler Mövcud yazılı dəlillər, kürdlərin keçmiş tarixlərində bir çox əlifba kullandıklarına şahidlik etməkdədir. Buna baxmayaraq kürdlərin ilkin hansı əlifbanı istifadə hələ kanıtlanabilmiş deyil. Aşağıda sıralayacağımız əlifbanın xaricində kürdlər Arami, Sürəni və Grek əlifbalarını də istifadə etmişlər. Bu günə qədər kürdlərin istifadə əlifbalar:
- Mismar yazısı: Medes bu əlifbaya altı hərf daha əlavə etmiş, beləcə bu əlifbanın hərf sayı 36'dan 42'ye çıxmışdır. Bu əlifba soldan sağa doğru yazılardı.
- Avesta əlifbası: 44 hərfdən ibarət olan bu əlifba, sağdan sola doğru yazılırdı. Kimi qaynaqlara görə isə bu əlifbada 48 hərf var idi.
- Arami əlifbası: Kürtçenin ən köhnə məhsulları bu əlifbası yazılmışdır. Bu sənədlər Hewraman bölgəsindəki mağaralarda tapılmışdır. Kürtçe sənəd və əsərlərin çoxunun bu əlifbası ilə yazıldığı deyilir. Tapılan sənədlər ceyran dərisi üzərinə yazılmış mətnlərdən meydana gəlir və ən köhnələri MÖ 88–87 illərinə təsadüf edir.
- Köhnə Pəhləvi əlifbası: Bu əlifbası "Soranî dinkerd" adında bir kitab yazılmışdır.
- Masi Sorati əlifbası: Ərəb tarixçi İbn Wehşiye, MS 855 illərində bitirdiyi kitabında Kürdlərin Maso Sorati əlifbasını istifadə etdiklərini və bu əlifbası yazılmış üç kitabı gördüyünü Kürd dili Tanıyalım 3 söyləyər. Bu əlifbanın 36 hərfdən meydana gəldiyini və Kürtlerce bu əlifbaya altı hərf daha daxil söyləyər.
- Yezidi kürdlərin istifadə əlifba: Bu əlifba əsrlər kürdlər tərəfindən istifadə edilmişdir. 31 hərfdən ibarət olan və sağdan sola doğru yazılan bu əlifbaya "Sirrli əlifba" ya da "Hurujul sirr" da deyilmişdir. Yezidlərin müqəddəs dini kitabı Mushefa res ilə Cîlwe bu əlifbası ilə yazılmışdır.
- Ərəb hərflərindən ibarət olan Kürtçe əlifbası.
- Latin-Kürtçe Əlifbası.
- Kiril-Kürtçe əlifbası. Bu əlifbanın xaricində, İranın Kürdüstan əyalətindəki Zêwê məntəqəsində, gümüş bir nimçə üzərində bir növ yazıya rast gəlinmişdir. Araşdırmaçılara görə bu yazı miladdan əvvəl 8. əsrdən qalma və Medes tərəfindən istifadə edilmişdir. Bu sənədin başqa yerdə bu yazıya rast gəlinməmişdir.
Kurmancî | Yekgirtû | Sorani — Yalnız harf | Sorani — ön | Sorani — orta | Sorani — son | IPA |
---|---|---|---|---|---|---|
A,a | A,a | ا | ئا | — | ـا | [aː] |
B,b | B,b | ﺏ | ﺑ | ـبـ | ـب | [b] |
C,c | J,j | ﺝ | ﺟ | ـجـ | ـج | [ʤ] |
Ç,ç | C,c | چ | ﭼ | ـچـ | ـچ | [tʃ] |
D,d | D,d | ﺩ | — | ــد | [d] | |
E,e | E,e | ﮦ | ﺋﮫ | — | ﮫ | [ɛː] |
Ê,ê | É,é | ێ | ئێـ | ـێـ | ـێ | [e] |
F,f | F,f | ﻑ | ﻓ | ـفـ | ﻒ | [f] |
G,g | G,g | ﮒ | ﮔ | ـگـ | ـگ | [g] |
H,h | H,h | ﻫ | ﻫ | ـهـ | ـهـ | [h] |
— | H',h' | ح | حـ | ـحـ | ـح | [ħ]} |
I,i | I,i | — | [ɯ] | |||
Î,î | Í,í | ﯼ | ﺋﯾ | ـيـ | ﯽ | [iː] |
J,j | Jh,jh | ﮊ | — | ـژ | [ʒ] | |
K,k | K,k | ﮎ | ﮐ | ـکـ | ﮏ | [k] |
L,l | L,l | ﻝ | ﻟ | ـلـ | ـل | [l] |
— | ll | ڵ, ڶ | ڵــ, ڶــ | ـڵـ, ـڶـ | ـڵ, ـڶ | [lˁ] |
M,m | M,m | ﻡ | ﻣ | ـمـ | ـم | [m] |
N,n | N,n | ﻥ | ﻧ | ـنـ | ـن | [n] |
O,o | O,o | ۆ | ئۆ | - | ـۆ | [o] |
P,p | P,p | پ | پــ | ـپـ | ـپ | [p] |
Q,q | Q,q | ﻕ | ﻗ | ـقـ | ـق | [q] |
R,r | R,r | ﺭ | — | ـر | [r] | |
— | rr | ڕ, ڒ, ڔ | — | ـڕ, ـڒ, ـڔ | [r] | |
S,s | S,s | ﺱ | ﺳ | ـسـ | ـس | [s] |
Ş,ş | Sh,sh | ﺵ | ﺷ | ـشـ | ـش | [ʃ] |
T,t | T,t | ﺕ | ﺗ | ـتـ | ـت | [t] |
U,u | U,u | ﻭ | — | ـو | [u] | |
Û,û | Ú,ú | ﻭﻭ, ۇ | — | ـوﻭ, ـۇ | [uː] | |
— | Ù,ù | ۈ | — | ـۈ | [y] | |
V,v | V,v | ڤ, ۋ | ڤـ | ـڤـ | ـڤ ,ـۋ | [v] |
W,w | W,w | ﻭ | — | ـو | [w] | |
X,x | X,x | ﺥ | ﺧ | ـخـ | ـخ | [x] |
Ẍ,ẍ | Xh,xh | ﻍ | ﻏ | ـغـ | ـغ | [ʁ] |
Y,y | Y,y | ﯼ | يـ | — | [j] | |
Z,z | Z,z | ﺯ | — | ـز | [z] |
Kürmancî əlifbasındakı A-a, B-b, C-c, Ç-ç, D-d, F-f, G-g, H-h, J-j, K-k, L-l, M-m, N-n, O-o, P-p, Q-q, R-r, S-s, Ş-ş, T-t, V-v, X-x, Y-y, Z-z hərfləri Azərbaycan əlifbasındakı kimi oxunar. E-e hərfi Azərbaycan dilindeki Ə-ə kimi, Ê-ê hərfi Azərbaycan dilindeki E-e kimi, I-i hərfi I-ı kimi, Î-î hərfi İ-i kimi oxunarlar. U-u hərfi Azərbaycan dilindəki U-u hərfindən bir az fərqlidir, qısa oxunan u hərfidir, Ərəbcədəki zəmmə hərəkəsine bənzər. Û-u hərfi isə Azərbaycan dilindəki U-u kimidir, ancaq uzun oxunar. W-w hərfi V-v hərfindən fərqlidir və İngiliscədəki W-w, Ərəbcədəki و (waw) hərfi kimi tələffüz edilər. Azərbaycan əlifbasındakı Ğ-ğ səsi də Kürdcədə vardır, Ərəbcədəki غ (ğəyn) hərfi kimi oxunar. Lakin əlifbada bu hərfi yazmaq üçün bir hərf yoxdur. Bu hərflə oxunan sözlər bəzi ləhcələrdə X-x ilə oxunar. Bu səbəblə Kürdcədə bu səs, X-x hərfiylə qarşılanar. Məsələn ğərib sözü xerîb, ğəzal sözü xezal şəklində yazılar. Bu səs üçün Ẍ-ẍ işarəsi də istifadə edilər: ẍerîb, ẍezal.
Qrammatika
Ad
Şeylər və kimsələrin adını bildirən sözlərə kəlmələrə, isim deyilir.
Xüsusi isimlər
Varlığı tək olan şeyləri bildirən sözlərə deyilir. Örnək: Ewropî (Avropa), Azerbaycan (Azərbaycan), Xoda/Xwedê (Tanrı).
Ümumi isimlər
Cinsibir şeylərin ümumi adı olan sözlərə deyilir. Kürt dilinin, 3 cinsgender (casus) var: çatıl (masculin), dişi (feminin), neytral (neutre).
- Sinqulyar (singular).
- dişil'lik əlavəsi "a/ya" dır. Örnək: jîn (həyat) = jîn-a min (mənim həyat); jin (arvad) = jin-a min (arvadım).
- çatıl'lik əlavəsi "êyê" dır. Örnək: nig (bacaq) = nig-ê min (mənim bacaq); bra (qardaş) = bray-ê min (mənim qardaş).
- neytral əlavəsi "î/yî" dır. Örnək: heval (dost) = heval-î min (mənim dost).
- Cəm (plural).
Plural kəlmələrə oldugu zaman sözün sonuna "ên" əlavə olunar. Örnək: mal-ên (evlər), mirov-ên (insanlar), kulîlk-ên (çiçəklər)
Təsrif
Hal-hazırda
- Bilmək : zanîn
- Pozitiv:
Kürd dili | Azəricə |
---|---|
ez dizanim | bilirəm |
tu dizanî | bilirsən |
ew dizane | bilir |
em dizanin | bilirik |
hûn dizanin | bilirsiniz |
ew dizanin | bilirlər |
- Negativ:
Kürd dili | Azerice |
---|---|
ez nizanim | bilmirəm |
tu nizanî | bilmirsən |
ew nizane | bilmir |
em nizanin | bilmirik |
hûn nizanin | bilmirsiniz |
ew nizanin | bilmirlər |
Həmçinin bax
İstinadlar
- Ethnologue figure for Kurdish macrolanguage
- Shoup, John A. Series: Ethnic groups of the world. Ethnic groups of Africa and the Middle East: an encyclopedia. Santa Barbara, California, 2011: Contents—>Baluch, page 37
- [1] The Kurdish language belongs to the western sub-group of the Iranian languages which belong to the Indo-Iranian branch of the Indo-European languages family. The most closely related languages to Kurdish are Balochi, Gileki and Talysh, all of which belong to the north-western branch of Iranian languages.
- Ethnologue: Languages of the World : Indo-European, Indo-Iranian, Iranian, Western, Northwestern, Kurdish
- III. Tableaux de statistiques. — Données multinationales, p. 810. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
Xarici keçidlər
- The Kurdish Institute of Paris – Language and Literature
- Kurdish Phrasebook at Wiktravel
- History of Kurdish Written Literature, at Encyclopedia Iranica (article written by Philip G. Kryeenbroek)
- Kurdish Language Initiative 2013-04-02 at the Wayback Machine of Seywan Institute 2010-06-01 at the Wayback Machine
- Kurdish Institute of Istanbul
- KAL: The Kurdish Academy of Language
- Kurdish Language Academy in Iran 2008-10-19 at the Wayback Machine
- Kurdish Kurdish links and language information, dictionary etc.
- Online Kurdish-English Dictionary 2006-02-11 at the Wayback Machine
- Online Kurdish-English Ferheng Dictionary 2010-06-15 at the Wayback Machine
- Online Turkish-Kurdish-Turkish Dictionary 2006-01-03 at the Wayback Machine
- http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Linguistics-and-Philosophy/24-942Grammar-of-a-Less-Familiar-
- Comparison between alphabets used in Kurdish 2008-05-15 at the Wayback Machine