Botsvana
Botsvana Respublikası (ing. Republic of Botswana, tsv. Lefatshe la Botswana) — Afrikada dövlət. Ölkə cənub və cənub-şərq hissəsində Cənubi Afrika Respublikası , şimal və qərbində Namibiya, şimal-şərq hissəsində isə Zambiya və Zimbabve ilə sərhəddir. Ölkənin şimal hissəsində, Kasane şəhəri yaxınlığında dünyanın dörd ölkə sərhədinin kəsişdiyi tək nöqtə olaraq qəbul edilən, ancaq Botsvana, Zambiya, Zimbabve və Namibiya ölkələrinin sərhəd müqavilələri ilə sərhədlərinin müəyyənləşdilirmədiyi bir sərhəd nöqtəsi mövcuddur. Bostvana Afrika qitəsində demokratiya sahəsində ən inkişaf etmiş ölkə olaraq qəbul edilir. Coğrafi cəhətdən ölkə ərazisinin 70%-i Kalaxari səhrası ilə əhatə olunub. Ölkənin paytaxtı və ən böyük şəhəri Qaboronedir.
Botsvana Respublikası Republic of Botswana' Lefatshe la Botswana Botsvana | |
|---|---|
Şüarı: Pula (azərb. Yağış Yağsın) | |
| Paytaxtı | Qaborone |
| Ən böyük şəhəri | paytaxtı |
| Rəsmi dilləri | İngilis və Tsvana |
| İdarəetmə forması | Prezident Respublikası |
• Prezident | Mokvetsi Masisi |
| Tarixi | |
• Yaranması | 1966 |
| Ərazisi | |
• Ümumi | 581730 (48-ci) |
• Su (%) | 2,6 |
| Əhalisi | |
• 2015 təxmini | 2 120 min (148-cı) |
• 9.VIII.2011 siyahıya alma | 2 038 228 |
• Sıxlıq | 36/km2 (93.2/kv. mil) (229-cu) |
| Valyutası | Botsvana pulası |
| Saat qurşağı | UTC +2 |
| Yolun hərəkət istiqaməti | sol |
| Telefon kodu | 267 |
| ISO 3166 kodu | BW |
| İnternet domeni | .bw |
Orta ölçülü 2.3 milyon nəfərdən çox əhalisi olan Botsvana, dünyanın ən seyrək məskunlaşılan ölkələrdən biridir. Əhalinin təxminən 10 %-i paytaxtda və ən böyük şəhər Qaboronedə yaşayır. 1960-cı illərin sonlarında adambaşına illik ÜDM təxminən 70 ABŞ dolları olan və dünyanın ən kasıb ölkələrindən biri olan Botsvana, sonralar inkişaf etmiş və dünyanın ən sürətli böyüyən iqtisadiyyatlarından biri olan orta gəlirli ölkəyə çevrildi. İqtisadiyyat mədənçıxarma, maldarlıq və turizm sahələrində üstünlük təşkil edir. Botsvana, 2015-ci il hesabatına görə adambaşına düşən illik ÜDM təqribən 18 825 dollardır.
Botsvana Afrika İttifaqının, Cənubi Afrika İnkişaf Birliyinin, Millətlər Birliyinin və BMT-nin üzvüdür. Ölkə QİÇS epidemiyasından ən çox əziyyət çəkən ölkələrdən biri olmuşdur. Yoluxmuş insanların müalicəsi və epidemiyanın yayılmasının qarşısını necə almaq barədə məlumatlandırma proqramlarında uğur qazanmasına baxmayaraq, QİÇS xəstələrinin sayı 2005-ci ildə 290.000 nəfər olmuşdur. 2013-cü ildə isə bu göstərici 320.000 nəfərə yüksəldi.
Etimologiya
Müstəmləkə dövründə ölkə, Beçuanın təməllərindən (Tsvana xalqı, ölkənin üstünlük təşkil edən əhalisi üçün köhnəlmiş ad) və torpaq (ingilis ərazisi) — "ölkə" adlandırılan İngilis protektoratı olmuşdur. 30 sentyabr 1966-cı ildə Beuçanalend Millətlər Birliyi çərçivəsində müstəqillik elan etdi və adı "Botsvana" — tsvana xalqının yurdu, məskəni olaraq qoyuldu.
Tarixi
Eramızdan əvvəl
İndiki Botsvananın ilk ərazisi koysan dillərində danışan ovçular və yığıcılar üçün məskunlaşma mərkəzi olmuşdur. Çodilo təpələrində aşkar edilmiş qədim insan məskunlaşma əraziləri e.ə XVIII əsrə aiddir. Eramızın son bir neçə əsrində şimaldakı bəzi qəbilələr Okavanqo deltası və Makqadikqadi gölü ətrafındakı münbit torpaqları otlaq üçün istifadə edərək heyvandarlığa keçməyə başladılar.
Eramızın əvvəlində bantu əkinçiləri Cənubi Afrikaya, dəmir dövrünün başlaması ilə gəldi. Botsvana dəmir dövrünün ilk abidələri e.ə 190-cı illərə aiddir və Limpopo vadisindəki bantu xalqları ilə əlaqələndirilmişdir. Molepolole yaxınlığındakı bir qəsəbədə arı pətəklərinə bənzər kiçik ev qalıqları və VI əsrə aid Çodilo təpələrində kiçik məskunlaşma əraziləri tapılmışdır.
Təxminən 1095-cü ildə Botsvananın cənub-şərqi ilə əlaqəli moritseyn mədəniyyətinin yayılması başladı. Moritseyn daşıyıcıları Bantu xalqlarına mənsub olsalar da, əkinçiliklə deyil, heyvandarlıq ilə məşğul olan Soto-Tsvana qrupunun qəbilələri idi. Moritseyn mədəniyyətinin yayılması Kaqalaqadi liderlərinin artan nüfuzu ilə əlaqələndirilir.
Ölkənin şərqində və mərkəzində Limpopo çayının şərq sahilləri ilə fəal ticarət aparan Tutsve xalqının liderləri VII-XII əsrlərdə ölkənin inkişafına böyük təsir göstərdilər. XIII əsrdə bu torpaqlar Mapunqubve, daha sonra isə Böyük Zimbabve dövlətinin nəzarəti altına keçmişdir. Təxminən IX əsrdən etibarən indiki bayei və mbukuşunu əcdadları olan digər bantu tayfaları ölkənin şimal-qərbinə nüfuz qazanmağa başladılar.
XIII əsrdə Soto və Tsvana liderləri Transvaalın qərb hissəsində güclənməyə başladılar. Barolonq qəbiləsinin rəhbərləri Kaqalaqadi tayfalarına ciddi təzyiq göstərməyə başladı, onları ya tabe olmağa ya da səhra ərazilərə köçməyə məcbur etdilər. XVII əsrin ortalarına qədər Barolonq-Kqalaqadi başçılarının gücü indiki Namibiyaya qədər olan ərazilərə qədər uzandı və hottentotslar ilə mis mədənləri üzərində baş verən qarşıdurmalarının xəbərləri hətta Niderlandın Keyp koloniyasına qədər çatdı.
XVI əsrin sonlarında Nqvaketse krallığını quran, Kqalaqadi və Barolonq tayfalarını alt-üst edən Hurutşe, Quen və Kqatla sülalələri hakimiyyətə gəlmişdir. Lakin onlar tezliklə xarici bir təhlükə ilə üzləşməli oldular. Əvvəlcə cənub-qərbdə Avropa təsirindən yayınan qəbilələrin hücumuna məruz qaldılar, sonra isə Tsvana Mfekananın Zulusun təsirinin yayılması ilə əlaqəli nəticələri ilə qarşılaşdılar. 1826-cı ildə II Makabunun ölməsi ilə nəticələnmiş Tsvana—Kololo qarşıdurmaları olmuşdur. Tsvana qısa müddətdə yerləşdikləri körpüdən daha şimala irəliləməyə müvəffəq oldu. Kololo qərbdən günümüzdəki Namibiyaya qədər olan əraziləri işğal etdi. Torpaqların sərhədləri şimalda Zambezi çayına qədər çatmışdır.
Protektorat
1840-cı illərdə müharibələr başa çatdıqdan sonra Tsvana dövlətləri — Nqvaketse, Quena, Ngvato və Tauana — bölgədəki təsirlərini gücləndirməyə başladı, həm də cənubdakı Keyp koloniyası ilə fil sümüyü və dəvəquşu tükləri ticarəti etdilər. Eyni zamanda, Avropa missionerləri Botsvanada fəaliyyətə başladılar. O dövrdə Tuananın ən nüfuzlu rəhbəri İngilislərin müttəfiqi olan və David Livinqstonun təsiri altında xristianlığı qəbul edən Seçel olmuşdur. Rəqibləri isə Transvaal və Azad Oranj Dövləti olmuşdur.
1867-1869-cu illərdə ölkədə Frensistaun yaxınlığındakı Tati şəhərində qızıl hasilatı başlandı, lakin Cənubi Afrikada almaz kəşf edildiyi üçün qızıl hasilatı yayğın hal aldı. 1880-ci illərdə Afrikanın cənub-qərbindəki alman müstəmləkəsi inkişaf etməyə başladı, bölgədə gərginlik artdı və 1885-ci ildə Tsvana liderləri qorunmaq üçün İngilis protektoratlarına müraciət etməli oldular. 31 mart 1885-ci ildə Beçuanalend adlanan Tsvana torpaqları üzərində ingilis idarəetməsi elan edildi. Beçuanalendin şimal hissəsi Britaniya İmperiyasının nəzarəti altında qaldı, cənub hissəsi isə Keyp koloniyasına daxil edildi.
İngilislər əvvəlcə Beuçanalend protektoratının müvəqqəti bir quruluş olacağını və sonradan Svazilend və Basutolend kimi Rodeziyaya və ya Cənubi Afrika Birliyinə daxil olacağını düşündükləri üçün 1895-1964-cü illərdə protektoratın inzibati mərkəzi Mafikenq şəhəri oldu. Beçuanalend üçün xüsusi inkişaf planları olmamışdır. Bundan əlavə, hasilat sənayesi və kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək cəhdləri Tuana liderləri arasında öz torpaqlarına Avropa təsirini gücləndirmək istəməyən kəskin etirazlara səbəb oldu.
Beçuanalend ərazisi səkkiz özünü idarə edən qəbilə birliklərinə və krallıq torpaqları statusuna sahib olan beş yaşayış məntəqəsinə bölündü. Protektoratların Cənubi Afrikaya daxil olması daim ləngiyirdi və nəticədə, Cənubi Afrikada aparteid tətbiq olunmağa başlandıqda, bu əraziləri birləşdirməmək qərarı verildi. 1951-ci ildə müştərək məşvərət şurası yaradıldı, 1961-ci ildə isə konstitusiya qəbul edildi, bu da məsləhətçi səsvermə hüququna malik olan bir qanunverici məclisin yaradılmasını təmin etdi.
Respublika
Böyük Britaniya iqtisadiyyatının müstəqil inkişafı başlayana qədər ölkənin siyasi quruluşu dəyişdirilmədi. 1964-cü ildə ölkə müstəqillik uğrunda ilk layihələrini həyata keçirdi. 1965-ci ildə özünüidarəetmə tətbiq edildi və paytaxt Mafikenqdən sürətlə yenidən qurulan Qaboroneyə köçürüldü. 1966-cı ildə müstəqil Botsvana Respublikası elan edildi. İlk Baş nazir Müstəqillik Hərəkatının liderlərindən biri və Bamanqvato qəbiləsinin lideri taxtına qanuni namizəd olan Seretse Kxama oldu. Daha iki dəfə yenidən seçildi və 1980-ci ildə vəzifə başındaykən vəfat etdi.
Müstəqil Botsvana iqtisadiyyatı ölkədəki almaz yataqlarından çıxarılan almazların ixracına əsaslanırdı. Bu ixracatdan maskimal şəkildə faydalanmaq üçün 1969-cu ildə hökumət Cənubi Afrika ilə gömrük müqaviləsi şərtlərində bir dəyişiklik etdi. 1969-cu ildən Botsvana, anti-irqçilik və liberal demokratiya prinsiplərinə arxalanaraq Cənubi Afrikadakı aparteid rejimi ilə ziddiyyət təşkil edərək regional siyasətdə əhəmiyyətli bir rol oynamağa başladı. 1974-cü ildə Botsvana, Zambiya və Tanzaniya ilə birlikdə (sonradan Anqola və Mozambik) Cənubi Rodeziya, Namibiya və Cənubi Afrikadakı rejimlərə qarşı Cəbhə Dövlətləri Təşkilatı yaratdı. 1980-ci ildə 1992-ci ildən bəri Cənubi Afrika İnkişaf Birliyi olaraq bilinən təşkilat quruldu.
Kxamadan sonra vitse-prezident Kvett Masire, iki dəfə yenidən seçildi. Masire həm daxili problemlərlə, həm də beynəlxalq problemlərlə üzləşdi. 1985 və 1986-cı illərdə Qaborone şəhərinə iki basqın nəticəsində 15 mülki şəxs həlak oldu. Sonralar, Cənubi Afrika ilə diplomatik münasibətlər yalnız 1994-cü ildə quruldu.
Masire 1998-ci ildə istefa verdi, bundan sonra Festus Moqae lider oldu. 1998-ci ildə ölkəyə Namibiyadan 2400-ə yaxın qaçqın gəldi və bu, iki ölkə arasındakı münasibətlərə mənfi təsir göstərdi. 2008-ci ildə Festus Moqae, vitse-prezident və ölkənin ilk başçısının oğlu Yan Kxamaya seçkidə uduzaraq, erkən istefa verdi. 2018-ci ildən bəri Mokvetsi Masisi prezident vəzifəsini icra edir.
Coğrafiya
Botsvana Cənubi Afrikada yerləşir. Ölkə ərazisi 581 730 km²-dır, torpaq sahəsi isə 566 730 km² təşkil edir. Şimal-şərqdən cənub-qərb istiqamətində ölkənin uzunluğu 1110 km, cənub-şərqdən şimal-qərbə 960 km təşkil edir. Ölkənin cənub və cənub-şərqi Cənubi Afrika Respublikası (1840 km), şimal-qərbdə Namibiya (1360 km), şimal-şərqdə Zambiya (1 km-dən az) və Zimbabve (813 km) ilə həmsərhəddir. Sərhədlərin ümumi uzunluğu 4013 kilometrdir.
İqlim
Ölkənin əksər hissəsi kontinental və subtropik iqlim zonalarının kəsişməsində yerləşir. Yanvar ayında orta maksimal temperatur 33°C, iyul ayında 22°C, orta minimum temperatur isə yanvar ayında 18°C, iyul ayında 5°C təşkil edir. Yanvar ayının orta temperaturu 22-27°C, iyul ayının orta temperaturu isə 14-16°C təşkil edir. Gündəlik temperatur amplitudası 22°C-yə çatır, qışda (iyun-sentyabr) kəskin şaxtalar müşahidə olunur. Bir çox bölgədə ən isti ay oktyabr ayıdır.
Orta illik yağıntı 460 mm, cənub-qərbdə 127 mm, şimal-şərqdə 635 mm arasında dəyişir. Demək olar ki, bütün yağıntılar yay aylarında düşür. Yay aylarında nisbi rütubət səhər 60-80%, günorta 30-40%, qış aylarında səhər 40-70%, günorta 20-30% təşkil edir. Avqust ayında mövsümi qasırğalı küləklər başlayır, tez-tez qum fırtınalarına çevrilir.
Relyef
Botsvananın 70%-i nazik Kalaxari səhrasının boşluq ərazilərində yerləşir. Ölkənin ən yüksək nöqtəsi Çodilo təpəsi (1489 m), ən aşağı nöqtəsi isə Limpopo və Şaşe çaylarıdır (513 m).
Kanyenin şimalından Zimbabve ilə sərhədə qədər uzanan orta hündürlüyü 1200 m olan geniş yayla ölkəni iki topoqrafik bölgəyə ayırır. Şərq bölgəsində üstünlük təşkil edən çalılar və otlar olan dağlıq bölgədir. Qərb bölgəsində isə Okavanqo bataqlıqları və Kalaxari səhrası yerləşir.
Torpaq
Ölkənin şərq və mərkəzi hissəsindəki torpaqlar düzənliklərdə quru, qırmızı gilli mokat torpaqlarından və ya təpələrdə və yaxınlıqlarında tapılan selokonun qəhvəyi qayalı torpaqları olan qarışıq təbaşir və qum torpaqlarından ibarətdir. Seloko torpaqları, böyüməkdə olan bitkilər üçün Botsvanada ən geniş yayılmış torpaq növlərindəndir. Torpağın münbitliyi kiçik miqdarda yağıntı ilə məhdudlaşır. Qədim gölün ərazisindəki allüvial torpaqlara bataqlıq ərazilərdəki boz gilli torpaqlar yayılmışdır və dənli bitkilərin əkilməsi üçün olduqca əlverişlidir.
Su mənbələri
Botsvananın ən böyük çayı Okavanqodur. Ölkənin şimal-qərbində, ərazisi təxminən 16 min km² olan geniş daxili deltadır. Okavanqo deltasında bir çox göllər yer alır, bunlardan ən böyüyü Nqami gölüdür. Quru çayı Boteti boyunca delta suyundan Tskau duz gölü ilə dünyanın ən böyük duz bataqlıqlarından birinə - Makqadikqadiyə (sahəsi təxminən 40 min km²) qədər nizamsız bir axın var. Okavanqo deltası ən yağışlı mövsümlərdə Zambezi çayına daşır.
Ölkənin cənub-şərqində Cənubi Afrika ilə sərhəd boyunca axan Limpopo çayının sol qolu Çobe çayıdır. Qalan ərazilərdə yalnız yağış mövsümündə su ilə dolu çaylar quruyur, həm də quru duzlu göllər yer alır. Botsvana çaylarının çoxunun mənşəyi Cənubi Afrika və ya Anqoladır.
Ölkədə 2.9 km³ bərpa olunan su mənbələri vardır ki, bunun da 46%-i kənd təsərrüfatı ehtiyacları üçün istifadə olunur. Demək olar ki, bütün şəhər əhalisi və kənd sakinlərinin 90%-i təmiz su ilə təmin olunur.
Faydalı qazıntılar
Ölkənin cənub hissəsində almaz, qızıl, neft, nikel, mis, manqan, kobalt, qurğuşun, sink, kömür, asbest, kükürd, talk, brom yataqları aşkar edilmişdir. Natrium karbonat və natrium hidroksid, platin, uran, natrium xlorid, gümüş və xrom yataqlarına da rast gəlinir.
Təbii faydalı qazıntılar arasında iqtisadiyyat üçün ən vacib olan almazdır. 1967-ci ildə ilk vulkan boğazı, Frensistaun şəhərindən 240 km məsafədə olan Orap kəndi yaxınlığında tapıldı. Sonralar boğazlardan Letlhakan və Zuaeneng bölgələrində də tapılmışdır. Botsvana almazları yüksək keyfiyyəti ilə tanınır, onların 30%-i zərgərlik istehsalı üçün istifadə olunur.
Digər əsas mineral yataqlarına Selebi Picve şəhəri yaxınlığındakı mis-nikel filiz yataqları və Mmamabula kəndi yaxınlığında yüksək dərəcəli kömür yataqları aiddir.
Flora və fauna
Ölkənin əksər hissəsi savanna tipli ərazilər ilə əhatə olunub. Ölkənin cənub-qərbində sukkulent və yarımkollardan ibarət yarımsəhra quru çöllərinə rast gəlinir. Cənubi Afrika ilə sərhəddəki yerlər litopslar ilə əhatə olunmuşdur. Botsvananın şərq və şimal hissələrində qismən otlaq və əkinçilik üçün istifadə olunan taxıl savannaları inkişaf etdirilir. Bu ərazilər torpağın eroziyası və şoranlaşmasının mənfi təsirlərinə məruz qalır. Ölkənin həddindən artıq şimalını meşəliklər və park savannaları tutur, burada akasiya, baobab, sklerokariya, kommifora, çörək ağacı və digər növ ağaclar geniş yayılmışdır. Çay vadiləri boyunca qalereya meşələri təmsil olunur. Okavanqo deltası isə qamış və papirus ilə xarakterizə olunur.
Ölkənin heyvanlar aləmi Efiopiya bölgəsinin Cənubi Afrika alt bölgəsinə aiddir. Zəngin və müxtəlifdir: fillər, şirlər, bəbirlər, çita, çaqqallar, kaftarlar, zebrlər, camışlar, zürafələr, müxtəlif antiloplar (qnu, kanna, konqoni, köpgəröküz, böyük kudu, sprinqbok, stenbok, duker və başqaları). Çox sayda quş (Afrika dəvəquşusu, dovdaqlar və başqaları), kərtənkələ, ilan (piton, kobra, qara mamba və başqaları). Buğumayaqlılardan isə əqrəblər çox yayılmışdır.
Botsvana çaylarında və göllərində çox sayda balıq növü yaşayır — xüsusən də pələng balığı, tilapiya, şirbitlər və digərləri geniş yayılmışdır. Botsvana endemikası yalnız Okavanqo deltasının bir hissəsi olan Boro çayında yaşayan mormir ailəsinin üzvü olan Petrocephalus magnitrunci balığıdır. Botsvana çayları sazan, iri ağızlı xanı balığı və nil tilyapiyasına da ev sahibliyi edir.
Okavanqo deltasının faunası ən zəngindir, begemot, sitatunqa, su keçisi, çalağan və s. heyvanlara rast gəlinir Ümumilikdə çay deltasında 500 növ quş, 89 balıq, 128 məməli, 150 sürünən və amfibiya növü qeydə alınıb.
Əhalisi
Botsvanada son siyahıyaalma 9-18 avqust 2011-ci il tarixində aparılmışdır. 2011-ci ildə ölkə əhalisinin sayı 2.024.904 nəfər təşkil etmişdir. Tsvana xalqı ölkənin milli tərkibində üstünlük təşkil edir (80%), ardıcıl olaraq: şonalar (10%), ndebelelər (1.7%), hererolar (1.4%), buşmenlər (1.3%), afrikanerlər (1, 3%) və s. Əhali sıxlığı hər km² 3,2 nəfər düşür. Ölkə əhalisinin 53,6%-i şəhərlərdə yaşayır (2005).
Cinsiyyətə görə qadınların kişilərdən (49.93%) (2007) bir qədər üstün olması müşahidə olunur. Əhalinin 35,8%-i 15 yaşdan aşağı yaş qruplarına, 33,7%-i 15—29, 16.3% -i 30—44, 8.7%-i 45—59, 3.9%-i 60—74, 1,2% 75—84, 0,4% isə 85 yaş və yuxarı insanlar daxildir (2007). Orta ömür müddəti kişilər üçün 51,6 il, qadınlar üçün isə 49,6 il təşkil etmişdir.
Hər 1000 nəfər əhaliyə 23,2 doğum, 13,6 ölüm düşür. Təbii artım 1000 əhaliyə 9,6 nəfərdir. Ümumi doğuş nisbəti bir qadına 2,73 uşaqdır. 2007-ci ilin hesablamalarına görə, yetkin əhalinin 23.9%-i (15-49 yaş) immunçatışmazlığı virusuna yoluxmuşdur.
İqtisadi cəhətdən fəal əhali, ümümi əhalinin 35.0%-ni təşkil edir, 587.882 nəfərdir (2001). İqtisadi cəhətdən fəal əhalinin 57,6%-i 15-64 yaş arası işçilərdir, qadınların sayı iqtisadi fəal əhalinin 43,8%-ni təşkil edir. İşsizlik 20%-dən çoxdur (2004).
Din
Ölkə əhalisinin təqribən 70%-i xristianlardır, bunlardan ən çox yayılanlar Cənubi Afrikanın Birləşmiş İcma Kilsəsinin anqlikanlar və metodistlərdir. Lüteranlar, katoliklər, mormonlar, bapistlər və digər xristian məzhəbləridir.
2001-ci il siyahıyaalmasına əsasən Botsvanada 5 minə yaxın insan İslamı, 3000 nəfər Hinduizmdən, 700 nəfəri isə Bəhai dininə sitayiş edir. Əhalinin 6%-i badimo — yerli ənənəvi inanclara etiqad edir. Əhalinin 20%-i heç bir dinə etiqad etmir.
Dil
Ölkənin rəsmi dilləri ingilis və tsvana dilləridir. Əhali digər dillərdə də danışır, onlardan ən çox yayılanları:
- kalanqa - Mərkəzi dairənin şərq hissəsində 150 min nəfər (2004);
- kqalaqadi - 40 min nəfər (2004);
- herero - 31 min nəfər (2008);
- afrikaans - 20 min nəfər (2006);
- mbukuşu - 20 min nəfər (2004);
- yeyi - 20 min nəfər (2004);
- ndebele - 17 min nəfər (2006);
- birva - 15 min nəfər (2004);
- nambya - 15 min nəfər (2004);
- lozi - 14 min nəfər (2004);
- zezur - 11 min nəfər. (2004);
- naro - 10 min nəfər (2004);
Təhsil
Botsvana 1966-cı ildə müstəqillik əldə etdikdən bəri təhsil inkişafında böyük addımlar atmışdır. O dövrdə ölkədə çox az məzun var idi və əhalinin yalnız çox az hissəsi orta məktəbə gedirdi. Botsvana yetkinlərin savadlılıq səviyyəsini 1991-ci ildə 69%-dən 2008-ci ildə 83%-ə qaldırdı. Almaz yataqlarının kəşf edilməsi və bunun gətirdiyi dövlət gəlirlərinin artması ilə ölkədə təhsil təminatında böyük artım oldu. Bütün tələbələrə ixtisasına əsaslanan on illik orta məktəb təhsili sonunda xüsusi sertfikat verir. Botsvanada orta təhsil pulsuz deyil və bununla yanaşı məcburi deyil.
Məktəbi bitirdikdən sonra tələbələr ölkədəki yeddi texniki kollecdən birinə qatıla və ya müəllimlik və ya tibb bacısı peşəsi üzrə peşə hazırlığı kurslarından keçə bilərlər. Tələbələr Botsvana Universitetinə, Botsvana Kənd Təsərrüfatı Kollecinə, Botsvana Beynəlxalq Elm və Texnologiya Universitetinə və Qaboronedəki Botsvana Mühasibat Kolleclərindən birində təhsil alıllar. Bir çox digər tələbə, ölkənin çoxsaylı özəl ali təhsil kolleclərində təhsilə davam edir. Bunların arasında biznes və iqtisadiyyat sahələri üzrə magistratura proqramları təklif edən ölkənin ilk özəl universiteti olan Boto Universitetidir. Digər bir beynəlxalq universitet, yaradıcılıq sənətində müxtəlif elmi dərəcələr təklif edən Limkokovinq Yaradıcılıq Texnologiyaları Universitetidir. Digər ali məktəblərə Ba İsaqo, ABM Kolleci, Yeni Era kolleci, Qaborone Peşəkar Tədqiqatlar İnstitutu, Qaborone Universiteti Hüquq və Peşə Tədqiqatları Kolleci və s. daxildir. Xüsusi təhsil təminatçıları tərəfindən keyfiyyətli təhsildə böyük addımlar atılmışdır. Tələbələrin böyük əksəriyyəti dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir. Ölkənin ikinci beynəlxalq universiteti olan Botsvana Beynəlxalq Elm və Texnologiya Universiteti, 2011-ci ildə Palapyedə açılmışdır.
Botsvana Təhsil Nazirliyi Afrika Kitabxanası Layihəsi ilə ortaq olaraq ibtidai məktəblərdə kitabxanalar yaratmaq üçün çalışır. Botsvana hökuməti ümid edir ki, milli gəlirin böyük bir hissəsini təhsilə investisiya etməklə, ölkə daha da inkişaf edəcək. Botsvanada dövlət xərclərinin 21%-i təhsilə yatırılır.
İqtisadiyyatı
İqtisadiyyatın ağırlığı heyvandarlıq və mədənçiliyə, xüsusilə də almaz mədənçiliyinə söykənir. 1971-ci ildə olan Orange almaz yataqları ölkəyə böyük gəlir təmin edər. Almaz xaricində, nikel və mis mədənlərindən də gəlir təmin edilməkdədir.
Sənaye
Kənd təsərrüfatı
Energetika
Nəqliyyat və rabitə
Turizm
Xarici iqtisadi əlaqələr
Siyasi quruluş
Hökümət
Siyasi partiyalar
Silahlı qüvvələr
Xarici siyasət
İnzibati bölgü
Botsvana inzibati ərazisi 9 dairəyə bölünmüşdür:
- Mərkəzi dairəsi
- Qanzi dairəsi
- Kqalaqadi dairəsi
- Kqatlenq dairəsi
- Kvenenq dairəsi
- Şimal-şərq dairəsi
- Şimal-qərb dairəsi
- Cənub-şərq dairəsi
- Cənub dairəsi
Öz növbəsində, bu dairələr 28 qraflığa bölünmüşdür.
Mediya
Müxalifət quruluşlarının bəzən radioda efir vaxtının məhdud olduğunu iddia etməsinə baxmayaraq, ölkənin konstitusiyası söz azadlığını təmin edir və Botsvana hökuməti bu prinsipə əməl edir. Dövlət televiziyasının, 2000-ci ildə Botsvana Televiziyasının (BTV) fəaliyyətə başlaması ilə əsası qoyulmuşdur. Həmçinin ölkədə Qaborone yayım şirkətinə məxsus Qaborone Televiziya adlı özəl bir televiziya kanalı var. Əhəmiyyətli media radio stansiyaları — Radio Botsvana və Yarona FM, Gabz FM, Duma FM.
Nəşrlərin yayılması əsasən şəhərlərlə məhdudlaşır. Ən məşhur qəzetlər Daily News, Botsvana Guardian, Botsvana Qəzeti, Məruzəçi, Sunday Standard, Midweek Sun, və The Voice-dir. Dövlət xəbər agentliyi Botsvana Mətbuat Agentliyi adı ilə fəaliyyət göstərir. 2003-cü ildə hər 1000 nəfər üçün təxminən 150 radio və 44 televizor olmuşdur. Elə həmin il hər 1000 nəfər üçün 40,7 fərdi kompüter düşmüş və hər 1000 nəfərdən 35-i internetə girişi olmuşdur. 2004-cü ildə ölkədə bir təhlükəsiz internet serveri qurulmuşdur. 2003-cü ildə hər 1000 nəfər üçün təxminən 76 ev telefonu var idi. Elə həmin il hər 1000 nəfər üçün təxminən 297 cib telefonu istifadə edilmişdir.
Mədəniyyət
Mətbəx
Təsviri sənət və sənətkarlıq
Ədəbiyyat
Musiqi
Bayramlar
| Tarix | Ad | İngiliscə / tsvana dilində adı |
|---|---|---|
| 1 yanvar | Yeni il bayramı | New Year’s Day / Ngwaga o mosha |
| Tarix dəyişir | Əzəmətli cümə | Good Friday / Labotlhano yo o molemo |
| Tarix dəyişir | Pasxa bayramı | Easter Monday |
| Tarix dəyişir | Yüksəlmə günü | Ascension Day / Tlhatlogo |
| 1 iyul | Cənab Seretse Kxamanın günü | Sir Seretse Khama Day |
| İyulun 3-cü bazar ertəsi | Prezident günü | President’s Day |
| 30 sentyabr | Milli müstəqillik günü | Independence Day / Boipuso |
| 25 dekabr | Milad | Christmas / Keresemose |
İdman
İstinadlar
- "Preliminary Results Brief" (PDF). 2011 Population & Housing Census. Gaborone: Central Statistics Office. 29 September 2011. 17 June 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 June 2012.
- Pew Research Center's Religion & Public Life Project: Botswana 16 dekabr 2013 at the Wayback Machine. Pew Research Center. 2010.
- "Public Holidays in Botswana" (ingilis). World Travel Guide. 2011-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 июня 2010.
