fbpx
Wikipedia

Azərbaycan memarlığı

Avqust 05, 2021

Azərbaycan memarlığı — Azərbaycan ərazisində müxtəlif mədəniyyətlərə aid olan abidələr kompleksi.

İbtidai memarlığın inkişafı

Azərbaycan ərazisində mağaraların sayı olduqca çoxdur. Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının ətəklərində, Talış dağlarında, Naxçıvan MR-da, Zəngilan, Kəlbəcər, Gədəbəy, Göygöl, Şamaxı və nəhayət Füzuli rayonu ərazisində aşkar edilmiş Azıx mağarası buna misal ola bilər. Belə mağaralarda aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, burada yaşamış ibtidai insanlar 1,5 milyon il öncə, yaşayışlarını mağaralardakı şəraitə uyğunlaşdırmaq məcburiyyətində qalsalar da sonralar şüurun inkişafı və bəzi əmək və inşaat alətlərinin yaranması ilə əlaqədar olaraq onlar yaşadıqları təbii mağaraları öz yaşayış tərzlərinə uyğunlaşdırmağa çalışmışlar. Mağaranın ortasında yandırılmış ocaq tüstüsünü xaric etmək üçün tavandan deşik (baca) açılması, yaxud müəyyən lazımi ləvazimatların saxlanması üçün mağaranın daxili divar səthində xüsusi oyuqların açılması buna əyani sübutdur.

İbtidai insanların təbii mağaralar üzərində apardıqları belə yenidənqurma işləri sonrakı dövrlərdə süni mağaraların yaranması ilə nəticələnmişdir. Təbii mağaralar kimi bir neçə küyüldən ibarət olan süni mağaralar da yer səthindən xeyli hündür məsafədə dik qayalar və dağ döşündə düzəldilmişdir. Azərbaycan ərazisində süni mağaralara Böyük Qafqaz dağlarının cənub-şərq ətəklərində, Kiçik Qafqaz dağlarında, Qubadlı rayonunda Bərguşad, Həkəri çayları vadilərində, Şirvan regionunda Mərəzə, Sündi və Dərəkənd yaxınlığında, eləcə də cənub əyalətlərində qədim Manna və Midiya dövlətlərinə mənsub olan ərazilərində də təsadüf edilmişdir.

Daş hörgüsünün meydana çıxması nəticəsində yeni tipli qazma və yarımqazma binalar inşa edilmyə başladı. Öz başlanğıcını süni mağaralardan almış belə binalar uzun bir tarixi inkişaf prosesi keçmiş və memarlıq tarixində "Qaradan" adı ilə məşhurlaşmışdır. Tarixi məlumatlara görə Azərbaycanda qaradanlardan XX yüzilliyin əvvəllərinə qədər istifadə edilmişdir.

İslamdan qabaq memarlıq tarixi

 
Çıraqqala

Qafqaz Albaniyası dövründə (e.ə. IV yüzil – eramızın VII yüzili) şəhərsalma sahəsində mühüm addımlar atılmışdır. Qəbələ şəhərinin möhkəm qala divarları, saxsı borularından çəkilmiş su kəməri, Dəmirqapı (Dərbənd) keçidində daşdan tikilmiş müdafiə sistemi ("uzun divarlar"), Çıraqqala (VI yüzil), Ləkit kəndindəki dairəvi xristian məbədi (V-VI yüzillər), Qum kəndindəki bazilika (təqribən VI yüzil), Mingəçevirdəki məbədlər kompleksi (VII yüzil) və s. bu şəhərsalma mədəniyyətinin yüksək səviyyəsini göstərir. Sasanilər dövrü memarlıq abidələrindən müdafiə tikililəri özəllikcə diqqəti cəlb edir. Xəzər dənizinin sahilindən başlayaraq, Babadağın ətəyində qurtaran Gilgilçay səddi və indiki Şabran rayonu ərazisində yerləşən Beşbarmaq dağından başlayıb, Xəzərin sahillərinə qədər uzanan Beşbarmaq səddi Azərbaycanda istehkam tikililərinin inkişafı haqqında geniş təsəvvür yaradır.

İslamdan sonrakı memarlıq

Ərəb istilasından (VII yüzil) sonra Azərbaycanda islam dininin yayılması ilə bağlı memarlığın da inkişaf yönü dəyişdi. Memarlıqda yeni tipli binaların – məscid, mədrəsə, türbə, karvansara və s. tikilməsi əsas xətt oldu. Bərdə, Ərdəbil, Marağa, Urmiya, Şamaxı, Şəmkur (Şəmkir), Şabran, Beyləqan, Gəncə və Naxçıvan bu dövrdə Azərbaycanın ən önəmli şəhərləri idi. Şamaxı, Gəncə və Beyləqanın böyük şəhərlərə çevrilməsi də məhz bu dövrə aiddir.

Bu dövrdə islam dini ilə bağlı tikililərlə yanaşı, Qafqaz Albaniyasının bəzi əyalətlərində xristian məbədləri, müdafiə istehkamları inşa edilirdi. Bunlardan indiki İsmayıllı rayonu ərazisində salınmış Cavanşir qalası (təqribən VII yüzil) və Qazax rayonunun Yuxarı Əskipara kəndi yaxınlığındakı qala kompleksi (V-VIII yüzillər) diqqəti özəlliklə cəlb edir.

Ümumiyyətlə, islamdan öncəki və sonrakı dövrlərdə Azərbaycan ərazisində inşa edilmiş alban tikililəri memarlığın inkişafında önəmli rol oynamışdır. Bu abidələrdən Zaqatala rayonundakı Paşan və Muxax kəndlərində IV-V yüzillərə aid tikili qalıqları, Şəki rayonunun Böyük Gəldək kəndində Govurqala (VI yüzil), Qəbələ rayonundakı Böyük Əmirli kəndində (IV-VIII yüzil) alban məbədləri, Oğuz şəhərində alban kilsəsi (orta əsrlər), Dağlıq Qarabağın Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndində Alban kilsəsi (I yüzil), Sos kəndində (IV yüzil), İatsi kəndində (V, VII və VIII yüzillərə aid 4 məbəd), Taqaverd kəndində (675), Güneyçartar kəndində (1236) alban məbədləri, Ağdərə rayonunun Aterk (V yüzil), Kolatağ (614), Qoçoqot (672, 698), keçmiş Dostahir (713), Qasapet (718), Çaldıran (XII yüzil) kəndlərində, eləcə də Yuxarı Qarabağın başqa bölgələrindəki Susanlıq (IV-VI yüzillər), Vanq (IX yüzil), Traxtik (1094), Tsakuri (1131), Məmmədadzor (1147), Tuğ (1197) kəndlərində, Əsgəran rayonunun Şuşikənd (905), Çanaqçı (1065 və 1100), Xaçmaç (1100), Xantsk (1122), Xndzristan (1202) kəndlərində alban məbədləri dövrümüzədək mühafizə olunmuşdur.

Orta əsrlərdə memarlığın inkişafı

Ərəb xilafətinin yüksəlişi dövründə Azərbaycan memarlığının inkişaf mərkəzi Bərdə şəhəri idi. Mənbələrdə "bu yerlərin Bağdadı" adlandırılan Bərdədə geniş tikinti işləri aparılmış, çoxlu məscid və başqa dini binalar, karvansara, bazar, hamam və s. tikilmişdi. IX-X yüzillərdə Xilafətin zəifləməsi nəticəsində Azərbaycanda kiçik feodal dövlətlərin yaranması ilə bağlı X-XII yüzillərdə müxtəlif memarlıq məktəbləri yarandı Arran, Təbriz, Naxçıvan-Marağa, Şirvan-Abşeron.

Azərbaycan memarlıq məktəbləri arasında ümumi üslub yaxınlığı var idi. Arran memarlıq məktəbinə (Gəncə, Bərdə, Beyləqan) mənsub sənətkarların yaratdığı binaların əksəriyyəti Gəncə zəlzələsi (1139) və monqol hücumları (XIII yüzil) zamanı dağılmışdır. Gəncə və Beyləqanda aparılan arxeoloji tədqiqatlar bir sıra qurğu və bina qalıqlarını aşkara çıxarmışdır. Gəncə çayı üzərindəki 3 körpü (XII yüzil), Beyləqandakı yaşayış binaları, hamam və s. qalıqları Aran memarlıq məktəbinin üslub özəllikləri haqqında aydın təsəvvür yaradır.

 
Yusif ibn Kuseyr türbəsi

Naxçıvan memarlıq məktəbinin abidələri binalarda çox boyalı kaşıdan ornamentli baştağ kompozisiyalarının tətbiqi, Şirvan-Abşeron məktəbinə mənsub tikililər sadə memarlıq bölgüləri və dekorativ oyma bəzəkləri ilə seçilir. Təbriz məktəbinin ən yaxşı abidələri üçün memarlıq quruluşunun dəbdəbəliyi, dekorların müxtəlifliyi səciyyəvidir.

Dövrümüzədək çatmış mütənasib quruluşlu, zəngin dekorlu qülləvarı türbələr və digər tikililərdə Naxçıvan məktəbinin üslub özəllikləri əksini tapmışdır. Bu məktəbin ən yüksək zirvəsini Naxçıvandakı Yusif ibn Küseyr (1162) və Mömünə xatın (1186) türbələrinin, eləcə də hazırda mövcud olmayan dini tikililər kompleksinin müəllifi memar Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin yaradıcılığı təşkil edir. Əcəminin yaradıcılığı üçün obrazın monumentallığı, kompozisiyanın mütənasibliyi və dekorların zərifliyi, öz dövrünə görə rasional konstruksiyaların tətbiqi, ornament bəzəklərinin oynaqlığı səciyyəvidir. Onun ornament kompozisiyaları bədiiliklə riyazi təfəkkürün üzvi birləşməsinə əsaslanır. Əcəminin yaratdığı kompozisiya və dekorativ bəzək üsulları Azərbaycanın, eləcə də müəyyən ölkələrin türbə tikililərinə böyük təsir göstərmişdir. Marağadakı Göy günbəz türbəsi (1196, memar Əhməd Məhəmməd oğlu) Əcəmi üslubuna özəllikcə yaxındır. Marağa abidələri Azərbaycan memarlığının inkişafında önəmli yer tutmuşdur. Bunlardan dövrümüzədək çatmış ən qədimi Qırmızı günbəz türbəsidir (1148, memar Bəkir Məhəmməd). Bu dövrdə Urmiyada tikilmiş Üç günbəz türbəsi (1185, memar Əbu Mənsur Musa oğlu) memarlıq quruluşuna görə Marağa abidələrinə yaxındır.

Naxçıvan məktəbinin kərpic tikililərində formalaşmış memarlıq üsulları daşdan tikilmiş türbələrdə – Naxçıvan MR-nın Cuğa kəndi yaxınlığındakı Gülüstan türbəsində (XIII yüzilin əvvəli), Füzuli rayonunun Babı kəndindəki Şeyx Babı Yəqubi türbəsində (1273-1274 memarı Əli Məcidəddin olması güman edilir) və Aşağı Veysəlli kəndindəki Mirəli türbəsində (XIII-XIV yüzillər) əksini tapmışdır. Bərdədə (1322, memar Əhməd ibn Əyyub əl-Hafiz Naxçıvani) və Naxçıvan MR-nın Qarabağlar kəndində (qoşa minarəli türbə; minarələr XII yüzil – XII yüzilin əvvəli, türbə XIV yüzilin əvvəli) qalmış türbələrin oxşarlığına və hər ikisinin XIV yüzilin əvvəlində tikilməsinə əsasən bu abidələrin eyni memar tərəfindən yaradıldığı ehtimal olunur.

X-XII yüzillərdə yaşayıb yaratmış Azərbaycan memarları

X-XII yüzillərdə yaşayıb yaratmış bir çox Azərbaycan memarları, bənnaları və memarlıq bəzəyi ustalarının adları müxtəlif tikililərin kitabələrində, daş plitələrində, dekorativ bəzək məmulatlarında və digər qaynaqlarında dövrümüzədək çatmışdır. Bunlardan

  • Məhəmməd ibn Cəfər (Beyləqan rayonundakı "Peyğəmbər" qəbiristanlığındakı kitabəli plitə X yüzil),
  • İbrahim ibn Osman (Gəncə darvazası, 1063),
  • Məhəmməd Əbubəkr oğlu (Bakıda Sınıqqala məscidi, 1078),
  • Möhsün (XI yüzil; əsərləri məlum deyil),
  • Bəndan ibn Möhsün (XII yüzil; əsərləri məlum deyil),
  • Bəkir Məhəmməd (Marağada "Qırmızı günbəz" türbəsi 1148),
  • Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani (Naxçıvanda Yusif ibn Küseyir türbəsi, 1162, Mömünə xatın türbəsi 1186 və s.),
  • Aşur İbrahim oğlu (İçərişəhərdəki İbrahim məscidinin daş mehrabı, 1171),
  • Əmirəddin Məsud (XII yüzil; əsərləri məlum deyil),
  • Əbu Mənsur Musa oğlu (Urmiya ş. yaxınlığında "Üç günbəz" türbəsi, 1185),
  • Əhməd Məhəmməd oğlu (Marağada "Göy günbəz türbəsi, 1196),
  • Məsud Davud oğlu (Bakıda Qız qalası, XII yüzil),
  • Cəmaləddin (indiki Culfa rayonunun Xanagah kəndindəki Əlincəçay xanəgahında türbə, XII yüzilin sonu – XIII yüzilin əvvəli),
  • Əhməd Əbubəkr oğlu (XIII yüzil, Mərənd; əsərləri bəlli deyil),
  • Əbdülməcid Məsud oğlu (Mərdəkanda dairəvi qəsr, 1232),
  • Zeynəddin Əburəşid oğlu Şirvani (Bakı limanında Şirvanşahların "Bayıl qəsri" iqamətgahı, 1235), *Bədrəddin Təbrizi (Türkiyənin Konya şəhərində (cəlaləddin Ruminin türbəsi 1273),
  • Məhəmməd ibn Mahmud (Arran; Turkiyənin Amasiya şəhərində) məscid minarəsi, 1236-46),
  • Mahmud ibn Maqsud (Pirsaatçay xanəgahının minarəsi, 1256),
  • Mahmud ibn Məsud (Bakıdakı Şəfiulla məscidi; XIV yüzil),
  • nəqqaş Əbdülmömin Şərəfşah oğlu (Təbriz; Urmiyada məscid mehrabının oyma naxışları, 1277),
  • Mahmud Səd oğlu (Bakı yaxınlığında Nardaran kəndindəki qəsr, Bibiheybət məscidinin minarəsi, 1305-13),
  • Əhməd ibn Əyyub əl-Hafiz Naxçıvani (Bərdə türbəsi, 1322),
  • gəctəraş Nizam Bəndgir (Mərənd şəhərindəki Gümə məscidinin gəcdən oyma bəzəkləri, 1329),
  • Hacı Məhəmməd (Təbriz; İsfahanda karvansara, 1331),
  • Şahbənzər (Ağdamın Xaçındərbətli kəndində türbə, 1314),
  • Kəştasif Musa oğlu (Nardaran Xan hamamı, 1388) və b. 10-14 yüzillərdə Azərbaycan memarlığının ən dəyərli örnəklərini yaratmışdır.

XIII-XV yüzillərdə memarlığın inkişafı

Böyük inkişaf yolu keçmiş Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi abidələri üçün daş konstruksiyalar, tikililərin həcm-məkan həllinin lakonikliyi, daş üzərində oyma bitki ornamentləri səciyəvidir. Bakıdakı Sınqqala minarəsi (1078, Məhəmməd Əbubəkr oğlu), Qız qalası (XII yüzil, memar Məsud Davud oğlu), Mərdəkan qalaları (Dairəvi qala, 1232, memar Əbdülməcid Məsud oğlu; Dördkünc qala, XIV yüzil), Nardaran qalası (1301, memar Mahmud Səd oğlu), Ramana qalası (XIV yüzil) və s. bu məktəbin ən yaxşı abidələri sırasına daxildir. XIII yüzildə Bakı limanında tikilmiş və hazırda suyun altında qalmış Şirvanşahların "Bayıl qəsri" adlı iqamətgahı da bu dövrün maraqlı tikililərindəndir. Bürclü divarlarla əhatə olunmuş bu binalar kompleksi (1235, usta Zeynəddin Əburəşimd oğlu Şirvani və ehtimal ki, memar Əbdülməcid Məsud oğlu) üzərindəki daş oymalar, yazı və təsvirlər qurşağı ilə birlikdə nadir memarlıq ansamblıdır. Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinə mənsub olan tikililərdən biri də XIII-XIV yüzillərdə formalaşmış Pirsaatçay xanəgahıdır. Pir Hüseyn türbəsinin ətrafında salınmış bu dini kompleksdəki minarənin üzərində onun tikilmə tarixi (1256) və memarın adı (Mahmud ibn Maqsud) qalmışdır. Mərəzədəki Diribaba türbəsi (1402), indiki Qusar rayonunun Həzrə kəndindəki Şeyx Cüneyd türbəsi (1544) və Bakıda Şirvanşahlar sarayı kompleksində (1420-60) Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin yetkin dövrü əksini tapmışdır.

XIII yüzilin oratlarında Elxanilər dövlətinin yaranması memarlıq sahəsində müəyyən canlanmaya səbəb oldu. Elxanilər sülaləsinin banisi Hülakü xanın (1256-65) hakimiyyəti illərində Marağa rəsədxanası tikildi. Dövlətin paytaxtının Təbrizə köçürülməsi ilə bağlı Təbriz şəhəri önəmli memarlıq-sənətkarlıq mərkəzinə çevrildi. Təbrizin ətrafında Arquniyyə, Qazaniyyə, Rəşidiyyə kimi şəhərciklər salındı.

XV yüzilin sonu – XVI yüzilin əvvəllərində Səfəvilər dövlətinin yaranması və Təbrizin paytaxt elan edilməsi, eləcə də Şirvanın inzibati mərkəz kimi əhəmiyyətini itirməsi ilə bağlı Azərbaycanın siyasi və iqtisadi həyatı ölkənin güneyində mərkəzləşdi. Bu dövrdə şəhərlərin böyüməsi ilə bağlı bədii ənənələr yeni inkişaf mərhələsinə çatdı. Azərbaycan memarlığında Təbrizin mövqeyi xüsusilə gücləndi.

XV-XX yüzillərdə memarlığın inkişafı

XV-XVI yüzillərdə Azərbaycan memar və nəqqaşları başqa ölkələrdə də fəaliyyət göstərmiş, müxtəlif şəhərlərdə maraqlı sənətkarlıq örnəkləri yaratmışlar. Bursa, Qahirə, Bağdad, Dəmirqapı (Dərbənd), Herat, Səmərqənd və s. şəhərlərdəki bir sıra memarlıq abidələrində Azərbaycan memarların "imzaları" qalmışdır. Bursa şəhərindəki ünlü Yaşıl türbənin (1420-21) nəfis naxışlarla bəzədilmiş qapılarını azərbaycanlı usta Əhməd Təbrizli hazırlamışdır. Türbənin yaxınlığındakı Yaşıl Camenin (1424) mehrabını Təbriz ustaları özlərinin hazırladıqları müxtəlif boyalı çinilərlə bəzəmişlər. Çaldıran vuruşmalarından (1514) sonra I Sultan Səlim tərəfindən İstanbula aparılmış Azərbaycan memar Əli Təbrizli (Əsir Əli, Əcəm Əli təxəllüsləri il də tanınmışdır) İstanbuldakı Topqapı sarayının baştağını və Sultan Səlim məscidini (1522) tikmişdir.

Feodal Şərqinin başqa ölkələrindəki şəhərlərdə olduğu kimi, Azərbaycan şəhərlərində də hamam binaları geniş yayılmışdı. Hamamlar sanitariya-gigiyena funksiya daşımaqla yanaşı, həm də istirahət, görüş, söhbət və stolüstü oyunlar, habelə mərasimlər yeri idi. Azərbaycan hamalarının ən yaxşı örnəkləri Abşeronun Nardaran kəndində (1388, memar Kəştasif Musa oğlu), Bakının İçərişəhər bölməsində (Qasımbəy hamamı, XIV yüzil, Hacı Qayıb hamamı, (XV yüzil), Basqalda (XVII yüzil), Gəncədə ("Çökək hamam", XVII yüzil), Şuşada ("Merdinli" məhəlləsinin hamamı), Qubada ("Çuxur hamam"), Şəkidə ("Ağvanlar hamamı" – hər üçü XIX yüzil), Ağdamda (Abdal Gülablı kəndinin hamamı 1900, memar Kərbalayi Səfixan Qarabaği) qalmışdır.

XVIII yüzildə Azərbaycanın ayrı-ayrı xanlıqlara parçalanması, ölkənin iqtisadi cəhətdən dağınıqlığı memarlıq və inşaatın inkişafında durğunluğa səbəb oldu. Ayrı-ayrı hallarda keçmiş ənənələr əsasında tikilmiş binaların memarlıq həllində inşaat sənətinin geriləməsi özünü göstərir. Bununla yanaşı, şəhərsalma sənəti sahəsində müəyyən dönüş yarandı. İri şəhərlər və yaşayış məskənləri xanlıqların inzibati və sənətkarlıq mərkəzinə çevrildi.

XVIII yüzildə Qarabağ xanı Pənahəli xanın tikdirdiyi Əsgəran qalası (sonra İbrahim xan tərəfindən genişləndirilmişdi) bu dövrün ən iri müdafiə tikilisidir. Qarqar çayının sağ və sol sahillərində salınan Əsgəran qalası iki istehkamdan ibarətdir.

XVIII-XIX yüzillər xalq yaşayış evlərinin maraqlı örnəkləri Zakatala, Şəki, Ordubad, Şuşa, Quba, Qonaqkənd, Gəncə və Abşeronda qalmışdır.

XV-XVIII yüzillərdə Azərbaycan memar, bənna və ustaları

  • Ustad Hacının oğlu (memar; Mərəzədəki Diribaba türbəsi, 1402),
  • Məhəmməd Məcid Təbrizi (nəqqaş; Bursadakı Yaşıl camenin mehrabı, 1424),
  • Əli ibn Hacı Əhməd (ağac üzərində oyma ustası; Bursadakı camenin qapısı),
  • memar Əli (Məhəmməd Əli; Bakıda Şirvanşahlar sarayı kompleksində 1435 il tarixli türbə),
  • Hacı Əhməd (memar; Dərbənddəki, "Qırxlar darvazası" və "Böyük məscid, XV yüzil),
  • Yusif ibn Ustad Zahir (memar; Qəbələ rayonunun Həzrə kəndindəki Şeyx Bədrəddin türbəsi, 1446), *Tacəddin (memar; Quba rayonunun Agbil kəndində türbə; 1446, qalmışdır),
  • Xoca Əli Hasil Təbrizi (memar; Heratdakı Müsəlla ansamblının mədrəsəsi, XV yüzil),
  • Səmsəddin (memar; Məşhəddə Şah məscidi, 1451),
  • Nemətulla Bəvvab ibn Məhəmməd (xəttat və kaşı ustası; Təbrizdəki Göy məscidin kitabələri, 1465),
  • Şəmsəddin Təbrizi (memar; İsfahandakı Ali məscid, 1522),
  • Şəmsəddin Şəmaxi (memar; Qəbələ rayonunun Həzrə kəndindəki Şeyx Mənsur türbəsi, 1570),
  • Əsir Əli (Təbriz; 1515-37 illərdə Türkiyənin İstanbul, Konya, Əskişəhər, Çorlu, Tekirdağ, Qəbzə, *Trabzon, Hacılar, Bolqarıstanın Sofiya, Yuqoslaviyanın Sarayevo və b. şəhərlərində çoxlu bina tikilmişdir; əsas işləri – İstanbulda Topqapı sarayının 2-ci baştağı, Sultan Səlim məscidi, 1522; Sofiyada Seyfəddin Qazi məscidi Sarayevoda imarət, kitabxana, məscidlər kompleksi, 1532; Qəbzədə Çoban Mustafa məscidi və s.)
  • Əmirşah Vəlyənkuhi (memar; Bakıda Şirvanşahlar sarayı ansamblının Şərq darvazasının daşdan oyma bəzəkli baştağı, 1584),
  • Şeyx Bəhaəddin (memar və alim; Gəncənin cümə məscidi və ətrafındakı meydanın memarlıq ansamblı, 1606),
  • Nadir Əli ibn Ustad Yarəli (memar; Mərdəkanda türbə, XVII yüzil),
  • Pərviz (memar; Abşeronun Buzovna kəndinin qəbiristanlığında türbə, 1641),
  • İsmayıl Nəqqaş Ərdəbili (xəttat və nəqqaş; Ərdəbildəki Şeyx Səfiəddin kompleksinin Ali qapı baştağının bəzəkləri, 1647),
  • Yusifşah ibn Məlik Səfimai (memar; Şeyx Səfiəddin kompleksinin Ali qapı baştağı, 1647),
  • Baba Şeyxican (memar; Mərəzə kəndində karvansara, 1613),
  • Murad Əli (memar; Nardaranda Hacı Baxşı məscidi, 1663),
  • Əbdüləzim Səhkar (memar; Şamaxı rayonunun Kələxana kəndindəki türbələr kompleksi, XVII yüzil),
  • Baba Əli (memar; Abşeronun Məmmədli kəndində hamam, 1663),
  • Məhərrəm (memar; Abşeronun Binə kəndində məscid, 1697),
  • Bünyad (memar; Abşeronun Maştağa kəndində məscid, 1716),
  • Abbasqulu (memar və nəqqaş; Şəki xanları sarayının böyük salonunun tavanının bəzəkləri; XVIII yüzil) və b. fəaliyyət göstərmişlər.

XIX-XX əsrdə memarlığın inkişafı

 
Təzəpir məscidi

Bu dövrdə Azərbaycan memarlığı iki yöndə – yaşayış məskənlərinin memarlıq-plan quruluşunda mühüm yer tutan bina kompozisiyası prinsipləri və Avropa memarlığı ənənələri əsasında inkişaf edirdi. XIX yüzildə yaşayış binaları istisna olmaqla, ən xarakterik bina tipi məhz ticarət binaları idi. Belə binalardan çox vaxt həm ticarət müəssisələri, həm də sənətkarlıq emalatxanası kimi istifadə edilirdi. Bakı, Gəncə, Şuşa və Qubadakı ticarət dükanları sırası bu tipli tikililərin ən bitkin örnəklərindəndir.

Bu çağda Azərbaycanda xəstəxanalar və demək olar ki, bütün şəhərlərdə kiçik tibb müəssisələri də tikilmişdir. 1860 illərdə Salyanda memar Q. Hacıbababəyovun layihəsi ilə tikilmiş xəstəxana XX yüzilin əvvəllərinədək fəaliyyət göstərmişdi.

XIX yüzilin II yarısında tikilməyə başlanmış teatr binaları Azərbaycan memarlığında tamamilə yeni qurğu tipi idi. İlk teatr binası Şamaxıda (1858, memar Q. Hacıbababəyov), sonralar isə Bakıda Tağıyev Teatrı (indiki Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrı; 1883, P.İ. Konqnovitski; 1980-cı illərin sonunda sökülmüşdür) və Mayılov Teatrı (indiki Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı; 1911, memar N.G. Bayev; 1985 ildə teatrın binası yanmış, 1986-87 illərdə həmin layihə üzrə yenidən bərpa edilmişdir).

XIX yüzilin I yarısında irihəcmli və monumental dini binalar tikilmişdi. Bu dövrdə Azərbaycanda keçmiş ənənələri müəyyən dərəcədə davam etdirən məhəlli xarakterli memarlıq məktəbləri yarandı. Məscid binalarının xarici simasının səciyyəvi xüsussiyyətləri Azərbaycan ərazisində Bakı-Abşeron, Quba-Qusar, Gəncə-Qarabağ, Şəki-Zaqatala, Lənkaran və Naxçıvan kimi yerli memarlıq məktəblərini müəyyənləşdirməyə imkan verir.

Bakıdakı Bəy məscidi (İçərişəhərdə; 1895, memarlar Məhəmməd Haşim əl-Bakuvi və Mirəli ən-Naqi bin Seyyid Hüseyn), Qasım bəy məscidi (1896, memar Məşədi Mirzə Qafar İsmayılov), Təzəpir məscidi (1905-14), "İttifaq", yaxud Göy məscid (1912-13), Əmircanda M. Muxtarovun məscidi (1909; hər üç məscidin memarı Z. Əhmədbəyovdur) kapitalizm dövrü üçün ən xarakterik tikililərdir.

Milli memarlıq abidələri ilə zəngin olan və sabit memarlıq ənənələrinə malik Qarabağ zonasında Avropa memarlığı dərin kök sala bilməmiş, yerli üslublar arasında itib-batmışdı. XIX yüzilin ortalarında Qarabağda özünəməxsus memarlıq məktəbi yaranmış və onun ən görkəmli nümayəndəsi Kərbəlayı Səfixan Qarabaği olmuşdur. Memarlıq üsullarında yerli ənənə və prinsiplərə axıradək sadiq qalan Kərbəlayi Səfixan Bərdədə İmamzadə kompleksini yenidən qurmuş (1868), Ağdamda məscid (1868-1870), Şuşada Aşağı məscid (1874-1975), Yuxarı məscid, yaxud Cümə məscidi (1883) və məhəllə məscidləri, indiki Füzuli şəhərində Hacı Ələkbər məscidi (1890), həmin rayonun Horadiz (1891-1908) və Qoçəhmədli (1906) kənd məscidləri Oddesada Tatar məscidi (1870 illər), Aşqabadda Qarabağlılar məscidi (1880 illər) və s. binalar tikilmişdir. Azərbaycanda memarlıg inkşaf edir və edəcək.Sizədə demək istəyirik ki memarlıgımızı qoruyun.

XX əsr Azərbaycan memarlığı

XX yüzilliyin 30-cu illərindən başlayaraq, Azərbaycan memarlığında yeni mərhələ başlanır. Memarlıqda mütərəqqi yeniliklər bu vaxt xüsusilə Bakı şəhərinin timsalında özünü büruzə verməyə başlayır. Bakı şəhərinin yenidən qurulması, ictimai-inzibati binaların tikilişi bu dövrün xarakterik xüsusiyyətlərindəndir. 

1930-cu illər

1934-cü ildə Bakıda Azərbaycan Respublikasının Hökumət Evinin layihəsi üçün müsabiqə keçirilir. Müsabiqə Azərbaycan memarları arasında yaradıcılıq axtarışlarının güclənməsinə, sənətkarlığın yeni və daha yüksək səviyyəyə qalxmasına səbəb olur. 1952-ci ildə dəniz sahilində tikilib başa çatan bu monumental, böyük bina indiyə qədər Bakının memarlıq simasında həlledici yerlərdən birini tutur.

Bakıda ansambl tələblərinə cavab verən gözəl memarlıq nümunələrindən biri kimi Bülbül prospekti ilə 28 May küçəsinin kəsişdiyi yerdə tikilən Nizami kinoteatrını və onunla üzbəüz duran inzibati binanı (memarlar S.Dadaşov və M.Hüseynov) göstərmək olar. Memarlar həmin ərazidə olan köhnə binaların üslubunu nəzərə almış, klassik ənənələrdən istifadə yolu ilə yeni tipli ictimai binalar yaratmışlar. Şəhərin ən mühüm və gediş-gəlişli yerlərindən birində tikilən bu binalar, bütün ətraf binaları özünə tabe etdirərək, hər iki küçənin memarlığında gözəl ansambl yaratmışdır.

30-cu illərdə Azərbaycan memarları milli ənənələri böyük həvəsli öyrənərək, yaradıcılıq təcrübələrində tətbiq edirdilər. Bədii irsdəki mütərəqqi cəhətləri müasir memarlığın məzmunu ilə əlaqələndirmək sahəsində aparılan axtarışlar bir sıra hallarda gözəl nəticələr vermişdir. Bu sahədə Sadıx Dadaşov və Mikayıl Hüseynovun birgə yaratdıqları bir sıra binalarda klassik Azərbaycan memarlıq irsinə əsil yaradıcı münasibət özünü göstərir. Buna iki görkəmli memarın layihəsi üzrə Moskvada inşa edilən Kənd Təsərrüfat Sərgisinin Azərbaycan pavilyonu və Bakıda Nizami Muzeyinin binası misal ola bilər.

Çağdaş memarlığımızın incilərindən sayılan Nizami muzeyinin binası barədə ətraflı danışmağa dəyər. Aparılmış elmi araşdırmalar göstərir ki, indiki Nizami muzeyinin yerində vaxtilə, yəni 1860-cı illərdə memar Qasımbəy tərəfindən tikilmiş "Metropol" mehmanxanası yerləşmişdir. Memar S.Dadaşov və M.Hüseynov demək olar ki, bu binanı yenidən qurmuş və onun daxili-xarici görünüşünü tamam dəyişdirib, Nizami dövrünün abidəsinə çevirmişlər. Sonralar muzey qarşısındakı meydan formalaşmış, orada şairin heykəli qoyulmuş və bağ salınmışdır. 40-cı illərdə yaranmış Nizami meydanı ansamblı Bakının memarlıq tarixində mühüm bir mərhələdir. O, bu gün də memarların və rəssamların diqqətini özünə cəlb edir. Binanın bədii tərtibatında zəmanəsinin ən görkəmli rəssamları, xalq sənətkarları da fəal iştirak etmişlər. Burada heykəltəraşlardan Fuad Əbdürrəhmanov, Cəlal Qaryağdı, dekorativ-tətbiqi sənətimizin görkəmli sənətkarları Lətif Kərimov, Hüseyn Babayevin adlarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Beləliklə, müəllif kollektivinin səmərəli yaradıcılıq axtarışları nəticəsində binanın milli memarlıq baxımından çox düzgün həlli tapılmışdır.

Binaya daxil olarkən sanki Nizami dövrünün ədəbi irsi ilə görüşürsən. Muzeyin divar rəsmləri - ümumi rəng çalarları ilə Şuşa, Şəki, Təbriz və s. şəhərlərdəki qədim yaşayış evləri və sarayların divar rəsmləri ilə səsləşir.

1950-ci illər

1950-ci illərdən başlayaraq, Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Əlibayramlı və s. şəhərlərdə müasir memarlıq baxımından bir sıra əhəmiyyətli ictimai binalar tikilməyə başlanır. Bunlardan ilk növbədə Elmlər Akademiyası şəhərciyinin kompleksi, M.F.Axundzadə adına Dövlət Kitabxanası (memar M.Hüseynov), Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrının binası (memarlar Q.Əlizadə, M.Mədətov) və Gəncənin Mərkəzi Meydanında yerləşən inzibati bina (memar Ə.İsmayılov) nəzəri xüsusilə cəlb edir.

Memarlıq formaları və şəhərsalma nöqteyi-nəzərdən müxtəlif olan bu binaları birləşdirən bir cəhət də vardır. Müəlliflər Azərbaycan klassik memarlığının ənənələrindən istifadə edərək, binaların abidəvi olmasına çalışmışlar.

1960-1970-ci illər

1960-1970-ci illərdə Bakıdakı layihələndirilən və həyata keçirilən ən əhəmiyyətli şəhərsalma tədbirlərindən biri də Hökumət Evinin yerləşdiyi Azadlıq meydanının yenidən qurulma layihəsinin tərtibi sahəsində görülən işlərdir. Bu dövrün ictimai binaları içərisində diqqəti cəlb edən bir neçə əhəmiyyətli tikinti vardır. Bunlardan ən başlıcası Azadlıq meydanında yüksələn "Azərbaycan" mehmanxanasıdır. Meydan tərəfdən 16 və Neftçilər prospekti tərəfindən 11 mərtəbəli olan bu mehmanxana eyvanların geniş tətbiqi nəticəsində cənub iqliminə uyğun olan bir görkəm almışdır. Memarlıq həllinin əsas ünsürü olan həmin eyvanlar eyni zamanda mehmanxananın Azərbaycan xalq yaşayış binalarına uyğun şəkil almasına yardım edir.

Bu dövrdə yaradılmış əhəmiyyətli tikintilərdən biri də Bakı sirkidir. Şəhərin Səməd Vurğun küçəsində, hündür bir mövqedə yerləşən Dövlət sirki son dərəcə gözəçarpan şəhərsalma mövqeyi ilə bərabər, eyni zamanda daxili təchizatının müasir səviyyədə həll edilməsi və xarici fasadlarının düşünülmüş memarlıq bölgüləri ilə diqqəti cəlb edir. 2500 tamaşaçı tutan Dövlət sirki adı sirk manejindən əlavə, mexaniki vasitələrlə təchiz edilmiş daha iki manejə malikdir. Bu manejlər sirkin daxilində buz üzərində və suda tamaşalar verilməsinə imkan yaradır (memar Ənvər İsmayılov).

Respublika memarlarının son illərdəki yaradıcılıq müvəffəqiyyətlərindən biri də Bakı metrosunun xarici vestibülləri və yeraltı perronlarının memarlıq quruluşudur. İstər xarici pavilyonlarda, istərsə də metronun yeraltı qurğularında memarlıq vasitələrindən və bu vasitələrin başqa sənət növləri ilə sintezindən bacarıqla istifadə edilmişdir. Bakı metropoliteninin stansiyaları milli Azərbaycan memarlığı nümunələrindən bacarıqla istifadə olunması, tikintisinin yüksək keyfiyyəti və zövqlüyü ilə seçilirlər.

"Nərimanov" metro stansiyasının (memar M.Hüseynov) yeraltı vestibülü

tirsiz-sütunlu tiplidir. Yönəldilmiş işıqlar və genişlik yeraltı zala xüsusi əzəmət verir. Açılmış çiçəyə bənzər qəşəng biçimli sütunlar orta keçid yoluna "Ulduzlu" tavanı saxlayır.

"Bakı Soveti" metro stansiyası (memarlar Ş.Zeynalova, H.Qədimov, T.Xanlarov) İçərişəhərə yaxın tarixi hissədə tikilmişdir. Stansiyanın pavilyonu nazik çərçivələrlə haşiyələnmiş şüşə vestibülü küçədən ayırır. Zərif portal və tava stansiyaya girişi qeyd edir. Metro stansiyası qarşısındakı meydança Bakının ən qədim ictimai bağı ilə həmsərhəddir. Tək-tək durmuş Eldar şamları və Vaşinqton palmaları həm bağın davamı, həm də stansiyanın baxılmasına gözəllik və təkraredilməzlik verir.

Nizami metrostansiyası

"Nizami" metro stansiyası (memar M.Hüseynov) şəhərin köhnə hissəsində, üç-dörd mərtəbəli tikintilər əhatəsindədir. Yeraltı stansiyanın memarlığında milli memarlıq ənənələrindən geniş istifadə olunmuşdur. Stansiyanın yeraltı vestibülü dərindədir, pilon tiplidir. Onun memarlığında sıravi tağlarvə sənətdə sintez üçün böyük imkan yaradan dekorativ tağlar, pilonlar aparıcı rol oynayır. Bakıda ilk dəfə olaraq, "Nizami" metro stansiyasında mozaikadan geniş istifadə olunmuşdur. Xalq rəssamı M.Abdullayev tərəfindən yaradılmış bu rəngarəng  mozaikalar metroya xüsusi gözəllik bəxş edir. Böyük ideya və bədii estetik əhəmiyyət kəsb edən mozaik lövhələr stansiyanın geniş yeraltı vestibüllərini şəkil qalereyasına bənzətmiş, buraya muzey ab-havası vermişdir. Bu əsərlərdəki monumental divar boyakarlığı ilə memarlığın sintezi nəinki təkcə rəssamın,

həmçinin memarın da qarşısında bir sıra mühüm tələblər qoymuşdur. Çünki layihə müəllifi binanın memarlıq tərtibatında rəssamlıq əsəri üçün hansı guşəni ayıracağı haqqında aydın təsəvvürə malik olmaqla yanaşı, bu əsərlərin nə kimi məziyyət daşıdığını da bilmişdir.

M.Abdullayevin "Xəmsə" süjetli bu mozaikalarının məhz tarixi zəmin üzərində qurulduğu göz qabağındadır. Vestibülün baş divarında şairin portreti ətrafındakı çatma taxçalarda isə poemalardan müxtəlif süjetlər təsvir edilmişdir. Stansiyasının vestibülündəki süjetli mozaik lövhələrin üstün cəhətlərindən biri də onların müəyyən qisminin, məsələn, "Nəqqaş Mani", "Kərpickəsən kişinin dastanı", "Daranın ölümü", "Məcnun və atası" və s. kimi epizodların Azərbaycan təsviri sənətində ilk dəfə fırçaya alınmasıdır. 

Xatirə abidələri

Əsrin axırlarında respublikamızda bir neçə yüksək mahiyyət kəsb edən xatirə abidələri də yaradılmışdır. Bunlardan Naxçıvandakı Hüseyn Cavid (memar R.Əliyev), Şuşadakı Molla Pənah Vaqifin abidələrini (memarlar Ə.Salamzadə, E.Xanıkov) göstərmək olar. Bu xatirə abidələrinin hər ikisini də memarlarımızın yeni nailiyyəti kimi qiymətləndirmək lazımdır. Onlar müasir memarlığın ən yaxşı nümunəsi olmaqla yanaşı,

həm də Azərbaycan milli memarlığının ənənəvi xüsusiyyətlərindən yaradıcılıqla istifadə olunmasına parlaq misaldır.

Sənaye tikililəri

Şəhərimizin estetik simasının formalaşmasında sənaye tikintiləri də əhəmiyyətli rol oynamağa başlayıblar. Sənaye qurğularının yüksək texnologiya və təmizlik səviyyəsi onların yaşayış rayonlarında yerləşdirilməsinə imkan vermişdir. Bunlardan Bakı məişət kondisionerləri zavodunu, Şampan çaxırları zavodunu, Mərkəzi Şəhər telefon stansiyasını, Azərbaycan nəşriyyatını, Azərbaycan Milli Bankını, ən müasir tələblərə uyğun şəkildə qurulmuş Avropa zal kompleksini və s. göstərmək olar.

Həmçinin bax

Ədəbiyyat

  • Rüfət Ağazadə, Yusif İbrahimli. "Azərbaycan memarlığı inkişaf yollarında", Bakı, "Elm", 2012. ISBN 978-9952-453-11-9 çox yaxşı memarlıq yolları vardır

İstinadlar

  1. Burada Azərbaycan termini altında həm Azərbaycan Respublikası ərazisi, həm də Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur.
  2. . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-18.
  3. . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-18.
  4. . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-18.
  5. ↑ Rasim Əfəndi, Azərbaycan incəsənəti. səh-276 (Bakı 2007)

Avqust 05, 2021
azərbaycan, memarlığı, azərbaycan, ərazisində, müxtəlif, mədəniyyətlərə, olan, abidələr, kompleksi, mündəricat, ibtidai, memarlığın, inkişafı, islamdan, qabaq, memarlıq, tarixi, islamdan, sonrakı, memarlıq, orta, əsrlərdə, memarlığın, inkişafı, yüzillərdə, yaş. Azerbaycan memarligi Azerbaycan erazisinde muxtelif medeniyyetlere aid olan abideler kompleksi 1 Mundericat 1 Ibtidai memarligin inkisafi 2 Islamdan qabaq memarliq tarixi 3 Islamdan sonraki memarliq 4 Orta esrlerde memarligin inkisafi 5 X XII yuzillerde yasayib yaratmis Azerbaycan memarlari 6 XIII XV yuzillerde memarligin inkisafi 7 XV XX yuzillerde memarligin inkisafi 8 XV XVIII yuzillerde Azerbaycan memar benna ve ustalari 9 XIX XX esrde memarligin inkisafi 10 XX esr Azerbaycan memarligi 10 1 1930 cu iller 10 2 1950 ci iller 10 3 1960 1970 ci iller 11 Nizami metrostansiyasi 12 Xatire abideleri 13 Senaye tikilileri 14 Hemcinin bax 15 Edebiyyat 16 IstinadlarIbtidai memarligin inkisafi RedakteAzerbaycan erazisinde magaralarin sayi olduqca coxdur Boyuk ve Kicik Qafqaz daglarinin eteklerinde Talis daglarinda Naxcivan MR da Zengilan Kelbecer Gedebey Goygol Samaxi ve nehayet Fuzuli rayonu erazisinde askar edilmis Azix magarasi buna misal ola biler Bele magaralarda aparilmis tedqiqatlar gosterir ki burada yasamis ibtidai insanlar 1 5 milyon il once yasayislarini magaralardaki seraite uygunlasdirmaq mecburiyyetinde qalsalar da sonralar suurun inkisafi ve bezi emek ve insaat aletlerinin yaranmasi ile elaqedar olaraq onlar yasadiqlari tebii magaralari oz yasayis terzlerine uygunlasdirmaga calismislar Magaranin ortasinda yandirilmis ocaq tustusunu xaric etmek ucun tavandan desik baca acilmasi yaxud mueyyen lazimi levazimatlarin saxlanmasi ucun magaranin daxili divar sethinde xususi oyuqlarin acilmasi buna eyani subutdur Ibtidai insanlarin tebii magaralar uzerinde apardiqlari bele yenidenqurma isleri sonraki dovrlerde suni magaralarin yaranmasi ile neticelenmisdir Tebii magaralar kimi bir nece kuyulden ibaret olan suni magaralar da yer sethinden xeyli hundur mesafede dik qayalar ve dag dosunde duzeldilmisdir Azerbaycan erazisinde suni magaralara Boyuk Qafqaz daglarinin cenub serq eteklerinde Kicik Qafqaz daglarinda Qubadli rayonunda Bergusad Hekeri caylari vadilerinde Sirvan regionunda Mereze Sundi ve Derekend yaxinliginda elece de cenub eyaletlerinde qedim Manna ve Midiya dovletlerine mensub olan erazilerinde de tesaduf edilmisdir Das horgusunun meydana cixmasi neticesinde yeni tipli qazma ve yarimqazma binalar insa edilmye basladi Oz baslangicini suni magaralardan almis bele binalar uzun bir tarixi inkisaf prosesi kecmis ve memarliq tarixinde Qaradan adi ile meshurlasmisdir Tarixi melumatlara gore Azerbaycanda qaradanlardan XX yuzilliyin evvellerine qeder istifade edilmisdir Islamdan qabaq memarliq tarixi Redakte Ciraqqala Qafqaz Albaniyasi dovrunde e e IV yuzil eramizin VII yuzili sehersalma sahesinde muhum addimlar atilmisdir Qebele seherinin mohkem qala divarlari saxsi borularindan cekilmis su kemeri Demirqapi Derbend kecidinde dasdan tikilmis mudafie sistemi uzun divarlar Ciraqqala VI yuzil Lekit kendindeki dairevi xristian mebedi V VI yuziller Qum kendindeki bazilika teqriben VI yuzil Mingecevirdeki mebedler kompleksi VII yuzil ve s bu sehersalma medeniyyetinin yuksek seviyyesini gosterir Sasaniler dovru memarliq abidelerinden mudafie tikilileri ozellikce diqqeti celb edir Xezer denizinin sahilinden baslayaraq Babadagin eteyinde qurtaran Gilgilcay seddi ve indiki Sabran rayonu erazisinde yerlesen Besbarmaq dagindan baslayib Xezerin sahillerine qeder uzanan Besbarmaq seddi Azerbaycanda istehkam tikililerinin inkisafi haqqinda genis tesevvur yaradir Islamdan sonraki memarliq RedakteEreb istilasindan VII yuzil sonra Azerbaycanda islam dininin yayilmasi ile bagli memarligin da inkisaf yonu deyisdi Memarliqda yeni tipli binalarin mescid medrese turbe karvansara ve s tikilmesi esas xett oldu Berde Erdebil Maraga Urmiya Samaxi Semkur Semkir Sabran Beyleqan Gence ve Naxcivan bu dovrde Azerbaycanin en onemli seherleri idi Samaxi Gence ve Beyleqanin boyuk seherlere cevrilmesi de mehz bu dovre aiddir Bu dovrde islam dini ile bagli tikililerle yanasi Qafqaz Albaniyasinin bezi eyaletlerinde xristian mebedleri mudafie istehkamlari insa edilirdi Bunlardan indiki Ismayilli rayonu erazisinde salinmis Cavansir qalasi teqriben VII yuzil ve Qazax rayonunun Yuxari Eskipara kendi yaxinligindaki qala kompleksi V VIII yuziller diqqeti ozellikle celb edir Umumiyyetle islamdan onceki ve sonraki dovrlerde Azerbaycan erazisinde insa edilmis alban tikilileri memarligin inkisafinda onemli rol oynamisdir Bu abidelerden Zaqatala rayonundaki Pasan ve Muxax kendlerinde IV V yuzillere aid tikili qaliqlari Seki rayonunun Boyuk Geldek kendinde Govurqala VI yuzil Qebele rayonundaki Boyuk Emirli kendinde IV VIII yuzil alban mebedleri Oguz seherinde alban kilsesi orta esrler Dagliq Qarabagin Xocavend rayonunun Qarakend kendinde Alban kilsesi I yuzil Sos kendinde IV yuzil Iatsi kendinde V VII ve VIII yuzillere aid 4 mebed Taqaverd kendinde 675 Guneycartar kendinde 1236 alban mebedleri Agdere rayonunun Aterk V yuzil Kolatag 614 Qocoqot 672 698 kecmis Dostahir 713 Qasapet 718 Caldiran XII yuzil kendlerinde elece de Yuxari Qarabagin basqa bolgelerindeki Susanliq IV VI yuziller Vanq IX yuzil Traxtik 1094 Tsakuri 1131 Memmedadzor 1147 Tug 1197 kendlerinde Esgeran rayonunun Susikend 905 Canaqci 1065 ve 1100 Xacmac 1100 Xantsk 1122 Xndzristan 1202 kendlerinde alban mebedleri dovrumuzedek muhafize olunmusdur 2 Orta esrlerde memarligin inkisafi RedakteEreb xilafetinin yukselisi dovrunde Azerbaycan memarliginin inkisaf merkezi Berde seheri idi Menbelerde bu yerlerin Bagdadi adlandirilan Berdede genis tikinti isleri aparilmis coxlu mescid ve basqa dini binalar karvansara bazar hamam ve s tikilmisdi IX X yuzillerde Xilafetin zeiflemesi neticesinde Azerbaycanda kicik feodal dovletlerin yaranmasi ile bagli X XII yuzillerde muxtelif memarliq mektebleri yarandi Arran Tebriz Naxcivan Maraga Sirvan Abseron Azerbaycan memarliq mektebleri arasinda umumi uslub yaxinligi var idi Arran memarliq mektebine Gence Berde Beyleqan mensub senetkarlarin yaratdigi binalarin ekseriyyeti Gence zelzelesi 1139 ve monqol hucumlari XIII yuzil zamani dagilmisdir Gence ve Beyleqanda aparilan arxeoloji tedqiqatlar bir sira qurgu ve bina qaliqlarini askara cixarmisdir Gence cayi uzerindeki 3 korpu XII yuzil Beyleqandaki yasayis binalari hamam ve s qaliqlari Aran memarliq mektebinin uslub ozellikleri haqqinda aydin tesevvur yaradir Yusif ibn Kuseyr turbesi Naxcivan memarliq mektebinin abideleri binalarda cox boyali kasidan ornamentli bastag kompozisiyalarinin tetbiqi Sirvan Abseron mektebine mensub tikililer sade memarliq bolguleri ve dekorativ oyma bezekleri ile secilir Tebriz mektebinin en yaxsi abideleri ucun memarliq qurulusunun debdebeliyi dekorlarin muxtelifliyi seciyyevidir Dovrumuzedek catmis mutenasib quruluslu zengin dekorlu qullevari turbeler ve diger tikililerde Naxcivan mektebinin uslub ozellikleri eksini tapmisdir Bu mektebin en yuksek zirvesini Naxcivandaki Yusif ibn Kuseyr 1162 ve Momune xatin 1186 turbelerinin elece de hazirda movcud olmayan dini tikililer kompleksinin muellifi memar Ecemi Ebubekr oglu Naxcivaninin yaradiciligi teskil edir Eceminin yaradiciligi ucun obrazin monumentalligi kompozisiyanin mutenasibliyi ve dekorlarin zerifliyi oz dovrune gore rasional konstruksiyalarin tetbiqi ornament bezeklerinin oynaqligi seciyyevidir Onun ornament kompozisiyalari bediilikle riyazi tefekkurun uzvi birlesmesine esaslanir Eceminin yaratdigi kompozisiya ve dekorativ bezek usullari Azerbaycanin elece de mueyyen olkelerin turbe tikililerine boyuk tesir gostermisdir Maragadaki Goy gunbez turbesi 1196 memar Ehmed Mehemmed oglu Ecemi uslubuna ozellikce yaxindir Maraga abideleri Azerbaycan memarliginin inkisafinda onemli yer tutmusdur Bunlardan dovrumuzedek catmis en qedimi Qirmizi gunbez turbesidir 1148 memar Bekir Mehemmed Bu dovrde Urmiyada tikilmis Uc gunbez turbesi 1185 memar Ebu Mensur Musa oglu memarliq qurulusuna gore Maraga abidelerine yaxindir Naxcivan mektebinin kerpic tikililerinde formalasmis memarliq usullari dasdan tikilmis turbelerde Naxcivan MR nin Cuga kendi yaxinligindaki Gulustan turbesinde XIII yuzilin evveli Fuzuli rayonunun Babi kendindeki Seyx Babi Yequbi turbesinde 1273 1274 memari Eli Mecideddin olmasi guman edilir ve Asagi Veyselli kendindeki Mireli turbesinde XIII XIV yuziller eksini tapmisdir Berdede 1322 memar Ehmed ibn Eyyub el Hafiz Naxcivani ve Naxcivan MR nin Qarabaglar kendinde qosa minareli turbe minareler XII yuzil XII yuzilin evveli turbe XIV yuzilin evveli qalmis turbelerin oxsarligina ve her ikisinin XIV yuzilin evvelinde tikilmesine esasen bu abidelerin eyni memar terefinden yaradildigi ehtimal olunur X XII yuzillerde yasayib yaratmis Azerbaycan memarlari RedakteX XII yuzillerde yasayib yaratmis bir cox Azerbaycan memarlari bennalari ve memarliq bezeyi ustalarinin adlari muxtelif tikililerin kitabelerinde das plitelerinde dekorativ bezek memulatlarinda ve diger qaynaqlarinda dovrumuzedek catmisdir Bunlardan Mehemmed ibn Cefer Beyleqan rayonundaki Peygember qebiristanligindaki kitabeli plite X yuzil Ibrahim ibn Osman Gence darvazasi 1063 Mehemmed Ebubekr oglu Bakida Siniqqala mescidi 1078 Mohsun XI yuzil eserleri melum deyil Bendan ibn Mohsun XII yuzil eserleri melum deyil Bekir Mehemmed Maragada Qirmizi gunbez turbesi 1148 Ecemi Ebubekr oglu Naxcivani Naxcivanda Yusif ibn Kuseyir turbesi 1162 Momune xatin turbesi 1186 ve s Asur Ibrahim oglu Iceriseherdeki Ibrahim mescidinin das mehrabi 1171 Emireddin Mesud XII yuzil eserleri melum deyil Ebu Mensur Musa oglu Urmiya s yaxinliginda Uc gunbez turbesi 1185 Ehmed Mehemmed oglu Maragada Goy gunbez turbesi 1196 Mesud Davud oglu Bakida Qiz qalasi XII yuzil Cemaleddin indiki Culfa rayonunun Xanagah kendindeki Elincecay xanegahinda turbe XII yuzilin sonu XIII yuzilin evveli Ehmed Ebubekr oglu XIII yuzil Merend eserleri belli deyil Ebdulmecid Mesud oglu Merdekanda dairevi qesr 1232 Zeyneddin Eburesid oglu Sirvani Baki limaninda Sirvansahlarin Bayil qesri iqametgahi 1235 Bedreddin Tebrizi Turkiyenin Konya seherinde celaleddin Ruminin turbesi 1273 Mehemmed ibn Mahmud Arran Turkiyenin Amasiya seherinde mescid minaresi 1236 46 Mahmud ibn Maqsud Pirsaatcay xanegahinin minaresi 1256 Mahmud ibn Mesud Bakidaki Sefiulla mescidi XIV yuzil neqqas Ebdulmomin Serefsah oglu Tebriz Urmiyada mescid mehrabinin oyma naxislari 1277 Mahmud Sed oglu Baki yaxinliginda Nardaran kendindeki qesr Bibiheybet mescidinin minaresi 1305 13 Ehmed ibn Eyyub el Hafiz Naxcivani Berde turbesi 1322 gecteras Nizam Bendgir Merend seherindeki Gume mescidinin gecden oyma bezekleri 1329 Haci Mehemmed Tebriz Isfahanda karvansara 1331 Sahbenzer Agdamin Xacinderbetli kendinde turbe 1314 Kestasif Musa oglu Nardaran Xan hamami 1388 ve b 10 14 yuzillerde Azerbaycan memarliginin en deyerli orneklerini yaratmisdir 3 XIII XV yuzillerde memarligin inkisafi RedakteBoyuk inkisaf yolu kecmis Sirvan Abseron memarliq mektebi abideleri ucun das konstruksiyalar tikililerin hecm mekan hellinin lakonikliyi das uzerinde oyma bitki ornamentleri seciyevidir Bakidaki Sinqqala minaresi 1078 Mehemmed Ebubekr oglu Qiz qalasi XII yuzil memar Mesud Davud oglu Merdekan qalalari Dairevi qala 1232 memar Ebdulmecid Mesud oglu Dordkunc qala XIV yuzil Nardaran qalasi 1301 memar Mahmud Sed oglu Ramana qalasi XIV yuzil ve s bu mektebin en yaxsi abideleri sirasina daxildir XIII yuzilde Baki limaninda tikilmis ve hazirda suyun altinda qalmis Sirvansahlarin Bayil qesri adli iqametgahi da bu dovrun maraqli tikililerindendir Burclu divarlarla ehate olunmus bu binalar kompleksi 1235 usta Zeyneddin Eburesimd oglu Sirvani ve ehtimal ki memar Ebdulmecid Mesud oglu uzerindeki das oymalar yazi ve tesvirler qursagi ile birlikde nadir memarliq ansamblidir Sirvan Abseron memarliq mektebine mensub olan tikililerden biri de XIII XIV yuzillerde formalasmis Pirsaatcay xanegahidir Pir Huseyn turbesinin etrafinda salinmis bu dini kompleksdeki minarenin uzerinde onun tikilme tarixi 1256 ve memarin adi Mahmud ibn Maqsud qalmisdir Merezedeki Diribaba turbesi 1402 indiki Qusar rayonunun Hezre kendindeki Seyx Cuneyd turbesi 1544 ve Bakida Sirvansahlar sarayi kompleksinde 1420 60 Sirvan Abseron memarliq mektebinin yetkin dovru eksini tapmisdir XIII yuzilin oratlarinda Elxaniler dovletinin yaranmasi memarliq sahesinde mueyyen canlanmaya sebeb oldu Elxaniler sulalesinin banisi Hulaku xanin 1256 65 hakimiyyeti illerinde Maraga resedxanasi tikildi Dovletin paytaxtinin Tebrize kocurulmesi ile bagli Tebriz seheri onemli memarliq senetkarliq merkezine cevrildi Tebrizin etrafinda Arquniyye Qazaniyye Residiyye kimi sehercikler salindi XV yuzilin sonu XVI yuzilin evvellerinde Sefeviler dovletinin yaranmasi ve Tebrizin paytaxt elan edilmesi elece de Sirvanin inzibati merkez kimi ehemiyyetini itirmesi ile bagli Azerbaycanin siyasi ve iqtisadi heyati olkenin guneyinde merkezlesdi Bu dovrde seherlerin boyumesi ile bagli bedii eneneler yeni inkisaf merhelesine catdi Azerbaycan memarliginda Tebrizin movqeyi xususile guclendi XV XX yuzillerde memarligin inkisafi RedakteXV XVI yuzillerde Azerbaycan memar ve neqqaslari basqa olkelerde de fealiyyet gostermis muxtelif seherlerde maraqli senetkarliq ornekleri yaratmislar Bursa Qahire Bagdad Demirqapi Derbend Herat Semerqend ve s seherlerdeki bir sira memarliq abidelerinde Azerbaycan memarlarin imzalari qalmisdir Bursa seherindeki unlu Yasil turbenin 1420 21 nefis naxislarla bezedilmis qapilarini azerbaycanli usta Ehmed Tebrizli hazirlamisdir Turbenin yaxinligindaki Yasil Camenin 1424 mehrabini Tebriz ustalari ozlerinin hazirladiqlari muxtelif boyali cinilerle bezemisler Caldiran vurusmalarindan 1514 sonra I Sultan Selim terefinden Istanbula aparilmis Azerbaycan memar Eli Tebrizli Esir Eli Ecem Eli texellusleri il de taninmisdir Istanbuldaki Topqapi sarayinin bastagini ve Sultan Selim mescidini 1522 tikmisdir Feodal Serqinin basqa olkelerindeki seherlerde oldugu kimi Azerbaycan seherlerinde de hamam binalari genis yayilmisdi Hamamlar sanitariya gigiyena funksiya dasimaqla yanasi hem de istirahet gorus sohbet ve stolustu oyunlar habele merasimler yeri idi Azerbaycan hamalarinin en yaxsi ornekleri Abseronun Nardaran kendinde 1388 memar Kestasif Musa oglu Bakinin Iceriseher bolmesinde Qasimbey hamami XIV yuzil Haci Qayib hamami XV yuzil Basqalda XVII yuzil Gencede Cokek hamam XVII yuzil Susada Merdinli mehellesinin hamami Qubada Cuxur hamam Sekide Agvanlar hamami her ucu XIX yuzil Agdamda Abdal Gulabli kendinin hamami 1900 memar Kerbalayi Sefixan Qarabagi qalmisdir XVIII yuzilde Azerbaycanin ayri ayri xanliqlara parcalanmasi olkenin iqtisadi cehetden daginiqligi memarliq ve insaatin inkisafinda durgunluga sebeb oldu Ayri ayri hallarda kecmis eneneler esasinda tikilmis binalarin memarliq hellinde insaat senetinin gerilemesi ozunu gosterir Bununla yanasi sehersalma seneti sahesinde mueyyen donus yarandi Iri seherler ve yasayis meskenleri xanliqlarin inzibati ve senetkarliq merkezine cevrildi XVIII yuzilde Qarabag xani Penaheli xanin tikdirdiyi Esgeran qalasi sonra Ibrahim xan terefinden genislendirilmisdi bu dovrun en iri mudafie tikilisidir Qarqar cayinin sag ve sol sahillerinde salinan Esgeran qalasi iki istehkamdan ibaretdir XVIII XIX yuziller xalq yasayis evlerinin maraqli ornekleri Zakatala Seki Ordubad Susa Quba Qonaqkend Gence ve Abseronda qalmisdir XV XVIII yuzillerde Azerbaycan memar benna ve ustalari RedakteUstad Hacinin oglu memar Merezedeki Diribaba turbesi 1402 Mehemmed Mecid Tebrizi neqqas Bursadaki Yasil camenin mehrabi 1424 Eli ibn Haci Ehmed agac uzerinde oyma ustasi Bursadaki camenin qapisi memar Eli Mehemmed Eli Bakida Sirvansahlar sarayi kompleksinde 1435 il tarixli turbe Haci Ehmed memar Derbenddeki Qirxlar darvazasi ve Boyuk mescid XV yuzil Yusif ibn Ustad Zahir memar Qebele rayonunun Hezre kendindeki Seyx Bedreddin turbesi 1446 Taceddin memar Quba rayonunun Agbil kendinde turbe 1446 qalmisdir Xoca Eli Hasil Tebrizi memar Heratdaki Musella ansamblinin medresesi XV yuzil Semseddin memar Meshedde Sah mescidi 1451 Nemetulla Bevvab ibn Mehemmed xettat ve kasi ustasi Tebrizdeki Goy mescidin kitabeleri 1465 Semseddin Tebrizi memar Isfahandaki Ali mescid 1522 Semseddin Semaxi memar Qebele rayonunun Hezre kendindeki Seyx Mensur turbesi 1570 Esir Eli Tebriz 1515 37 illerde Turkiyenin Istanbul Konya Eskiseher Corlu Tekirdag Qebze Trabzon Hacilar Bolqaristanin Sofiya Yuqoslaviyanin Sarayevo ve b seherlerinde coxlu bina tikilmisdir esas isleri Istanbulda Topqapi sarayinin 2 ci bastagi Sultan Selim mescidi 1522 Sofiyada Seyfeddin Qazi mescidi Sarayevoda imaret kitabxana mescidler kompleksi 1532 Qebzede Coban Mustafa mescidi ve s Emirsah Velyenkuhi memar Bakida Sirvansahlar sarayi ansamblinin Serq darvazasinin dasdan oyma bezekli bastagi 1584 Seyx Behaeddin memar ve alim Gencenin cume mescidi ve etrafindaki meydanin memarliq ansambli 1606 Nadir Eli ibn Ustad Yareli memar Merdekanda turbe XVII yuzil Perviz memar Abseronun Buzovna kendinin qebiristanliginda turbe 1641 Ismayil Neqqas Erdebili xettat ve neqqas Erdebildeki Seyx Sefieddin kompleksinin Ali qapi bastaginin bezekleri 1647 Yusifsah ibn Melik Sefimai memar Seyx Sefieddin kompleksinin Ali qapi bastagi 1647 Baba Seyxican memar Mereze kendinde karvansara 1613 Murad Eli memar Nardaranda Haci Baxsi mescidi 1663 Ebdulezim Sehkar memar Samaxi rayonunun Kelexana kendindeki turbeler kompleksi XVII yuzil Baba Eli memar Abseronun Memmedli kendinde hamam 1663 Meherrem memar Abseronun Bine kendinde mescid 1697 Bunyad memar Abseronun Mastaga kendinde mescid 1716 Abbasqulu memar ve neqqas Seki xanlari sarayinin boyuk salonunun tavaninin bezekleri XVIII yuzil ve b fealiyyet gostermisler XIX XX esrde memarligin inkisafi Redakte Tezepir mescidi Bu dovrde Azerbaycan memarligi iki yonde yasayis meskenlerinin memarliq plan qurulusunda muhum yer tutan bina kompozisiyasi prinsipleri ve Avropa memarligi eneneleri esasinda inkisaf edirdi XIX yuzilde yasayis binalari istisna olmaqla en xarakterik bina tipi mehz ticaret binalari idi Bele binalardan cox vaxt hem ticaret muessiseleri hem de senetkarliq emalatxanasi kimi istifade edilirdi Baki Gence Susa ve Qubadaki ticaret dukanlari sirasi bu tipli tikililerin en bitkin orneklerindendir Bu cagda Azerbaycanda xestexanalar ve demek olar ki butun seherlerde kicik tibb muessiseleri de tikilmisdir 1860 illerde Salyanda memar Q Hacibababeyovun layihesi ile tikilmis xestexana XX yuzilin evvellerinedek fealiyyet gostermisdi XIX yuzilin II yarisinda tikilmeye baslanmis teatr binalari Azerbaycan memarliginda tamamile yeni qurgu tipi idi Ilk teatr binasi Samaxida 1858 memar Q Hacibababeyov sonralar ise Bakida Tagiyev Teatri indiki Azerbaycan Dovlet Musiqili Komediya Teatri 1883 P I Konqnovitski 1980 ci illerin sonunda sokulmusdur ve Mayilov Teatri indiki Azerbaycan Dovlet Opera ve Balet Teatri 1911 memar N G Bayev 1985 ilde teatrin binasi yanmis 1986 87 illerde hemin layihe uzre yeniden berpa edilmisdir XIX yuzilin I yarisinda irihecmli ve monumental dini binalar tikilmisdi Bu dovrde Azerbaycanda kecmis eneneleri mueyyen derecede davam etdiren mehelli xarakterli memarliq mektebleri yarandi Mescid binalarinin xarici simasinin seciyyevi xusussiyyetleri Azerbaycan erazisinde Baki Abseron Quba Qusar Gence Qarabag Seki Zaqatala Lenkaran ve Naxcivan kimi yerli memarliq mekteblerini mueyyenlesdirmeye imkan verir Bakidaki Bey mescidi Iceriseherde 1895 memarlar Mehemmed Hasim el Bakuvi ve Mireli en Naqi bin Seyyid Huseyn Qasim bey mescidi 1896 memar Mesedi Mirze Qafar Ismayilov Tezepir mescidi 1905 14 Ittifaq yaxud Goy mescid 1912 13 Emircanda M Muxtarovun mescidi 1909 her uc mescidin memari Z Ehmedbeyovdur kapitalizm dovru ucun en xarakterik tikililerdir Milli memarliq abideleri ile zengin olan ve sabit memarliq enenelerine malik Qarabag zonasinda Avropa memarligi derin kok sala bilmemis yerli uslublar arasinda itib batmisdi XIX yuzilin ortalarinda Qarabagda ozunemexsus memarliq mektebi yaranmis ve onun en gorkemli numayendesi Kerbelayi Sefixan Qarabagi olmusdur Memarliq usullarinda yerli enene ve prinsiplere axiradek sadiq qalan Kerbelayi Sefixan Berdede Imamzade kompleksini yeniden qurmus 1868 Agdamda mescid 1868 1870 Susada Asagi mescid 1874 1975 Yuxari mescid yaxud Cume mescidi 1883 ve mehelle mescidleri indiki Fuzuli seherinde Haci Elekber mescidi 1890 hemin rayonun Horadiz 1891 1908 ve Qocehmedli 1906 kend mescidleri Oddesada Tatar mescidi 1870 iller Asqabadda Qarabaglilar mescidi 1880 iller ve s binalar tikilmisdir 4 Azerbaycanda memarlig inksaf edir ve edecek Sizede demek isteyirik ki memarligimizi qoruyun XX esr Azerbaycan memarligi RedakteXX yuzilliyin 30 cu illerinden baslayaraq Azerbaycan memarliginda yeni merhele baslanir Memarliqda mutereqqi yenilikler bu vaxt xususile Baki seherinin timsalinda ozunu buruze vermeye baslayir Baki seherinin yeniden qurulmasi ictimai inzibati binalarin tikilisi bu dovrun xarakterik xususiyyetlerindendir 5 1930 cu iller Redakte 1934 cu ilde Bakida Azerbaycan Respublikasinin Hokumet Evinin layihesi ucun musabiqe kecirilir Musabiqe Azerbaycan memarlari arasinda yaradiciliq axtarislarinin guclenmesine senetkarligin yeni ve daha yuksek seviyyeye qalxmasina sebeb olur 1952 ci ilde deniz sahilinde tikilib basa catan bu monumental boyuk bina indiye qeder Bakinin memarliq simasinda helledici yerlerden birini tutur Bakida ansambl teleblerine cavab veren gozel memarliq numunelerinden biri kimi Bulbul prospekti ile 28 May kucesinin kesisdiyi yerde tikilen Nizami kinoteatrini ve onunla uzbeuz duran inzibati binani memarlar S Dadasov ve M Huseynov gostermek olar Memarlar hemin erazide olan kohne binalarin uslubunu nezere almis klassik enenelerden istifade yolu ile yeni tipli ictimai binalar yaratmislar Seherin en muhum ve gedis gelisli yerlerinden birinde tikilen bu binalar butun etraf binalari ozune tabe etdirerek her iki kucenin memarliginda gozel ansambl yaratmisdir 30 cu illerde Azerbaycan memarlari milli eneneleri boyuk hevesli oyrenerek yaradiciliq tecrubelerinde tetbiq edirdiler Bedii irsdeki mutereqqi cehetleri muasir memarligin mezmunu ile elaqelendirmek sahesinde aparilan axtarislar bir sira hallarda gozel neticeler vermisdir Bu sahede Sadix Dadasov ve Mikayil Huseynovun birge yaratdiqlari bir sira binalarda klassik Azerbaycan memarliq irsine esil yaradici munasibet ozunu gosterir Buna iki gorkemli memarin layihesi uzre Moskvada insa edilen Kend Teserrufat Sergisinin Azerbaycan pavilyonu ve Bakida Nizami Muzeyinin binasi misal ola biler Cagdas memarligimizin incilerinden sayilan Nizami muzeyinin binasi barede etrafli danismaga deyer Aparilmis elmi arasdirmalar gosterir ki indiki Nizami muzeyinin yerinde vaxtile yeni 1860 ci illerde memar Qasimbey terefinden tikilmis Metropol mehmanxanasi yerlesmisdir Memar S Dadasov ve M Huseynov demek olar ki bu binani yeniden qurmus ve onun daxili xarici gorunusunu tamam deyisdirib Nizami dovrunun abidesine cevirmisler Sonralar muzey qarsisindaki meydan formalasmis orada sairin heykeli qoyulmus ve bag salinmisdir 40 ci illerde yaranmis Nizami meydani ansambli Bakinin memarliq tarixinde muhum bir merheledir O bu gun de memarlarin ve ressamlarin diqqetini ozune celb edir Binanin bedii tertibatinda zemanesinin en gorkemli ressamlari xalq senetkarlari da feal istirak etmisler Burada heykelteraslardan Fuad Ebdurrehmanov Celal Qaryagdi dekorativ tetbiqi senetimizin gorkemli senetkarlari Letif Kerimov Huseyn Babayevin adlarini xususi qeyd etmek lazimdir Belelikle muellif kollektivinin semereli yaradiciliq axtarislari neticesinde binanin milli memarliq baximindan cox duzgun helli tapilmisdir Binaya daxil olarken sanki Nizami dovrunun edebi irsi ile gorusursen Muzeyin divar resmleri umumi reng calarlari ile Susa Seki Tebriz ve s seherlerdeki qedim yasayis evleri ve saraylarin divar resmleri ile seslesir 5 1950 ci iller Redakte 1950 ci illerden baslayaraq Baki Gence Sumqayit Elibayramli ve s seherlerde muasir memarliq baximindan bir sira ehemiyyetli ictimai binalar tikilmeye baslanir Bunlardan ilk novbede Elmler Akademiyasi seherciyinin kompleksi M F Axundzade adina Dovlet Kitabxanasi memar M Huseynov Azerbaycan Dovlet Akademik Dram Teatrinin binasi memarlar Q Elizade M Medetov ve Gencenin Merkezi Meydaninda yerlesen inzibati bina memar E Ismayilov nezeri xususile celb edir Memarliq formalari ve sehersalma noqteyi nezerden muxtelif olan bu binalari birlesdiren bir cehet de vardir Muellifler Azerbaycan klassik memarliginin enenelerinden istifade ederek binalarin abidevi olmasina calismislar 1960 1970 ci iller Redakte 1960 1970 ci illerde Bakidaki layihelendirilen ve heyata kecirilen en ehemiyyetli sehersalma tedbirlerinden biri de Hokumet Evinin yerlesdiyi Azadliq meydaninin yeniden qurulma layihesinin tertibi sahesinde gorulen islerdir Bu dovrun ictimai binalari icerisinde diqqeti celb eden bir nece ehemiyyetli tikinti vardir Bunlardan en baslicasi Azadliq meydaninda yukselen Azerbaycan mehmanxanasidir Meydan terefden 16 ve Neftciler prospekti terefinden 11 mertebeli olan bu mehmanxana eyvanlarin genis tetbiqi neticesinde cenub iqlimine uygun olan bir gorkem almisdir Memarliq hellinin esas unsuru olan hemin eyvanlar eyni zamanda mehmanxananin Azerbaycan xalq yasayis binalarina uygun sekil almasina yardim edir Bu dovrde yaradilmis ehemiyyetli tikintilerden biri de Baki sirkidir Seherin Semed Vurgun kucesinde hundur bir movqede yerlesen Dovlet sirki son derece gozecarpan sehersalma movqeyi ile beraber eyni zamanda daxili techizatinin muasir seviyyede hell edilmesi ve xarici fasadlarinin dusunulmus memarliq bolguleri ile diqqeti celb edir 2500 tamasaci tutan Dovlet sirki adi sirk manejinden elave mexaniki vasitelerle techiz edilmis daha iki maneje malikdir Bu manejler sirkin daxilinde buz uzerinde ve suda tamasalar verilmesine imkan yaradir memar Enver Ismayilov Respublika memarlarinin son illerdeki yaradiciliq muveffeqiyyetlerinden biri de Baki metrosunun xarici vestibulleri ve yeralti perronlarinin memarliq qurulusudur Ister xarici pavilyonlarda isterse de metronun yeralti qurgularinda memarliq vasitelerinden ve bu vasitelerin basqa senet novleri ile sintezinden bacariqla istifade edilmisdir Baki metropoliteninin stansiyalari milli Azerbaycan memarligi numunelerinden bacariqla istifade olunmasi tikintisinin yuksek keyfiyyeti ve zovqluyu ile secilirler Nerimanov metro stansiyasinin memar M Huseynov yeralti vestibulutirsiz sutunlu tiplidir Yoneldilmis isiqlar ve genislik yeralti zala xususi ezemet verir Acilmis ciceye benzer qeseng bicimli sutunlar orta kecid yoluna Ulduzlu tavani saxlayir Baki Soveti metro stansiyasi memarlar S Zeynalova H Qedimov T Xanlarov Icerisehere yaxin tarixi hissede tikilmisdir Stansiyanin pavilyonu nazik cercivelerle hasiyelenmis suse vestibulu kuceden ayirir Zerif portal ve tava stansiyaya girisi qeyd edir Metro stansiyasi qarsisindaki meydanca Bakinin en qedim ictimai bagi ile hemserheddir Tek tek durmus Eldar samlari ve Vasinqton palmalari hem bagin davami hem de stansiyanin baxilmasina gozellik ve tekraredilmezlik verir 5 Nizami metrostansiyasi Redakte Nizami metro stansiyasi memar M Huseynov seherin kohne hissesinde uc dord mertebeli tikintiler ehatesindedir Yeralti stansiyanin memarliginda milli memarliq enenelerinden genis istifade olunmusdur Stansiyanin yeralti vestibulu derindedir pilon tiplidir Onun memarliginda siravi taglarve senetde sintez ucun boyuk imkan yaradan dekorativ taglar pilonlar aparici rol oynayir Bakida ilk defe olaraq Nizami metro stansiyasinda mozaikadan genis istifade olunmusdur Xalq ressami M Abdullayev terefinden yaradilmis bu rengareng mozaikalar metroya xususi gozellik bexs edir Boyuk ideya ve bedii estetik ehemiyyet kesb eden mozaik lovheler stansiyanin genis yeralti vestibullerini sekil qalereyasina benzetmis buraya muzey ab havasi vermisdir Bu eserlerdeki monumental divar boyakarligi ile memarligin sintezi neinki tekce ressamin hemcinin memarin da qarsisinda bir sira muhum telebler qoymusdur Cunki layihe muellifi binanin memarliq tertibatinda ressamliq eseri ucun hansi guseni ayiracagi haqqinda aydin tesevvure malik olmaqla yanasi bu eserlerin ne kimi meziyyet dasidigini da bilmisdir M Abdullayevin Xemse sujetli bu mozaikalarinin mehz tarixi zemin uzerinde quruldugu goz qabagindadir Vestibulun bas divarinda sairin portreti etrafindaki catma taxcalarda ise poemalardan muxtelif sujetler tesvir edilmisdir Stansiyasinin vestibulundeki sujetli mozaik lovhelerin ustun cehetlerinden biri de onlarin mueyyen qisminin meselen Neqqas Mani Kerpickesen kisinin dastani Daranin olumu Mecnun ve atasi ve s kimi epizodlarin Azerbaycan tesviri senetinde ilk defe fircaya alinmasidir 5 Xatire abideleri RedakteEsrin axirlarinda respublikamizda bir nece yuksek mahiyyet kesb eden xatire abideleri de yaradilmisdir Bunlardan Naxcivandaki Huseyn Cavid memar R Eliyev Susadaki Molla Penah Vaqifin abidelerini memarlar E Salamzade E Xanikov gostermek olar Bu xatire abidelerinin her ikisini de memarlarimizin yeni nailiyyeti kimi qiymetlendirmek lazimdir Onlar muasir memarligin en yaxsi numunesi olmaqla yanasi hem de Azerbaycan milli memarliginin enenevi xususiyyetlerinden yaradiciliqla istifade olunmasina parlaq misaldir 5 Senaye tikilileri RedakteSeherimizin estetik simasinin formalasmasinda senaye tikintileri de ehemiyyetli rol oynamaga baslayiblar Senaye qurgularinin yuksek texnologiya ve temizlik seviyyesi onlarin yasayis rayonlarinda yerlesdirilmesine imkan vermisdir Bunlardan Baki meiset kondisionerleri zavodunu Sampan caxirlari zavodunu Merkezi Seher telefon stansiyasini Azerbaycan nesriyyatini Azerbaycan Milli Bankini en muasir teleblere uygun sekilde qurulmus Avropa zal kompleksini ve s gostermek olar 5 Hemcinin bax RedakteAlbaniya memarligi Arran memarliq mektebi Sirvan Abseron memarliq mektebi Naxcivan Maraga memarliq mektebi Azerbaycanda heykelterasliqEdebiyyat RedakteRufet Agazade Yusif Ibrahimli Azerbaycan memarligi inkisaf yollarinda Baki Elm 2012 ISBN 978 9952 453 11 9 cox yaxsi memarliq yollari vardirIstinadlar Redakte Burada Azerbaycan termini altinda hem Azerbaycan Respublikasi erazisi hem de Cenubi Azerbaycan nezerde tutulur En qedim zamanlardan islam dininin qebuluna qederki dovrde memarligin inkisafi 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 18 Orta esrlerde memarligin inkisafi 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 18 XIX esrde memarligin inkisafi 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 18 1 2 3 4 5 6 Rasim Efendi Azerbaycan inceseneti seh 276 Baki 2007 Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycan memarligi amp oldid 6068999, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.