fbpx
Wikipedia

Qafqaz İslam Ordusu

Qafqaz İslam OrdusuOsmanlı Dövlətinin 1918-ci ilin mart-avqust tarixləri arasında yaratdığı Şərq Orduları Qrupuna daxil olan hərbi birliklər. Hərbi nazir Ənvər Paşanın əmri ilə yaradılmış və tamamilə müsəlmanlardan ibarət idi. Birinci dünya müharibəsi zamanı Qafqaz cəhbəsindəki döyüşlərdə iştirak etmişdir. Nuru Paşa rəhbərlik edirdi. 12–14 min osmanlı əsgərindən ibarət olan Qafqaz İslam ordusu, Azərbaycan türklərindən və Dağıstan müsəlmanlarından ibarət könüllülərin qatılması ilə təqribən 20 min sayında olmuşdur. Bakı qırğınından sonra Azərbaycanın türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən kütləvi qırğınların qarşısını almaq və Dağıstan müsəlmanlarına yardım etmək məqsədi ilə Osmanlı dövləti tərəfindən təşkil edilmiş hərbi struktur olan Qafqaz İslam Ordusu, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edildiyi günlərdən 1918 noyabrına qədər fəaliyyət göstərmişdir.

Qafqaz İslam Ordusu
Növü Quru qoşunları
Mövcud olduğu illər 10 iyul 191827 oktyabr 1918
Dövlət Dövləti Aliyyəyi Osmanlı
Tabedir Osmanlı ordusu
Daxildir Şərq Orduları qrupu
Tərkibi Anadolu türkləri, Azərbaycan türkləri, ləzgilər, gürcülər
Vəzifəsi Azərbaycanı və Şimali Qafqazın müsəlman xalqlarını xilas etmək
Qərargah
Himayədarı Ənvər Paşa
Döyüşlər
Komandanlıq
Keçmiş Komandirlər Nuru paşa

Osmanlı dövlətinin Qafqaza ordu göndərmək qərarı

 
Birinci dünya müharibəsi illərində Osmanlı dövləti Şərq orduları qrupunun yerləşməsi

İnqilab nəticəsində Çar Rusiyasındakı vəziyyət haqqında rus əsirliyindən Mosula qaça bilmiş Avstriyalı bir yarbayın 6-cı Ordu komandanı Xəlil paşaın köməyi ilə baş komandan vəkili Ənvər paşa ilə İstanbulda görüşərək ona məlumatlar vermişdir. Kazan türkləri Milli İdarə rəisi Sədri Məqsudi Arsal 10 may 1918-ci ildə Osmanlı dövlətinin Moskva böyük elçisi Qalib Kəmali bəyi ziyarət etdiyi zaman Türküstanın birinci qapısının Bakı olduğunu, buranın hər tərəfdən bir anbar xüsusiyyəti daşıdığını və irəli hərəkatı üçün baza olaraq istifadə oluna biləcəyini bildirmişdi. Kazan, TürküstanAzərbaycan türkləri, rus işğalının sona çatması və müstəqilliklərini qazana bilmələri üçün Qafqaz və Bakının bir an öncə ələ keçirilməsinin vacibliyi görüşünü hərarətlə müdafiə edirdilər. Bu və buna bənzər nümunələrin artması nəticəsində türk ellərinin müstəqilliyini qazanması üçün hərəkətə keçilməsi haqqındakı görüş, Hərbiyə naziri və baş komandan vəkili Ənvər paşa ilə ziyalılar və siyasətçilər arasında getdikcə güc qazandı. Dövlət heyətləri TürkçülükTurançılıq cərəyanını tətbiq etməyə başlamaq üçün şərtlərin yetərli olduğunu düşünürdülər.

Ənvər Paşa, başqa bir çox bilgiləri və savaşın gedişini də dəyərləndirərək, Qafqazda fəaliyyətə keçmək üçün uyğun şərtlərin doğurduğu nəticələrə vardı. 3 fevral 1918-ci ildə 6-cı Ordu komandanı Xəlil Paşaya bir məktub göndərdi. Göndərilən əmr bu məzmunda idi: "Qafqaz, Dağıstan, Türküstan, ƏfqanıstanRusiyanın əsarəti altında olan türk və müsəlmanların yaşadışı bölgələrə, möhtac olduqları dəstəyin verilə bilməsi üçün mərkəzi Tehranda olan bir təşkilat qurulması, bu bölgələrə çalışqan və işini yaxşı bilən zabitlərin göndərilməsi, yarbay Nuru bəyin (Ənvər paşanın ögey qardaşı) Tehran Mərkəz Təşkilatının sədri olması, yarbay Şövkət bəyin Dağıstana, minbaşı Naim Cavad bəyin Əfqanıstana göndərilməsi və Xəlil paşanın uyşun görəcəyi zabitlərin də Azərbaycan və Türküstanda vəzifələndirilməsi, bu bölgələrə gedəcək zabitlərin yanına, alt heyətləri təşkil etmək üzrə ən azı 5–6 zabitin da qatılması."

Başkomandanlıq Vəkaləti, Azərbaycanda hər birində üç piyada alayı olan üç piyada diviziyasından əmələ gələn bir korpus qurulmasını qərarlaşdırdı. 1-ci və 2-ci diviziyaların təşkili ilə görəvli olacaq iki heyətin zabitlərinin 6-cı Ordu Komandanlışının olduşu Mosula, 3-cü diviziyanın zabit heyətinin də 3-cü Ordu Komandanlışının yerləşdiyi Trabzona göndəriləcəyini bildirdi. Başkomandanlıq Vəkalətinin 2 mart 1918-ci ildə əlaqəli komandanlıqlara göndərdiyi əmrə görə, Qafqazda xidmət edəcək general, üst zabit və zabitlər bir üst rütbə (fəxri rütbə) daşıyacaq və bu rütbənin hüququna sahib olacaqdılar. Bütün vəzifəlilər rütbələrinin maaşının bir misli dəyərində artışını alacaqdılar.

Qafqaz hərəkatının, böyük torpaq və bu səbəbdən prestij itkisinə uşrayan Osmanlı dövlətinin etibarını yenidən yüksəldəcəyini düşünən Ənvər paşa bölgədəki qətlqiyamalrı dayandırmaq və Qafqazda ruslara qarşı bitərəf bir bölgə təşkil etmək üçün hərəkətə keçdi və Qafqaz hərəkatı üçün gənc, enerjili, dinamik, öz düşüncəsini qavrayan və bunu tətbiq edə biləcək zabitlərlə görüşməyə başladı. Qafqaz hərəkatı üçün ilk öncə albay Kazım Qarabəkir bəy ilə görüşdü. Ancaq Kazım bəy o aralarda Ərzurum və ətrafının azad edilməsi üçün çalışdışını bildirərək, bu vəzifədən əfvini istədi. Kazım bəy Ərzurumun qurtarılmasından sonra Qafqaz Təşkilatı Komandanlığı vəzifəsini almağa hazır olduşunu bildirdi. Ancaq Ənvər paşa aradan keçəcək zamanın boşa getməməsi üçün tez qərar vermək məcburiyyətində olduğunu, bu vəzifəyə ögey qardaşı yarbay Nuru bəyin təyin olunduğunu, əgər istərsə Şimali Qafqazda vəzifə verə biləcəyini bildirdi. Albay Kazım bəy yarbaylıqdan general-leytenant rütbəsinə yüksəldilən Nuru bəyin əmrində çalışacağını öyrənincə bu vəzifədən əfvini istədi.

Ənvər paşa Qafqazda yaşayan türk və müsəlman xalqların yaşadığı bölgələrdə gərək olan təşkilatlanmanı yaratması və onlardan əmələ gələcək bir "İslam Ordusu" qurması üçün qardaşı yarbay Nuru bəyi vəzifələndirdi. Nuru bəy iki tümənlik bir korpus və bəzi milis süvari alaylarından təşkil ediləcək Qafqaz İslam Ordusuna əmr edəcəkdi.18 Zabit heyətləri də buna görə təyin olunacaqdı. Nuru bəyin belə bir orduya yarbay rütbəsilə əmr etməsi mümkün deyildi. Bu üzdən iki rütbə yüksəldilərək fəxri general-leytenant rütbəsinə yüksəldildi. Nuru paşa ilə Qafqaza gedəcək zabitlərə də fəxri olaraq bir üst rütbə verildi.

Osmanlı dövlətinin müttəfiqi olan Almaniya Qafqazda Brest-Litovsk müqaviləsi ilə müəyyən olunan sərhədlərin Şərqinə keçilməsini istəmirdi. Almanların Gürcüstan və xüsusilə Bakı nefti üzərində də gizli hesabları var idi. Bu üzdən türk ordusunun Azərbaycana girməsinə kəskinliklə qarşı çıxırdı. Bu və buna bənzər səbəblərə görə Ənvər paşa bu təşkilatlanmanı son dərəcə gizli bir şəkildə yürüdürdü. Başda Almaniya və Rusiya olmaq üzrə böyük dövlətlərin diqqətini çəkməmək üçün qurulacaq ordunun Azərbaycanda yaşayan türk və müsəlmanlardan təşkil edilmiş kimi göstərilməsinə cəhd edirdi. Bu üzdən orduya da "Qafqaz İslam Ordusu" adının verilməsi uyğun görülmüşdü. Başkomandan vəkili Ənvər paşa bu ordunun qurula bilməsi üçün şəxsən çalışmışdı. Geniş bir qismin maraşını çəkməmək və qarşı tədbir almalarını əngəlləmək üçün qardaşı, əmisi və çox yaxın özəl əməkdaşlıq içində olduşu dostları ilə çalışmalar aparmışdı. Osmanlı sultanı V Mehmet Rəşad tərəfindən Nuru paşanın Qafqaz İslam Ordusu komandanı olduşuna və bütün Qafqazda Sultan adından hərbi və siyasi fəaliyyət göstərəcəyinə dair bir fərmana verilmişdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan olunması

Rusyadakı inqilabdan sonra yaranan Cənubi Qafqaz Cümhuriyyəti Məclisi Seym, daha çox gürcü və erməni mənafelərini qoruyan bir təşkilat durumundaydı. Seym Məclisində önəmli vəzifələr gürcü və ermənilərə verilmişdi, Azərbaycanlı türklərə isə yalnızca sosial yardım məsələləri ilə əlaqəli sahələr saxlanmışdı. Bundan başqa Birinci dünya müharibəsində türklərin müttəfiqi Almaniya, Qafqaz məsələsində Osmanlı dövləti ilə fərqli bir mənafe toqquşmasına girmişdi. Qafqazın zənginliklərini ələ keçirmək istəyən Almaniya, xüsusilə Bakı neftində söz sahibi olmağı hədəfə alırdı. Bu mülahizələrlə almanların dəstəyini təmin edən gürcülər 26 mayda Cənubi Qafqaz Cümhuriyyətindən ayrılaraq, müstəqilliyini elan etmişdilər.

Osmanlı dövləti Gürcüstan, ErmənistanAzərbaycan ilə ayrı-ayrı dostluq və əməkdaşlıq müqavilələri imzalamaq üçün çalışırdı. Türkiyə Qafqazda edəcəyi hərbi hərəkatın təhlükəsiz bir şəkildə yürüdülə bilməsi üçün bəzi strateji bölgələrlə dəmir yollarını nəzarəti altına almaq və erməni və gürcü qüvvələrinin türk hərbi hərəkatına müdaxilə edə bilməyəcək bir vəziyyətə gətirilməsini təmin etmək istəyirdi. Türklərin gürcü və ermənilərə qəbul etdirməyə çalışdığı bu istəklərə almanlar şiddətlə qarşı çıxdı. Almanlar gürcülərlə Potidə imzaladıqları müqavilə ilə Batum-Tiflis dəmir yolunun nəzarətini ələ keçirdilər. Bununla da kifayətlənməyən almanlar ruslara əsir düşən əsgərlərindən birliklər qurmağa başladılar. Ermənilər isə Tiflis-Culfa dəmir yolunun nəzarətini almanlara vermək istəyirdilər. Osmanlı dövləti bu dəyişikliklər qarşısında lazım gələn çalışmaları sürətlə tamamlayaraq, istəklərini qəbul etdirdi. Batumda 31 may 1918-ci ildə ermənilərlə, 3 iyun 1918-ci ildə də gürcülərlə dostluq və əməkdaşlıq müqavilələri imzaladı.

Bu yenilik Almaniya ilə Osmanlı dövlətinin arasını açmaqda gecikmədi. Başkomandan vəkili Ənvər paşa Türkiyə ilə Almaniya arasında ortaya çıxan bəzi anlaşılmazlıqları çözmək üçün Osmanlı Orduları kurmay başqanı alman generalı Von Seeckt ilə Batuma getdi. Məsələ burada gen-bol araşdırıldı. Fəqət almanlar daha sonra bildiklərini tətbiq etməyə çalışdılar. Buna görə 3-cü Ordu komandanı Vəhib paşa Gümrüdəki türk hərbi birliklərinin Tiflis üzərinə yürüməsini əmr etdi. 10 iyun 1918-ci ildə irəli hərəkata başlayan birliklər qarşılarına çıxan gürcü-alman birləşmiş qüvvələrini dağıtdı. Bəzi alman zabit və əsgərlərini də əsir etdilər. Alman baş Qərargahının Ənvər paşa nəzdində dövrəyə girməsi nəticəsində əsirlər sərbəst buraxıldı, türk əsgəri də irəli hərəkatı dayandırdı. Bu dəyişikliklərə rəğmən almanlar qısa bir müddət sonra türk əsgərinin Gürcüstandakı dəmir yollarından faydalanmasına müxtəlif əngəllər çıxarmağa davam etdilər.

Batumda bu dəyişikliklərin yaşandığı günlərdə Nuru paşa geniş səlahiyyətlərlə təchiz olunaraq, 25 mart 1918-ci ildə 6-cı Ordunun yerləşdiyi Mosula getdi. Buradan seçdiyi iyirmi nəfərlik qərargah zabiti və gərəkli hərbi personalla birlikdə 8 apreldə Mosuldan hərəkətlə Revandiz, Soucubulaq, Təbriz üzərindən Zəngəzura çatdı və 20 apreldə Osmanlı sultanının ona verdiyi fərmanı yayınladı. Qara dəniz-Tiflis-Bakı quru və dəmir yolu xəttinin üzərində olması və ətrafında sıx olaraq türklərin yaşaması kimi bəzi əlverişli səbəblərə görə Nuru paşa ordu mərkəzinin Gəncədə qurulmasına qərar verdi.

Türk Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuru paşa 25 may 1918-ci ildə coşqun sevgi nümayişi altında Gəncəyə girdi. Nuru paşanın yanında Qafqaz İslam Ordusu təşkilatı ilə bu ordunun vəzifələrini açıqlayan və "Hərbiyə naziri Ənvər" imzalı 22 mart 1918-ci il tarixli bir də təlimatnamə vardı.

Nağı Şeyxzamanlı xatirələrində Nuru paşa ilə yanındakı türk əsgərlərinin Gəncəyə girişini belə anlatmışdı:

"Gəncə xalqı türk ordusunu qarşılamaq üçün şəhər meydanına toplanmışdı. Dövlət dairələri və məktəblər tətilə çıxmış, tələbələr əsgərlərin gələcəyi yolun iki tərəfinə düzülmüşdülər. Müharibədə rusların işğal etdiyi Şərqi Anadolu bölgəsindən Cəmiyyəti-Xeyriyyə tərəfindən toplanan kimsəsiz uşaqlardan dörd yaşı olanlar da qarşılama mərasiminə aparılmışdı. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindəki uşaq evlərindən gətirilən bu yavrular, meydanda hazır idilər. Yolun və meydanın hər iki tərəfinə toplanan qadın, kişi, yaşlı, gənc bütün xalq, əsgərləri coşquyla alqışlayırdı. Sevincdən hər kəsin gözlərindən yaş gəlirdi. Uşaq evlərindən gətirilən bu uşaqlar əsgərlərə yaxınlaşaraq əllərindən tutur və haralı olduqlarını soruşurdular. O əsnada bir bağırış, çağırış qopdu. Doqquz yaşındakı bir uşaq atasını tanıyıb, ona doğru qaçmağa başladı. Bu qovuşmanı görən Gəncəli türklər Anadoluda bir-birini itirən və Qafqazda yenidən qovuşan ata-oğulun sevincinə ortaq oldular. Bütün meydan hıçqıra-hıçqıra sevinc göz yaşı tökürdü."

Şeyxzamanlı, Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri, s. 71-81.

Nuru paşanın 25 mayda Gəncəyə girməsindən bir gün sonra Tiflisdəki Zaqafqaziya Cümhuriyyəti Seym Məclisi fəaliyyətini dayandırdı. Seym Məclisinin Azərbaycanlı üzvləri Gəncəyə gedərək qurucu mahiyyətdə xidmət edəcək Milli Şura yaratdılar. Gəncə paytaxt olaraq müəyyən olundu və 28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyəti elan edildi.

Müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elanından sonra Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuru paşa vaxt itirmədən çalışmalara başladı. Qurulmaqda olan ordu Azərbaycanın hərbi təşkilatını əmələ gətirəcəkdi. Nuru paşa ilk olaraq Qafqaz İslam Ordusunun quruluş, çalışma üsul və əsasları ilə bağlı bir təlimat təsdiqlədi. Ölkənin müxtəlif bölgələrindəki mülki və hərbi vəzifəlilərin işlərini davam etdirə bilmələri və mərkəzə bağlı olaraq çalışa bilmələri üçün bəzi düzənləmələr apardı. Beləcə önəmli şəhər və qəsəbələrdə asayiş və dövlət sistemi təmin edilməyə başladı. Azərbaycanda dövlət avtoriteti sürətlə təsis edilirdi.

Nuru paşa Azərbaycandakı insan qaynağı, yetişmiş kadr və imkanların məhdud olması səbəbindən, düşmən işğalından qısa müddətdə qurtulmanın asan olmayacağını gördü. 31 may 1918-ci ildə Ənvər paşa və 3-cü Orduya bölgədəki durum haqqında bir məktub göndərdi:

"Bolşeviklər Dağıstan və Şimali Qafqazı tamamən ələ keçirmək üzrədirlər. Hər yerdə ermənilərin təcavüzü artmaqdadır. Bakı sürətlə zəbt edilməzsə buralarda durum daha təhlükəli bir hal alacaqdır. Müsəlmanların təşkil etdiyi korpusda əsgərdən çox zabit vardır. Korpusun tərkibi minə qədər olub, bunun yarısı türk sıraviləridir. Bakı məsələsinin yardımsız həlli mümkün deyildir. İngilislərin Bakını gücləndirdiyi zənn edilir. Burada taxıl məhsulları, ixrac ediləcək qədər çoxdur. Əhali türk ordusunun gəlməsini səbirsizliklə gözləməkdədir. Gəncə vilayətində bəzi yerlərdə gürcülər binalara alman bayrağı ilə birlikdə öz bayraqlarını da çəkmişlər."

Nuru paşa, ordunun quruluşu üçün kifayət qədər personal və mühimmatın təmin edilməsi üçün 3-cü Ordu Komandanlığı və Ənvər paşa ilə davamlı ünsiyyətdəydi. İlk olaraq Gəncədə təxminən min nəfərdən əmələ gələn bir Milli Korpus təşkil edildi. Şərqi Anadoluda ruslara əsir düşən, ancaq daha sonra bir yolunu taparaq xilas olan və ölkənin müxtəlif bölgələrində dirəniş güclərini idarə edən Osmanlı zabitləri ətraflarına bəzi könüllüləri toplamışdılar. Bu milislər də hərbi təlimə tabe olmağa başladı. Ancaq nizamlı hərbi birliklərin təşkil edilə bilməsi üçün kifayət qədər pul, silah və uniforma üçün parça tapılmırdı. Nuru paşa silah və cəbbəxana ilə bərabər təxminən on min dəst hərbi forma göndərilməsi halında əsgər alımına başlayacaqlarını bildirdi. Bundan başqa kifayət qədər tərbiyəçi zabit və serjantın da göndərilməsini istədi.

Qafqazdakı durumun ciddiyyətini təxmin edən Vəhib paşa istənilən silah, cəbbəxana və digər ehtiyacların təmin edilərək yola çıxarılacağını, bundan başqa bir müfrəzənin də ən qısa müddətdə göndəriləcəyini bildirdi.

Qafqaz İslam Ordusunun quruluşu və güclənməsi

Osmanlı dövləti ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında 4 iyun 1918-ci ildə Batumda bir Dostluq və Əməkdaşlıq müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə Osmanlı Dövləti Ədliyyə naziri Xəlil bəy və Şərq Orduları komandanı Vəhib paşa ilə Azərbaycan Şurayı Milli rəisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Xariciyyə naziri Məmməd Həsən bəy imza atmışdılar. Rəsulzadə, bu müqavilə hökmlərinə görə, Qafqazdakı türk və müsəlman xalqa qarşı qətliamın bir an öncə dayandırılması üçün Osmanlı Dövlətindən hərbi yardım istədi. Başkomandan vəkili Ənvər paşa isə gələn raportlara istinadən durumun ciddiliyini anladı və Şərq Orduları Komandanlığı tərkibində olan 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının Qafqaz İslam Ordusu sıralarına qatılması üçün əmr verdi. Ənvər paşanın Azərbaycanla bağlı planı burada yerli qüvvələr hesabına türk zabitlərinin köməyi ilə tərkibində 3 piyada diviziya (hər) birində 3 piyada alay) olan 1 korpus yaratmaq idi. Bundan sonra 5-ci Qafqaz piyada diviziyası, albay Mürsəl bəyin komandirliyi ilə Gəncəyə hərəkət etdi. Bu diviziyada 9, 10 və 13-cü Qafqaz piyada alayları, 19-cu və 42-ci süvari alayları, 5-ci Qafqaz səhra topçu alayı, 1-ci və 2-ci batareyalardan ibarət olan Şnayder topçu taboru ilə 4-cü və 5-ci batareyalardan əmələ gələn dağ topçu taboru vardı. Bundan başqa xəbərləşmə, istehkam, tibbi, səyyar xəstəxana, nəfəsli orkestr, çörəkçi kimi dəstək qolları və yardımçı bölüklər ilə qruplar xidmət edirdi. 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının tərkibində 257 zabit, 5575 əsgər və 1266 heyvan var idi.

 
Osmanlı imperiyası Hərbiyə Naziri və Baş Komandan vəkili Ənvər paşa

5-ci Qafqaz piyada diviziyasından ilk olaraq Gəncə Müfrəzəsi adı verilən və minbaşı Cəmil Cahid bəyin (sonradan general Toydəmir) əmrindəki 9-cu Qafqaz alayı ilə minbaşı Zihni bəyin komandanlığındakı mürəttəb 2-ci süvari alayı, 4 iyunda Qarakilsənin şimalındakı Cəlaloğlundan Gəncəyə hərəkət etdi. Bu hərbi birliklər yollarına çıxan bəzi alman birliklərini zorla Tiflisə dönməyə məcbur etdilər. Bölgədəki erməni silahlılarından da təmizlədilər. Xalqın sıx sevgi nümayişləri altında Qazax və Tovuz bölgəsindən keçərək, 9–10 iyunda Gəncəyə çatdılar və Qafqaz İslam Ordusunun əmrinə girdilər. Diviziyanın geridə qalan hissəsi isə 15 iyuna qədər dalbadal Gəncəyə çatdı. Xalq Gəncədə türk əsgərlərini qurbanlar kəsərək böyük bir coşqu ilə qarşıladı. Şəhərin hər yanı qurtarıcı olaraq görülən Osmanlı dövləti və Azərbaycan bayraqları ilə bəzədildi. Beləcə artıq müsəlmanlar tərəfində savaşa biləcək həqiqi bir nizami ordu var idi.

Nuru paşa paytaxtdakı ermənilərin itaət altına alınması üçün əllərindəki silahlarının toplanması gərəkdiyinə qərar verdi. Minbaşı Cəmil Cahid bəy komandasındakı 9-cu Qafqaz alayı ilə minbaşı Zihni bəy komandasındakı 2-ci süvari alayı Gəncəyə çatınca bunlara Gəncə Müfrəzəsi adı verilmişdi. Sovet tarixçisi A.Kadişev QİO tərkibində azərbaycanlıların sayının 5 min nəfər olmasını göstərir. Bolşevik-erməni, ingilis kəşfiyyatının məlumatlarını, eyni zamanda Osmanlı hərbi sənədlərini və mövcud tədqiqat materiallarını təhlil edərək M.Süleymanov göstərib ki, 1918-ci ilin iyul ayında QİO tərkibində azı 4–5 min azərbaycanlı var idi. Digər araşdırmalar göstərir ki, artıq 1918-ci ilin iyun-iyul döyüşlərində ümumi sayı 10 min nəfər olan Qafqaz İslam Ordusunun 6 min döyüşçüsü osmanlı, 4 mini isə azərbaycalı türkü idi. Sentyabrın əvvəllərində bu rəqəm daha da artmışdı.

Gəncə Müfrəzəsi ermənilərin silahlarını buraxmasını və idarəyə itaət etməsini təmin etmək üçün hərəkətə keçdi. Bunun üçün 10 iyunda gecə yarısından sonra Gəncə çayını keçərək şərq tərəfdə olan erməni məhəlləsini arxadan mühasirəyə aldı. Beləliklə, daha arxadakı erməni kəndləri ilə məhəllənin əlaqəsi kəsilmiş və 11 iyun sabahından etibarən mühasirə başlamış oldu. Erməni məhəlləsinin çox yaxınında olan Yelenendorfda (indiki Göygöl) isə almanlar yaşayırdı. Bunlar da ölkədəki anarxiya vəziyyətindən zərər görməmək üçün əli silah tutan gənclərdən bir milis təşkilatı qurmuşdular. Əllərində yüngül silahlarla bərabər dörd də pulemyot var idi. Gəncə Müfrəzəsi komandanları, alman milislərin başındakı səlahiyyətlilərlə görüşərək, onlarla əməkdaşlıq aparmalarını, əks halda silahlarının alınacağını bildirdilər. Almanlar türklərlə mücadilə etmələri halında zərərli çıxacaqlarını anlayınca, bu təklifi qəbul edərək Gəncə Müfrəzəsinə qatıldılar. Alman milislər Zurnabad-Hacıkənd xəttinə yerləşdirildi. Beləliklə bu kəndlərin ermənilərlə əlaqəsi kəsilərək, Gəncə Müfrəzəsinin arxası əmniyyətə alındı. Alman milis taborunun vəzifəsini layiqincə yerinə yetirə bilməsi və nəzarət altında saxlanılması üçün başçılıq etməyə komandir olaraq türk zabitlər gətirildi.

Şəhərin cənubundakı bəzi kəndlərdə nəzarət təmin edildikdən sonra 2-ci süvari alayı erməni məhəlləsinin girişinə yerləşdirildi. Burada yaxaladıqları bir neçə ermənidən məhəllənin durumu və silahlı milislər haqqında bilgi aldılar. Bundan sonra baş leytenant Səlahəddin bəy ilə Səməd bəy erməni məhəlləsinə gedərək silahlarını təslim etmələrini istədilər, ancaq ermənilər bu istəyə atəşlə qarşılıq verdilər. Bununla da kifayətlənməyib daha öncə bağların izinə yerləşdirilən militanlar yaylım atəşi açdılar və hücuma keçdilər. Heç gözlənilməyən bu hücum qarşısında 9-cu Qafqaz alayının bəzi qüvvələri geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Bu hücumda Gəncə Müfrəzəsindən 13 əsgər şəhid oldu, biri zabit 7 əsgər də yaralandı. Gəncə ermənilərinin itaət altına alınmaları və silahlarını təslim etmələri üçün başladılan hərəkata qatılan türk zabitlərdən Mucip Kemalyeri, daha sonrakı illərdəki xatirəsində belə söyləyir:

"Ermənilərə təslim olmaları üçün verilən müddət dolunca ertəsi gün hərbi hərəkat başladı. Küçəyə yenicə girmişdik ki, birdən ətrafımız sarıldı. Ağacların üzərindən belə üzərimizə atəş açılırdı. İçində olduğumuz pis vəziyyətdən istifadə edən 20–30 erməni üzərimizə atıldı. Qarşı tərəf atəşi kəsmişdi. İndi heç alışqın olmadığımız küçə boğuşması başlamışdı. Zabitlərimiz tapançaları ilə atəş açır, Mehmetçik isə hələ süngü taxmağa belə fürsət tapmadan hücum edən erməniləri əzişdirirdi. Qısa sürən vuruşmada basqınçılar ortadan qeyb oldular. Biz də bu fürsətdən istifadə edərək 10-a qədər yaralımızı da götürərək yavaş-yavaş geri çəkildik. Ən öndə gedən manqanın şəhid düşən 4 əsgərinin cəsədini orada qoymağa məcbur olduq. Ermənilər isə 15-ə qədər ölü qoymuşdular".

Bu hücumdan sonra erməni məhəlləsi tamamən mühasirəyə alındı. Mühasirənin başlamasından sonra bir keşiş ilə bir sivil və bir zabit minbaşı Cəmil Cahid bəyin yanına gələrək silahlarını təslim edəcəklərini, ancaq Gəncənin yerli sivil əhalisinin hücumundan qorxduqlarını bildirdilər. Cəmil Cahid bəy erməni heyətə can və mal təhlükəsizliyi təminatı verdi və silahların təslim edilməsi üçün axşama qədər vaxt qoydu. Bu arada məhəlləni mühasirəyə alan türk birliklərindən 15-ə qədər əsgərin erməni bağlarında eyni Anadolunun bir çox yeriylə Bakı, Şamaxı və başqa bölgələrdə də olduğu kimi, amansızcasına parçalanaraq qətl edildiyinə dair xəbərlər ordu qərargahına çatdı. Nuru paşa Yelenendorflu bir alman vasitəsiylə ermənilərə bir məktub göndərərək atəşi kəsmələrini və artıq müqavimət göstərmədən təslim olmalarını, əks halda məhəllənin topa tutulacağını bildirdi. Ermənilər bu məktubu da diqqətə almadılar və bir yarma hərəkatına girişdilər, ancaq süvarilər tərəfindən geri oturduldular. Ermənilərin axşam saat 17.00 – a qədər təslim olması bir daha istənildi, ancaq ermənilər müqavimət göstərdi. Bundan sonra, silahlarını vermədikləri təqdirdə saat 18-dən etibarən top atışının başlayacağı və hər kimdə silah yaxalanırsa dərhal edam ediləcəyi bildirildi. Saat 18.00 olunca, axşam olması səbəbindən hərəkatın sabah qaldığı yerdən davam etməsinə qərar verildi.

Səhər günəş çıxınca mühasirə yaxşıca daraldıldı və məhəlləyə doğru bir neçə topçu atışı atıldı. Həqiqətdə türk əsgərində top mərmisi də azdı. Nuru paşa məhəllədəki erməni irəli gələnlərinə göndərdiyi məktubda silahların ən qısa müddətdə təslim edilməsini, gün batmadan iki saat öncə silahların verilməməsi halında hərbi hökmlərin tətbiq olunacağını sərt bir dillə ifadə etdi. Türk Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığı məhəllənin təxrib olunmasını istəmirdi. Ermənilər də silahlarını təslim etmirdi. Daha müqavimətin bir fayda gətirməyəcəyini anlayan ermənilər, nəhayət təslim olmağa qərar verdilər. Gəncə Müfrəzəsi erməni məhəlləsinə girərək 13 və 14 iyun günlərində tamamən nəzarəti ələ aldı və silahları topladı.

Gəncənin erməni məhəlləsində meydana gələn bu hadisə türk əsgərlərinin Azərbaycandakı ilk silahlı vuruşması oldu. Mehmetçik Qafqazda ilk dəfə Gəncədə torpağa tapşırıldı. Şəhidlər, silahdaşları və xalqın qatıldığı təntənəli bir mərasimlə Gəncə məzarlığında torpağa verildi. Sovet İttifaqı dövründə bu şəhidlərin məzarları dağıldığı üçün bu gün harada olduqları bilinmir.

Bolşevik-daşnak qüvvələrinin hücumu

 
Bakı Kommunasının rəhbəri və Şamaxı, QubaBakıda Azərbaycan türklərinə qarşı soyqırımın təşkilatçısı olan erməni mənşəli Stepan Şaumyan

Türk hərbi qüvvələri və Nuru paşanın 25 mayda Gəncəyə çatması, üç gün sonra da Azərbaycan Cümhuriyyətinin elan edilməsi, Gəncənin də müvəqqəti paytaxt olması Bakıdakı Şaumyan idarəsini təlaşlandırdı. Nuru paşa Cümhuriyyətin elan edilməsindən dərhal sonra Azərbaycanın bir çox bölgəsinə hərbi kadrlar göndərərək, əyalətlərdəki mülki və hərbi təşkilatlanmanı gözdən keçirdi, mövcud olanların da Gəncə idarəsinə bağlanmasını təmin etdi. Türk ordusu paytaxt Gəncədə hakimiyyəti təsis etmiş, erməniləri itaət altına almışdı.

Azərbaycan Cümhuriyyəti və Milli Məclisi ilə Nuru paşa, bir dövlətin hakimiyyət və hökmranlığı nəyi lazım bilirsə, onları bir-bir gerçəkləşdirdi. Geriyə Qafqazda yaşayan türklərin milli ordusunun qurulması və vətən torpaqlarının işğalçılardan təmizlənməsi vəzifəsi qalmışdı.

Gəncədəki bu irəliləyişlər işğal altında olan paytaxt Bakıda böyük əks – səda doğurdu. Bakıda idarəni qəsb edən bolşevik ruslar və erməni daşnaklar ittifaqının başında duran Stepan Şaumyan, durumu Moskvada olan Leninə bildirdi və təcili olaraq Qızıl Ordunun yardıma gəlməsini istədi.

Qafqazdakı gedişatı və türk ordusunun hərəkatını diqqətlə izləyən bolşeviklər Bakının türklərin əlinə keçməsindən də əndişələnirdi. Bolşevik Sovet idarəsinin Xarici İşlər komissarı Çiçerin Moskvadakı səfir Qalib Kamali bəyə bir nota verdi. Çiçerin notada Sovetlərin Brest-Litovsk müqaviləsi gərəyi Qars, ƏrdahanBatuminin böyük fədakarlıqlarla Osmanlı dövlətinə buraxdığını, ancaq bundan sonra türklərə heç bir torpaq parçası verilməyəcəyini bildirdi. Türk hərbi qüvvələrinin Gümrünü ələ keçirdiyini, bununla da kifayətlənməyib Azərbaycanın daxilində Bakıya doğru irəlilədiyini, zatən yetəri dərəcədə ağır olan Brest-Litovsk müqaviləsi hökmlərinin bu şəkildə sürəkli pozulmasına etiraz etdiyini, hərbi hərəkatın təcili sürətdə dayandırılması gərəkdiyini qeyd etdi.

Bu yeniliklər yaşanarkən Azərbaycan Milli Şurasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə İstanbula getdi. Ənvər paşa ilə apardığı görüşmələrdə iki ölkə arasındakı anlaşmalar çərçivəsində türk ordusunun Azərbaycana yardım etməsini rəsmi olaraq istədi. Almaniya türk ordusunun Azərbaycana hərbi yardım göstərməsinə qarşı çıxırdı. Bu sıxıntını aşmaq üçün qurulacaq təşkilatın "Qafqaz İslam Ordusu" adını daşıması uyğun görüldü. İstanbulda bu hazırlıqlar görülərkən ingilislərin Azərbaycana girməsini və Bakı neftini ələ keçirmək üçün aparacağı hərbi hərəkatın qarşısını almaq üçün də Yaqub Şövqü paşa komandasında 9-cu Ordu adı altında yeni bir hərbi təşkilatlanmaya gedildi. Türk ordusu Təbriz, XoyUrmiya gölü ətrafına hərbi qüvvələr göndərdi və beləcə ingilislərin Azərbaycana girməsinin qarşısını almış oldu.

Qafqazdakı bu yeniliklərə görə bolşevik Sovet rəhbərləri AlmaniyaOsmanlı dövlətindən məsələ haqqında bilgi istədilər. Sovet idarəsinin Xarici İşlər komissarı Çiçerin Qafqaz neftində gözü olan almanları Osmanlı dövləti əleyhinə qaldırmaq üçün təşəbbüslər göstərdi. Almaniyanın İstanbul səfiri Bernsdorff, Sədrəzəm Tələt paşa, Başkomandan vəkili və Hərbiyyə Naziri Ənvər paşa, Xariciyyə vəkili Nəsimi bəy ilə görüşmələr apardı. Türk səlahiyyətliləri bu görüşmələrdə gündəmdə olan hərbi hərəkatı ilk dəfə eşidirmiş kimi davranmış və Qafqazdakı hərbi fəaliyyətin Osmanlı dövləti ilə bir əlaqəsnin olmadığını bildirmişdilər. Qafqazda aparılan hərbi çalışmanın, Nuru paşanın, bəlkə heç kimdən əmr almadan girişdiyi şəxsi bir təşəbbüsü və Azərbaycandakı türk könüllülərlə yürütdüyü bir fəaliyyəti olaraq dəyərləndirilməsinin vacib olduğunu bəyan etmişdilər. Alman səfir Osmanlı rəhbərləri tərəfindən əmin edilmiş olmalı idi ki, Berlinə göndərdiyi bilgiləri və qənaəti bu doğrultuda olmuşdu. Berlində aparılan analizlər və bu intibalar Çiçerinə də ötürülmüşdü.

Moskva, Berlinİstanbulda bu yeniliklər yaşanarkən Ənvər paşa, Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığına göndərdiyi açıq əmrdə Gəncədəki hərbi hərəkatın bir an öncə dayandırılmasını istəyirdi. Şərq Orduları Qrupu komandanı Xəlil paşa va Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuru paşaya göndərdiyi gizli və şəxsi əmrlərdə isə Bakının düşmən tapdağından bir an əvvəl qurtarılması üçün çox sürətli hərəkət edilməsini istəyirdi. Ənvər paşa Qafqazda aparılan hərbi hərəkatdan qısa müddətdə nəticə alınması üçün davamlı olaraq təlimatlar verirdi.

Sovet ixtilal idarəsi, Sankt-PeterburqRusiyada qayda-qanunu təmin etmək üçün menşeviklərlə mücadilənin davam etdiyi və ölkədə xaosun hakim olduğu bir dövrdə Bakıya ciddi bir hərbi yardım göndərə bilmədi. Qafqazdakı rus bolşevik hərbi qüvvələrini bəzi zabitlərlə gücləndirərək Bakı idarəsinin əmrinə verməklə kifayətləndi. Azərbaycandakı erməni daşnak qüvvələri də zatən ayrı hərəkət etmədikləri rus bolşevik qüvvələri ilə birləşərək Gəncədə qurulmağa çalışılan Qafqaz İslam Ordusuna qarşı hərbi hərəkat üçün hazırlıqlara başladı.

Həmçinin Bakıdan Gəncədəki Azərbaycan hökumətinə 19 iyun 1918-ci il tarixində çatan bir məktubda bolşevik liderlərdən Hamazaspın maiyyətində 20 min nəfərlik bir hərbi qüvvə olduğu və bu qüvvənin böyük bir hissəsinin ermənilərdən ibarət olduğu bildirilirdi. Bakıda türklərin xaricində 15–50 yaş arasındakı kişilər silahlandırılmışdı. Bunlar məcburi hərbi təlimə cəlb olunmuşdu. Hamazaspın qüvvələri arasında rus yəhudiləri və iki minə qədər də müsəlmanlardan ibarət əsgər var idi. Şəhərdə yaşayan türklərin əfvalı isə son dərəcə pis idi, böyük bir qorxu və həyəcan içində çarəsiz gözləyirdilər. Bakıdan kənara çıxılmasına qəti izin verilmirdi. Şəhərin kənarındakı önəmli çıxış yerlərinə və strateji bölgələrdə torpaq altına partlayıcı maddələr yerləşdirilmişdi. Erməni və ruslar arasında ingilislərin Bakıya yardıma gələcəyinə dair söyləntilər də gedərək yayılırdı.

Azərbaycandakı hadisələri diqqətlə təqib edən İngiltərə Bakı neftinin bolşeviklər ilə Osmanlı dövləti və Almaniya arasında maraq toqquşmasına səhnə olduğunu və bunlardan birinin əlinə keçməsi halında, özləri əleyhinə nəticələr doğuracağını düşünürdü. İngiltərə Başkomandanlığı bu hadisələr səbəbindən İraqdakı qüvvələrdən bir hissəsini Fars körfəzi üzərindən Cənubi Azərbaycanda Xəzər dənizi sahillərinə göndərmə qərarı aldı. Çünki Bakı neftinin türklərin və bilavasitə almanların əlinə keçməsi halında neftin borularla Batum limanına çatdırılması mümkün olacaqdı. Bundan da Alman savaş iqtisadiyyatı böyük bir qazanc əldə edəcəkdi. Bundan başqa, Osmanlı dövləti pantürkist əməlləri üçün önəmli bir mövqe əldə edərək, Bakıdan İran və Türküstana və oradan da Əfqanıstana keçmələri halında, Hindistandakı ingilis müstəmləkə idarəçiliyinin böyük bir təzyiq altına girəcəyini hesabladı. Bunun üçün Bakının türklərin əlinə keçməməsi lazım gəlirdi. İngilis hərbi qüvvələri Cənubi Azərbaycandakı Ənzəli limanına asanca çatdı. Bu bölgədə olan rus kazakı albay Biçeraxov çarlıq yanlısı və bolşeviklərə düşmən olduğu üçün ingilislərlə əməkdaşlıq etmişdi. İngilis hərbi qüvvələrinin komandiri general Denstervil, Biçeraxov ilə anlaşdı və rus kazaklarının əvvəlcədən gəmilərlə yola çıxaraq Bakının cənubundakı Ələtə daşınmasını və arxadan da özünün ingilis hərbi qüvvələri ilə Bakıya getməsini qərarlaşdırdı.

Bakıdakı bolşevik Şaumyan idarəsi isə Gəncə üzərinə yerimək üçün 30 tabordan ibarət olan bir hərbi dəstə yaratmışdı. Bu hərbi dəstənin təxminən 60 faizini ermənilər təşkil edirdi. Bolşevik rus və erməni daşnaklarının qurduğu ordunun Bakıda təşkil etdiyi hərbi qüvvələrin gücünü Gəncəyə çatan məktub və başqa bilgilər də təsdiq edirdi. Bu hərbi qüvvələr Bakı və ətrafında olan neft və sənaye müəssisələrində çalışan işçilər və erməni könüllülərlə də gücləndirildi. Kommunist Şaumyan idarəsi "Bakı ilə Gəncə arasındakı bölgələrdə yaşayan erməni və rusları türk əsgərindən qorumaq üçün" hərbi hərəkata başladıqlarını elan etsə də, əslində daha çox yerli müsəlman əhali qətl edilərək etnik təmizləmə yolu ilə müvazinəti qeyri-müsəlmanların leyhinə dəyişdirilmək istənilirdi.

Qafqaz İslam Ordusunun irəliləməsi

  Əsas məqalə: Göyçay savaşı
 
Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanda hərəkət planı

Gəncədə yerləşən Qafqaz İslam Ordusu Qərargahı, bolşeviklərin irəli hərəkata başlaması ilə birlikdə, qarşılarında heç bir fiziki əngəl qalmadığını və dəmir yoluna da hakim olduqlarını görüncə bu durumun paytaxt üçün böyük bir təhlükə yaradacağı nəticəsinə gəldi. Nuru paşa Gəncə üçün əsl təhlükənin Göyçay yaxınlıqlarındakı düşmən qüvvələrindən gələcəyini hesabladı. Çünki Göyçay bölgəsində aparılan müharibələr, strateji əhəmiyyətə malik idi.

5-ci Qafqaz piyada diviziyasının bütün qüvvələri hələ Gəncəyə çatmamışdı. 10-cu Qafqaz alayı QarakilsəDilican yolunu yeriyərək keçmiş və Qazax yaxınlığındakı Ağstafaya daxil olmuşdu. Bakıdan çıxıb şimaldan irəliləyən bolşevik qüvvələrinə qarşı qoymaq üçün bölgəyə yeni gələn 10-cu Qafqaz alayı uzun bir yol gələrək Azərbaycan torpaqlarına yeni girmiş olmasına rəğmən, Mehmetçik dincəlməyə belə vaxt tapmadan Ağstafadan qatara mindirildi və Ucara göndərildi. Oradan da 15 iyunda Göyçaya çatdı. Qafqaz İslam Ordusu qərargah rəisi yarbay Nazim bəy komandanı ələ almaq üçün Müsüslü və Kürdəmir cəbhəsinə göndərildi. Yarbay Osman bəy komandasındakı 10-cu Qafqaz alayı isə Göyçaya çatdıqdan sonra Qaraməryəm qəsəbəsində olan düşmən qarşısında cəbhədəki yerini aldı. Osman bəy 10-cu alaya bağlı 30-cu taboru Sultankənd, Mollaishaqlı və Veysəlli kəndləri ətrafında olan silahlı erməni dəstələrini bölgədən uzaqlaşdırmaqla vəzifələndirildi. 30-cu taborun şiddətli hücumu nəticəsində erməni dəstələri Qalakər kəndinə doğru qaçdı.

Müsüslüdə olan Qafqaz İslam Ordusu qərargah rəisi yarbay Nazim bəy Osman bəyə bolşevik qüvvələrinə qarşı bir kəşfiyyat hücumu aparması üçün təlimat verdi. Osman bəyin əmrinə görə 28-ci tabor Qaraməryəmin qərbindəki düşmən qüvvələrinə qarşı 17 iyunda hərəkətə keçdi. Yol boyu irəliləyən 28-ci tabor lazımi tədbirləri vaxtında almadığı üçün bolşeviklərin pusqusuna düşdü. Cəbhədən və yandan düşmən təcavüzünə uğradı. Bir an çaşqınlıq keçirdi və məğlub olaraq geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı.

Durumun təhlükəli bir hal aldığını görən Osman bəy 28-ci taboru yandan qorumaq üçün 30-cu taboru hərəkətə keçirdi, 29-cu taboru da yardıma göndərdi, ancaq son dərəcə dik vadilərin və təpələrin olduğu bölgədə bu qüvvələr də bolşevik qüvvələrin hücumuna uğradı. İki tərəfdən də mühasirəyə alınan 29-cu tabor olduqca qanlı müharibədən sonra Veysəlli kəndinə çəkilə bildi.

Tərəflər gün boyunca isti havada aparılan bu müharibədə bir-birinə üstün gələ bilmədi və axşam qaranlıq düşdükdə vuruşmalara ara verdilər və mövqelərinə çəkildilər. Türk Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycandakı bu ilk ciddi savaşı Qaraməryəm yaxınlıqlarında uğursuzluqla nəticələndi. Boışeviklərə bağlı 3-cü diviziyanın və onun başındakı Hamazaspın əfvalı isə olduqca yüksəlmişdi. Beləcə işğal altındakı Qaraməryəmdə daha da gücləndilər və Göyçaya hücum üçün bəzi önəmli mövqeləri ələ keçirdilər.

10-cu Qafqaz alayı komandiri kurmay yarbay Osman bəyə, düşmənin Göyçay üzərinə yeriməsini əngəlləmək üçün Qaraməryəm yaxınlıqlarında onların başını qatmaq vəzifəsi verilmişdi. Osman bəy Gəncədən gələcək əsl qüvvələrin cəbhəyə çatmasını gözləməmişdi. Müsüslüdə olan Qafqaz İslam Ordusu kurmay başkanı Nazim bəy ilə birlikdə öz təşəbbüsləri ilə komandan Nuru paşadan izin almadan düşmən qüvvələrinə qarçı kəşfiyyat hücumu aparılmasına qərar vermişdilər. Bu ciddi müharibədə qabaqcıl kəşfiyyat qollarından istifadə etmədən və düşmənin gücü və mövqeləri haqqında kifayət qədər bilgi toplamadan yürüş etmişdilər. Hücum anında ehtiyat qüvvələri də buraxılmamışdı. Bütün bunlarla bərabər, türk ordusunun bu cür savaşlarda sıx istifadə etdiyi yandan hücum və düşmən arxasına uzanma taktikaları da tətbiq olunmamışdı.

Düşmən qüvvələrinin 28-ci tabora qarşı tətbiq etdiyi pusqu və cəbhə hücumu qarşısında alınan uğursuzluq, 10-cu alayda böyük çaşqınlığa yol açdı

Bolşevik qüvvələri ilə aparılan Qaraməryəm yaxınlıqlarındakı bu ilk savaşda türk ordusu 200 şəhid verdi. Yaralıların sayı isə 156 idi. Şəhidlər arasında 28-ci tabordan ehtiyat teyməni Lütfü əfəndi, 29-cu tabordan kiçik teymən İsmayıl Hakkı və teymən Zəki əfəndilər ilə 30-cu tabordan teymən Kazım və İbrahim əfəndilər şəhid oldu. 2 top və 41 top mərmisi, 2 avtomat tüfəng ilə çox sayda piyada tüfəngi, bunlara aid mərmi və süngü də düşmənin əlinə keçdi.

Nuru paşa bu məğlubiyyətdən sonra Azərbaycanlı türklərdən ibarət hərbi qüvvələrin komandanı general Əliağa Şıxlinski və 5-ci Qafqaz piyada diviziyası qərargah rəisi Rüştü bəy ilə birlikdə 18 iyun 1918-ci ildə Gəncədən cəbhəyə hərəkət edərək Müsüslü stansiyasına çatdılar. Orada Qafqaz İslam Ordusu qərargah rəisi Nazim bəy və Veysəllidəki 29-cu tabor komandirindən Qaraməryəm savaşı haqqında bilgi aldılar. Nuru paşa və yanındakılar Müsüslüdən Göyçaya keçdilər. Burada 10-cu Qafqaz alayı komandiri yarbay Osman bəy ilə apardıqları görüşmədə savaşın gedişi haqqında vəziyyəti dəyərləndirdilər. Türk kurmay heyəti 200 şəhid və 156 yaralı ilə 2 topun itkisini ciddi bir hadisə olaraq dəyərləndirdi. Nuru paşa və yanındakılar cəbhə xəttini və hərbi qüvvələrin nizamını vaxt itirmədən yenidən qurdular. Ətrafdan gələn kəşfiyyat bilgilərini də hamısı birlikdə analiz etdilər.

Bu bilgilərə görə bolşevik hərbi qüvvələri Bakıdan Qaraməryəmə gedərkən ətrafdakı 50-dən artıq kəndi yandırmış, bölgədə yaşayan türkləri öldürmüşdülər. At, araba və başqa tapa bildikləri vasitələrlə və ya piyada evlərini, ocaqlarını tərk edənlər, canlarını qurtara bilənlər isə Göyçay və ətrafındakı qəsəbə və kəndlərə sığınmışdılar. Şamaxı, İsmayıllı və ətrafdakı qəsəbə və kəndlərdən qaçaraq, Göyçay, Ağdaş və Yevlax ətrafına sığınan türklərin sayı bir həftə içində 400 mini keçmişdi.

Bolşevik qüvvələri ətrafdakı erməni və rusların da qatılması ilə 30 min nəfərlik bir heyətə sahib olmuşdu. Sayca bu qədər üstün, silah baxımından yaxşı təchiz olunmuş, yemək və su təmini baxımından bir sıxıntı çəkməyən düşmənə qarşı yalnız 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının qarşı gəlməsi imkansızdı. Üstəlik 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının bütün qüvvələri də hələ Gəncəyə çata bilməmişdi.

Nuru paşa Qafqaz İslam Ordusunun qurulması əsnasında Azərbaycanlı türklərdən böyük qatılım olacağını düşünmüşdü. Ancaq bu gözləntilər boşa çıxmışdı. Orduya qatılan az sayda milislərdən də umulan fayda təmin edilə bilməmişdi. Nuru paşa bu təsbitlərdən sonra Göyçayda xalqa xitabən tənbeh dolu bir çıxış etdi. Osmanlı dövlətinin, öz vətəninin ehtiyacı olmasına rəğmən qardaş Azərbaycanı və burada yaşayan türkləri düşmən çəkməsindən qurtarmaq üçün Qafqaza əsgər göndərdiyini anlatdı. Bu orduya hər kəsin könüllü olaraq qatılması və can-başla xidmət etməsi lazım gəldiyini, ancaq bunu hələ görə bilmədiyini bildirdi. Paşa çıxışında Mehmetçiyin yandırıcı istidə düşmənə qarşı var gücü ilə savaşdığını bildirərək dedi:

"Bu şiddətli istidə savaşan əsgərlərimizdən bir çoxu susuzluqdan ölmüşdür. Madam ki, könüllü olaraq orduya qatılmırsınız, heç olmazsa bu əsgərə yemək və su daşıyaraq yardım etməniz lazımdır".

Nuru paşanın Göyçay ilə ətraf qəsəbə və kəndlərdə yaşayan ağsaqqal və ağıllı adamlarla apardığı görüşmələrin nəticəsində Azərbaycan türklərindən könüllülər toplanmağa başladı. Göyçay, Ağdaş, Yevlax, hətta Bərdə ətrafından toplanan gənclər və əli silah tutanlar qısa müddətdə cəbhə xəttindəki yerlərini almaq üçün hərbi təlimə cəlb olundu.

İstər Nuru paşa və istərsə Şərq Orduları Komandanlığı tərəfindən İstanbula göndərilən raportlarda bolşeviklərin bölgədə ciddi bir hərbi qüvvə yerləşdirdiyi, buna qarşılıq olaraq Azərbaycan türklərinin Qafqaz İslam Ordusunda önəmli bir güc təşkil edə bilməyəcəyinin anlaşıldığı bildirilərək, bu şərtlər altında 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının bölgədə heç bir varlıq göstərə bilməyəcəyi qeyd edildi.

Nuru paşa və Şərq Orduları Komandanlığı tərəfindən 27 iyun və 1 iyul 1918-ci ildə İstanbula göndərilən raportlarda Azərbaycandakı durum acı bir şəkildə ortaya qoyulur və belə deyilirdi:

"Yeni qurulmağa çalışılan Qafqaz İslam Ordusu çalışmalarından bir nəticə əldə edilmir. Buradakı türk gənclərindən silah altına ən az 30 min nəfərin toplanacağını ümid edirdik. Buna qarşılıq hərbiyə qatılanların sayı 37 nəfərdir. Bu şərtlər altında Bakı məsələsini öz başımıza həll edə bilmək üçün Qafqaza daha bir diviziya göndərilməsi uyğun olacaqdır. Buradakı müsəlmanlar çox söz söyləyir, az iş görürlər. Kef çəkən və pulu çox sevən insanlardır. Yardım və fədakarlıqlarını çox az görürük. Orduya qatılan yox deyəcək qədər azdır. Bu şərtlər altında Azərbaycanın və Bakının qurtuluşunu təmin etmək, Osmanlı dövlətinin xalq nəzərindəki etibarını qorumaq üçün daha çox gərəkli hala gəlmişdir. 5-ci diviziyanın təcili gücləndirilməyə ehtiyacı var. Əks halda durumumuz heç də yaxşı deyildir."

Türk və bolşevik qüvvələri, Göyçay-Qaraməryəm cəbhə xəttində bir müddət qarşılıqlı müdafiədə qaldılar. Türk Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığı Qərargahı və Nuru paşa bolşeviklərə qarşı hücumun 28 iyunda aparılmasına qərar verdi. Nuru paşa 5-ci Qafqaz piyada diviziyası komandiri Mürsəl bəyə 22 iyunda göndərdiyi əmrdə belə deyirdi:

"Vətənindən uzaqda ağır bir vəzifə daşıyan Osmanlı zabitlərinin üstün düşmən qüvvələri qarşısında uğursuzluğa uğrama təhlükəsi mövcuddur. Bütün ümidimiz ordumuzun başlayacağı hərbi hərəkatda bolşevik qüvvələri əzməsinə bağlıdır. Zaman, gözləməyə müsaid deyildir və arxadan təzə gücləndirici qüvvə göndəriləcəyinə dair bir işarə də yoxdur. Bu baxımdan zabit və əsgərlərimizin üzərinə düşən vəzifə son dərəcə ağırdır, ancaq bu vəzifənin də yerinə yetirilməsi şərtdir. 5-ci piyada diviziyasının düşmənə vuracağı ilk zərbə bizə Qafqazın bu zonasında güclü və qüvvətli bir mövqe qazandıracaqdır. Hücumdan əvvəl bir həqiqətin əsgərlərə lazım gəldiyi şəkildə anladılması zəruridir. Diviziyanın hissələri imkanlar daxilində 23–24 iyunda cəbhəyə göndəriləcəkdir. Bolşeviklərə qarşı 27–28 iyunda ümumi bir hücum aparılması düşünülür. Bu durum göz önünə alınaraq, gərək olan hazırlıqların aparılması lazımdır."

Hücum hazırlıqlarının son dərəcə gizli aparılmasına rəğmən, düşmən qüvvələrinin görülən işlərdən xəbərdar olduğu bilinir. Bolşeviklər 27 iyunda üç tabor piyada ilə səhər tezdən hücum etdi. Düşmən qüvvələri Göyçay-Qaraməryəm yolunun şimalındakı 10-cu Qafqaz alayına şimal tərəfdən və arxadan təcavüz etdilər. Cənubda yerləşən Müsüslüdə isə göstəriş hücumu etdilər. 10-cu Qafqaz alayının əmrinə verilən diviziya ehtiyatı 25-ci tabor və nizami 2-ci süvari alayının da savaşa qatılması ilə şimaldakı bu təhlükə qısa müddətdə aradan qaldırıldı. Alayın hər pilləsindəki komandirlər, Qaraməryəm – Göyçay yolu boyunca irəliləyən düşmənin atəşinə qarşılıq olaraq, cəbhədən və yandan müdafiə edərək, ciddi bir müqavimət və qərarlılıq göstərdilər. Bolşeviklərin taktika və manevralarını vaxtında sezərək, müharibənin gedişini dəyişdilər və düşmənin qarşısını aldılar.

Qaraməryəmin azad edilməsi

10-cu alayın qüvvələri qarşı hücuma keçərək Qızıl Ordu qüvvələrini səhərki mövqelərindən təxminən 3 kilometr geriyə atdı. 5-ci Qafqaz piyada diviziyası Azərbaycan torpaqlarında ilk dəfə 29 iyunda birgə hücuma hazırlaşırdı. Hücum 10-cu və 13-cü Qafqaz alayları ilə aparılacaq, nizami 2-ci süvari alayı da düşmənin sol yan və arxasına Qaraməryəm istiqamətində axın edərək, düşmənin qaçmasına əngəl olacaqdı. Səhər tezdən başlayan hücumda komandirləri ən çox düşündürən içməli su və məhdud olan cəbbəxana idi.

Günorta saatlarında havanın isti olması səbəbindən, hər iki tərəfin hərəkət qabiliyyəti qalmırdı. Ona görə də tərəflər vuruşmaya ara verirdilər. Türk əsgərlərinin içməli suyu arabalarla Göyçaydan gətirilirdi. Cəbbəxanası da məhdud idi. Bu üzdən daha çox atəş açmaq əvəzinə süngü taxaraq savaşırdılar. Susuzluq isə günortadan sonra kəskin həddə çatmışdı. Günün sonunda Qaraməryəmin qərbi tamamən, şimal-şərqi də qismən türk hərbi qüvvələrinin əlinə keçmişdi. Qaraməryəmdə yerləşən Qızıl Ordu qüvvələrinin qərbində düzənlik var idi. Bu istiqamətdən tamamən sıxışdırılmışdılar. Şərq istiqamətində isə Ağsu var idi. Ağsu qəsəbəsinin düz arxasında isə dik təpələr yüksəlirdi. Düşmənin qaçış yolları ciddi mənada kəsilmişdi. Bu üzdən axşama doğru Qaraməryəmin şərqindəki təpələrə doğru çəkildilər. Beləliklə Qaraməryəmin şərqi tamamən türk hərbi qüvvələrinin əlinə keçdi.

Qızıl Ordunun səhər etdiyi ani hücum qarşısında bir an çaşqınlıq yaşayan 10-cu alay qısa müddətdə toparlanmış və düşməni geri oturtduqdan sonra irəli gedərək, yeni mövqelər də ələ keçirmişdi. Bu uğur cəbhə xəttindəki türk qüvvələrinin əfvalını olduqca yüksəltmişdi. Bu savaşda Müsüslüdən gətirilən Həbib Səlimovun komandasındakı Azərbaycan könüllü süvari birliyinin də böyük qatqısı olmuşdu.

Göyçayın azad edilməsi

 
AXC əsgərləri (1918)

Qızıl Ordu hərbi qüvvələri qərb və cəbhə istiqamətindən hücum imkanı qalmadığını və arxalarında da dağlar olduğunu görüncə, 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının sol tərəfindən arxasına doğru, o bölgədəki erməni və rus kəndlərinin də yardımı ilə gecədən istifadə edərək şimaldan bir hücum hərəkatına girişdilər. Bu bölgənin olduqca eniş-yoxuşlu bir ərazi quruluşu var idi. 30 iyunda səhərə yaxın min nəfərlik piyada, iki top və iki avtomat tüfənglə Göyçaya basqın etdilər. Erməni əsilli Emirov komandasındakı bolşevik qüvvələri Pəzəvənd və Kırdadut kəndlərindən hərəkata başladı. Topçu və avtomat tüfəng atışları ilə Göyçaya doğru hərəkət edirdilər. Xalq təlaş içində Ucar istiqamətində qaçırdı. Bu arada Göyçayda nizamlı bir hərbi qüvvə yox idi. Çox təhlükəli bir durum ortaya çıxmışdı. O gecə Qazaxdan Gəncəyə yeni gəlmiş olan könüllü süvari birliyinin başına öz təşəbbüsü ilə keçən minbaşı Əhməd Həmdi bəy şəhərin şimalına doğru hərəkət etdi. Bu arada Qərargah başqanı Qaraməryəm cəbhəsindəki 25-ci tabora telefonla xəbər verərək Göyçayın yardımına tələsməyi əmr etdi. Ağdaş ərazisi komandiri minbaşı İhsan bəyə də əmr verərək, əlindəki bütün qüvvələrlə yardıma gəlməsini istədi. Əhməd Həmdi bəyin idarə etdiyi Azərbaycan süvari milisləri bolşeviklərə qarşı ləngitmə taktikası aparırdılar, ancaq davam gətirə bilmədilər və səhər saat 07.00 radələrində tamamən dağıldılar.

Qaraməryəm cəbhəsindəki 25-ci piyada taboru və bəzi milis qüvvələri Göyçaya çatmışdı. Göyçayın alınmaq üzrə olduğunu və cəbhənin arxadan mühasirə təhlükəsi olduğunu görən Nuru paşa Qaraməryəm ilə Ağdaş ətrafındakı bəzi qüvvələri ilə Göyçaydakı bolşeviklərin üzərinə göndərdi. Poylu stansiyasında yerləşən 9-cu Qafqaz alayı komandiri Cəmil Cahid bəy ilə Şəki və Zaqatala bölgəsindəki albay (polkovnik) Yusif bəyə dəstələri ilə Göyçaya hərəkət etmələrini əmr etdi. Topçu və avtomat tüfəng dəstəyindəki 25-ci piyada taboru Ağdaş milis və piyada bölüyü, bolşevik qüvvələrini Göyçaya girmədən mühasirəyə aldı. Şəhərin talan və məhv edilməsinin qarşısını aldı və qarşı hücuma keçərək, böyük hissəsini burada məhv etdi. Göyçayı talan etmə imkanı tapa bilməyən bolşevik qüvvələrinin geridə qalanı gəldikləri yoldan Pəzəvənd, Kırdadut və İvanovkadan Qaraməryəmə doğru məğlub halda qaçarkən, 13-cü Qafqaz alayı da cəbhədən hücuma keçmişdi. Bundan sonra əsas bir təqibə girişən 5-ci Qafqaz piyada diviziyası, bolşevik rus və erməni daşnak qüvvələrinə böyük itkilər verdirdi. Bu müvəffəqiyyət cəbhə hakimiyyətinin 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının əlinə keçməsini təmin etdi. O biri qüvvələrin də şiddətli hücuma başlamasından sonra bolşeviklər Qaraməryəmdə də davam gətirə bilməyərək, məğlub halda şərq istiqamətində qaçmağa başladılar.

Göyçay və Qaraməryəm savaşlarında Qızıl Ordu qüvvələrindən çox sayda silah və sursat ələ keçirildi. Ağdaş, Göyçay, Qaraməryəmİsmayıllı ilə bölgədəki qəsəbə və kəndlərdə yaşayan erməni və ruslar qəti olaraq itaət altına alındı. Əllərindəki silahlar da toplandı.

Göyçay savaşında şəhid olan türk əsgərlərinin böyük bir hissəsi ilə yaralılar Gəncəyə aparıldı. Şəhidlər Gəncə ilə daha Şimal-qərbdəki Xanlar və Goranboy qəbiristanlıqlarında dəfn edildi. Bəzi şəhidlər isə İslam adət-ənənəsinə uyğun olaraq qanlı libasları ilə və şəhid olduqları yerdə dərhal o gün torpağa tapırıldı. Bu məzarlardan bəziləri Göyçay, Qaraməryəm, Bığır və İsmayıllı bölgələrindədir. Türk əsgəri Anadolunun bağrından qopub, Qaf dağından yüksələn imdad fəryadına yardıma gəlmiş və özlərinə heç də yabançı olmayan bir başqa vətən torpağının qara bağrında əbədi yuxuya getmişdilər.

Türk Qafqaz İslam Ordusu Göyçay yaxınlarında savaşarkən, çarlıq tərəfdarı rus kazakı albay (polkovnik) Biçeraxov, 1500 tərkibli hərbi qüvvəsi ilə bərabər, Ənzəlidən gəmilərlə hərəkət etdi və 2 iyul 1918-ci ildə Bakının cənubundakı Ələt qəsəbəsində quruya çıxdı. Şaumyan ilə görüşüb, cəbhə bölgəsində araşdırmalar apardılar. Biçeraxov 6 iyulda da rus bolşevik-erməni daşnak qüvvələrinin komandanlığına gətirildi. Rus-erməni birləşmiş qüvvələrində cəbhənin sağ qanadının komandiri isə Korqanov idi. Türk Qafqaz İslam Ordusu komandiri Nuru paşa erməni daşnak və rus bolşeviklərin ruslardan və ətrafdakı erməni kəndlərindən davamlı dəstək alaraq, arxadan və yandan basqın şəklindəki hücumlara qalxmalarının ordu üçün təhlükə törətdiyini düşünürdü. Bu hücumların davam etməsi halında 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının böyük təhlükə altında olacağından əndişələnirdi. Bakının mövcud qüvvələrlə ələ keçirilə bilməyəcəyi qənaətinin qüvvətlənməsi səbəbiylə Şərq Orduları Qrupu Komandanlığından bir dəfə də dəstək istəməyə qərar verdi.

Ağsu və Kürdəmirin azad edilməsi

 
5-ci Qafqaz piyada diviziyasının komandiri Mürsəl paşa

Qaraməryəmdə məğlub olan və darmadağın edilmiş halda qaçan Qızıl Ordu qüvvələrinin bir hissəsi türk ordusunun sıx təqibi altında Ağsuya gedərək burada bir müdafiə xətti təşkil etməyə çalışdı. 5-ci Qafqaz piyada diviziyası isə cəbhəni Müsüslü-Kilisli arasındakı xətt üzərində qurdu. Qaraməryəmdəki müvəffəqiyyətdən sonra cəbhəyə gedən Nuru paşa 10-cu və 13-cü Qafqaz alaylarına 5 iyul 1918-ci ildə hücuma keçmələri üçün əmr verdi. Rüşdü. Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 81 Erməni daşnak və rus bolşevik qüvvələri təxminən 7 min nəfərlik bir hərbi qüvvə ilə Kürdəmirə doğru çəkilirdi. Türk ordusunun hərbi hərəkat planı bu şəkildə idi: Müsüslü dəstəsi Kürdəmirə basqın edəcək, mürəttəb süvari alayı da Xəlilli-Qarasaqqal istiqamətində hərəkət edərək Ağsu-Kürdəmir yolunu kəsəcəkdi. 13-cü alay isə Şamaxı-Ağsu xəttinə qarşı hücuma keçəcək, 10-cu alay da Kəlağaylı-Ağsu-Gürcivanın şimalındakı dağlıq bölgəyə basqın edəcəkdi. Beləcə ordunun arxadan mühasirə olunması imkanı ortadan qalxdıqdan sonra Ağsu tamamən azad ediləcək və daha sonra Kürdəmir üzərinə yeriyərək, şəhərə şimaldan giriləcəkdi. Türk Qafqaz islam Ordusu düşməni burada tamamən məhv etdikdən sonra Şamaxı üzərinə yeriyəcəkdi. Burada qüvvələr yenidən nizamlanacaq və Bakının ələ keçirilməsi üçün hərəkətə keçiləcəkdi.

İsti bir havada başlayan hücum, yavaş irəliləyirdi. Ərazinin dik və eniş-yoxuşlu olması hərbi qüvvələrin yeni bir pusquya düşməmək üçün ehtiyatlı davranması və havanın qaralması kimi səbəblərlə hərəkat 6 iyula saxlanıldı. Ertəsi gün səhər tezdən hərəkata yenidən başlayan Mehmetçik Qızıl Ordu cəbhəsini yarıb, onları geri çəkilməyə məcbur etdi. Təlaş içində qaçan düşmən əsgərlərinin bir hissəsi Kürdəmirə, bir hissəsi də Ağsu təpələrini aşaraq Şamaxı istiqamətinə doğru çəkilirdi. 13-cü Qafqaz alayının qabaqcıl qüvvələri günortadan sonra Ağsuya girərək, qəsəbəni Qızıl Ordu qüvvələrindən tamamən təmizlədi. Erməni daşnak dəstələri, Şərqi Anadoluda Sarıqamış, Van, Ərdahan və bir çox yerdə etdikləri kimi, Ağsu qəsəbəsini də tamamən yandıraraq qaçmışdılar.

Ağsunun qurtarılması üçün aparılan əməliyyatlarda Qızıl Ordu birliklərindən bir səhra topu, beş pulemyot, bir cəbbəxana arabası, on beş nəqliyyat arabası və bir tibb çadırı ilə birlikdə çoxlu tibbi ləvazimat ələ keçirilmişdi.

Göyçay basqınından sonra gücləndirmə qüvvəsi və xüsusilə cəbbəxana göndərilməsi ilə bağlı istəklərin sonunda, 9-cu Ordu komandanlığı 38-ci alayın 6 iyulda Gümrüdən hərəkət etdiyini və 11 iyulda Qazax stansiyasına daxil olacağını bildirdi. Türk Qafqaz İslam Ordusunun tərkibi yaralanma, itkilər və yoluxucu xəstəliklər üzündən getdikcə azalırdı. 38-ci alayda 65 zabit, 2475 əsgər, 701 heyvan, 2092 tüfəng, 16 ağır pulemyot və 4 güclü dağ topu, bir güclü dağ batareyası var idi.

 
Kürdəmir döyüşləri

QaraməryəmAğsudan qaçan Qızıl Ordu qüvvələrinin bir hissəsi cənub istiqamətində irəliləyərək, Müsüslü-Kürdəmir bölgəsinə çəkilmişdi. Cəbhə xəttinin Müsüslü bölgəsində isə bir bolşevik hərbi dəstəsi mühasirəyə alınmışdı. Həsən bəyin dəstəsi 250 piyada ilə gücləndirilərək 7 iyulda Kürdəmirə doğru qaçan düşməni təqib etməyə başladı. ġiddətli çarpışmalardan sonra Mehmetçik Qarasaqqal stansiyasını ələ keçirdi. 13-cü Qafqaz alayı bölgəni nəzarət altına alaraq Müsüslü yaxınlarına gəldiyində Həsən bəyin dəstəsi ilə Müsüslü dəstəsi də onlara qatıldı. Mehmetçik Kürdəmir yaxınlıqlarında axşama qədər davam edən qanlı vuruşmalardan sonra bolşevik qüvvələrini cənuba doğru sıxışdırdı. Göydəlikli-Çaylı xəttində İbrahimbəyli və Musabəyli kəndlərinə çatdı və gecəni burada keçirdi. 8 və 9 iyulda irəliləyişini davam etdirən 5-ci Qafqaz piyada diviziyası Kürdəmiri qəti olaraq qurtarmaq üçün 10 iyul səhəri hərəkətə keçdi. 13-cü alay şiddətli bir hücuma başladı. Döş-döşə gedən vuruşmalar oldu. Axşama doğru Dikaya diviziyanın süvari bölmələri ilə bir dağ topçu dəstəsi və 46-cı tabor da Kürdəmirə çataraq müharibəyə qatıldı. Burada tamamən mühasirəyə alınmaq və məhv edilmək üzrə olduğunu anlayan bolşevik zabitləri bölgəni tərk etməyə başladı. Aparılan təqib nəticəsində düşmən məğlub halda axşam saatlarında dağlara doğru çəkilməyə başladı. Beləcə üç gün davam edən şiddətli və qanlı vuruşmalardan sonra Kürdəmir və ətrafı rus bolşevik və erməni daşnak qüvvələrindən təmizlənərək tamamən nəzarət altına alındı. 5-cı Qafqaz piyada diviziyası cəbbəxana yoxluğunu düşmənə etdiyi basqınlardan əldə olunan ləvazimatlarla aradan qaldırmağa çalışırdı.

5-ci Qafqaz piyada diviziyasının Bakı istiqamətində irəliləyə bilməsi üçün biri Ağsu-Şamaxı istiqamətindəki dağlıq ərazidən, digəri də Kürdəmir-Kərrar-Hacıqabul istiqamətində düz ərazidən hərəkatı sürdürməsi lazım gəlirdi. Bu da hərbi qüvvələrin bir-birindən uzaqlaşmasına və yardımlaşmalarının kəsilməsinə yol açacaqdı. İrəliyə doğru hərəkətin davam edə bilməsi üçün düzənlikdəki dəstələrin düşməni qısa müddətdə bölgədən qovub çıxarması şərt idi. Kərrar bölgəsindəki düşmənin geri oturdulması üçün 5-ci Qafqaz piyada diviziyası komandiri belə bir əmr verdi:

"Bir tabor piyada, mürəttəb və milis süvari alayı Müsüslü dəstəsindəki süvari bölmələri və səhra topları ilə piyadaları və 13-cü alayın əmrindəki rus səhra topu qrupundan ibarət dəstə podpolkovnik Həbib Səlimov (Azərbaycanlı yarbay) komandasında 12 iyul 1918-ci ildə hərəkətə keçərək, Kərrar stansiyası və ətrafındakı düşməni geriyə oturdacaq və bölgəni işğal edəcəkdir. Eyni zamanda bir qisim dəstələr də Qarasaqqal kəndindəki düşməni zərərsizləşdirəcəkdir."

Müsüslü dəstəsinin 12 iyulda Kürdəmir yaxınlarındakı Kərrar stansiyasına etdiyi hücum uğurlu olmadı. Bunun başlıca səbəbi, ərazinin düz olması və düşmənin zirehli avtomobillərlə etdiyi qarşı hücumlar olmuşdur. 14 iyulda Kərrara edilən ikinci hücuma 13-cü piyada alayı da qatıldı və buradakı bolşevik rus və erməni daşnak qüvvələri geri oturdula bildi.

Göyçay yaxınlarında vuruşmalar davam edərkən bolşeviklər Gürcüstan hökumətindən dəmir yolunu kəsmələrini və türk hərbi qüvvələrinin istifadə etməsinə əngəl olmalarını istəmişdilər. Tiflisdə çap olunan qəzetlər Gürcüstan hökumətinin buna müsbət cavab verdiyini yazmışdılar. Türk Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən Göyçayda əsir alınan erməni və rus zabitlərdən öyrənildiyinə görə, rus kazakı Biçeraxovun hərbi dəstələrindən 3 min nəfərin Cənubi Azərbaycandakı Ənzəlidən Bakıya çatdığı xəbəri gəlmişdi. Biçeraxovun Bakıdakı təxminən min nəfərlik əsir alman əsgərini silahlandıracağı və Bakını ələ keçirəcəyi, bolşevik və erməniləri şəhərdən qovacağı da gələn xəbərlər arasında idi.

Şamaxının azad edilməsi

Qafqaz İslam Ordusunda yeni təşkilatlanma

 
5-ci Qafqaz piyada diviziyasının qərargah rəisi Rüşdü bəy

Qafqaz İslam Ordusu Göyçay ilə Salyan-Neftçala bölgələrindəki düşməni təmizlədikdən sonra iyul ayının ortalarında paytaxt Bakıya 130 kilometr yaxınlaşmışdı. Qarşılarında Ağsu təpələri və bundan sonra isə Şamaxı qəsəbəsi vardı. Ənvər paşa Nuru paşaya göndərdiyi əmrdə Bakının tezliklə düşmən işğalından qurtarılaraq hərbi hərəkatın sona çatmasını istəyirdi. Çünki AlmaniyaRusiyadakı bolşevik Sovet idarəsi hərbi hərəkatın dayandırılması üçün təzyiqlərini get-gedə artırırdılar.

Nuru paşa almanların müdaxiləsi qarşısında Osmanlı hərbi qüvvələrinin Bakı üzərinə yürüşünü gizləyə bilmək üçün yeni bir təşkilatlanmaya getdi. Əvvəlcə Şərq Cəbhəsi və ya Bakı Cəbhəsi Komandanlığı quruldu. Başına da Mürsəl paşa gətirildi. Hərbi qüvvələr iki qrupa ayrıldı. Şimal qrupu, kurmay yarbay Osman bəy komandasında Şamaxı üzərindən Bakıya hərəkət edəcəkdi. Şimal qrupunu təşkil edən hərbi dəstələrindən 10-cu Qafqaz alayına yarbay Səlim bəy, 13-cü Qafqaz alayına yarbay Əhməd Rza bəy və süvari minbaşı Zihni bəyin komandirlik etməsi qərarlaşdırıldı. Bundan başqa 25, 26 və 28-ci taborlar da ehtiyat olaraq vəzifələndirildi. Bakı üzərinə yeriyəcək əsl qüvvələrin isə şimal qrupu olması qərarlaşdırıldı.

Cənub qrupuna da Azərbaycan türklərindən Həbib Səlimov komandirlik edəcəkdi. Bu qrup Müsüslü-Kürdəmir-Hacıqabul-Bakı dəmir yolu xətti boyunca cənuba doğru irəliləyəcək və qarşılarındakı düşməni təmizləyəcəkdi. Cənub Qrupu Komandanlığının tərkibində Müsüslü dəstəsi, 26-cı tabordan bir piyada bölüyü, bir süvari dəstəsi, 38-ci alayın 3-cü taboru, 27-ci tabordan iki piyada bölüyü, 5-ci Qafqaz piyada istehkam bölüyü ilə 2 top və bir zirehli qatar var idi.

5-ci Qafqaz piyada diviziyasını möhkəmləndirmək məqsədilə iyul ayının 6-da Türkiyədən bir hərbi birləşmə yola salınmışdı. Bu birləşmədə 65 zabit və 2.475 sıravi var idi. Uzun bir yol gəldikdən sonra 38-ci alay iyul ayının ortalarında cəbhə xəttinə çatdı. Bu alayın 3 batalyonu paytaxt Gəncədə qaldı. 2 batalyonu Müsüslü dəstəsinə qoşuldu, 1 batalyon da ehtiyatda saxlanıldı. Beləliklə, 38-ci alayın əsgərləri digər birliklərə paylandı. 38-ci alayın komandanı yarbay Səlim bəy şimal qrupu Komandanlığına gətirilən 10-cu alay komandiri yarbay Osman bəyin yerinə keçdi.

Bakı üzərinə yeriyəcək qüvvələrin əsas hissəsini 5-ci Qafqaz piyada diviziyası və 38-ci alay təşkil edirdi. Bakının azad edilməsi üçün hazırlıqların getdiyi bir vaxtda, Almanlar şəhərin türklərin əlinə keçməsini istəmədiklərindən Türkiyə Baş Qərargahına etdikləri təzyiqi daha da qüvvətləndirmişdilər. Baş Komandan vəkili Ənvər paşa və Şərq Orduları Komandanlığı, Nuru paşaya ardıcıl təlimatlar göndərərək, Bakının tez bir zamanda düşməndən təmizlənməsini tələb edirdilər. Ancaq, Qafqaz İslam Ordusunun bir çox hərbi birləşmələri, ermənilərin Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində törətdikləri qırğınların qarşısını almağa, asayişi təmin etməyə çalışırdı. Top və silah sarıdan korluq çəkən Türk hərbi birləşmələri cəbhə bölgəsində toplaşaraq, düşmənə sarsıdıcı zərbə vura bilmirdi. Silahın azlığından, lüzumsuz yerə atəş açılmırdı. Döyüşlərin getdiyi yerlərdə su qıtlığı olduğundan, əsgərlər arasında yoluxucu xəstəliklər yayılmışdı ki, bu da ordunun gücünə öz mənfi təsirini göstərirdi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, türk əsgərlərinin tezliklə Bakıya girməsi lazım idi.

Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuru paşa 5-ci Qafqaz piyada diviziyası komandanlığına göndərdiyi gizli əmrdə belə deyirdi:

"Almanlar Bakının Osmanlı qoşunu tərəfindən ələ keçirilməsi ilə barışa bilmədiklərindən, işə müdaxilə etməyə hazırlaşırlar. Vəhib paşa, əməliyyatın sürətlə icra edilməsini əmr edir. Bizə başqa kömək və sursat da gəlməyəcəkdir. Əsgərlərimizin yerləşdiyi mövqe susuz və insan sağlamlığı üçün əlverişsiz olmaqla bərabər, yoluxucu xəstəliklərin də ortaya çıxması işin getdikcə çətinləşəcəyindən xəbər verir. Hal-hazırda bolşevik qüvvələrinin sayı yüz mini keçməkdədir. Vaxt ötdükcə düşmənin İranda yerləşən Baratov qüvvələrindən istifadə etməsi və kənardan əlavə kömək alması mümkündür. Allahın köməyinə sığınaraq, ümumi hərəkətə şənbə günü, sübh tezdən başlamağı münasib bilirəm. Hədəfiniz Bakı olacaqdır"

Türk ordusunun Şamaxı üzərinə yürüşü

 
Qafqaz İslam Ordusunun Şamaxıda fəxri keçidi

Şamaxı və onun ətrafında törədilən qətllər barədə xəbərlər, tez bir zamanda Gəncədə Qafqaz İslam Ordusunun qərargahına çatdırıldı. Göyçay həndəvərində Qızıl Ordunun hərbi birləşmələrinin dağıdıldığını görən rus bolşevikləri və erməni daşnakları Şamaxıdan Bakıya doğru qaçırdılar. Nuru paşa 19 iyul 1918-ci il tarixində 13-cü Qafqaz alayının Şamaxı istiqamətində hücuma keçməsi və şəhərin ələ keçirilməsi barədə əmr verdi. Şimal qrupunun sərəncamında olan 10-cu Qafqaz alayının vəzifəsi Qızıl Ordu birliklərini Şərq və cənubdan mühasirə edərək, Bakıya doğru çəkilmələrinin qarşısını almaq və tamamilə məhv etmək idi.

Hərəkətə gəlmək üçün əmr alan 13-cü Qafqaz alayı, Ağsudan Mədrəsə istiqamətində hücuma keçdi. Gecə boyunca leysan şəklində yağan şiddətli yağış və palçıq rabitəni pozmuşdu. Yağış altında və palçıq izində irəliləyişini davam etdirərək, Alpaqut yüksəkliklərini aşdı və səhər saatlarında Şamaxının cənubunda yerləşən Mədrəsə qəsəbəsinin ətrafındakı aşırım və təpələri ələ keçirdi.

Qızıl Ordu birləşmələri ġamaxının cənubundakı Mədrəsə qəsəbəsi ətrafında cəmləşməyə çalışırdılar. Malakan kəndi və ətrafındakı rusların da qoşulması ilə Qızıl Ordunun min nəfərdən ibarət əsgəri heyətinin sayı get-gedə artırdı. Mədrəsə qəsəbəsində olan 13-cü alay günorta saatlarında yeni bir hücuma başladı. Düşmən müqavimət göstərə bilməyib Şamaxı istiqamətində geri çəkilməyə başladı. Mədrəsə ətrafında gedən qanlı döyüşlərdə Türk Qafqaz İslam Ordusu bir yüzbaşı və dörd sıravi şəhid vermişdi.

Qızıl Ordu birləşmələrinin Mədrəsədə məhv edilməməsi Nuru paşa və qərargahdakıları məyus etmişdi. Verilən əmrə görə düşmənin mütləq darmadağın edilməsi lazım idi. Çünki Bakıya çatan düşmənin yenidən öz qüvvələrini möhkəmlətməsi, Qafqaz İslam Ordusu üçün yeni bir təhlükə ola bilərdi.

Nuru paşa düşmənin Şamaxı yaxınlığında məhv edilə bilməməsi səbəbiylə cəbhə komandanlığına belə bir gizli əmr göndərdi:

"Bugünkü hərəkətin nəticəsi məni razı salmadı. Çünki düşmənin əsir və məğlub olmasını, o cümlədən Bakıya çəkilməyə müvəffəq olmamasını istəmişdim. Daha əvvəl də sizə Göylər kəndi üzərindən Şamaxı-Bakı yolunu kəsmək üçün bir qolun hərəkətə gətirilməsinin münasib olacağını yazmışdım. Düşmənin qüvvəsi az və geri çəkilərkən, xırda-xuruş ardzı hissələrlə iki alayın məşğul olması və bunlardan 13-cü alayın Mədrəsəyə dönməsi məqsədə uyğun bir hərəkət deyil. Bundan başqa, əlinizdəki süvari ordunun hamısıyla və təcili olaraq düşməni uzaqdan mühasirəyə alacaq surətdə hərəkətə keçin. Ya piyada qüvvələrini sövq edərək, ya da hər süvari heyvanına bir piyada mindirərək əsl süvari qüvvələri gücləndirə bilərsiniz. Sabahkı hərəkətin nəticəsi bundan asılıdır".

Şimal və Cənub birlikləri Şamaxı yaxınlığında düşməni sıxışdıraraq arasıkəsilməz atəşə tutmağa çalışırdı. Mehmetçik, Məlikçoban-Çuxalı xəttində, 20 iyul gecəsinə qədər davam edən şiddətli döyüşlər nəticəsində bolşevik birləşmələrini dağıtdı və Şamaxı üzərinə yürüş etdi. Buranı qısa bir vaxt ərzində düşməndən azad etdi. Öndə piyada, ardınca isə süvari bölüklərinin təqibi düşmənə göz açmağa imkan vermirdi. Qızıl Ordu birliklərinin başçısı Kazarov ordunun geri çəkilməkdə olduğunu anlayaraq, geri dönmək əmri verdi. Mərəzə istiqamətinə doğru çəkilən düşmən, burada da müqavimət göstərə bilmədi. Get-gedə sıxışdırılan Hamazasp və Kazarov məğlub olacaqlarını başa düşərək, qəti bir hərəkətlə Bakı istiqamətində qaçmağa başladılar. Ətrafda yaşayan rus və erməni əsilli sakinlər də pərakəndə halda qaçan əsgərlərlə bərabər Bakıya doğru hərəkət etdilər.

Mərəzədə içməli su var idi. Mərəzə-Bakı arasında isə ordunun istifadəsi üçün təmiz su tapmaq mümkün deyildi. Düşmən birlikləri 21 iyulda Mərəzədən Bakı istiqamətində pərakəndə halda qaçmağa başladı. Şamaxı və Mərəzə bölgələrindəki döyüşlərdə düşməndən iki top, üç top arabası, iki pulemyot, ikisi zirehli olmaqla üç avtomaşın, mərmi və əşya ələ keçirildi.

Bakı yürüşü

Şimal və Cənub qruplarının hərəkəti

  Əsas məqalə: Bakı döyüşü

Qafqaz İslam Ordusunu Şamaxını ələ keçirməsindən sonra Bakıdakı Xalq Komissarları SovetiŞaumyan bütün ümidini Rusiyadan köməyə gələcək hərbi qüvvələrə bağlamışdı. Lenin iyulun ortalarından etibarən silah və ləvazimat yardımını artırdı. Ukrayna cəbhəsində xidmət edən Petrovun sərəncamında olan son dərəcə yaxşı hazırlıq keçmiş və üstün silahlarla silahlanmış 780 nəfərlik bir ordu birləşməsi də Bakının köməyinə göndərildi. Petrov və tabeliyindəki qoşun birləşməsi iyul ayının 19-da Bakıya çatdı. Şaumyan tərəfindən Bakı Hərbi Komissarlığına gətirildi. Bakı və ətrafında yaşayan rus əsilli fəhlə və kəndlilərə xitabən bir bildiriş yayan Petrov, Sovet Rusiyasının müstəqilliyi üçün hər kəsin silaha sarılaraq onlara kömək etmələrini istəmişdi. Bakının şimalındakı ŞamaxıMərəzə ilə cənubundakı Salyan, Neftçala bölgəsini düşməndən təmizlədikdən sonra, Qafqaz İslam Ordusu Bakının 60–70 kilometrliyinə qədər yaxınlaşmışdı. Hərbi birləşmələr son dərəcə ağır bir vəziyyətdə irəliləməkdə davam edirdilər. Ordu silah-sursat, rabitə, nəqliyyat, su və ərzaq çatışmazlığı kimi bir çox çətinliklər içindəydi. Əsgərlərin ehtiyacını ödəmək üçün qurulan mərkəzlər ilə ordu arasındakı məsafə də artmışdı. Qafqaz İslam Ordusunun Cənub qrupu 22 iyul 1918-ci il tarixində Sığır məntəqəsində, Şimal qrupu isə Mərəzə-Qalaçandağı xəttində yerləşmişdi.

Qızıl Ordu birləşmələri geri çəkilərkən rabitə xətlərini, dəmir və şosse yolu ətrafında işə yarayacaq su və ərzaq mənbələrini məhv edirdilər. Türk Qafqaz İslam Ordusunun istehkam qurmaq imkanları məhdud idi. Belə ki, əllərində lazımi ləvazimat yox idi. Düşmənin məhv etdiyi rabitə xətlərini və dəmir yolunu istifadəyə yararlı hala salmağa çalışırdı. İxtisaslı mütəxəssis tapmaq çətin oluduğundan, işlər ləng gedirdi.

Şərq cəbhəsi komandanlığı, bəzi çatışmazlıqlar səbəbindən irəli getməyə bir az ara vermək fikrindəydi. Bu fikrini Nuru paşaya bildirdi. Bakı üzərinə yerimək üçün ehtiyac duyulan cəbbəxana, su və ərzaq təminatını yoluna qoyana qədər irəli getməyə ara verilməsini xahiş etdi.

Şimal qrupu iaşə maddələrinin təminat mərkəzi olan Kürdəmirdən 100 kilometr uzaqlaşmışdı. Şimal qrupu komandiri, məsafənin uzaqlığını nəzərə alaraq və su sıxıntısının aradan qaldırılması üçün, Şamaxıda 15–20 günlük ərzaq ehtiyatı hazırlanmasının yerində olacağını bildirdi. Nuru paşa bu təklifə verdiyi cavabda, dünyadakı siyasi şərtlərin vaxt itkisini qəbul etmədiyini nəzərə çatdıraraq, Bakının tezliklə ələ keçirilməsini bildirdi. Nuru paşanın cavabı belə idi:

"Cəbhədəki düşmən pərişan, gücsüz və mənəviyyatı da pozuqdur. Uşaq-muşaqdan meydana gələn xalq, düşmənin çəkilməsini çətinləşdirir. Bakı ətrafındakı türk kəndlərindən su, ərzaq və çörək tapmamız mümkündür. Lüzumsuz dayanmalar olmadan, tezliklə əməliyyatın bitirilməsi gözlənilir."

Bu əmrə əsasən ordu birləşmələri 26 iyulda olduqları yerdən irəli hərəkətə başladılar. Cənub qrupu Qarasu stansiyasına girdi və minbaşı Əhməd Həmdi bəyin başında durduğu Cavad dəstəsi ilə əlaqə saxlaya bildi. Daşnak və bolşevik birlikləri Qarasu-Hacıkənd istiqamətində geri çəkilirdi.

Şimal qrupu isə Mərəzə yaxınlığında bir düşmən birliyinə basqın edərək, biri zirehli olmaqla üç yük maşını ələ keçirdi. Burada gedən mübarizədə ölənlər arasında, bir az əvvəl İrandan Bakıya gələn ingilislərdən, biri zabit olmaqla dörd əsgər də var idi. Əsir götürülənlər arasında isə, biri zabit olmaqla dörd ingilis və bir erməni var idi.

 
Nuru paşa (sağda) yavəri ilə birgə Bakıda (1918)

Şimal qrupu hərbi birləşmələri 28 iyulda Cəngibostan bölgəsini aldı. Cəngibostanda olan 150 süvari və 200 piyadadan ibarət düşmən qüvvələri, bir top və iki zirehli maşın qoyaraq geri çəkilmişdi. Kəşfiyyat nəticəsində Cəngibostan ətrafındakı Kosalar kəndinə qədər gedilmişdi.

Cənub qrupu da 27 iyulda Hacıqabul məntəqəsini düşməndən aldı. Bu qrupun tabeliyində olan 38-ci piyada alayının 2-ci batalyonu ġimal qrupunun tabeliyinə keçərək Boyanata dağı istiqamətində hərəkət etdi. Nuru paşa Bakıya ediləcək həmlədə Şimal qrupunun mümkün qədər güclü olmasını istəyirdi. Bunun üçün Gəncədə dayanan 38-ci piyada alayının 3-cü batalyonunun da Kürdəmirə göndərilməsini əmr etdi.

Şimal qrupunun önündə irəliləyən 2-ci nizami süvari alayı, 28 iyulda Kosalar ətrafında, 150 süvari, iki top və zirehli maşınlardan ibarət düĢmən qüvvələri ilə qarşılaşdı. Bolşevik və ermənilərin 200-ə qədər piyada və 50 süvaridən ibarət əlavə qüvvələri 10-cu Qafqaz alayının təzyiqi altında geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Cənub qrupu da eyni gündə Pirşağı stansiyasının qərbinə çatmışdı. Düşmənin atıcı birlikləri ilə zirehli qatarının bu stansiyada, Xəzər dənizindəki zirehli döyüş gəmilərinin də Ələt yaxınlığında olduğunu təyin etdi. Düşmən təyyarələrindən biri Cəngibostan – Boyanata dağı bölgəsində, digəri isə Hacıqabul və ətrafında kəşfiyyat uçuşları həyata keçirirdi.

Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığı Bakının ələ keçirilməsi üçün verilən əmrləri dayanmadan təkrarlayırdı. Hərəkət, mənzil təşkilatı, qol və qatarı olmadan yürüdülürdü. Cəbbəxana isə çox uzaqlardan, təhlükəli yollardan keçərək gəlirdi. Əsgərlər, bir çox döyüçlərdə sursat yoxluğundan süngü hücumuna keçmiç, bəzi yerlərdə hərəkəti dayandırmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Kürdəmirdə olduğu kimi, qalib gəlmək şansı olan bir əməliyyatda geri çəkilmək əmri verilmişdi. Bu əskikləri nəzərə alan komandanlıq, Mənzil-Qərargahın Şamaxıda qurulmasını əmr etdi. Lazımi işlərin başlanılması üçün 5-ci Qafqaz piyada diviziyası komandanlığı sərəncamındakı qollar Mənzil Müfəttişliyinin tabeçiliyinə verildi.

Qafqaz İslam Ordusu, Bakıya yaxınlaşdıqca, Bakı Xalq Komissarları ətrafındakı siyasi qüvvələr də ayrılmağa, get-gedə parçalanmağa başlamışdı. Azərbaycan türklərinin milli mənafelərini təmsil etməyən bu dairələr, Bakının əldən çıxacağı təqdirdə, etdikləri qırğın və zorakılıqların hesabını verməkdən qorxurdular. Bu vəziyyətdən çıxış yolu axtarmağa başladılar. Şaumyana müxalif dairələr, ingilis ordu birləşmələrinin Bakıya gələrək, türklərə qarşı vuruşmasının yeganə çıxış yolu olduğu qənaətinə gəldilər.

Bakı istiqamətində irəliləyən Türk orduları, şəhərin ətrafındakı mühasirəni get-gedə daraldırdı. Bakıda böyük bir gərginlik hökm sürürdü. Düşmən təyyarələri tez-tez havaya qalxır, Türk orduları üzərində kəşfiyyat uçuşları edirdi. Bakıda 32 batalyonluq Rus bolşevik və erməni daşnak qüvvələri toplanmışdı. Böyük bir qorxu içərisində olan Qızıl Ordu birlikləri bu sayın az olduğunu düşünürdülər. Cəngibostan bölgəsində əsir alınan ingilis zabitinin verdiyi ifadəyə görə, ingilislərin kömək təklifini daha əvvəl rədd edən bolşeviklər, bu dəfə onlardan kömək istəmişdilər. Ancaq Qəzvində olan General Deustervil, bunun mümkün olmayacağı cavabını vermişdi. Bolşeviklər, daha sonra, bəzi erməni qrupların da təkidi ilə təkrarən İranda olan ingilislərdən kömək istədilər. İngiltərə bolşevizmə, onların dünyagörüşünə qarşı idi. Lakin Bakının Türk Qafqaz İslam Ordusunun əlinə keçməsini də istəmirdi. Bakıda bir də, bolşeviklərə qarşı olan və çarizm tərəfdarı rus kazakı podpolkovnik Biçeraxovun orduları var idi

22 iyulda Biçeraxov komandirlik vəzifəsindən ayrıldığını və öz yerini də Avetisova verdiyini bəyan etdi. Biçeraxov Bakının müdafiəsinə isə kömək edəcəyini bildirirdi.

ƏlətHacıqabul ətrafında min nəfərlik bir bolşevik qüvvələri toplanmışdı. Bakıda olan Biçeraxova tabe qüvvələr Bakının şimalındakı Biləcəri stansiyasında müdafiə tərtibatı almışdılar. Bakı istiqamətində Biçeraxovun Qızıl Ordu birliklərinə kömək edəcəyinə inam son dərəcə az idi. Biçeraxovun orduları bəzi hallarda Qızıl Ordu birlikləri ilə kiçik çaplı da olsa, silahlı münaqişəyə girirdilər. Biçeraxovun Dağıstana getmək üçün hazırlıq gördüyü də gələn xəbərlər içərisində idi. Bakıya Biçeraxov ilə birlikdə dörd ingilis zabiti və əlli əsgər gəlmişdi. Yanlarında zirehli maşın və yük maşınları da vardı. Bakıya köməyə gələcək əsl birliklər bundan sonra Ənzəlidən yola çıxacaqdılar. Əsir ingilis zabitinin verdiyi məlumata görə, Şaumyan ilə bəzi bakılı ermənilər arasında ciddi bir anlaşılmazlıq ortaya çıxmışdı. Yerli ermənilər Türk Ordusu ilə sülh imzalamaq istəyirdilər. Buna görə də iki qrup arasında şiddətli bir mübahisə və münaqişə yaşanırdı.

Şaumyan hökumətinin Türk Qafqaz İslam Ordusunun qarşısını kəsmək üçün göstərdiyi cəhdlər bir nəticə vermirdi. Rus bolşevik və erməni daşnak birliklərində fərarilik artaraq davam edirdi. Bakı hərbi komissarı Petrov, Şaumyan və Karqanova 24 iyulda cəbhədən göndərdiyi məktubda bolşevik Sovet əsgərləri arasında olan vəziyyəti bu cür təsvir etmişdi:

"Mən başa düşə bilmirəm, insanların "xalq azadlığı yolunda canlarını fəda etmək" kimi böyük bir mübarizəyə getdiyi cəbhəyə düşmüşəm, yoxsa Allah bilir, haraya gəlmişəm. Amirov ilə Hamazasp öz tabeliklərində olan süvariləri cəbhədən çəkmək istədilər. Mən də onlara, "Cəbhədəki əsgərlər yeni qüvvələrlə əvəz olunmayana qədər cəbhədəki əsgərlərin çəkilməsi, cəbhəni boşaltmaq məğlubiyyət deməkdir, əgər belə olarsa, mən də vəziyyəti Moskvadakı Xalq Komissarları Sovetinə bildirəcəyəm,"- dedim".

Erməni daşnakları Böyük Ermənistan dövləti qura bilmək üçün əvvəllər Çar Rusiyası ilə əməkdaşlıq etmişdilər. İndi də Rus bolşevik təşkilatları ilə ortaq hərəkət edirdilər. Hansı dövlət və quruluş olursa-olsun, ideallarına çata bilmək üçün hər yoldan istifadə edirdilər. Bolşevik Qızıl Ordu birləşmələri ilə ortaq hərəkət edərək, Qafqazdakı türkləri qətlə yetirmişdilər. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı yaxınlığında dayanması, şəhərdə yaşayan erməni daşnaklar və bolşevik ruslarda olduğu qədər, bu qruplara daxil olmayan erməni və ruslarda da bir qorxu və həyəcan meydana gətirmişdi. Bu səbəbdən də Şaumyanın liderliyində Böyük Ermənistan dövləti qurmaq istəyinə çatmayacaqlarını anlayan ermənilər, bu dəfə də İranda olan ingilislərdən kömək istəmişdilər.

Birinci Bakı hücumu

Şərq Cəbhəsinə tabe olan ordu, 5 avqust 1918-ci il tarixində səhərə yaxın saat 04.30-da bütün istiqamətlərdən Bakıya tərəf irəli hərəkətə başladı. Türk topçusunun güclü atəşi ilə müşayiət olunan hücum qarşısında, birləşmiş düşmən qüvvələri mövqelərini qoruyub saxlamağa çalışırdılar. Havanın işıqlanması ilə hücumu şiddətləndirən türk əsgəri qarşısında ingilis, rus və erməni birləşmiş qüvvələri Bakıya doğru addım-addım geri çəkilməyə başladılar. Şimal qrupu Bakının cənub-qərbindəki Bayıl yüksəkliklərini ələ keçirərək, şəhərə daha da yaxınlaşdı. Düşmən qüvvələri cəbhənin ortasındakı koridordan Salxana istiqamətində və arxadakı məzarlığa doğru qaçmağa çalışırdılar. Türk topçu atışları şəhərə zərər vermək istəmirdi və yalnız əsgər səngərlərini hədəfə alırdı. Top səslərini eşidən rus və ermənilər qorxu və təlaş içində sahildəki gəmilərə tərəf qaçırdılar. Bakı limanında 5–6 gəminin şəhərdən qaçmağa hazırlaşan insanlarla dolu olduğu görünürdü. Hücum xəttinin sol tərəfinə qarşı irəliləməyə çalışan düşmən, geriyə oturduldu. Xırdalandakı bəzi piyada və süvarilərin də geriyə çəkildiyi görünürdü. Düşmən gəmilərindən atılan top atəşləri hücumda olan türk əsgərini dayandıra bilmirdi.

Qafqaz İslam Ordusu, düşmən birliklərinin telefon danışıqlarını da dinləyirdi. Bunlardan birindən başa düşüldüyü qədərincə, türklərin şəhərə girməsi halında mümkün olan yol və istiqamətlərin top atəşinə tutulması kimi tədbirlərdən söhbət gedirdi. Başqa bir dinləmədə də şəhəri qorumağa çalışan düşmən qüvvələrinin sol və sağ cəbhələrinin süqut etmək üzrə olduğu məlum oldu. Buna görə adının podpolkovnik Əzizov olduğu bildirilən bir bölük komandiri, Bakının müdafiəsini idarə edən general Kornilovu təcili telefona çağırırdı. Əzizov müdafiə xətlərinin qırıldığını və türk əsgərinin şəhərə girmək ərəfəsində olduğunu bildirərək, bu vəziyyətdə nə edəcəklərini soruşurdu. Bu və buna bənzər məlumatları vaxtında qiymətləndirən Şərq Cəbhəsi Komandanı Mürsəl paşa, vəziyyəti Nuru paşaya vaxtında çatdırır və hücumun planlaşdırılan şəkildə uğurla davam etdiyini söyləyirdi. Türk ordusu, Bakının yandırılıb-dağıdılmasını, xaraba olmasını istəmədiyi üçün, şəhərin ziyan vurulmadan alınacağına olan ümid getdikcə artırdı.

 
Bakıdakı ingilis ordusunun rəhbəri general Lionel Denstervil.

Bakı yaxınlığındakı hücumun ilk anlarında düşmənin birinci müdafiə xətti tamamilə məhv edilmişdi. Türk əsgərləri ikinci müdafiə xəttinə doğru irəliləyirdi. Bu şərtlər altında Bakının ələ keçirilməsi artıq an məsələsi idi. İkinci müdafiə xəttinə edilən hücum əsnasında türk topçu atəşinin, əvvəlkilərə nisbətən getdikcə azaldığı nəzərə çarpırdı. Topçular günorta saatlarına doğru irəliyə hərəkəti davam etdirən piyadalara lazımi səviyyədə dəstək verə bilmirdilər. Günortadan sonra isə top mərmisi tamamilə qurtardı. Top atəşlərinin kəsilməsindən sonra çaşqınlığı aradan qaldıran düşmən, 38-ci alayın birinci batalyonunun olduğu yerə tərəf hücuma keçdi. Ehtiyat bölüyünün vaxtında müdaxiləsi nəticəsində bu hücum dəf edildi. Düşmənin top və pulemyotları 38-ci alay ilə 60-cı batalyonu şiddətli atəşə tutmuşdu. Xüsusilə, pulemyot atəşi altında piyadalar ağır vəziyyətə düşmüşdülər. 10-cu alay da topçu dəstəyindən məhrum bir vəziyyətdə idi. Top və pulemyot çatışmazlığı səbəbindən ağır itkilər verilməyə başlamışdı. Qrup komandanı vaxtında yaxşı bir tədbir görərək, qrupun sağ cinahının arxasındakı uc batalyonda olan ehtiyat qüvvələri döyüş meydanına çıxara bilmədi. Bunun nəticəsində 13-cü alay geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı.

Top mərmisinin tükənməsi və pulemyotların əksəriyyətinin susması şimal və Cənub qruplarının səhərki mövqelərinə çəkilməsi ilə nəticələndi. Çünki çox dəyərli zabit və əsgərlər döyüş meydanında həlak olur, silahları daşıyan qatırlar ölürdülər. Beləliklə, ordu Heybət-Biləcəri dəmir yolunun qərbinə keçmişdi. Böyük dəyanət və fədakarlıqlarla, adətən, sürünərək çıxılan düşmən səngərlərinə çatan Türk Qafqaz İslam Ordusu, beləcə, daha çox itki verməmək üçün geri çəkilmək məcburiyyətində qalmışdı. Əgər ordunun bu vəziyyətində düşmən onları təqib etsəydi, şübhəsiz, Heybət-Biləcəri dəmir yolunun qərbindəki yüksəkliklər də əldən çıxar və itkilər daha ağır olardı. Türk ordusu ordunu bir yerə yığmağa və yüksəkliklərdə mövqe tutmağa çalışırdı. Kifayət qədər silah və kömək gələnə qədər bu vəziyyəti qoruyub saxlamağa çalışırdı. 5 avqustdakı hücumun top mərmiləri olmadan başlanılması, uğursuzluqla nəticələndi.

Bakıdan əldə edilən telefon danışıqlarına əsasən, eyni gündə Cənubi Azərbaycandakı Rəşt şəhərindən gəmi ilə 300-ə qədər ingilis əsgərinin gəldiyi və düşmən qüvvələri ilə birləşərək, ertəsi gün, yəni 6 avqustda bütün cəbhələrdən hücuma keçəcəkləri haqda məlumat əldə edilmişdi. Biləcəri-Heybət dəmir yolunun qərbinə çəkilən Cənub və ġimal qruplarının cəmləşərək döyüş vəziyyətinə gətirilməsi, 6 avqust səhərinə qədər davam etdi. Ordu qərargahındakı zabitlərlə süvarilər və digərləri, mövqelərində möhkəmlənməyə çalışan Mehmetçiyin yenidən təşkil olunmasına kömək edirdilər. Düşmən qüvvələri eyni gündə yeni bir həmləyə başladıqda da itkilər verərək geri çəkilməyə məcbur oldular.

Birinci Bakı hücumunda erməni, rus və ingilis birləşmiş qüvvələrindən 2 mindən çox ölən və yaralanan olmuşdu. Türk ordusunun itkiləri isə, zabitlərdən – 9 şəhid, 19 yaralı, əsgərlərdən −139 şəhid, 444 yaralıdan ibarət idi. Cəmi 547 piyada tüfəngi, 37 pulemyot yararsız hala düşmüşdü.

Şərq Qrupu Komandanı Xəlil paşa, 31 iyul 1918-ci il tarixində Batumdan keçərək Tiflisə getmişdi. Bakıya birinci hücum Xəlil paşanın Tiflisdə olduğu günlərə təsadüf edirdi. Gürcü qəzetləri hadisəni "Türklər Bakıya hücum etdilər, məğlub oldular, geri qaçırlar" kimi ifadələrlə oxuculara çatdırırdılar.

Bu xoşagəlməz xəbərlərdən narahat olan əsgər, iki səhra batareyası, düşmən Xəzər dənizində olan döyüş gəmilərindən açdığı atəşi susdurmaq məqsədi ilə dörd ağır top batareyası, hava hücumundan müdafiə üçün bir dəstə, müxtəlif çaplı 28 min top mərmisi, min qutu mauzer tüfəngi mərmisi və rus piyada tüfəngləri üçün beş yüz qutu mərmi, telefon və teleqraf rabitəsinin lazımi qaydada yerinə yetirilməsi üçün lazımi avadanlıqlar və iyirmi hərbi nəqliyyat vasitəsinə təcili ehtiyac duyulduğu qeyd edildi.

İkinci Bakı hücumu

15-ci piyada diviziyasının yardıma gəlməsiylə, Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığı 10 sentyabrda bir əmr yayaraq, cəbhədəki bütün hərbi birləşmələrin hücum hazırlığına başlamasını tələb etdi. Şərq Cəbhəsi Komandanlığı və buna tabe olan şimal Qrupu ləğv edilərək, hərəkata başçılıq edəcək Qafqaz İslam Ordusunun tabeliyinə verildi. 5-ci Qafqaz piyada diviziyasında Mürsəl paşa, 15-ci piyada diviziyasında podpolkovnik Süleyman İzzət bəy, Cənub Qrupu hərbi birliklərinə isə polkovnik (albay) Cəmil Cahid bəy komandanlıq edəcəkdi. Podpolkovnik Həlim Pərtəv bəy də Cənub Qrupu tabeçiliyində olan Azərbaycan Türklərindən təşkil olunmuş milislərdən ibarət 4-cü alayı sövq və idarə edəcəkdi. Qafqaz İslam Ordusu Qərargahı ilə 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının qərargahı Güzdəkdə, 15-ci piyada diviziyasının qərargahı isə Binəqədidə olacaqdı.

General Deustervilin xatirələrində yazdığına görə, 12 sentyabrda ingilislərə sığınan ərəb əsilli bir əsgər, Bakıya ediləcək əsl hücumun ayın 14-də Qərb cəbhəsindən başlayacağını bildirmişdi. Bu halda, Lənkərandakı rus əhalidən təşkil olunmuş milisin gücü ilə Muğan düzündə Türk ordusuna arxadan həmlə edilməsini düşündü, ancaq vaxtın az olduğunu nəzərə alaraq, bu fikrindən daşındı.

İkinci Bakı hücumundan əvvəl şəhərdə əfval-ruhiyyələr xeyli fərqli idi. Şəhərdəki türklər səbirsizliklə Türk Qafqaz İslam Ordusunun hücuma keçməsini gözləyirdi, rus, erməni və ingilislər isə təlaş içində idilər. Xalq qorxu içindəydi. Sentrokaspi hökuməti də Bakıda növbəti səfərbərlik elan etmişdi. Belə ki, küçəyə çıxan xəstə, axsaq, əlini, bir gözünü itirən kişiləri belə cəbhəyə sürükləyirdilər. Bakıdakı rus əhali isə erməni daşnakların bu hərəkətindən bərk narahat idi. Zorla səfərbərliyə alınanların sayı Sentrokaspi hökumətinin hesabına görə 72 minə çatmışdı. Bunlardan 30 mini rüşvət verərək cəbhəyə getməkdən canını qurtarmışdı. Silah verilmiş min nəfərdən isə, ancaq 3–5 mini cəbhəyə getmişdi. Bunlar arasında peşələrinə görə də hərbi qruplar təşkil olunmuşdu.

Hücum hazırlıqlarını yerindəcə görmək və lazımi təlimatlar vermək üçün Şərq Orduları Qrupu Komandanı Xəlil paşa cəbhə xəttinin ən ön nöqtələrinə qədər getdi. Ordu və diviziya komandirləri ilə cəbhə xəttindəki mövqelərdə məsləhətləşmələr, hücumun necə olacağı barədə fikir mübadiləsi apardı. Mehmetçiyin vəziyyətini yoxladı və onları ruhlandırdı.

Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığı Qərargahı, hazırladığı döyüş planına görə, Bakıya əsaslı hücumun sentyabrın 13-dən 14-nə keçən gecə yarısı, qərb istiqamətindən başlanmasını qərara aldı. Düşməni çaşdırmaq üçün də bəzi tədbirlər görüldü. Bakıya hücumun şimaldan ediləcəyi görüntüsünü vermək üçün cəbhədəki ordunun böyük bir bölüyü 3 sentyabrdan etibarən Yanardağ və Binəqədi ətrafına yığılmışdı. Bakı hökumətinin əlində olan təyyarələr, hücum başlayan günə qədər hər gün kəşfiyyat uçuşları keçirirdi və türk əsgərinin şimal bölgəsinə cəlb edilməsini müşahidə edirdi.

Komandirlərin müşavirəsində 15-ci piyada diviziyası komandanı podpolkovnik Süleyman İzzət bəy, hücum haqqında fikirlərini söyləyərkən, 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının yerləşdiyi mövqelərdən gecə basqını şəklində hücuma keçmənin uyğun olacağını bildirdi. Əsl hücum qüvvələrinin güclü top atəşinin müşayiəti ilə Biləcərinin şərqindən və bu qəsəbənin yüksəkliklərindən hücuma keçməsini təklif edən Süleyman İzzət bəy azərbaycanlılardan qurulan süvari birliklərinin də Əhmədli bölgəsindən hücuma keçərək, Bakını müdafiə edən düşmənin diqqətini yayındırmasının ağlabatan olduğunu bildirdi. Beləliklə, üzük qaşı kimi əhatə olunan erməni, rus və ingilis ordularının, limandakı gəmilərə minib qaçmalarına fürsət verilmədən, məhv edilmələrini qeyd etdi. Ancaq Komandanlıq bu döyüş planını bəyənmədi.

 
Bakıdakı Daşnak – bolşevik qüvvələrinə köməyə gəlmiş ingilis döyüşçüləri

Qafqaz İslam Ordusu qərargahının bəyəndiyi hücum planı belə idi: düşmənə, türk hərbi qüvvələrinin hərəkəti nəticəsində, əsl hücumun Bakının şimal bölgələrindən başlanacağı görüntüsü verilməli idi. Düşmən yanlış hazırlıq görəcək, o zaman əsl hücum qrupu qərb cəbhəsində toplanan 5-ci Qafqaz piyada diviziyası olacaqdı. Diviziyanın tabeliyindəki qoĢun hissələri Hacıhəsən kəndinin şərqindən, Sarıxaçlı Kilsəsi kəndi istiqamətində basqın şəklində irəli hərəkətə başlayaraq, ağır silah işlətmədən, yalnız qumbara və süngü hücumu ilə düşmənin ilk müdafiə xəttinə basqın edərək düşmənin birinci səngərlərini ələ keçirəcəkdi. Bura çatdıqdan sonra dərhal düşmənin ikinci müdafiə xətti üzərinə yeriyərək oranı da işğal edəcəkdi. Bu vaxtlar havanın işıqlanacağı nəzərə alınaraq, 35 topun müşayiəti ilə, vaxt itirmədən irəli hərəkəti davam etdirəcəkdi.

Eyni zamanda zirehli qatar Heybət stansiyasına doğru hərəkət edərək, Qurd qapısı təpəsində yerləşən düşmən mövqelərinə atəş açaraq onların diqqətini özünə cəlb edəcəkdi. Beləliklə, hücuma keçən 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının sağ cinahını, düşmənin atəşindən qoruyacaqdı. 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının əsl qüvvə mərkəzi sol tərəfdə olacaqdı. Ordu ehtiyatı olaraq ayrılan 106 və 107-ci Qafqaz alayları, Çəkmal kəndi ətrafında yerləşəcək və hər an hazır vəziyyətdə gözləyəcəkdilər. Salyan dəstəsi isə 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının əmrində Ələt-Puta bölgəsində dayanacaqdı. Diviziyanı yan tərəfdən qoruyacaq və dəmir yolu ilə əlaqəsini təmin edəcəkdi.

15-ci piyada diviziyası isə düşmənin, əsl hücum istiqaməti zənn etdiyi şimal cəbhəsində idi. Bu diviziyanın vəzifəsi hücum görüntüsü yaratmaq idi. Gecə yarısından etibarən Biləcəri, Balaxanı, SuraxanıƏhmədli istiqamətlərində, aramsız top və pulemyotların müşayiəti ilə, şimaldan güclü bir hücum başlandığı görüntüsü yaradacaq, kəşfiyyat edərək düĢmən üzərinə yeriyəcəkdi. Bu diviziyanın hədəfi Əhmədli bölgəsini ələ keçirərək Bakının şimal və şərq istiqamətlərindən şəhərə girmək idi. Digər tərəfdən də əsl hücumu gerçəkləşdirməli olan 5-ci Qafqaz piyada diviziyasına qarşı əlavə qüvvə göndərilməsinə mane olacaqdı. Beləliklə, qərb cəbhəsindən edilən əsl hücumun uğurla nəticələnməsi üçün heç bir müqavimətlə qarşılaşmadan düşmənin müdafiə xəttinin qərb və şimal istiqamətlərindən parçalamasını təmin edəcəkdi.

Tofiq bəy və ya Maştağa dəstəsi, Balaxanı bölgəsindən Bakıya doğru irəliləyəcək və Zehni bəyin Süvari dəstəsinin qarşısındakı düşməni arxadan mühasirəyə alacaqdı. Zehni bəyin dəstəsi isə Tofiq bəyin dəstəsi ilə birləşərək Əhmədli üzərinə yeriyəcəkdi. Ediləcək hücum haqqındakı Bakı Hazırlanmış Qərargahı 1918-ci ilin 13 sentyabr günü Xəlil və Nuru paşalar ilə diviziya komandanlarına göstərildi.

Türk ordusunun əlavə qüvvələr aldığını görən düşmən ordusunda ruh düşkünlüyü yaranmışdı. Hücum hazırlıqları davam edərkən, son bir neçə gün içərisində Ənzəlidən 900 nəfərlik ingilis qüvvəsi və Dağıstanın Mahaçqala şəhərində olan Biçeraxova tabe qüvvələrdən rusların çoxluq təşkil etdiyi 500 nəfərlik bir qüvvə da Bakıya köməyə gəlmişdi. Bu əlavə qüvvələr belə, Bakıdakı mənəvi məğlubiyyəti aradan qaldıra bilmirdi. Birləşmiş düşmən qüvvələri arasında fərarilik artmışdı. Komandirlər isə sərt tədbirlərə əl ataraq bunun qarşısını almağa çalışırdılar. Türk ordusundan qaçan ərəb əsilli əsgərdən alınan məlumatlar ilə Deustervilin gördükləri və gələn məlumatlar tutuşdurulurdu. Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya şimaldan hücum edəcəyi qənaətinə gələn erməni və ingilis hərbi birləşmələrinin böyük əksəriyyəti Heybət-Biləcəri-Balaxanı cəbhəsinə yığılmışdı. Süvari birlikləri isə Bakının qərbindəki Zığ bölgəsində toplanmışdı. Bakının ərzağı dəniz yolu ilə cənubdakı Lənkəran bölgəsindən gətirilirdi. Borular bir az əvvəl Türk ordusu tərəfindən kəsildiyi üçün şəhərdə dəhşətli su qıtlığı yaranmışdı

General Deustervil öz xatirələrində yazdığına görə, 13 sentyabr axşamı Bakıdakı birləşmiş qüvvələrin qərarı belə idi: Sol cinaha Veqsurab başçılıq edirdi. Bibiheybət və Qurd qapısı dağında Stanforda tabe şimal A bölüyü, onun sağında erməni batalyonu, Qurd qapısında rus əsgəri birlikləri, Qurd qapısının şərqində 800 metrlik ərazidə də Stanforda tabe şimal B qrupu yerləşmişdi. Bu bölüyün yanında Hacıhəsən kəndinin qarşısında erməni ordu birləşmələri yığılmışdı. Sol cinahda münasib yerlərdə toplar və ehtiyat qüvvələri yerləşdirilmişdi. Bakıdakı birləşmiş düşmən qüvvələrinin sağ cinahı Kazarovun komandanlığı altındaydı. Bu cinahın sol tərəfini – Hacıhəsən kəndindən Biləcəriyə qədər olan cəbhə xəttini Biçeraxova tabe əsgərlər qoruyurdu. Biləcəri stansiyasından Dərnəgülə qədər olan bölgə də ingilislərin nəzarəti altındaydı. Dərnəgül gölünün şimalında ermənilər, onlardan şərqdə isə yenə də ingilislər yerləşmişdi. Bakı-Binəqədi yolunun şərqindən başlayaraq 3 km-lik bir ərazidə ingilislərin 39-cu alayı, bu cəbhənin sağ üçündə isə ermənilər mövqe tutmuşdu. Birləşmiş qüvvələrin sağ cinahı da kifayət qədər pulemyot, topçu batareyaları və ehtiyat qüvvələrlə təchiz edilmişdi. Cəbhədəki Sentrokaspi ordusuna general Dokuçayev, ingilis hərbi birləşmələrinə də Kayvorth komandanlıq edirdi. Bakı əsas müdafiə xətti isə Sentrokaspi Müdafiə Naziri Baqratun ilə ingilis generalı Deustervilin idarəsi altında idi.

Nuru paşanın verdiyi əmrə əsasən, şimal Cəbhəsində yerləşən 15-ci piyada diviziyası komandanının sərəncamında 38 alay, 2 süvari alayı, Azərbaycan türklərindən ibarət süvarilər və milis batareyaları var idi. Qalan bütün hərbi qüvvələr 13–14 sentyabr gecəsində qərb cəbhəsinə göndərildi. Bakı cəbhəsindən əsl hücuma keçəcək 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının tabeliyindəki 9, 10, 13 və 56-cı piyada alaylarının orduları bütün günü bölgədəki dəmir yolunun ətrafında olan vadilərdə düşmən kəşfiyyatçılarından gizlənərək keçirdi. Cəbhədəki topçu dəstəsinin böyük bir bölüyü də 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının tabeliyinə verildi. Diviziyanın cəbhə uzunluğu 1500 metr, 15-ci piyada diviziyasının cəbhə genişliyi isə təxminən 30 kilometr olardı. Üstəlik iki diviziyanın sərəncamındakı hərbi qüvvələrin münasibətində də böyük bir qeyri-sabitlik var idi. Qərb cəbhəsindəki 1.500 metrlik sahədə dörd alay döyüşəcəkdi. Belə dar bir sahədə bu qədər ordunun döyüş qabiliyyətini tam göstərərək müharibədə iştirakı bir qədər çətin olardı.

Bakı cəbhəsində döyüşə hazır olan Qafqaz İslam Ordusunda Anadoludan gələn təxminən 8 min türk əsgəri, 7 min də Azərbaycanlı türklərdən ibarət milis qüvvələri dayanmışdı. Türk Qafqaz İslam Ordusunun 5 avqustdakı məğlubiyyətinin üstündən düz 39 gün keçmişdi. Bakıdakı birləşmiş düşmən qüvvələrinin müdafiə xəttini yarmaq üçün 9 və 5-ci alaylar hazırlanmışdı.

Bakıya hücum əmri

Hücum hazırlıqlarının başa çatdığını görən Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuru paşa, 13 sentyabr 1918-ci il tarixində diviziya komandanlıqlarına göndərdiyi əmrdə, 14 sentyabr gecə saat 02.00-da hücumun başlayacağını bildirdi.

Qərargahdan "irəli" əmri verilincə, birliklər, gecənin qaranlığında Heybət-Biləcəri dəmir yolu xəttinə doğru irəliləməyə başladılar. Hədəfdə düşmənin birinci müdafiə xətti idi. 56-cı piyada alayı saat 01-də Şabanı-Bakı yolunun şimalından, 9-cu Qafqaz alayı isə bu yolun cənubundan hücuma başladı. Bu alaylar 03.00-da verilən tapşırığı uğurla yerinə yetirdi və erməni, rus və ingilislərin birinci müdafiə xəttini səssizcə işğal etdi.

5-ci Qafqaz piyada diviziyasının rəhbəri podpolkovnik (yarbay) Rüştü bəy, hücumun başlanmasını bu cümlələrlə ifadə edirdi:

"Bu gün 5 avqust tarixinin üzərindən 39 gün keçir. 5-ci Qafqaz firqəsi heç ana vətəndəki döyüşlərdə belə, Azərbaycanda olduğu qədər çətin, qanlı itkilərə uğramamışdı. Həm din, həm də irqini qurtarmaq üçün, mənsub olduğu ordunun qəhrəmanlıq dastanını yerə salmamaq üçün əsgər və zabit heyəti səylə çalışmış, qan axıtmış və canlarını fəda etmişdilər. İstiqlalına vurğun Anadolu türkü, nəhayət, qonşu və qardaş millətin istiqlalını da çətin mübarizələr ilə təmin və azərbaycanlılara təhvil verirdi. Sentyabrın 13-dən 14-nə keçən gecə bütün firqə heç yatmamışdı. 5 avqustdakı məğlubiyyətin acısını çıxarmaq və intiqam almaq üçün hər kəs hücum vaxtının gəlməsini səbirsizliklə gözləyirdi. Axır ki, gözlənilən o saat gəlmiş və kontingent gecənin dərin qaranlıqları içində gündüzdən bələdlənmiş Heybət-Bakı dəmir yoluna doğru axmağa başlamışdı. Bu dəfə Bakının ələ keçiriləcəyinə hamıda inam var idi. Ruh yüksəkliyi hökm sürürdü. İlk qumbara səsləri düşmənin ilk mövqelərinə çatıldığından xəbər verirdi".

Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 202-203

9-cu alayın sağ cinahını qorumaq üçün 13-cü alay, 56-cı alayın sol cinahını düşmən hücumundan qorumaq üçün isə ehtiyatdakı 106-cı alay irəli hərəkətə başlamışdı. Ağır toplardan başqa bütün toplar sürətlə ələ keçirilən düşmən səngərlərinə daşındı. Düşmənin birinci müdafiə xəttində yerləşmənin başa çatdığını görən komandirlər, yenidən irəli hərəkətə keçdilər. 56-cı alay səhər saat 06.00-da ikinci müdafiə xəttini də işğal etdi.

Qurd qapısı dağında olan düşmən birləşmələri hərəkətə keçməyə hazırlaşarkən, ora güclü top atəşinə tutuldu və bu hərəkətləri nəticəsiz qaldı. Sallaqxana və Salyan kazarmalarındakı topçu batareyaları da türk topçusunun atəşləri ilə susduruldu. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 204 İrəli hərəkəti uğurla davam etdirən 56-cı alay, düşməni geri oturtdu. 13 və 19-cu alaylar da düşmən səngərlərini dağıdaraq, sərt maneələri aşıb qəbiristanlığın qərbindəki düzənliyə çıxmağa müvəffəq oldular.

İkinci Bakı hücumunda qeyri-adi bir şövqlə döyüĢən 56-cı alayın əsgərləri, komandirləri başda olmaqla Qurd qapısı cəbhəsindən qaçan düşmənə, Bayıl həndəvərində daha bir ağır zərbə vurdu. Bundan sonra birləşmiş düşmən qüvvələri tamamilə pozuldu və Məhmətçiyin təqibi altında Bakıya tərəf qaçmağa başladı. Xristian qəbiristanlığının yaxınlığındakı Qırmızı kazarma ətrafında cəm olmağa çalışan düşmən birlikləri, top atəşi və 56-cı alayın inadlı təqibi nəticəsində buradan da qovuldular və tamamilə dağılaraq, şəhərin içindəki ara küçələrlə sahilə doğru qaçdılar. Qərb Cəbhəsində nizamı pozulmuş rus, erməni və ingilislərdən ibarət birləşmiş qüvvələr, sahilə yığılaraq, limandakı gəmilərə minməyə çalışırdılar. Lakin sahilə tuşlanan top atəşləri altında buna müvəffəq olmadılar.

Xəlil paşa Bakıya edilən hücumun ilk günü döyüş meydanında gördüklərini və yaşadıqlarını bu cümlələrlə ifadə edir: "Hava təzə işıqlanmağa başlamışdı ki, piyadanın özünə məxsus qışqırıqları (Allah, Allah) ilə qumbara və süngü hücumuna başlanıldı. Hücum qoluna sağdan və soldan həmlə edən düşmən ehtiyat qoşunları, "qəmə" şəklində irəliləyən türk birliklərinin sağa-sola açdığı yaylım atəşləri ilə geri oturdulurdu.

İkinci Bakı hücumunun birinci günündə türk əsgərinin düşmənin müdafiə xətlərini surətlə ələ keçirməsi, general Deustervili heyrətə gətirmişdi. Xatirələrində bunları belə qeyd edir:

"İnanmaq mümkün deyil. Cəbhəmizin ən güclü xətti türklər tərəfindən ələ keçirilmişdi. Həm də türklərin hücuma keçəcəyinin bütün birliklərə xəbər verilməsinə baxmayaraq, işğal edildi. İnanmaq çətin olsa da, mövcud vəziyyət belə idi. Cəbhədəki bütün üstünlüklərin bizim tərəfimizdə olmasına baxmayaraq, hücumun ilk anlarında darmadağın olan hərbi qüvvələrimizin artıq nəsə edə biləcəyinə ümid qalmamışdı. Bu vəziyyətdə üzərimizə düşən əsl vəzifə, geri çəkilmək və düşmənin hərəkət sürətini azaldaraq, hərbi birləşmələri yenidən nizamlamaq idi".

General Denstervil, Britaniya İmperatorluğu, Bakı və İran, s. 263

5-ci Qafqaz piyada diviziyasının əldə etdiyi uğurun davamı kimi, Bakının şimal cəbhəsindən hücuma keçən 15-ci piyada diviziyası da verilən tapşırığı layiqincə yerinə yetirirdi. Birləşmiş düşmən qüvvələri, şəhərin şimal bölgəsində olan 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının cəbhəsindəki hərbi qüvvələri möhkəmləndirməmişdi. Qafqaz İslam Ordusunun döyüş planı və taktikası uğurla həyata keçmişdi. 15-ci piyada diviziyası, gecə yarısından etibarən 40 nəfərlik güclü kəşfiyyat qolları halında düşmən mövqelərinə yaxınlaşdı. Bu şəkildə tərəflər arasında piyada döyüşlərinin başladılması, düşmənin diqqətini şimal cəbhəsinə çəkirdi. Biləcəri yüksəklikləri istiqamətində hərəkətə başlayan 38-ci alay, düşmənin müdafiə xəttinə girdi və çətin bir müharibəyə başladı. Birləşmiş düşmən qüvvələrinin müdafiə xəttinə 500–600 metr yaxınlaşdığı zaman, düşmənin Biləcərinin şərqində gizlətməyə müvəffəq olduğu altı pulemyot, türk əsgərinin sağ tərəfini güclü atəşə tutdu. Bu səbəbdən böyük itkilər oldu. Piyada diviziyası komandanlığı sərəncamına ağır toplar verilmişdi.

 
Böyük Britaniya hərbi maşını Bakı cəbhəsində döyüş zamanı

Diviziya komandiri yarbay (podpolkovnik) Süleyman İzzət bəy bu alayı gücləndirmək üçün bir neçə ağır top göndərilməsini tələb etdi. Bununla da, qərb cəbhəsi ilə şimal cəbhəsi arasında sıxışdırılacaq düşmən birliklərinin tam məhvinə nail olunacaqdı. Şimal cəbhəsində alınan əsirlərdən əldə edilən məlumata görə, 38-ci alayın lap qarşısında, 100-ü ingilis, 700-ü rus və 800-ü ermənilərdən ibarət olan təqribən 1.600 nəfərlik düşmən qüvvələri yerləşirdi. Əllərində isə ikisi uzun mənzilli olmaqla 12 top və 16 pulemyot vardı.

Komandanlıq, 107-ci Qafqaz alayına 38-ci alayı sağ cinahdan qorumaq tapşırığı vermişdi. Ancaq güclü atəş altında qaldığı üçün, tapşırığı yerinə yetirmək çətinləşirdi. 107-ci Qafqaz alayı günortadan sonra iki diviziyanın arasındakı boşluğu doldurmaq üçün Hacıhəsən kəndi ətrafına göndərilmişdi. Bir saata yaxın davam edən qanlı müharibədən sonra 38-ci alay, saat 15.00 radələrində Biləcərinin cənubundakı yüksəklikləri ələ keçirə bildi. Biləcərinin yüksək yerlərində yerləşmiş və üstün atəş mövqeyi tutan düşmənin sayı bu bölgədə təxminən 2 min nəfər idi. Düşmən birləşmələrinin iri çaplı topları qarşısında, dörd kiçik çaplı topla mübarizə aparan 38-ci piyada alayı, irəli hərəkətini qəhrəmanlıqla davam etdirərək, axşamüstü saat 19.00 radələrində Bakının bir kilometrliyinə qədər irəlilədi.

Şimal cəbhəsinin şərqində 15-ci piyada diviziyasının rəhbərliyi altında döyüşən və Azərbaycanlı türklərdən ibarət olan Maştağa dəstəsi isə Sabunçunu ələ keçirdi. Bakının şərqində mövqe tutmuş Zehni bəyin dəstəsi də Əhmədli istiqamətində irəliləyərək əhəmiyyətli uğurlar əldə etdi.

Maştağa dəstəsi – Tofiq bəyin dəstəsi Sabunçu stansiyasını ələ keçirdi. Bu dəstə, sayı bilinməyən piyadalar ilə 100 süvari və beş topdan ibarət olan düşmən qüvvələrinə qarşı Hövsandan hücuma keçdi və Əhmədli bölgəsinə tərəf irəlilədi.

5-ci Qafqaz piyada diviziyası da verilən tapşırığı uğurla yerinə yetirmiş və Bakının kənar məhəllələrinə qədər soxulmuşdu. Küçə döyüşlərində tələfat verilə biləcəyi düşüncəsiylə, saat 16.00-da hərəkətə ara verildi. 14 sentyabr 1918-ci il axşamında 5-ci Qafqaz piyada diviziyası, sağdan olmaqla 13, 9, 56 və 10-cu alayları ilə Xristian qəbiristanlığı-Sallaqxana-Qırmızı kazarma-Ağ kazarma xəttində mövqe tutmuşdu.

İkinci Bakı hücumunun birinci günündə yaşanan qanlı döyüĢlərdə 56-cı alay bir zabit və 16 sıravi şəhid vermiş, iki zabit və 74 sıravi yaralanmışdı. 15-ci piyada diviziyasına tabe olan 38-ci alaydan bir zabit şəhid olmuş, bir zabit və 116 sıravi yaralanmışdı. 5-ci Qafqaz piyada diviziyasına tabe 56-cı alaydan isə bir zabit, on altı sıravi şəhid olmuş, iki zabit və 47 sıravi yaralanmışdı.

General Deustervil, ikinci Bakı hücumunun birinci günündə Qafqaz İslam Ordusu qarşısında müqavimət göstərməyin bir fayda verə bilməyəcəyi qənaətinə gəldi. İngilis birliklərinə axşam saat 20.00 radələrində geri çəkilmə əmri verdi. Saat 22.00-da isə bütün ingilis hərbi birləşmələri Kreyzer gəmisinə minmişdi. İngilislərin Bakıdan aralanmasına mane olmaq məqsədilə Sentrokaspi üzvlərindən Liyamlin və Sadovski, Deustervil ilə görüşmək üçün Kreyzer gəmisinə gəldilər. Sadovski Deustervilə xitabən hökumət adından bir məktub gətirdiyini və şəhərin müdafiəsindən qaçmaması gərəkdiyini bildirdi. İngilis birliklərinin geri çəkilməsinin xəyanət kimi qiymətləndiriləcəyini və buna qarşı sərt tədbirlər görüləcəyini bildirərək, hərbi birləşmələrin yenidən cəbhənin müdafiə xətlərinə göndərilməsini tələb etdi. Türklərin hələ şəhərə girmədiyini və müharibəni davam etdirəcəklərini də qeyd etdi.

General Deustervil də Sadovskiyə bu cavabı verdi:

"Mənim Bakıdan getməyim heç də xəyanət deyildir. Çünki mənim fikirlərim sizin hökumətə bəlli idi. Mənim hərbi qüvvələrim heç bir kömək almadan 16 saat döyüşdülər. Sizin əsgərləriniz isə çox zəif döyüşürdülər. Belə bir vəziyyətdə mən əsgərlərimin həyatını qurban vermələrinə razı olmaram. Hərbi birləşmələrimin dərhal cəbhənin ön sıralarına sövq edilməsinə gəlincə, dəyişdirilmədən və yardım almadan 16 saat vuruşmaq, fiziki baxımdan mümkün deyildir. Mən belə bir əmr verməyəcəyəm və elə indicə yola çıxıram."

İngilis birləşmələri Bakı və ətrafında qaldıqları gün ərzində 180 əsgərini itirmişdi.

İngilislərin geri çəkilməsindən xəbər tutan Biçeraxova tabe qüvvələr də öz gəmilərinə yığılaraq Mahaçqala istiqamətində yola düşdülər.

Beləliklə general Deustervilin sərəncamındakı ingilis hərbi qüvvələri sentyabrın 14-dən 15-nə keçən gecə Bakıdan ayrılaraq Ənzəliyə doğru hərəkət etdi. Qafqaz İslam Ordusu qarşısında Bakının qorunmasında iştirak edən qüvvələrdən yalnız yerli rus və erməni daşnaklarının hərbi birləşmələri qalmışdı.

Bakıya hücumun ikinci günü

 
Bakıya gələn ingilis ordusunun komandanı General Denstervil, şəhərdə yoldaşları ilə.

Bakının kənar məhəllələrində olan Məhmətçiyin üzərinə, gecə boyunca ara-sıra pulemyot və piyada tüfəngindən atəş açılırdı. Bakını müdafiə etməyə çalışan düşmən qüvvələri, şəhərin qərb bölgəsindəki Qırmızı kazarma ətrafında toplaşmışdı. Türk topçusunun səhərə yaxın başladığı hazırlıq atışı tamamlandıqdan sonra, 5-ci Qafqaz piyada diviziyasına bağlı 13, 19 və 56-cı alaylar, havanın işıqlanmasıyla bərabər şəhərə girməyə başladılar. Erməni və rus əsgərləri, ara küçələrdə, yaxud da gizləndikləri binaların üstündən atəş açırdılar. Bu həmlələr planlı bir müqavimət deyildi. Bu son müqavimətlər də fayda vermədi və qısa sürən küçə döyüşləri də dayandırıldı. Rus və erməni birliklərinin böyük qisminin gəmilərlə qaçmaq üçün limana yığışdıqları məlum olan kimi, sahil boyu güclü top atəşinə tutuldu. Bu arada Bakı körfəzi açıqlığındakı Nargin adasının ətrafında, şəhərdən qaçan ingilis əsgərlərini daşıyacaq yeddi gəmi hərəkətə hazır vəziyyətdə gözləyirdi. Birləşmiş düşmən qüvvələri Bakıdan qaçarkən, şəhərdəki yanacaq məntəqələri və bəzi başqa əhəmiyyətli yerləri yandırmış bir neçə ölü gördük. Ordu komandanı verdiyi telefon əmrində "şəhərdəki yanğının söndürülməsini və təslim olan ermənilərin qorunmasını" tələb etdi. Ancaq şəhərdəki işğal hələ o nöqtəyə çatmamışdı.

İngilislər, Çanaqqalada ağır bir məğlubiyyətə uğramışdılar. Bundan sonra İraqda Qut yaxınlığında onları ağır bir şəkildə məğlub edən və komandirləri general Thovnsendi əsir alan Xəlil paşa, bu dəfə də Bakıda ingilislərə, Birinci dünya müharibəsindəki ən ağır üçüncü məğlubiyyəti dadızdırmaq üzrəydi. Xəlil paşa cəbhədəki ən yüksək rütbəli komandir olmasına və hücumu idarə etməsinə rəğmən bəzən hücum edən ən ön sıralarda, əlində silah vuruşurdu.

Bakıda olan ingilis qüvvələrinin hamısı "Avropa" və "Metropol" otellərində yerləşmişdilər. Türk topçusunun hədəfi bu otellər idi. General Deustervil isə komandir gəmisində yerləşmişdi. Xalq arasında ingilislərin Bakıdan qaçmağı xəbəri sürətlə yayılırdı. Deustervil, şəhərin müdafiə oluna bilməyəcəyini anlamış və hakimiyyətdəki Sentrokaspi hökuməti ilə görüşərək, yaralı, xəstə və yaşlıların evakuasiya olunmasını təklif etmişdi. Bu məsləhətləşmələrdən sonra, ingilislərin şəhərdən qaçmağa başladığını anlayan Bakı hökuməti, Türk komandirləri ilə təmas yaradıb şəhərin təslim edilməsi üçün şərtlərin hazırlanmasını qərarlaşdırdı. Bu qərar ingilislərlə Sentrokaspi hökuməti arasında Barışıq Şərtlərinin razılaşdırılacağı bir zamanda, Məhmətçiyin üzərinə atəş açılması və bunun nəticəsində çox qiymətli komandir və əsgər heyətinin öldürülməsi, Süleyman İzzət bəyi hövsələdən çıxarırdı. Evlərin damında qurulan pulemyot atəş nöqtələrinin hamısını top atəşi ilə susdurmağı əmr etdi. Bir çoxu vurulduqdan sonra əllərində ağ bayraq tutmuş dörd erməni, saat 14.30-da 38-ci piyada alayına müraciət edərək, saat 16.00-da təslim olacaqlarını bildirdi. Onlara verilən bu vaxt tamam olduqdan sonra, ermənilər əllərindəki silahlarla birlikdə təslim olmağa başladılar.

 
Bakıda hərbi mövqedə olan erməni döyüşçüləri

Qaraşəhərdə erməni və rusların silahı atıb təslim olduqları ilk saatlarda 800 piyada tüfəngi və 6 pulemyot təhvil verildi. İki zabit və 80 sıravi təslim oldu. Lakin küçə aralarında gizlənib Məhmətçiyə atəş açan erməni və rus əsgərlərinin böyük bir hissəsi mülki paltar geyərək camaata qarışmışdılar. Bu canilər haqqında bir tədbir görülə bilmirdi.

İkinci Bakı hücumunda Azərbaycan milislərinin gücündən də kifayət qədər istifadə olundu. Maştağa dəstəsi Qışla məntəqəsini döyüşsüz ələ keçirdi. Zehni bəyin dəstəsi isə Zığ təpələrinə sığınan iki yüz erməni daşnak və bolşevik rus əsgərinə böyük ziyan vurdu və geri oturdaraq şəhərin şərq tərəfini tamamilə öz nəzarəti altına götürdü. Ləzgi süvari alayı da nəzarət və mühafizə tapşırığı ilə Zığ təpələrində yerləşdirildi.

Bakı küçələrində saat 15.00-a qədər davam edən döyüşlərdə erməni və rus birləşmələrinin müqaviməti tamam qırıldı. Artıq təslim olmaqdan başqa çarələri qalmamışdı. Hələ 14 sentyabrda Bakının kənar məhəllələrinə girən türk əsgəri, tələfat verməmək üçün irəliyə hərəkəti dayandırmışdı. Türklərin şəhərə girmək istədiyini görən ingilislər, gəmilərə minərək səhər saatlarında Bakıdan qaçmışdılar. Erməni və rus komandirləri ilə şəhər rəhbərləri də gəmilərlə qaçırdılar. Buna görə də birləşmiş düşmən qüvvələrində böyük bir çaxnaşma meydana gəlmiş, cəbhələri və qoşunları tamamilə dağılmışdı.

Bakıda küçə döyüşləri davam edərkən, saat 10.30 radələrində İran bayrağı ilə ağ bir bayrağın olduğu bir avtomaşının 13-cü alaya doğru yaxınlaşdığı göründü və bu barədə 5-ci Qafqaz piyada diviziyası qərargahına xəbər verildi.

İranın Bakı Konsulluğu ilə birləşmiş düşmən qüvvələrinin qərb cəbhəsinin erməni əsilli komandiri, şəhərin təslim olacağını bildirdilər. Şəhərin təslim olması ilə əlaqədar görüşlərin, Bakıda iqtidarda olan Sentrokaspi hökuməti ilə İran, İngiltərə, ABŞ, İsveçDanimarka konsulluqları və ya təmsilçilərinin də iştirakı ilə həyata keçirilməsini təklif etdilər. Yeni təkliflər Nuru paşaya çatdırıldı. 5-ci Qafqaz piyada diviziyası rəisi podpolkovnik Rüştü bəyin, bu təmsilçilərlə Bakıya gedərək, şəhərin təslim olma şərtlərini həll etməsi uyğun bilindi.

Bakıya gedən Qərargah rəisi Rüştü bəy şəhərdə tam bir qarışıqlığın hökm sürdüyünün, azərbaycanlılarla ermənilər və fars əsilli iranlılar arasında küçə döyüşləri başlandığının, erməni daşnakların küçələrdə atəş açaraq türkləri qətlə yetirdiklərinin şahidi oldu.

Şəhərin təslim edilməsi

 
Azərbaycan Respublikasının yaranmasının birinci ildönümündə keçirilmiş hərbi parad.

Bakıdan gələn heyətə, şəhərdə yaşayan insanlara heç bir zərər verməyəcəyinə dair Türk Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığında hazırlanan bildirişlər verilərək, bunu xalq arasında yaymaq göstərişi verildi. Beləliklə də, küçə döyüşləri tezliklə dayandırılaraq, daha çox şəhid və yaralı verilməsinin qarşısı alınmış oldu.

Hacıqabulda yerləşən Cənub Qrupu Komandanı Cəmil Cahid (Toydəmir) bəy Bakı Mövqe Komandiri vəzifəsinə təyin olundu və axşama doğru şəhərə girdi.

Şəhərdə asayişi bərpa və mühafizə etmək minbaşı Fəhmi bəyin başçılığı altında iki batareya ilə 56-cı alaya həvalə olundu. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 213 Şəhərin şərq hissəsindəki Qaraşəhər bölgəsini isə bir batareya ilə 38-ci piyada alayının qoruyacağı qərara alındı. Düşmən gəmilərinin Bakını bombalamasının qarşısını almaq üçün şəhərin qərb bölgəsindəki Bayıl təpələri ilə şərqdəki Zığ təpələrinə də topçu batareyası yerləşdirildi.

Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığına verilən raportlara görə, Bakının ələ keçirilməsində 17 erməni, 9 rus və 10 gürcü zabiti ilə 1.151 erməni, 383 rus, 4 ingilis və müxtəlif millətlərə mənsub 113 əsir alındı. Bakıda olan təxminən 5–6 min ingilis piyadası 100 pulemyot və 20 top ilə gəmilərə minib Ənzəliyə yollanmışdı. Rus və ermənilərin əsas qüvvələri isə gəmilərlə Dağıstana – Mahaçqalaya getmişdilər. Qafqaz İslam Ordusunun ehtiyacını ödəmək üçün Kürdəmir sursat anbarında olan 500 qutu mauzer və 200 rus piyada tüfəngi Puta stansiyasına gətirildi. Şəhər iqtisadiyyatını nəzarətə götürmək üçün də bəzi komissiyalar yaradıldı.

Nuru paşa qəhrəmanlıqla döyüşərək Bakını azad edən Məhmətçiyin bu xidmətinin əvəzini ödəmək lazım olduğunu bilirdi. Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuru paşa Bakını azad etmələri münasibəti ilə bütün diviziyalara təbrik göndərdi. Təbrikdə deyilirdi:

"Bakının ələ keçirilməsi üçün edilən müharibələrdə xidməti olan bütün zabit və sıravilərin hər birinə, göstərdikləri şücaət və fədakarlığa görə təşəkkür edirəm. İlk piyada hücumunu uğurla yerinə yetirən 9 və 56-cı alaylara, düşmən qüvvələri üstün olduğu halda hücumla qısa zaman ərzində Biləcərinin yüksəkliklərini ələ keçirən 38-ci alaya, xüsusi təşəkkürümü bildirirəm. 56-cı alayın topçu atəşi müşayiəti olmadan düşmənin iki xəttini işğal etməsi təqdirəlayiq haldır. Buna görə alay komandiri minbaşı Fəhmi bəyin yarbay rütbəsi ilə təltif olunması barədə Hərbiyə Nazirliyinə təqdimat verdim. Bu döyüşlərdə fərqlənən zabit və sıravilərin təyin olunaraq, 17 sentyabr axşamına qədər Ordu Komandanlığına göndərilməsini xahiş edirəm".

Bakını qorumaq və türklərə təslim etməmək tapşırığı alan ingilislər, 14 sentyabr gecəsində gəmilərə minmişlər və saat 22.00-dan etibarən Cənubi Azərbaycandakı Ənzəliyə getmək üçün limandan ayrılmağa başlamışdılar. Verilən tapşırığı yerinə yetirməyən və böyük itkilər verərək, üzgün və əzilmiş bir şəkildə geri çəkilmək məcburiyyətində qalan ingilislərin 39-cu Briqada Komandanı general-leytenant Deustervil Ənzəliyə çatan kimi vəzifəsindən kənarlaşdırıldı. Yerinə isə general Tomson gətirildi.

Rus və ermənilərdən ibarət düşmən qüvvələri də 5–6 min piyada, 100 pulemyot və 20-yə qədər top ilə gəmilərə doluşaraq şimaldakı Dağıstanın Dərbənd və Mahaçqala şəhərlərinə getmişdilər. Dağıstana qaçan bu qüvvələr, Dərbənddə olan Kazak Biçeraxovun ordusunda xidmətə qəbul olundular. Bir qismi də fərarilik edərək evlərinə və kəndlərinə qayıtdı.

İkinci Bakı hücumunun başlandığı ilk günün axşamından 15 sentyabr günorta saatlarına qədər Xəzər dənizindəki gəmi, paraxod və kiçik dəniz vasitələrinə doluşan çox sayda əsgər və mülki əhali, şimala doğru hərəkət etmişdi. İngilislərin Bakıya girməsindən az əvvəl həbs olunan 26 Bakı Komissarları və onların lideri Qırmızı Şef Stepan Şaumyan ilə Vəzirov, Əzizbəyov, Caparidze, Korqanov, Fioletov kimi kommunist liderlər, Qafqaz İslam Ordusu Bakıya girməmişdən qabaq həbsxanalardan çıxarılıb, Xəzər dənizinin şimalındakı Astraxana aparılacaqları söylənərək, "Türkmən" adlı gəmiyə mindirildilər. İngilislər, Şaumyan və silahdaşlarını Türkmənistanın Xəzər dənizi yaxınlığındakı Krasnovodsk (indiki Türkmənbaşı) şəhərinə gətirdilər. Türkmənistanda ingilislərin dəstəklədiyi Beloruslardan ibarət "Sosialist İnqilabçıları" deyilən bir qrupa təhvil verdilər. Onlar da bu kommunistləri Qaraqum çölünə gətirərək güllələdilər. Bu hadisədən yalnız bolşevik Bakı hökumətinin "Dövlət başçısı" elan etdiyi erməni əsilli Mikoyan sağ qalmışdı.

Türklərin Bakıya girməsi xəbəri, Hərbiyə Naziri və Baş Komandan vəkili Ənvər paşaya 16 sentyabr 1918-ci il tarixində bildirildi. Nuru paşanın bununla bağlı şifrə teleqramı belə idi:

Surət:

"Allahın yardımı ilə Bakı şəhəri otuz saat davam edən şiddətli müharibədən sonra 15.09.334-də saat 9 radələrində zəbt edilmişdi. Bütün ordunun, xüsusilə minbaşı Fəhmi bəyin komandası altındakı 56-cı alayın qəhrəmanlığı təqdirəlayiqdir. Təfsilat ərz olunacaqdır. – N 424-".

Azərbaycanın və Bakının düşmən işğalından qurtuluşu münasibəti ilə Hərbiyə Naziri və Baş Komandan vəkili Ənvər paşa ilə bir çox dövlət nümayəndələri, 29 yaşlı gənc komandir Nuru paşanın şəxsində türk əsgərini bu uğur münasibəti ilə təbrik etmişdi. Ənvər paşa Şərq Orduları Qrupu Komandanı Xəlil paşa ilə yanaşı Nuru paşaya da məxsusi bir mesaj göndərmişdi. Mesajda belə deyilirdi:

"Böyük Turan İmperiyasının Xəzər kənarındakı zəngin bir qonaq yeri olan Bakı şəhərinin fəthi xəbərini böyük şadlıqla qarşıladım. Türk və İslam tarixi sizin bu xidmətinizi unutmayacaqdır. Qazilərimizin gözlərindən öpürəm, şəhidlərimizin ruhuna fatihə ithaf edirəm."

Ənvər paşa Şərq Orduları Qrupu Komandanı Xəlil paşaya da şəxsi bir təbrik teleqramı göndərdi. Ənvər paşa, teleqramda bir tərəfdən Xəlil paşanın şəxsində qəhrəman türk əsgərini təbrik edir, digər tərəfdən də Qafqaz İslam Ordusuna verəcəyi yeni tapşırıqlara işarə edirdi:

"Bakı uğuru münasibəti ilə gözlərindən öpərək təbrik edirəm. Bakını zəbt edən birliklər bir az dincəldikdən sonra, Azərbaycanda hələlik bir diviziya saxlanaraq, qalanını 9-cu Orduya geri almaq fikrindəyəm. Şimali Qafqazda sürətlə Dərbənd, Temirxan-Şura, Mahaçqala və sairəni işğal və oralara gedən kadrlara əsas olmaq şərti ilə dolğun heyətli yaxşı bir alay, qüvvətli topçu, hətta iki qaubitsa topu da verərək və çoxsaylı pulemyotlarla da təchiz edərək, mürəkkəb bir dəstə halında şimala sövq etməsini Nuru paşaya yazdım. Ayrıca ƏnzəliRəştin də tezliklə işğalı üçün geriyə alınacaq qüvvənin münasib bir dəstəsinin Xəzər dənizi sahillərini təmizləyərək, cənuba göndərilməsini və bu surətlə TəbrizQəzvin istiqamətində irəliləyən dəstə ilə Kiçikxana yardım edilməsini və bu məqsədlə sizinlə görüşməsini də bildirdim. Sürətlə hərəkəti rica edirəm".

Bu teleqramdan da başa düşüldüyü kimi, Qafqaz islam Ordusunun yeni tapşırıqlar üçün hazırlıqları qısa vaxtda bitirməsi tələb olunurdu. Ənvər paşa, ilk olaraq Bakı və Azərbaycanda istiqlalın təmin edilməsindən sonra, ordunun Dağıstan və Cənubi Azərbaycana girərək, buralardakı düşmən işğalına son qoymağını istəyirdi. Cənubi Azərbaycanda isə ingilis işğalı davam edirdi. Dağıstan və Şimali Qafqazda da bolşevik ruslar ilə Çar tərəfdarı rus kazakı Biçeraxovun tabeliyindəki hərbi qüvvələrin təzyiqi və zülmü hakim idi.

AXC paytaxtının Bakıya köçürülməsi

Qafqaz İslam Ordusu Komutanı Nuru paşa və 5-ci Qafqaz piyada diviziyası Komandanı Mürsəl paşa, Azərbaycan Milli Məclisi Rəyasət Heyəti və hökumət üzvləri ilə yüksək rütbəli türk zabitlərinə 27 sentyabr 1918-ci il tarixində bir yemək verdi. Yeməkdə, 15-ci piyada diviziya komandiri yarbay Süleyman İzzət bəy və qərargahı ilə digər diviziya və alayların komandirləri də iştirak edirdilər. Azərbaycan dövlət və hökumət üzvləri ilə Türkiyədən gələn komandirlər tanış edildi. O tarixdə Azərbaycan hökumətinin üzvləri bunlar idi: Baş Nazir Fətəli Xan Xoyski, Xarici İşlər naziri Məmmədhəsən Hacinski, Daxili İşlər naziri Cavanşir bəy, Maliyyə naziri Əbdüləli bəy, İaşə naziri Aşurov, Kənd Təsərrüfatı naziri Xosrov Sultanov, Qazı Mustafa əfəndi. Heyət üzvləri yeməkdən sonra Təzəpir məscidinə gedərək cümə namazı qıldılar. Məscidin bir tərəfi rus topu və pulemyot mərmiləri ilə dağıdılmışdı. Xalqın da axın-axın qoşulduğu namazda, günün mənasına uyğun xütbə oxundu. Cümə namazından sonra Bakı döyüşlərində şəhid olan məhmətçiyin ruhu üçün mövlud oxundu.

Hökumətin Bakıya köçməsi ilə bərabər, Baş Nazir Fətəli Xan Xoyski, 20 sentyabr 1918-ci il tarixində bir bildiriş yaydı:

"Artıq Bakıda yerləşən Azərbaycan hökuməti, bununla, şəhər və ətrafında yaşayan bütün əhaliyə, din və milliyət fərqi qoymadan əmr edir: Azərbaycan hökumətinin tabeliyi altında yaşayan heç bir millətə fərq qoyulmadan caniləri, qarətçiləri, qatilləri və asayişi pozanları, edam cəzası da daxil olmaqla, böyük cəzalar gözləyir. Bütün xalq bunu bilməlidir ki, Türk millətinin qəhrəman və fateh əsgərlərinə əmr verilmişdir ki, cinayətlə, qarət və soyğunçuluqla məşğul olanları harada görsələr, güllələsinlər. Türk Azərbaycan hökumətinin paytaxtında, günahsız insanların haqq və hüquqlarına təcavüz edilməsi, onun şan və şərəfinə yaraşmaz".

Naxçıvan və Qarabağın azad edilməsi

 
Toqquşmalar zamanı dağıdılmış Şuşa şəhəri

İstanbuldakı Baş Komandanlıq Vəkaləti, 7 iyun 1918-ci il tarixində 9-cu Orduya verdiyi əmrdə ingilislərin Cənubi Azərbaycandakı hərəkatını dayandırmaq və Şimali Azərbaycandakı bolşeviklərə köməyə gəlməsinin qarşısını almaq tapşırığı vermişdi. Bu tapşırığın yerinə yetirilməsindən sonra da 9-cu Ordu, 6-cı Ordu ilə birlikdə BağdadBəsrə üzərinə yeriyəcəkdi. Bunun üçün də 9-cu Orduya bağlı bəzi elementlərin cənuba nəql edilməsi lazım idi.

Baş Komandanlıq Vəkaləti 4 iyul 1918-ci ildə 9-cu Ordunun 4-cu korpusu ilə Urmiyə-Təbriz cəbhəsini işğal etməsini, ordunun digər hissələrinin isə Gümrü ətrafında toplaşmasını əmr etdi. 15-ci piyada diviziyası komandanlığı da qərargahı ilə birlikdə 6 iyulda Gümrüyə köçmüşdü. Bu diviziyanın 38-ci alayı bundan əvvəl Gəncəyə sövq edilmişdi. Şərq Orduları Qrupu Komandanlığı bu təşkilati işlərlə məşğul ikən, komandanlıq 7 iyul 1918-ci il tarixində İstanbula göndərdiyi raportda 4-cü korpusun bir bölük ilə Təbrizi ələ keçirdiyini bildirdi. 4-cü korpus mövcud vəziyyətdə UrmiyaCulfa-Naxçıvan bölgəsindəki ermənilərə qarşı daxili xətt manevri tətbiq edəcəkdi.

Birinci dünya müharibəsi boyunca ermənilərin hərbi lideri rolunda çıxış edən Andranik, qarşısına çıxan türkləri amansızcasına öldürür və bu zaman vəhşi işgəncə metodlarını tətbiq edirdi. Əvvəlcə Şərqi Anadoluda, sonra isə Cənubi və Şimali Azərbaycanda qətliamları davam etdirirdi. Cənubi Azərbaycandakı Xoy şəhəri ətrafında tabeliyindəki 6 minlik bir hərbi qüvvə ilə 12-ci piyada diviziyasına qarşı hücuma keçdi. Ancaq ağır bir məğlubiyyətlə Naxçıvana çəkildi. 22 iyun 1918-ci il tarixindən etibarən də CulfaNaxçıvan ilə Ordubad ətrafındakı türk qəsəbə və kəndlərini qarət, talan, əhalisini isə qətl etməyə başladı.

4-cü korpus komandanlığı Andranik qüvvələrinin Naxçıvandakı hərəkətini yaxından müşahidə edirdi. Bölgədəki türklərin qətliamına seyrçi qalmaması və arxa cəbhədən arxayın olmaq üçün 4-cü korpus komandanı, 11-ci Qafqaz diviziyasına Naxçıvanı zəbt etmək tapşırığı verdi. 11-ci Qafqaz diviziyası ilə 12-ci piyada diviziyasının Culfadakı 35-ci piyada alayı, 19 iyulda 3.000 piyada və 600-ə qədər süvari tərəfindən işğal edilən Naxçıvan üzərinə yeridi. Türk birlikləri güclü hücumla müdafiəni yararaq, 20 iyul 1918-ci ildə şəhəri ələ keçirdi. Andranikin qüvvələri bu dəfə də Qarabağa tərəf qaçdı.

Azərbaycan müstəqilliyini elan edincə, QarabağŞuşadakı türk və ermənilər ortaq bir komitə yaradaraq, hakimiyyəti əllərinə almışdılar. Erməni Milli Komitəsi az müddətdən sonra Şuşada bir qurultay çağırdı və bu orqanın ləğv edilməsini qərarlaşdırdı. Bu qurultay 7 nəfərlik bir icra heyəti də seçdi və Qarabağ hökumətinin qurulduğunu elan etdi.

Erməni hökuməti Qarabağın AzərbaycanAran ilə əlaqəsini kəsmək üçün ordu quruculuğuna başladı. Bu hərbi birliklər az müddətdən sonra bölgədə yaşayan türklərə qarşı zorakılığa başladılar. Təzyiq və hədə-qorxu siyasəti yeridərək, qış aylarının gəlməsiylə birlikdə türklərin bu erməni hökumətini tanımasını təmin etməyə çalışırdılar. Qarabağ türkləri isə bu şərtləri qəbul etməyəcəklərini bəyan etdilər. Şuşada yaşayan türklər 15–60 yaş arası kişilərin siyahısını tutaraq, ermənilərə qarşı əks tədbirlərə hazırlaşmağa başladılar.

Qarabağ və Şuşada bu hadisələr yaşanırkən, Andranik də Naxçıvandan çıxmaq məcburiyyətində qalmışdı. Yolu üstündəki erməniləri Qarabağa köçürərək bölgədəki vəziyyəti türklər əleyhinə dəyişdirməyə çalışırdı. Hədəfi, müdafiəsi daha asan olan Qarabağda erməniləri təşkilatlandırmaq, türklərə qarşı çevirmək və bölgəni tamamilə türklərdən təmizləmək idi. Andranik Zəngəzur, Ağdaş, Şuşa kimi bölgələrdə yaşayan türklərə basqınlar edirdi. Həmin bölgədə 11 min türkün ermənilərin basqınları nəticəsində həlak olduğu tarixi mənbələrdə göstərilir. Bir müddətdən sonra Andranikin fəaliyyəti ilə razılaşmayan və təşviqatlarına qapılmayan bəzi ermənilər tərəfindən Qarabağ məntəqəsi komandanlığına xəbər göndərildi. Andranikin, ətrafına topladığı ermənilərlə, yaxında türklərə qarşı basqınlara başlayacağı bildirilirdi. Çox keçmədən Şuşa-Xankəndi yolunu nəzarət altına alan ermənilər, Şuşa və bölgədə yaşayan türklərə qarşı təzyiqi artırdı. Bundan sonra Qarabağda yaşayan türklər, böyük bir səfərbərlik elan edərək, gənclərdən bir milis təşkilatı qurdular. Qarabağ Məntəqəsi Komandanı yarbay İsmayıl Haqqı bəy (Kayserili və Şəkili), Ordu Komandanlığına göndərdiyi avqust tarixli raportda Qarabağda təşkil edilən türk milis qüvvələri ilə erməni Andranikin dəstəsinə müqavimət göstərməyin mümkün olmayacağını və tərəflər arasında münaqişələrin böyüməsi halında, köməyə ehtiyacı olacağını bildirdi. Yarbay (podpolkovnik) İsmayıl Hakkı bəy Qarabağ türklərinin mənəviyyatını yüksəltmək və ermənilərə də gözdağı vermək üçün kiçik də olsa, bir hərbi birləşmənin Ağdama göndərilməsinin münasib olacağını qeyd edirdi.

20. avqust 1918 tarixində 9-cu Ordu Komandanlığının yaydığı təbliğatda Andranik qüvvələrinin Naxçıvanın şimal-şərqində və Zəngəzurda səfərbərlik elan edərək, 15–45 yaş arasındakı erməniləri silahlanmağa çağırdığı və 5.000 nəfərlik bir qüvvə topladığı bildirilirdi. Gorusdan 10 kilometr cənub-qərbdəki bölgədə olan partizanların da 700 piyada, 400 süvari, 4 pulemyot və 2 dağ topundan ibarət olduğu bildirilirdi. Andranik erməniləri bir tərəfdən çevrilişə səsləyir, digər tərəfdən isə bölgədəki türk və müsəlmanları qətl etməyə təhrik edirdi.

Andranik qüvvələrinin Şuşanı mühasirəyə alması

Andranikin qüvvələri avqust ayının sonuna yaxın türklərə qarşı həmlələri artırdılar. Erməni partizanları 22 avqustdan 14 sentyabr tarixinə qədər türklərin iri və xırdabuynuzlu heyvanlarını, mallarını zorla əllərindən alır, müqavimət göstərənləri öldürürdü. Bu arada Dantravir və Zayiq ətrafındakı Abdallar, Kərəviz, Ağadi ilə Mədət və Qarakilsə, Yaylaq və ətrafdakı bir çox kəndləri qarət etdilər, türklərin mallarını qarət edib, evləri, məktəb və məscidləri dağıdıb yandırdılar. Xüsusilə Sisyan nahiyəsi və Ağadi kəndində törədilən vəhşilik, Şərqi Anadolu, Naxçıvan, Bakı, Şamaxıda törədilənləri geridə qoydu.

Qətliam xəbərlərinin ardınca Şuşada bəzi ölkələrin təmsilçilərindən ibarət bir heyət təşkil edildi. Bu heyət bölgədə sabitliyi saxlamaq üçün ermənilərin tərksilah edilməsi təşəbbüsü ilə çıxış etdi, lakin bir nəticə alınmadı. İsmayıl Haqqı bəy "Türk Qafqaz İslam Ordusunun təcili olaraq hərəkətə keçməsini, əks təqdirdə qısa müddət ərzində Qarabağ bölgəsində yaşayan türklərin tamamilə qətl və məhv ediləcəyini" bildirdi.

Ermənilər Şuşa-Ağdam arasındakı Əsgəran keçidini ələ keçirərək, bölgədə üstünlüyü ələ aldı. Andranik qüvvələri Şuşa qalasına sığınan türkləri mühasirəyə aldı. Mühasirə uzandıqca Şuşada olan 20 min türk çox ağır vəziyyətə düşdülər. Ərzaq, su, dərman çatışmazlığı başlanmışdı.

Ermənilərin bölgədəki bu vəhşiliyindən canını qurtara bilən türklər, panika içində Şuşa qalası, AğdamCəbrayıl istiqamətində qaçırdılar. Qarabağın bir başqa bölgəsi olan Ağdam cəbhəsindəki ermənilər isə hələlik sakit dayanmışdılar.

Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuru paşa Bakının ələ keçirilməsindən sonra Qarabağ bölgəsində misli görünməmiş bir qətliam hazırlığına başlayan erməniləri dayandırmaq üçün hərəkətə keçdi. Qarabağ hərəkatı üçün 1-ci Azərbaycan diviziyası yaradıldı. Komandanlığına da Bakı Qarnizon Komandanı (polkovnik) albay Cəmil Cahid bəy gətirild. Bu diviziyanın əsas gücünü 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının sərəncamında olan 106-cı piyada alayı ilə 9-cu Qafqaz alayı təşkil edirdi. Azərbaycanlılardan qurulan və cəmi 1.200 nəfərlik 1-ci və 2-ci Azərbaycan alayları ilə sayı 250 olan Azərbaycan süvari alayı da qurulan yeni diviziyanın hərbi qüvvələrinin tərkibindəydi. Atəş gücünü artırmaq üçün bir dağ topçu batalyonu ilə üç zirehli maşın, diviziyanın sərəncamına verildi.

Bakı yaxınlığında qəhrəmancasına döyüşən türk əsgəri birlikləri, vaxt itirmədən yola düşdü və qatarla əvvəlcə Yevlaxa gəldi, oradan isə qərargahın qurulacağı yer olan Ağdamda toplaşmağa başladı. Cəmil Cahid bəyin qarşısında Şuşa və Gorusun ələ keçirilməsi ilə Dağlıq Qarabağda asayişin təmin edilməsi vəzifəsi dururdu. Beləliklə, Baş Komandanlıq Qərargah rəhbərliyinin Azərbaycan ilə Osmanlı torpaqları arasında ortaq bir sərhəd olması ilə əlaqədar planı həyata keçmiş olacaqdı.

Cəmil Cahid bəy Qarabağa girincə, ermənilərə xəbər göndərərək, əllərindəki silahları yerə qoyaraq, Azərbaycan dövlətinə tabe olmağı tələb etdi. Ermənilərin qurduğu icra heyəti isə Erməni Milli ġurasını təcili yığıncağa çağıraraq məsələni müzakirə edəcəklərini bildirdi. Erməni Milli Şurası, aldığı qərara uyğun olaraq, beş nəfərlik bir heyəti 1 oktyabrda Ağdama göndərdi və Azərbaycanın tərkibində qalmaq istəmədiklərini bildirdi. Cəmil Cahid bəy bu cavabdan sonra heyət üzvlərindən Arşavir Kamalyan, Aşot Məlik Osipov və Gerasim Məlik Şahnazaryanı həbs etdi. Ayrapet və Danil adlı təmsilçiləri isə Şuşadakı ermənilərin yanına göndərərək, tez bir zamanda təslim olmalarını, əks təqdirdə Şuşa üzərinə yeriyəcəyini, bunun günahkarının isə ermənilərin özləri olacağını bildirdi.

Erməni Milli Şurası bu sərt cavab qarşısında Qarabağ erməniləri 3-cü Qurultayını çağırdı. Qurultaydakı uzun müzakirələrdən sonra, silahı təhvil verməmək şərti ilə "hələlik" Azərbaycanın tərkibində qalmağın mənafelərinə uyğun gəldiyi barədə qərar qəbul etdilər və bu qərarı Cəmil Cahid bəyə bildirdilər. Bundan sonra Komandan hadisələrin nəticəsində ermənilərin günahkar olduğunu bildirərək, Şuşa üzərinə yerimək qərarına gəldi.

Şuşanın qurtuluşu

Qarabağda qətliam törədən Andranikin qüvvələrinə qarşı hərbi həmlələrə hazırlıqlar 6 oktyabrda başa çatdı. Albay Cəmil Cahid bəy Şuşada mühasirədə olan türklərə də xəbər göndərərək, bir az da müqavimət göstərmələrini istədi.

Türk hərbi qüvvələri ermənilərdən müsbət cavab almadığından, 7 oktyabrda Şuşa üzərinə yürüşə başladı. İlk növbədə Əskəran keçidinin ələ keçirilməsi lazım idi. Şuşa istiqamətində əhəmiyyətli bir keçid nöqtəsi olan Əskəran yolu ermənilər tərəfindən son dərəcə yaxşı qorunurdu. İtkilərin az olması üçün erməni birliklərinin arxasına keçmək münasib idi. 1-ci Azərbaycan alayı ehtiyat qüvvə kimi Ağdamda qaldı, 2-ci Azərbaycan alayı ilə süvari alayı Əsgəran keçidinin qarşısına sövq edilərək, Kalbuk-Daşbaşı xəttində mövqe tutdu. 9-cu Qafqaz alayı iki topçu batareyasının müşayiəti ilə Ağdamdan Mirkənd-Ağbulaq xəttinə hücuma keçdi. Bu iki kənddəki erməniləri oradan qovdu. 9-cu Qafqaz alayı Əskəranı tutan erməni daşnaklarına qarşı cəbhədən hücuma keçdi. 25-ci batalyon isə erməniləri cənubdan mühasirəyə almağa başladı. Bundan sonra Əskəranda duruş gətirə bilməyən ermənilər, dağınıq halda geri çəkilməyə çalışdı. Şuşa qalasından 8 kilometrlik məsafədə yerləşən və strateji bir mövqe olan Əskəran keçidinin əldən çıxması ermənilərin mənəviyyatını qırmışdı. Şuşa qalasında mühasirədə olan türkləri qurtarmaq üçün şərq və qərb istiqamətlərindən erməniləri sıxışdırma əməliyyatı başlandı. Bunun üçün oktyabrın 8-dən 9-na keçən gecə süvari alayı Kalfalı istiqamətinə göndərildi. Piyada birlikləri isə Şuşa yaxınlığına getdi. Türk ordusu ilə döyüşməyə cəsarət etməyən və böyük bir təhlükənin yaxınlaşdığını görən Andranik, Şuşanın mühasirəsini buraxaraq, dərhal cənuba doğru çəkilməyə başladı.

Albay (polkovnik) Cəmil Cahid bəy Şuşanın döyüşsüz ələ keçirilməsindən məmnun idi. Qaladakı mühasirədən xilas olan adamlar Türk ordusunu hərarətlə qarşıladı. Cəmil Cahid bəy Şuşada yaşayan ermənilərlə türklərin münaqişəsinin qarşısını almaq üçün lazımi tədbirlər görmək məqsədi ilə 8 oktyabrda Şuşaya girdi. Türklərin başbilənlərini Şuşa məscidində toplayaraq, bir nitq söylədi:

"Sizin mənafeyiniz üçün, sözlərimi qəbul etməsəniz, əmrimə itaət etməsəniz, bütün vasitələrdən istifadə edərək sizi cəzalandırmaq üçün zərrə qədər tərəddüd etmərəm. İndi ermənilərə də itaət etmələrini təklif edəcəyəm. Qəbul etmədikləri təqdirdə, bir orduya itaətsizliyin cəzası nədirsə, onu da alacaqlar. İtaət edərlərsə, can, namus və malları, bizim mühafizəmiz altında olduğundan, heç bir fərdin artıq hərəkətinə yol verməyəcəyəm. İtaət etmədikləri halda, onlar haqqında ölçü götürməklə yalnız əsgərlərim məşğul olacaqlar. Əhalinin tamamilə seyrçi qalmasını və hərənin öz işi-gücü ilə məşğul olmasını tələb və əmr edirəm".

Şuşanın türklər yaşayan hissəsində asayiş təmin edildikdən sonra, Cəmil Cahid bəy erməni əsilli Bələdiyyə rəisi Kavalanı erməni məhəlləsinə göndərərək, itaət edəcəkləri halda can və mallarının təminat altında olacağı, əks halda isə müharibə qanunlarına uyğun olaraq cəzalandırılacaqlarını bildirdi ki, bunun da günahı Türk ordusunda deyil onların özlərində olacaqdır. Yarım saatdan sonra erməni başbilənləri Cəmil Cahid bəyin yanına gələrək, xalqın böyük hörmətlə Türk ordusuna bağlılığını və əmrlərə itaət edəcəklərini bildirdilər. Bundan sonra Komandan erməni başbilənlərinin böyük kilsəyə yığışmalarını tələb etdi. Cəmil Cahid bəy buradakı nitqində, ermənilərin indiyə qədər türklərə çox pisliklər etdiklərini, bununla bərabər Türk dövlətinin onlara tam bir vətəndaşlıq hüququ verməsinə baxmayaraq onların nankorluq etməsindən söz açdı. Bu səbəbdən ermənilər cəzalandırılmalı olduqları halda, Türkün ulu vicdanının bir daha onları əfv etdiyini bildirdi. Albay Cəmil Cahid bəy ermənilərə silahı dərhal təhvil verməyi tələb etdi. Şuşanın azərbaycanlılar yaşayan hissəsində Türk ordusunun rəsmi keçid mərasimi keçirəcəyini bildirən Cəmil Cahid bəy, ermənilərin də bu mərasimdə iştirakını və beləliklə də, türklərlə barışmalarını istədiyini qeyd etdi. Bundan sonra Şuşanın erməni və türk məhəllələri arasındakı səngərlər yığışdırıldı və Türk ordusunun rəsmi keçid mərasimində ermənilərin də iştirakı təmin edildi. Şəhərin əhəmiyyətli qovşaq və məhəllələrinə Türk əsgəri yerləşdirilərək, asayiş təmin edildi. Rusiyada isə vətəndaş müharibəsi gedirdi. Lenin Çar Rusiyasının sahib olduğu torpaqları əldən çıxarmamaq üçün böyük bir səy göstərirdi. Qafqazın əldən getməməsi üçün, çar dövründə olduğu kimi, Lenin də ermənilərdən istifadə edirdi. Erməni Orconikidze 12 oktyabr 1918-ci ildə Şimali Qafqazdakı Vladiqafqaz şəhərindən Leninə göndərdiyi teleqramda Cəmil Cahid bəyin etdiklərinin tam tərsini ifadə etmişdi. Teleqramda belə deyilirdi:

"Ermənistan böyük bir faciə içindədir. İrəvanın iki qəzasında 600 min qaçqın toplaşmışdır. Türklər Qarabağ ərazisini işğal edərək, orada yaşayan ermənilərin yarısını qırmışlar. Şuşa və Zəngəzur ərazilərini işğal ediblər. Andranik, Qarabağda xaincəsinə öldürülmüşdür. Erməni xalqı Sovet Rusiyadan kömək gözləməkdədir."

Albay Cəmil Cahid bəy, sultankəndli Sultanovun komandanlığı altında bir türk milis dəstəsini Andranik qüvvələrinin ardınca göndərdi. Cəsarət və zəkasıyla tanınan Sultanov, Andranikin qüvvələrinə qarşı Qaladərə tərəfdən hücuma keçdi. Çox güclü həmlələr edən milislər Andranikin qoşununu dağıdaraq Gorusun cənubuna qovmağa müvəffəq oldu.

Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığı, albay Cəmil Cahid bəyə 20 oktyabrda bir əmr göndərərək 1-ci Azərbaycan diviziyasının yenidən qurulmasını tələb etdi. Bu təşkilatlanmanı 9-cu Qafqaz alayı batalyonlarının Azərbaycan alaylarına bölüşdürülməsi şəklində həyata keçirmək qərara alındı. Şuşa və Ağdamın Məsudlu bölgəsində toplaşan 1-ci Azərbaycan diviziyası, yenidən qurulduqdan sonra Qarabağ bölgəsindəki erməni partizanlara həlledici zərbə vurmaq üçün hücuma keçməyə qərar verdi.

Qafqazda bu hadisələr davam edərkən, İstanbulda Tələt paşa hökuməti istefaya getdi. Sədrəzəmliyə gətirilən Əhməd İzzət paşa 9-cu Ordu və Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığına göndərdiyi əmrdə Qarabağ hərəkatının dayandırılmasını tələb edirdi. Qarabağdakı Türk hərbi qüvvələrinin dərhal geri çəkilməsini əmr edərək, iki millət arasındakı münaqişəni Azərbaycan hökuməti ilə ermənilərin siyasi yollarla həll etmələrini tövsiyə etdi. İstanbuldakı erməni lobbisi, ingilis və fransız nümayəndələrini, Qarabağ və Şuşada Türk ordusunun ermənilərə qarşı qətliam törətdiyinə inandırmışdılar.

Türk Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığı Qarabağda olan hərbi qüvvələrin tabe olduqları diviziyalara qayıtmasını, 1-ci Azərbaycan diviziyasına da azərbaycanlı general Yusifovun komandirlik edəcəyini bildirdi. General Yusifov 8 noyabrda Ağdama gedərək, birliklərin rəhbərliyinə keçdi. Qarabağ hərəkatında iştirak edən 9 və 106-cı piyada alayları isə 5-ci Qafqaz piyada diviziyasına birləşdirilərək bölgəni tərk etdi.

Şimali Qafqaz hərəkatı

Birinci dünya müharibəsində Rus Çarlığı devrildikdən sonra, Qafqazdakı türk və müsəlman xalqlar bir tərəfdən ingilis işğalçılarının, digər tərəfdən çar tərəfdarlarının, o biri tərəfdən isə bolşeviklərin təzyiqinə məruz qalmışdılar. Azərbaycanda isə bolşeviklərin hakimiyyəti ələ keçirməsi və ordu quruculuğu ilə məşğul olması narahatçılığı daha da artırırdı. Bu vəziyyət qarşısında birləşmək yollarını axtaran Qafqaz xalqları müstəqil bir dövlət qurmaq üçün hərəkətə keçdilər. Bölgədəki türk və müsəlman xalqlar 5 may 1917-ci il tarixində Vladiqafqaz şəhərində bir konqres çağırdılar. Gərgin mübahisələrdən sonra bütün Qafqazı əhatə edə biləcək bir dövlət qurmaq qərara alındı. Temirxan-Şura şəhərində, Şimali Qafqaz xalqları və Dağıstan türklərini əhatə edən "Dağıstan İcmalar Birliyi" adlı milli bir komitə yaratdılar. Bu təşkilata, çar ordusunda zabit olmuş Tapa (Əbdülməcid) ,Çermoyev və Heydər Bammat ilə Pşemaho Kotsev kimi tanınmış adamlar rəhbərlik edirdilər. Şeyx Şamilin ən ləyaqətli müridi və adamlarından birinin oğlu olan Nəcməddin Gotsinski, şimali Qafqazın imamı, yəni dini rəhbəri seçildi. Dini təəssübü ilə tanınan və bölgədə böyük nüfuza malik olan Uzun Hacı da yeni imamı dəstəkləmək məcburiyyətində qaldı. Bu iki qurum ölkənin idarəçiliyini ələ aldı və idarədəki rusları təmizlədi. Bolşeviklərə düşmən olan və rus çarlarına sədaqətləri ilə tanınan rus kazakları da özlərinə bir başçı seçərək Şimali Qafqaz Birliyinə daxil oldular. Beləliklə, Terek Kazakları və Dağıstanlılar arasında, bolşeviklərə qarşı bir ittifaq yaranmış oldu. Kazaklarla müsəlmanlar arasındakı ərazi mübahisəsi üzündən bu əməkdaşlıq tez bir zamanda pozuldu və qanlı mübarizə yenidən başladı. Çar tərəfdarı ruslar ilə rus kazakları, bolşeviklər ilə müttəfiqlik edərək, bir həmlə ilə paytaxt Vladiqafqazı işğal etdilər.

Şimali Qafqazdakı bu hadisələrdən sonra Dağıstandakı türklərin milli bir dövlət qurma istəkləri və cəhdləri yenidən baş qaldırdı. Nəhayət, 11 may 1918-ci ildə Dağıstan Respublikası müstəqilliyini elan etdi. Bu hadisələr ətrafında Şimali Qafqaz və Dağıstandakı bütün türk və müsəlman icmalar, Dağıstan türklərinə güvənərək, ruslardan ayrılmaq istəyirdilər. Osmanlı Dövlətinin müttəfiqi Almaniya eyni günlərdə Gürcüstanın müstəqilliyini tanımış, ancaq Dağıstanın azadlığını görmək istəmirdi.

Bakını işğal edən erməni və bolşeviklərə qarşı kiçik milis qüvvələri təşkil edərək müqavimət göstərən Azərbaycan xalqı 31 mart qırğını zamanı Dağıstanlı qardaşlarından kömək istədilər. Mahaçqaladan (türklər şəhəri İnciqala adlandırılar) yola çıxan bəzi milis qüvvələri Bakı yaxınlığındakı Biləcəri məntəqəsinə qədər irəlilədilər. Say və silah sarıdan olduqca güclü olan rus bolşeviklərinə və erməni daşnaklarına qarşı dayana bilməyəcəkdilər. Dağıstan türklərindən ibarət az saylı milis təşkilatının ölkədən uzaqlaşdığını görən bolşeviklər, şimaldakı Həştərxandan gətirdikləri qüvvələrlə əvvəlcə Mahaçqalanı nəzarət altına aldılar, sonra da Temirxan-Şuranı ələ keçirdilər. Bolşeviklər Qafqaz xalqlarının Vladiqafqazda qurduğu Mərkəzi İcra Komitəsini də dağıtdılar. Beləliklə, Qafqazın orta bölgəsi ilə Azərbaycan və Dağıstan arasındakı əraziləri nəzarət altına almağa başladılar. Bakı-Dərbənd-Mahaçqala-Rusiya dəmir yolunu da əllərinə keçirdilər. Qafqazda fəaliyyət göstərən bolşeviklər daha çox rus, erməni, yəhudi, rus kazakı və gürcülərdən ibarət idi. Türk əsillilərdən bolşeviklərə qoşulanların sayı az idi. Bunlar da daha çox rus tərbiyəsi ilə yetişmiş bəzi oxumuş, ziyalılar arasından çıxanlar idi.

Şimali Qafqaz Respublikasının elan edilməsi

 
Şimali Qafqaz Respublikasının bayrağı

Əbdülməcid Çermiyev, Heydər Bammat və Məhmət Qari Dibrov kimi ziyalılar Dağıstanın qurtuluşu üçün siyasi fəaliyyətlərə liderlik edirdilər. Dağıstan türklərindən təşkil olunmuş bir heyət, 1918-ci ilin aprel ayında İstanbula getdi. Heyət Ənvər paşa ilə görüşərək, Türk ordusunun onları himayə etməsini istədi. Ənvər paşa, türk əsgərinin Dağıstana girməsindən əvvəl bəzi məsələlərin həllinin başa çatdırılmasının zəruriliyini bildirərək, bölgədə yaşayan türklərdən ibarət bir korpus yaradılmasının faydalı olacağını bildirdi. Bundan əlavə, 1-ci süvari diviziyası komandanı podpolkovnik (yarbay) Nazim bəy və 4-cü piyada diviziyası komandanı yarbay Əhməd Şükrü bəy ilə qərargah kadrlarına Şimali Qafqazda Dağıstan və Çeçenistanda hərbi təkilat qurmaq tapşırığı verildi.

TrabzonBatum Konfranslarında türk nümayəndələri ilə görüşən Dağıstan heyəti, Şimali Qafqazda müstəqil bir dövlət qurmaq üçün razılıq almışdılar. Osmanlı Dövlətinin verdiyi dəstəklə 11 may 1918-ci il tarixində Şimali Qafqaz Respublikası elan edildi və bu gənc dövlət Osmanlı Dövləti tərəfindən tanındı.

Bu vəziyyət qarşısında Bolşevik hökumətinin Xarici İşlər Komissarı Çiçerin, Osmanlı Dövlətinin Moskvadakı Səfiri Qalib Kamali bəyə bir etiraz notası göndərdi. Çiçerin notada, Şimali Qafqazın Rusiyanın ayrılmaz bir hissəsi olduğunu və xalqın da Rusiyadan ayrılmağı heç bir zaman düşünmədiyini, Osmanlı Dövlətinə gələn nümayəndələrin də xalqın təmsilçisi olmadığını bildirərək, qurulan Respublikanı tanımayacaqlarını bildirdi.

Bu notanı saya salmayan Osmanlı Dövləti, Şimali Qafqaz Respublikası ilə 8 iyun 1918-ci ildə Batumda bir dostluq və əməkdaşlıq müqaviləsi imzaladı. Buna görə Osmanlı Dövləti, Dağıstana hərbi yardım göstərəcək və xaricdən ola biləcək təhlükələrə qarşı Şimali Qafqaz Respublikasının öz torpaqlarını qorumasına yardımçı olacaqdı. Sovetlər, bu müqavilədən sonra Dağıstanda olan bolşeviklərin fəaliyyətə başlamasını təmin etdi. Aralarında Vladiqafqazın da olduğu bəzi bölgələri nəzarət altına aldılar. Bu hadisə ilə əlaqədar Şimali Qafqaz hökuməti paytaxtı Nazran qəsəbəsinə köçürtdü. Türk zabit və sıravilərin təşkil etdiyi milis qüvvələri, Vladiqafqaz şəhərinə hücum edərək, on üç gün davam edən bir mühasirədən sonra 17 avqustda bolşevikləri bölgədən uzaqlaşdırdı.

 
Şimali Qafqaz Respublikasının rəhbəri Əbdülməcid Çermiyev

Bolşeviklər Dağıstanda geniş fəaliyyətə başlamışdılar. Qafqazın cənuba açılan tək qapısı olan, quru və dəmir yollarının keçdiyi Dərbənd ilə Xəzər dənizi sahilindəki əhəmiyyətli şəhərlərdən olan Mahaçqala (ruslar Petrovsk deyirdilər) arasındakı yolları ələ keçirərək, nəzarət altına almışdılar. Bolşeviklərin türk və müsəlman xalqlar arasında apardığı təbliğatı dayandırmaq məqsədi ilə bölgəyə göndərilən türk zabitləri, rus bolşevik qüvvələri tərəfindən təqib edilirdi. Ayrıca, ruslara əsir düşən və qaçıb qurtara bilən və Türkiyəyə dönməyə çalışan Osmanlı zabit və sıravilərinin Dağıstanda qurduqları milis qüvvələri də çox zəif idi. Dağıstanda yaşayan türk boyları, qəbilələri və din adamları isə bir-biri ilə nüfuz mübarizəsi aparırdılar. Dağıstanın dağlıq bölgələrində yaşayan avar türkləri ilə bolşevik olmağa çalışan kumuk türkləri arasında ciddi bir rəqabət və münaqişə başlamışdı. Dağıstandakı bu vəziyyət bolşeviklərin işinin xeyrinə idi.

Türk Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuru paşa Gəncədə ikən bir hərbi təşkilat qurmaq məqsədi ilə yarbay İsmayıl Haqqı (Berkok) bəyi Dağıstana göndərdi. Yarbay İsmayıl Haqqı bəy Şimali Azərbaycanın Zaqatala bölgəsində rus əsarətindən xilas olan türk zabit və əsgərlərindən ibarət kiçik birliklərlə o bölgədə sabitliyi saxlaya bildi. Buradan Dağıstandakı Əhti bölgəsinə keçdi. Sərəncamında olan zabitlərlə Mahaçqalaya gedən İsmayıl Haqqı bəy, 21 iyun 1918-ci il tarixində Dağıstan türklərinə xitabən bir bildiriş yaydı. Xalqın birlik və bərabərlik şəraitində yaşaması və bolşeviklərə qarşı birgə mübarizə edə bilməsi üçün milli duyğularını oyatmaq istəyirdi.

İsmayıl Haqqı bəy Dağıstanın müxtəlif yerlərində təşkil olunan kiçik milis qruplarını birləşdirərək, bolşeviklərə qarşı mübarizə apara biləcək bir qüvvəyə çevirməyə çalışırdı. Lakin bu milli təşkilata xalq kifayət qədər maraq göstərmirdi. Bölgədə hörməti olan din adamlarından Mamalay Əli Hacı və ətrafındakılar bu fəaliyyətlərə qoşulmadılar. Bu din adamı, İsmayıl Haqqı bəyi haqlı olduğunu, lakin bir müddətdən sonra rusların yenidən bölgəyə girərək, nəzarəti ələ alacağını və xalqdan hesab soracağını bildirdi. Buna görə də xalqı bolşeviklərlə üz-üzə qoymamaq və Dağıstanın mənafeyini düşünərək hərəkət etmək məcburiyyətində qaldıqlarını bildirdi. Təşkil edilən bir ovuc milis gücü ilə bolşeviklərə qarşı mübarizə aparmaq mümkün olmadığı nəticəsinə gələn İsmayıl Haqqı bəy Dağıstana nizami bir ordunun gəlməsinin vacib olduğunu bildirdi.

İsmayıl Haqqı bəy Dağıstanda bu işlərə davam edərkən, Bakı-Dərbənd-Mahaçqala dəmir yolu və bu şəhərlərə yaxın olan Quba və Temirxan-Şura bolşevik rus qüvvələrinin işğalı altındaydı. Ölkənin qalan bölgələrində isə anarxiya hökm sürürdü. Bəzi dini dairələr və görüşlərin öncüləri bir-birlərini günahlandırır, bəziləri bolşevik ruslara yardım edilməsi üçün fitvalar verirdilər. Ziyalılar isə sayca çox az idilər və xalqdan ayrı düşmüş bir həyat yaşayırdılar. Ətraf əhali onları kafir elan etmişdi.

İsmayıl Haqqı bəy 8 iyul 1918-ci il tarixində Gunip qalasına getdi. Şeyx Şamil ruslara qarşı mübarizədə qərargahını Gunip qalasında qurmuşdu. Buna görə Gunip qalası Qafqaz xalqlarının nəzərində böyük hörmətə layiq bir yer idi. Ruslar, Şeyx Şamil hərəkatının sona yetməsindən sonra Gunipdə çar üçün bir saray və hərbi kazarmalar tikdirmişdilər. İsmayıl Haqqı bəy xalq tərəfindən kafir sayılan yerli zabitləri də xidmətə cəlb edərək xalq ilə aralarındakı soyuqluğu ortadan qaldırmağa çalışırdı. Qafqazda din adamları və şeyxlərin xalq kütlələri arasında nüfuzunu bilən İsmayıl Haqqı bəy bolşeviklərə alət olmayan dindarların iştirakı ilə bir konqres çağırdı. Uzun müzakirələrdən sonra onların xalqa təsir edərək, rus və bolşeviklərə qarşı aparılacaq milli müqavimət hərəkatında iştirak etmələrini təmin etdi.

Dağıstanın dağlıq bölgələrində yaşayan avarlar ilə düzdə yaşayan kumuklar arasındakı qovğalar bu ölkənin yadellilərin əlinə keçməsini asanlaşdırırdı. Hər ikisi türk və müsəlman olan avarlar və kumuklar arasındakı bu çəkişmə, elə bir həddə çatmışdı ki, kumuk türkləri, avarlara qarşı olmaq üçün bolşeviklərin tərəfinə keçmişdilər. İsmayıl Haqqı bəy bu iki türk icması arasındakı münaqişəni yoluna qoymaq üçün səy göstərdi. Dağıstanın şimalında yerləşən Kuban və Terek bölgələrindəki münbit ərazinin rus kazaklarından geri alınması üçün fəaliyyətə başladı. Digər tərəfdən iyul ayının sonuna doğru Temirxan-Şura bölgəsini ruslardan təmizləmək üçün bir hərbi hərəkat başlatdı. Bolşeviklərin müdaxiləsi nəticəsində Dağıstan birliklərinin qısa zaman ərzində dağıdılması səbəbindən bu fəaliyyət nəticəsiz qaldı.

Çar tərəfdarlarının Dağıstanı işğal etməsi

 
Qafqazda Çar ordusunun rəhbəri Lazar Biçeraxov

Şimali Qafqaz Respublikasının yeni təşəkkül etməyə çalışan orqanlarını aradan qaldırmaq üçün Dağıstandakı bolşeviklər bir yandan, çar tərəfdarı rus kazakları da digər yandan hücuma keçmişdilər. Bakı yaxınlığında qüvvələrinin bir çoxunu itirən Biçeraxov, DərbəndMahaçqalanı işğal etmək üçün fəaliyyətə başladı. Kifayət qədər hərbi qüvvəsi olmayan Şimali Qafqaz Respublikası, şimalda qırmızı bolşeviklər, cənubda isə Biçeraxovun ordusunun arasında sıxılıb qalmışdı.

Biçeraxovun əsas məqsədi Dağıstana girmək və bölgəni nəzarət altına almaq idi. Sərəncamında yaxşı təlim görmüş 2 min əsgər və 18 top ilə 40 pulemyot vardı. Dərbəndə girərkən xalqa müraciətində özünün çar tərəfdarı və bolşeviklərə düşmən olduğunu bildirərək, Dağıstanı qurtardıqdan sonra əsl sahiblərinə təhvil verəcəyini və Bakıya gedəcəyini bildirmişdi. Polkovnik Biçeraxov tabeliyindəki qüvvələrlə 15 avqustda Dərbəndi işğal etdi. Yaydığı bəyanatda isə əsl niyyətini ortaya qoyan Biçeraxov, Qafqazda yaşayan türklərin Rusiyaya xəyanət etdiyini, Osmanlı ordusuna güvənənlərin ağır şəkildə cəzalandırılacağını, yalnız ona itaət etdikləri halda Rusiyaya və çara etdikləri bu xəyanəti bağışlayacağını elan etdi.

Biçeraxov Dərbənddə kifayət qədər qüvvə qoyaraq, daha şimalda yerləşən Mahaçqala üzərinə yeridi. Müdafiə qüvvəsi olmayan şəhəri asanlıqla işğal etdi. Mahaçqaladan sonra Timirxan-Şuranı da ələ keçirən Biçeraxov qüvvələrinin sayı Bakıdan qaçan erməni və ruslar da daxil olmaqla 6 mini keçmişdi.

Osmanlı Dövləti tərəfindən müstəqilliyi tanınan və bir Türk dövləti olan Şimali Qafqaz Respublikasının mövcudluğunu davam etdirə bilməsi üçün Dağıstanın müxtəlif bölgələrini işğal etmiş bolşeviklərin və Biçeraxov qüvvələrinin ölkədən çıxarılması lazım idi. Azərbaycanda olan 15-ci piyada diviziyası və dağıstanlı milislərdən ibarət Cənubi Qafqaz Ordusu quruldu. Ordu komandanlığına da əvvəllər Çanaqqala Qrupuna komandanlıq etmiş Mirliva Yusif İzzət paşa gətirildi. Yusif İzzət paşa Ordu Komandanlığı ilə yanaşı, həm də Şimali Qafqaz Respublikası nəzdində Osmanlı Dövlətinin siyasi və hərbi təmsilçisi idi. Şimali Qafqaz Ordusu Qərargah rəisliyinə də yarbay (podpolkovnik) İsmayıl Haqqı bəy (Berkok) gətirildi.

Ordu Komandanı Yusuf İzzət paşa 29 avqust 1918-ci il tarixində İstanbuldan Batuma getdi. Bakının işğaldan təmizlənməsi əməliyyatlarına qoşulan Şərq Orduları Qrupu Komandanı Xəlil paşa, Batumda olan Yusif İzzət bəyə xəbər göndərərək, Gürcüstandakı Almaniya Hərbi Təmsilçisinin bəzi tələblərlə çıxış etdiyini bildirdi. Xəlil paşa almanların türk hərbi qüvvələrinin arxasından iki alman batalyonundan birini Vladiqafqaza, digərini də Çeçenistandakı Qroznıya göndərmək istədiklərini bildirərək, bu barədə nə düşündüyünü soruşdu. Yusif İzzət paşa, verdiyi cavabda, Almaniyanın hər şeydən əvvəl Şimali Qafqaz Respublikasını tanıması lazım olduğunu bildirdi. Şimali Qafqaz hərəkatına hər hansı bir müdaxiləni qəbul etməyəcəyini bildirən Yusif İzzət paşa göndərilməsi nəzərdə tutulan iki alman batalyonunun onun sərəncamına verilməsi şərtiylə, Şimali Qafqazın digər hissələrinə göndərilə biləcəyini qeyd etdi.

Yusif İzzət paşa Şimali Qafqaz Respublikasının başçısı Əbdülməcid Çermiyev ilə birlikdə Batumdan qatarla yola çıxdı və 5 oktyabr 1918-ci il tarixində Bakıya çatdı. Xəlil paşa, Yusif İzzət paşa və Nuru paşa, qərargah heyətləri ilə, böyük çətinliklər hesabına düşməndən təmizlənən Azərbaycanın, şimal, cənub, qərb və Xəzər dənizi istiqamətindən təcavüzə açıq olduğu və vəziyyətin təhlükə altında olduğu qənaətinə gəldilər. Bu dövlətin yaşaya bilməsi üçün qonşu ölkələrdə də sülh, əmin-amanlıq və asayişin tam bərpa edilməsinin vacibliyinə qərar verdilər.

Komandanların Qafqazdakı vəziyyəti qiymətləndirdikləri günlərdə Bakıdan çəkilən 39-cu ingilis korpusu, Cənubi Azərbaycandakı sahil şəhəri Ənzəlidə idi. Biçeraxov qüvvələri isə Dağıstanda Dərbənd və Mahaçqalaya çəkilərək özlərinə tərəfdarlar toplamağa başlamış, Bakıdan qaçan rus və ermənilər də bu birliklərə qoşulmuşdu. Bunun qarşısında Şimali Qafqazda türk və müsəlman əhalidən ibarət ciddi bir ordu təşkil olunmamışdı. İrəvandakı erməni hökuməti ilə Osmanlı Dövləti arasında isə bir müqavilə imzalanmışdı. Lakin, Andranik QarabağZəngəzur bölgələrində türklərə həmlə etmək üçün bir dəstə hazırlamaq işinə başlamış, Şuşa, Gorus, OrdubadNaxçıvan ətrafında yolları kəsmişdi. Buna görə də türklər ciddi bir basqın təhlükəsi altında idilər. Bu vəziyyətdə Azərbaycan dörd bir tərəfdən dost olmayan qüvvələrlə mühasirəyə alınmışdı.

Ənvər paşanın Bakının qurtuluşu münasibətilə göndərdiyi təbrik teleqramında əks olunan xüsusiyyətləri də nəzərə alan komandanlar lazımi hazırlıqlara başladılar. Nuru paşa Baş Komandanlıq Qərargah rəhbərliyinə göndərdiyi raportda, Türk Qafqaz İslam Ordusuna tabe 15-ci piyada diviziyasının Dağıstan və Mahaçqalanın zəbti, 9 və 106-cı Qafqaz Alaylarının da Qarabağ hərəkatı üçün təlimatlandırıldığını, 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının isə hələlik Bakıda qalacağını bildirdi. Yeni bir hərəkat tapşırığı alan hərbi birliklərin, vəzifələrini yerinə yetirdikdən sonra uyğun dıviziyalara qaytarılacaqlarını bildirdi. Bakıda, vaxt keçirmədən, 20 sentyabrdan etibarən hazırlıqlara başlandı.

Quba və Xaçmazın azad edilməsi

Şimali Qafqazda milli qüvvələr təşkil etmək üçün 1918-ci ilin may ayında hazırlıq işlərinə başlanmışdı. Bölgə əhalisindən bir piyada və bir süvari diviziyası ilə iki alay təşkil edilməsi nəzərdə tutulurdu. Dağıstan türklərindən qurulacaq bu hərbi birliklər üçün 6-cı Ordunun 6-cı diviziyası və 9-cu Ordunun 11-ci diviziyasından 74 zabit ilə 577 serjant və sıravidən ibarət bir "Təşkilat Diviziyası" qurulmuşdu. Yaradılacaq 4-cü piyada diviziyası komandanlığına, Şərq Cəbhəsindəki döyüşlərdə ruslara əsir düşən, ancaq Rusiyadakı bolşevik inqilabı və qarışıqlıqdan yararlanaraq qaçmağa müvəffəq olan polkovnik (albay) Əhməd Şükrü bəy gətirilmişdi. 1-ci süvari diviziyası komandanlığına isə polkovnik (albay) Akif bəy keçmişdi. Dağıstan türklərindən qurulacaq milli orduya rəhbərlik edəcək heyət 15 iyul 1918-ci il tarixində xidmət bölgələrinə yola düşmüşdü.

Türkiyədən gələn komandirlər, Dağıstanın Temirxan-Şura bölgəsi ilə Gimri, Arkaz və Qızılyar dairəsində bolşeviklərə qarşı ordu quruculuğu işlərinə başladılar. İlk olaraq Osmanlı-Rus müharibəsində əsir düşən bölgədəki türk əsgərlərini bir yerə cəmlədilər, sonra Dağıstan türklərindən 500 nəfərlik bir hərbi birlik yaratdılar. Bu hərbi birliklər Mahaçqalanı BakıDərbənd ilə birləşdirən dəmir yolunu kəsmək üçün işə başladı. Dağıstanda bolşevik təbliğatı aparılan bölgələrdə isə xalqın rusların vədinə uymasının qarşısını almaq üçün fəaliyyətə başladılar.

Dağıstandakı türk qərargah heyəti, qısa müddətdə təşkil etdikləri hərbi birliklərlə Temirxan-Şura cəbhəsindəki Arkaz, Gimri və Qızılyar bölgələrində olan bolşevik qüvvələrinə həmlələr etdilər. 5 avqusta qədər davam edən münaqişədən bir nəticə alınmadı. Bolşeviklər, Dağıstanın daxili bölgələrində çox güclü bir müqavimətlə qarşılaşacaqlarını başa düşərək, əks-hücuma keçməyə cəsarət etmədilər.

Azərbaycanın şimal-şərqində Qafqazın ən uc nöqtəsində yerləşən Quba və Xaçmaz bölgələrində baş verən döyüşlərdə, işğalçı qüvvələrə edilən basqın uğurlu oldu. Qubadakı döyüşlərdə, 4-cü diviziya komandanı (polkovnik) albay Əhməd Şükrü bəy də iştirak edirdi. Qubanı düşmən işğalından qurtarmaq üçün süvari minbaşı Səbri bəyin komandanlıq etdiyi təxminən min nəfərlik bir milis qüvvəsi, gecə boyunca yürüş edərək Qubanın şimalındakı Qusar qəsəbəsini ələ keçirdi. Burada bir bolşevik bölüyünü əsir aldı, bununla bərabər dörd pulemyot və xeyli miqdarda sursat ələ keçirdi. Bunun ardından Quba üzərinə yeriyərək, 2 avqustda bolşevik işğalına son qoydu. Qubadan qaçan bolşeviklər, Xaçmaz istiqamətində gedərkən, Qasımkənddə olan milis qüvvələri düşməni mühasirəyə aldılar, lakin bir uğur qazanılmadı. Türk hərbi birlikləri, düşməni təqib edərək Xaçmaz üzərinə yeridi, lakin düşmən Xəzər dənizindəki gəmilərdəki topçu dəstəsinin sayəsində 8 avqusta qədər şəhəri qorumağa müvəffəq oldu.

Cənubi Azərbaycandakı Ənzəli üzərindən Bakıya gələn və Qafqaz İslam Ordusu qarşısında dayana bilməyəcəyini başa düşən çar tərəfdarı Biçeraxov oradan da dəmiryolu ilə Xaçmaza gəlmişdi. Polkovnik Biçeraxov, türk hərbi birliklərinin təqibi nəticəsində 11 avqustda buradan da çıxıb şimaldakı Dərbəndə keçdi. Biçeraxovun qüvvələri Xaçmazı tərk edən kimi türk milis qüvvələri şəhərə daxil oldu. Daha sonra polkovnik Biçeraxovun qüvvələrini Dərbəndə qədər təqib etdilər. Ancaq bir nəticə alınmadı.

QubaXaçmazın düşmən işğalından qurtarılması və bölgənin nəzarət altına alınması nəticəsində, DağıstanRusiya ilə Bakı arasındakı dəmir və quru yolu tamamilə türklərin əlinə keçdi. Eləcə də, bolşeviklərin bölgədəki təbliğatlarının qarşısı alınmış oldu.

Dərbəndin azad edilməsi

 
Bakını, DərbəndiMahaçqalanı azad edən Yusif İzzət paşa

Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuru paşa Dağıstanın ələ keçirilməsi üçün 15-ci piyada diviziyası komandanı yarbay Süleyman İzzət bəyə 20 sentyabr 1918-ci il tarixində bir əmr göndərdi. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 61 Qafqaz İslam Ordusunun Şimali Qafqazdakı hərbi hərəkat planı belə idi: Dağıstan hərbi hərəkatı ilə təlimatlandırılan 15-ci piyada diviziyası sürətlə Xaçmaz istiqamətində hərəkət edəcək və Dərbənd qısa bir müddətdə ələ keçiriləcəkdi. Hərbi birliklər şəhərin 5 kilometrliyinə qədər irəliləyəcək və burada mövqe tutacaqdı. Əldə edilən mövqe, bəzi hərbi qüvvələrlə gücləndiriləcək 107-ci Qafqaz alayından ibarət Dərbənd dəstəsinə təhvil verildikdən sonra 15-ci piyada diviziyası geri çəkiləcəkdi. Xaçmaz dəstəsi də 15-ci piyada diviziyasının tabeliyinə veriləcəkdi.

 
Dərbəndin azad edilməsi planı

Lazımi hazırlıqlar başa çatdıqdan sonra, 15-ci piyada diviziyasının bəzi hissələri 1 oktyabrda Biləcəri stansiyasından Dağıstana getmək üçün qatarlara mindirildilər. Əvvəlcə 15-ci piyada diviziyasına tabe olan 56-cı alay yola çıxdı, 36-cı alay isə daha sonra hərəkət edəcəkdi. Quba və Xaçmaz bölgəsini düşmən işğalından qurtaran minbaşı Səbri bəyin komandası altında olan Xaçmaz dəstəsi də diviziyanın toplaşma yeri olan Xaçmazda türk hərbi birliklərinə qoşulmağa başladı. 38-ci piyada alayının əsas döyüşkən heyətindən bir bölüyün Bakıda saxlanılması əmr edildi. Buna görə də müharibə gücü bir xeyli zəifləmişdi və Xaçmaz bölgəsindəki qüvvələrlə gücləndirilməsi planlaşdırılırdı.

Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 68 15-ci piyada diviziyasına daha sonra iki zirehli qatar veriləcəkdi. Bu hərbi hərəkatın davam etdiyi əsnada, 15-ci piyada diviziyasının İstanbula göndərilməsi məsələsi ortaya çıxdı. Bu səbəbdən 38-ci piyada alayının Dağıstan hərəkatında iştirak etməli olan heyəti yola çıxmaq üçün Bakıda qatar gözlədiyi halda, Nuru paşa təftişlər apardığı Ağdamdan Xaçmaza getmək üçün Bakıya gəldi.

15-ci piyada diviziyası və Dağıstan hərəkatında iştirak edəcək hərbi qüvvələrin qərargahları 2 oktyabrda Xaçmaza çatdı və bölgədəki komandirlər vəziyyətlə əlaqədar məsləhətləşmə keçirdilər. Öncül qüvvələr də Fərhadkənd və Orucabad xəttinə yerləşdirildi. Nuru paşa Dağıstan hərəkatını izləmək və hazırlıqları yaxından görmək üçün, 4 oktyabrda qatarla Xaçmaza getdi. Buradan maşınla Qubaya keçdi. Yollarda maşını saxlatdıran türklər Nuru paşanı duz-çörəklə qarşıladılar. Xalqın böyük məhəbbəti ab-havasında Xaçmaza daxil olan Nuru paşa burada yaşayan türklərlə apardığı danışıqlarda vətənlərinə sahib çıxmalarını, bunun üçün də övladlarını əsgər göndərmələrini istədi.

Türk ordusunun Dərbəndə yürüş etməyə hazırlaşdığından xəbər tutan Biçeraxov, Mahaçqaladan 300 nəfərlik bir birliyi Dərbəndə gətirdi. Buradakı mövqelərini möhkəmlətdikdən sonra, müdafiəni gücləndirmək istəyirdi. Hərbi hərəkatın bir az da gecikdirilməsi halında, düşmənin daha da güclənəcəyini düşünən komandirlər 38-ci piyada alayının da cəbhə xəttinə çatmasını gözləmədən, 56-cı piyada alayının Dərbənd istiqamətində hərəkətə gəlməsini qərarlaşdırdılar. Beləliklə, Dağıstanın düşmən işğalından qurtarılması üçün gözlənilən hərbi müdaxilə 5 oktyabrda başladı. 56-cı piyada alayı, cəbhəyə yenicə çatan 38-ci alayın qabaqcıl hissələri ilə birlikdə, Dərbəndin bağlarını keçdikdən sonra, stansiya ətrafında pusqu quran Biçeraxov qüvvələri ilə qarşılaşdı. Qanlı döyüşlərdən sonra Stansiyadan çıxarılan Biçeraxov qüvvələri axşama doğru Dərbənd qalası ilə Qala Dəyirmanı bölgəsindən də uzaqlaşdırıldı. Havanın qaralmaq üzrə olduğunu görən komandirlər əsgər itkisi verməmək üçün hərəkata ara verdilər. Ertəsi gün, türk silahlı qüvvələrinin kəskin hücumu qarşısında tab gətirməyən düşmən, dağınıq halda şəhərə yayıldı. 56-cı piyada alayı 6 oktyabr saat 10.45-də şəhərə girərək Dərbəndi tamamilə nəzarətə götürdü.

15-ci piyada diviziyası Qərargah rəisi yarbay (podpolkovnik) Süleyman İzzət bəy günortaya doğru qərargahı ilə birlikdə Dərbəndə daxil oldu. Süleyman İzzət bəy Dərbəndi zəbt etmələrini belə təsvir edir:

"Günorta firqə qərargahı ilə şəhərə girdim. Əvvəlcə verdiyim əmrə əsasən şəhərdə asayişə cavabdeh zabit və sıravi heyətinin işinə başçılıq etdim və bələdiyyə rəisi Müslüm İsrafilovu hökumət rəisi təyin elədim."

Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 84

Dərbəndin əsas küçə və meydanlarına Türk bayrağı asıldı. Bakının düşmən işğalından qurtarmasında yaxşı nəticələr göstərmiş 56-cı alay, Dərbənddə də buna oxşar fəaliyyəti ilə fərqlənmişdi. 38-ci alay isə şəhərə qərb istiqamətindən girmişdi. Düşmənin ən azı 800 piyadası, səkkiz pulemyotu və bir zirehli qatarı vardı. Xəzər dənizində rus çar ordusundan qalma ƏrdəhanQars adlı döyüş gəmiləri isə açdıqları top atəşi ilə döyüşlərə yardım edirdilər. Düşmən əsgər və silah baxımından da 56-cı alaydan üstün idi. Dərbəndi ələ keçirən 56-cı piyada alayının döyüşkən tərkibi 679 əsgərdən ibarət idi. 12 pulemyotu, 12 də topu vardı. Dərbənddə düşməndən birinin arxa qapağı çıxarılmış üç top ilə dörd pulemyot ələ keçirilmişdi. 15-ci piyada diviziyası Bakıdan 210 kilometr şimalda yerləşən Dərbəndə qədər irəliləmiş və cəmi beş gün ərzində bölgəni nəzarət altına almışdı.

Polkovnik Biçeraxov Dərbəndi müdafiə edən qüvvələrin komandiri polkovnik Bertrandı bacarıqsızlıqda günahlandırıb vəzifədən kənarlaşdırdı və həbs etdirdi. Biçeraxov qüvvələri 6–7 oktyabr gecəsində bir zirehli qatarla 15-ci piyada diviziyasına qarşı cəbhəni yarmağa təşəbbüs göstərdi. Ancaq türk hərbi birlikləri tərəfindən geri oturduldu. Qatardan açılmış bir vaqonda, sursatla birgə bir pulemyot və birinin arxa qapağı çıxarılmış iki top ələ keçirildi. Gecə baş verən bu hadisədən sonra yenə 7 oktyabrda səhər saatlarında 8 pulemyot və 4 top ilə müşayiət olunan 880-ə qədər düşmən piyadası 56-cı piyada alayına qarşı hücum təşkil etdi. Bu hücum da geri oturduldu. Dərbəndin şərqindəki dağlıq və meşəlik sahəyə çəkilən Biçeraxov qüvvələri ilə 9 oktyabrda da qanlı döyüşlər oldu. Rus birlikləri 12 və 13 oktyabrda da hücum manevrləri etdilər, ancaq hər dəfə də məğlub olaraq ağır itkilərlə geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar.

Siyasi münasibətlər

Şimali Qafqazda hərbi hərəkat davam edərkən, alman və bolqar cəbhələri süqut etmişdi. Osmanlı Dövlətinin müttəfiqləri, məğlubiyyəti qəbul edərək, sülh danışıqlarına getmək üçün Antanta dövlətlərinə müraciət etmişdilər. Belə bir şəraitdə çox böyük fədakarlıqla Qafqazda davam etdirilən hərbi hərəkatda Türk ordusu lazımi üstünlüyü təmin etmişdi. Hərbiyə Naziri və Baş Komandan vəkili Ənvər paşa, bu vəziyyətin davam edə bilməsi üçün 5–6 oktyabr tarixində Şərq Orduları Qrupu Komandanlığına bir əmr göndərdi. Ənvər paşanın əmri belə idi:

"Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı əsgərlərimizi çəkmiş kimi bir görüntü yaratmaq məcburiyyətindəyik. Bu halda, Azərbaycan və Şimali Qafqaz Respublikalarının öz əsgəri qüvvələrinə güvənməsi lazım gələcəkdir. Bu səbəbdən, Qafqazda qalacaq qüvvələrin Azərbaycan və Şimali Qafqaz qüvvələri olması üçün indidən bu qüvvələri əsas tutaraq, bunların silahlandırılması və yenidən təşkil olunaraq qüvvətlənməsi vacibdir. Ermənilərlə qovğa etməyərək, onlarla yaxşı davranaraq sülh müzakirəsində onlarla birlikdə olmaq üçün çalışmaq lazımdır. Orada qalacaq zabitlərlə digərləri, Azərbaycan vətəndaşı olaraq qalsın və hökumət geri çəkilmə əmri versə belə, onların orada qalması üçün tərtibat hazırlansın. Azərbaycana rus silah və cəbbəxanası olmaqla çoxlu silah və sairə göndərilsin".

Şərq Orduları Qrupu Komandanı, Baş Komandanlığın bu əmri əsasında 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının Azərbaycanda, bir piyada batalyonu dəstəsinin də Dağıstanda qalacağını bildirdi. Azərbaycanlı sıravilərlə gücləndirilən 5-ci Qafqaz diviziyası, Azərbaycanda üç diviziyalı bir korpus, Dağıstandakı piyada batalyonu dəstəsi də bir diviziya halına gətirilərək, Azərbaycan və Şimali Qafqaz Respublikalarının öz vətənlərini milli qüvvələri ilə qorumaları təmin ediləcəkdi.

 
Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşa ordu Türkiyəyə geri çağırılarkən vəzifəsindən istefa edib, döyüşməyə davam etmişdi.

Dərbəndin şimalında döyüşlər davam edərkən, Şimali Qafqaz Komandanı Yusif İzzət paşa və Şimali Qafqaz Respublikası Dövlət başçısı Əbdülməcid Çermiyev, 8 oktyabrda Dərbəndə getmişdi. Dərbənddə vəziyyətin tamamilə normallaşmasının ardından, 13 oktyabr 1918-ci il tarixində Şimali Qafqaz Respublikası hökuməti quruldu. Türk Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuru paşa ilə Şimali Qafqaz Respublikası Dövlət başçısı Əbdülməcid Çermiyev, Şimali Qafqaz Komandanı Yusif İzzət paşa, 15-ci piyada diviziyası komandanı yarbay (podpolkovnik) Süleyman İzzət bəy də hökumətin elan edilməsi münasibətilə təşkil olunan mərasimdə iştirak edirdilər.

Dərbənddə səhər saat 10.00-da Şimali Qafqaz Respublikasının bayrağı mərasimlə qaldırıldı və hökumətin qurulduğu rəsmi olaraq elan edildi. Yarbay (podpolkovnik) Süleyman İzzət bəy mərasimdən sonra Dərbəndin qurtuluşu haqqında komandirlərlə brifinq keçirdi. Süleyman İzzət bəy yığıncaqda Dərbəndin ələ keçirilməsi üçün çəkilən əziyyətləri xatırlatdı. Şəhərin, Biçeraxov qüvvələrinə qarşı bir batalyon piyada və süvari bölüyündən əmələ gələcək Dərbənd dəstəsi tərəfindən mühafizə olunmasının mümkün olmadığını bildirdi. 15-ci piyada piviziyasının hərəkatı davam etdirərək, MahaçqalaDağıstanı işğaldan tamamilə təmizləmək lazım olduğunu bildirdi. Süleyman İzzət bəyin verdiyi məlumata görə, həqiqətən də rus döyüş gəmiləri Dərbənd sahillərində aramsız manevrlər edirdi. Düşmən hərbi birləşmələri Dərbənd-Mahaçqala yolundan rahatca istifadə edirdi ki, bunun da qarşısı mütləq alınmalı idi. Türk əsgəri, yerli xalqdan heç bir yardım ala bilmirdi. Yusif İzzət paşa da bu vəziyyətdə Dərbənd dəstəsinin (107-ci Qafqaz alayı) şəhəri qoruya biləcəyinə inamı olmadığını bildirərək, 15-ci piyada diviziyasını, o bölgədən ayrılana qədər Yusif İzzət paşanın əmrinə verdi. Çünki 15-ci piyada diviziyasının Dağıstanda qalmasının vacib olduğunu bildirdi. Müzakirələrdən sonra bu təklif qəbul olundu. Nuru paşa 15-ci piyada diviziyasını, o bölgədən ayrılana qədər Yusif İzzət paşanın əmrinə verdi. 15-ci piyada diviziyasının Batuma göndərilməsi ilə əlaqədar əmr hər an gələ bilərdi. Buna görə, Mahaçqalanın ələ keçirilməsi üçün ediləcək hərbi müdaxiləni tezliklə başlamaq, ən qısa zamanda nəticə əldə etmək tələb olunurdu.

Hərbi birliklərdə struktur dəyişikliyindən sonra, lazımi hazırlıqlar sürətlə başa çatdı. Türk Ordusu Dərbəndin şimalından etibarən dəniz ilə dağlar arasında nisbətən geniş və düz bir ərazidə irəliləmiş və düzənliyə çatmışdı. Üzərinə hücum planlaşdırılan Mahaçqala Xəzər dənizinin sahilində yerləşirdi. Şəhərin qərbi və cənub-qərbi yüksək dağlar və təpələrlə əhatələnmişdi.

Mahaçqalanın şimalında isə daha düz olan bir ərazi vardı və Xəzər dənizi boyunca uzanırdı. Dərbənd istiqamətindən gələn dəmir və quru yolları da Mahaçqaladan keçərək, şimal istiqamətində Vladiqafqaz və Rusiyaya doğru uzanırdı. 15-ci piyada diviziyası da bu şərtlərlə Mahaçqalanın yerləşdiyi düzənliyi və hakim təpələri ələ keçirərək şəhərə girməyi planlaşdırırdı.

Mahaçqala yürüşü

Komandanların verdiyi qərara görə 15-ci piyada diviziyası, Mahaçqala üzərinə yeriyərək Dağıstanı işğalçılardan azad edəcəkdi. Şimali Qafqaz Respublikası Prezidenti Çermiyev, rus kazakı polkovnik Biçeraxova 13 oktyabr 1918-ci il tarixində bir ultimatum verərək, DərbəndMahaçqala arasındakı ərazinin Şimali Qafqaz Respublikasının ərazisi olduğunu bildirdi və Dağıstanı boşaltması üçün 20 oktyabra qədər vaxt verdi. Biçeraxov isə 16 oktyabrda göndərdiyi cavabda qafqazlı və rus kazakı olduğunu bildirərək, onu məmləkətindən heç kəsin qova bilməyəcəyini və Dağıstanı da Rusiyanın bir parçası olaraq gördüyünü bildirdi. Biçeraxov məktubda bunları yazmışdı:

"Bu torpaqlar Rusiyanındır. Tabeliyimdəki əsgər isə böyük Rus Ordusunun bir parçasıdır. Dağıstandan çıxmayacağam. Ancaq siz, özünüzün kim olduğunuzu bilmirsiniz. Şimali Qafqaza sahiblik iddia edərkən, Brest-Litovsk müqaviləsini, türklərin də sizinlə birlikdə döyüşdüyünü xatırlamırsınız. Türklərin öz ölkələrinə xeyri olmadıqdan sonra, sizə heç bir faydası olmaz. Xəbəriniz yoxdurmu ki, ingilis topları Çanaqqala yaxınlığında gurlayır. Fələstin və Suriya tamamilə işğal edilib. İki həftəyə qədər türklərin buradan tamamilə çəkiləcəyi mütləqdir. O zaman tək qalacaqsınız və bir şey etməyə qüdrətiniz çatmayacaqdır. Mən sizin bir yaxınınız və sizin yaxşılığınız üçün çalışan bir adam kimi, sizə təklif edirəm ki, gəlin danışaq. Sizin və bizim üçün ən yaxşı olan məsələləri müzakirə edək. Ondan sonra istədiyinizi edə bilərsiniz. Bu məktubuma 18 oktyabr tarixinə qədər cavab istəyirəm. Əgər cavab almasam, yazdıqlarımın nəzərə alınmadığını hesab edərək, Dərbəndin qurtarılması üçün hərəkət edəcəyəm. Dərbənddə nə qədər əsgər olduğunu və nə işlə məşğul olduqlarını da lap əla bilirəm".

Türk qüvvələri Biçeraxova verilən vaxtın bitməsinə qədər hərbi əməliyyata başlamadı. Türk hərbi birlikləri, vaxtın tamam olması günündən etibarən, 20 oktyabrda səhərə yaxın, üç qrup halında hücuma keçdi. 15-ci piyada diviziyası, yarbay Süleyman İzzət bəyin komandası altında mühasirə qrupu kimi hərəkət edəcəkdi. Sərəncamında, 38-ci və 56-cı alaylardan iki batalyon, 107-ci alaydan 1-ci batalyon və 42-ci süvari bölüyü ilə 8 topdan ibarət bir topçu batareyası var idi. Cəbhədən irəliləyəcək qrupda isə podpolkovnik Fazil bəyin komandası altında 107-ci alaydan 2-ci və 3-cü batalyon, 13-cü alaydan 46-cı batalyon ilə 5 topdan ibarət bir topçu batareyası və bir zirehli qatar var idi. Dərbənd Qrupunda isə komandir yarbay Saadəddin bəyin sərəncamında bir milis batalyonu ilə bir top vardı. Bu qrupun vəzifəsi, Dərbəndə dənizdən edilə biləcək hər hansı müdaxilənin qarşısını almaq idi. Düşmən qüvvələrinin bir qismi Caməkənddə, bir qismi isə Xanməhəmmədqalada müdafiə xətti qurmuşdu. Xəzər dənizində Ağni açıqlıqlarında isə ruslara aid "Qars" və "Ərdahan" adlı döyüş gəmiləri dayanmışdı.

Şimali Qafqaz Komandanı Yusif İzzət paşa, 20 oktyabr 1918-ci il saat 07.45-də hücum əmri verdi. Süleyman İzzət bəy, o gecə diviziyaya göndərdiyi əmrdə, hücumun detallarını bildirdi. Hücum payızın gəlməsi ilə əlaqədar çox soyuq və yağışlı bir gündə başladı. Yusif İzzət paşa, Cəbhə Qrupu ilə birlikdə hərəkət edirdi. Şimali Qafqaz Komandanlığı Qərargah rəisi yarbay İsmayıl Haqqı bəy isə 107-ci alay komandiri vəzifəsini icra edirdi. Hərbi birliklər dağlıq və meşəlik ərazidə çətinliklə irəliləyə bilirdi. 24 oktyabr axşamına qədər davam edən hərəkatda, Türk hərbi birlikləri Biçeraxov qüvvələrini geri oturda bilmişdi. Rus kazakı polkovnikinin bir çox hücumları uğursuzluqla nəticələndi. Belə olduqda Biçeraxov əsl qüvvələrini Mahaçqalaya çəkdi və bölgədəki yüksək dağlarda müdafiə xətləri qurmağa başladı. 25 oktyabr gününü dincələrək başa vuran türk hərbi birlikləri, 26 oktyabrda yenidən hərəkətə başladı. Manas çayına qədər irəliləyərək, müqavimət göstərməyə çalışan Biçeraxov qüvvələrini buradan da geriyə oturdu. Tarki dağı və Mahaçqala yaxınlığına qədər irəliləyən türk hərbi birlikləri o günə qədər Biçeraxovun əsl qüvvələri ilə heç döyüşməmişdi. Süleyman İzzət bəy 27 oktyabrda Tarki dağında müqavimət xətti quran Biçeraxov qüvvələrini cənub və qərb istiqamətində tamamilə mühasirəyə aldı.

Polkovnik Biçeraxovun Mahaçqalada 4–5 minə qədər bir hərbi qüvvəsi dururdu. Türk hərbi qüvvələrinin Dağıstandan çəkilməsindən sonra, Şimali Qafqaz Respublikasının tabeliyində olan və elə də böyük hərbi gücü olmayan milis qüvvələri ilə ruslara qarşı çıxmaq mümkün deyildi. Buna görə də, Biçeraxova bağlı qüvvələrin tamamilə məhv edilməsi və Mahaçqalanın işğaldan qurtarılması vacib idi.

Tarki-Atlıboyun xəttinə qədər irəliləyən 15-ci Piyada Diviziyası, 4 noyabra qədər mühasirə vəziyyətini qorudu. Aparılan kəşfiyyat nəticəsində üç cərgə tikanlı məftillər və güclü istehkamlarla şəhərin müdafiəyə hazırlaşdığı, toplar, zirehli qatar və dənizdəki döyüş gəmiləri ilə müdafiənin möhkəmləndiriləcəyi məlum oldu. 5 noyabra Mahaçqala üzərinə planlaşdırılan hücumda 15-ci piyada diviziyasından 1.700 döyüşçü iştirak edəcəkdi. Milis diviziyasından isə iştirakçıların sayı 2.000 olacaqdı. Hücumun bütün ağırlığını üzərinə götürəcək 38-ci və 56-cı alayların əsgərlərinin ümumi sayı isə 1.067 nəfər idi. Türk piyadasını 40 pulemyot və 13 top müşayiət edəcəkdi. Süleyman İzzət bəy dənizdəki gəmilərə qarşı istifadə etmək üçün Nuru paşadan Bakıda olan 10,5 mm-lik dağ qaubitsa batareyasını istəmişdi. Bu batareya isə vaxtında çatmadı və ancaq 6 noyabrda cəbhədəki yerini tuta bildi.

Türk hərbi birlikləri 5 noyabrda səhərə yaxın hücuma keçdilər. Düşmən qüvvələri Tarki dağını müdafiə etməyə çalışırdılar. Təpə və yarğanlardan aşağıya doğru sərbəst atəş açırdılar. Bir ara uzun mənzilli top atəşinə məruz qalan 107-ci alaya aid bəzi birliklər tamamilə dağılmışdı. Cəbhənin ən ön cərgəsində döyüşlərə qoşulan yarbay Süleyman İzzət bəy bu alayın əsgərlərini çətinliklə də olsa, bir yerə toplaya bildi. Yenidən nizama salaraq Biçeraxov qüvvələrinə qarşı hücuma keçirdi və düşmənin tamamilə geri oturdulmasını təmin etdi. Hədəfdəki Tarki dağının 2362 və 1579 m yüksəklikdəki təpələri qanlı döyüşlərdən sonra ələ keçirilə bildi. İki gün davam edən qanlı döyüşlər çox ağır şəraitdə və dondurucu soyuqlar altında cərəyan etmişdi. Başda Süleyman İzzət bəy olmaqla, zabit və əsgərlərin bir çoxu malyariyaya tutulmuşdu. Yüksək hərarət və malyariya ağrıları altında qəhrəmanlıqla vuruşurdular.

6 noyabr 1918-ci ildə səhərin erkən saatlarında bütün istiqamətlərdən başlayan hücumda, axşam saatlarına doğru Biçeraxov qüvvələri böyük tələfat verərək geri çəkilməli oldular. Mahaçqala istiqamətində qaçan düşmən, ciddi təqib altındaydı.

Süleyman İzzət bəy də bu müharibədə yaralanmışdı. Artıq dağınıq halda qaçan Biçeraxov qüvvələrinin məhv edilməsi və Mahaçqalanın ələ keçirilməsi asanlaşmışdı. Çox ağır şərtlərlə cərəyan edən Tarki dağı döyüşü qələbə ilə başa çatmışdı. 6 noyabr müharibəsi bir aya qədər davam edən qanlı döyüşlərin sonuncusu oldu. Çünki 6 noyabr 1918-ci il tarixində saat 14.00-da bir ingilis və bir fransız zabit Yusif İzzət paşanın qərargahına gələrək, Osmanlı Dövlətinin Antanta dövlətləri ilə sülh razılığına gəldiyini bildirdilər və hərbi hərəkatın dayandırılmasının lazım gələcəyini ifadə etdilər. Yusif İzzət paşa isə gecə saat 21.00-da hərbi hərəkatın dayandırılmasını bildirərək, hərbi birliklərin olduğu yeri mühafizə etməsini istədi.

Mahaçqalanın fəthi

 
Türk ordusu Mahaçqalada

İki gün davam edən qanlı müharibələrdə, cəbhədəki ərazi çox narahat idi. Ətrafda sıx kolluqlar ilə çox dik və sərt qayalıqlar vardı. Dayanmadan yağan yağışdan sonra ərazi sürüşkən və palçıqlı idi. Əsgərlər ümumiyyətlə yolu olmayan ərazini dırmanmaq, tullanmaq, sürünməklə keçib irəliləyə bilirdilər. Ağaclı-Tarki arasındakı cığırlar isə heyvanların keçməsi üçün belə əlverişli deyildi. Buna görə də bütün sursat (cəbbəxana) yalnız döyüşən əsgərlər vasitəsilə daşına bilirdi. Yaralanan Mehmetçik isə yenə də silah yoldaşlarının kürəyində daşınıb səhiyyə bölüklərinə çatdırılırdı. Mehmetçiyin üç gün boyunca gözünə yuxu getməmişdi, bu müddət ərzində Tarki dağı ətrafında düşmənə qarşı güclü həmlə etmiş, bəzən geri çəkilmiş, bəzən də qanlı döyüşlərə girmişdi. Ərazinin dik olması ilə yanaşı, duman, rütubət və yağış da əsgərləri yormuşdu.

Biçeraxova tabe əsgərlərdən canını qurtara bilənlər, Mahaçqalanın şimalındakı Həştərxana qaçdılar. Mahaçqaladan 10 nəfərlik mülki heyət, 8 noyabrda şəhərin kənar məhəllələrinə qədər yaxınlaşmış olan 38-ci piyada alayı komandanının yanına gəldi. Heyətin tərkibində iki din alimi, dəmir yolu rəisi və Mahaçqala liman rəisi də var idi. Heyət, Biçeraxovun qüvvələrinin Mahaçqalanı tamamilə tərk etdiyini, xalqın küçə və evlərdə qarətə başladığını bildirərək, sabitlik yaranması üçün türk əsgərinin şəhərə girməsini rica etdilər. Kəşfiyyatlar nəticəsində səngərlərdə və topçu mövqelərində heç kimin olmadığı aydınlaşdı. Düşmənin yerdə qalan hissəsinin silahlarını götürüb gəmilərlə şəhərdən qaçmağa çalışdığı xəbəri gəldi. Bu əsnada Mahaçqaladan əllərində ağ bayraq bir qrup mülki şəxsin türk əsgərlərinə doğru gəldiyi müşahidə edildi.

Türk ordusunun bütün çətinliklərə sinə gərərək, soyuq və aclığa baxmadan, qan tökərək Şimali Qafqaza qədər gedən zabit və sıravilərinin Mudros barışığının imzalanmış olması səbəbindən Mahaçqalaya, yəni İnciqalaya girməməsi, böyük bir üzüntüyə yol açmışdı. Məhmetçik soyuq və açıq havada, yemək sarıdan korluq çəkərək, narahat bir halda Tarki dağında və Mahaçqalanın yan-yörəsində gözləyirdi.

Mahaçqalanın düşmən birliklərindən tamamilə boşaldığına dair xəbər gəldikdən sonra 8 noyabr 1918-ci il saat 14.00-da 15-ci piyada diviziyasının bütün qüvvələri, 38-ci piyada alayı komandanı polkovnik Səlim bəyin komandası altında şəhərə girdi. 56-cı piyada alayının 2-ci batalyonuna şəhərdə asayişi təmin etmək həvalə olundu. Mahaçqala Yerli komandanlığına da 107-ci alay komandanı albay Fəzli bəy gətirildi. Şəhər tezliklə nəzarət altına alındı. Mahaçqalanın bütün meydan və küçələri türk və Şimali Qafqaz Respublikası bayraqları ilə bəzədildi.

15-ci piyada diviziyası komandanı yarbay Süleyman İzzət bəy şəhərin təslim olmasını belə təsvir edir:

"Günortadan sonra saat 2-də (14.00) əmr olunan sıra ilə Petrovsk (Mahaçqala) istiqamətində hərəkət başladı. Bu vaxt 38-ci alay komandanına səhər-səhər müraciət edən heyət məni ziyarət etməyə gəldi. Bunlar ikisi din alimi, biri dəmir yolu mühəndisi, biri Petrovsk liman rəisi olmaqla on nəfərdən ibarət idi. Adları belə idi: Əhmədxan İbrahimbəyov, mühəndis Martinovski, mühəndis Seridinski, keşiş Ramzadze, qazı Adilhan Hadis Hacı, musəvi Sicsim, iranlı Hacı Ağabəy, Əzmüddin bəy Alıkbaçev, Mirzə Hüseyin. Bu heyəti yaralı halda yatdığım Ağaçağıl kəndinin kənarında və iki otaqdan ibarət kiçik bir kənd evində qəbul etdim. Təşəkkür etdim və yanlarına bir zabit qoşaraq, 38-ci alay komandanı Səlim bəyin yanına göndərdim. Yürüş cinahının başında albay Səlim bəy ilə bərabər şəhərə girdilər".

15-ci piyada diviziyası komandanı Süleyman İzzət bəy Dağıstan müharibələrində hər zaman əsgərlərinin başında və ən ön sıradakı döyüşlərdə olmuşdu. Komandirin Mehmetçiyin başında və bəzən də ön sıralardakı hücumlarda görünməsi, dağılma və ya pozulma halında ani qərar qəbul edərək birlikləri bir yerə yığması və yenidən hücumun davam etdirilməsini təmin etməsi təqdirəlayiqdir. Necə ki, Süleyman İzzət bəy 6 noyabr müharibələrində ayağından yaralanmasına baxmayaraq, əlində silahı ilə düşmənə qarşı vuruşmuşdu. Mahaçqala fatehi Süleyman İzzət bəy qoltuq ağacları ilə 9 noyabrda saat 10.00-da Mahaçqalaya daxil oldu.61 15-ci piyada diviziyasından bəzi hərbi birliklər, 10 noyabrda Mahaçqaladan Tarki, Atlıboyun, Qumtərqala kimi əhəmiyyətli bölgələrə göndərilərək, bu ətrafda nəzarəti təmin etdilər.

Yarbay Süleyman İzzət bəyə baş çəkmək üçün tezliklə Şimali Qafqaz Respublikasının prezidenti Əbdülməcid Çermiyev və ġimali Qafqaz Komandanı Yusif İzzət paşa, mülki və hərbi heyət gəldilər. Milli Komitə rəisi Danyal bəy, Süleyman İzzət bəyə xitabən: "Siz respublikamızın qurulması üçün bizə böyük xidmətlər göstərmisiniz. Cəsarət və şücaətinizi hər yerdə sübut etdiniz. Ən nəhayət, Tarki dağındakı döyüşlərdə yaralandınız və bizə İnciqalanı (Mahaçqala/Petrovsk) bağışladınız. Sizi heç vaxt unutmayacağıq. Milli Komitə tərəfindən bu qılıncı Sizə hədiyyə edirəm" – dedi. Bu, gümüş naxışlı və qızıl suyuna çəkilmiş gözəl bir qılınc idi. Yusif İzzət paşa da Süleyman bəyin boynuna Qılınclı Üçüncü Osmani nişanı və döşünə də qızıl şərəf medalı taxdı.

Şimali Qafqaz Komandanı Yusif İzzət paşa, 15-ci piyada diviziyası Komandanı Süleyman İzzət bəyi ziyarətə getdiyi vaxtda, Osmanlı Dövlətinin İngiltərə ilə barışıq elan etdiyini və bir ingilis flotunun Qara dənizə açıldığını söylədi. Sülh şərtlərinə görə, Brest-Litovsk müqaviləsi hökmlərinin xaricində qalan işğal edilmiş bölgələrdəki, yəni Qafqazdakı hərbi qüvvələrin çəkiləcəyini bildirdi. Könüllü olaraq və üç illik kontrakt imzalanması şərti ilə bəzi zabitlərin Qafqazda qalmasına hökumətin icazə verdiyini, bu zabitlərin ailələrinin Dağıstana köçürülməsi üçün bəzi təşkilati işlər aparılacağını bildirərək, Süleyman İzzət bəydən də Mahaçqalada qalmağı xahiş etdi. Süleyman İzzət bəy də tabeliyindəki 15-ci piyada diviziyasında xidmət edən zabit və əsgər heyətini Dağıstanda qalmağa təşviq edəcəyini, ancaq özünün vətənə dönəcəyini bildirdi.

Mahaçqalanın ələ keçirilməsi üçün 5–6 noyabr döyüşlərində 5 zabit şəhid olmuş, 10 zabit isə yaralanmışdı. Sıravi əsgər tələfatı isə 11 şəhid və 318 yaralı şəklindəydi. Dağıstan hərəkatının davam etdiyi bir ay müddətində 15-ci piyada diviziyasından 192 şəhid, 362 yaralı və 20 nəfər itkin olmaqla, cəmi 574 tələfat verilmişdi.

Qafqaz İslam Ordusunun geri çəkilməsi

Bakının ingilislər tərəfindən işğalı

Ənzəlidəki ingilis komandanı General Tomson, 12 noyabr 1918-ci ildə Bakıya bir heyət göndərərək, şəhərin 17 noyabr 1918-ci il tarixində saat 10.00-da işğal ediləcəyini, bu səbəbdən Bakının boşaldılmasını, Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuru paşadan rəsmən tələb etdi. İngilis heyəti Mudros sazişi imzalandıqdan sonra davam edən Mahaçqala hücumu və bölgənin ələ keçirilməsinin, barışıq şərtlərinə zidd olduğunu nəzərə çatdıraraq, 17 noyabr 1918-ci il tarixində saat 10.00-dan sonra Bakıda və bölgədə qalan türk əsgərlərini əsir götürəcəyini bildirdi.

Nuru paşa ingilislərə verdiyi cavabda, Bakının işğal edilməsi məsələsini Azərbaycan hökuməti ilə müzakirə etmək lazım olduğunu söylədisə də, General Tomson belə bir hökuməti tanımadıqlarını bildirdi. Bundan sonra Bakıdan bir heyət, Ənzəliyə getdi. İngilis generalı Tomson türk heyətinə verdiyi cavabda belə demişdi:

"Bizim bildiyimizə görə Azərbaycan xalqının səsverməsi ilə qurulmuş bir respublika ortada yoxdur. Türk komandanlığının intriqaları ilə təşəkkül tapmış bir hökumət vardır. Madam ki siz bunun əksini iddia edirsiniz, gəlib vəziyyəti yerində araşdırar və ona uyğun qərar verərik".

General Tomson, Bakıya rus və erməni əsgəri gətirməyəcəyi barədə türk heyətinə söz də vermişdi. Nuru paşa, bu danışıqlarda 17 noyabra qədər Dağıstandakı qüvvələrin daşınmasının qeyri-mümkün olduğunu bildirərək, verilən vaxtın 26 noyabra qədər uzadılmasını istədi. General Tomson köçmə işlərinin verilən vaxt ərzində həyata keçirilməsində israr etsə də, sonradan Biləcəri stansiyasından əsgər daşıyan qatarların keçişinə icazə verilə biləcəyini qeyd etdi.

Azərbaycandakı türk hərbi birlikləri və qərargahları yavaş-yavaş Xırdalanda toplaşmağa başlamışdı. Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuru paşa, vəzifəsindən istefa verərək, Azərbaycan ordusunda xidmət etməyi qəbul etdi. Qafqaz İslam Ordusu ləğv edildiyi üçün Nuru paşa əmr və komandanı 5-ci Qafqaz piyada diviziyası komandanı Mürsəl paşaya həvalə etdi. Beləliklə, Mürsəl paşa Azərbaycandakı Osmanlı hərbi qüvvələrinin komandanı oldu.

İngilis komandir General Tomson 17 noyabr 1918-ci il tarixində səhər saatlarında çar Rusiyası bayraqları altında üzən gəmilərlə Bakı limanına gəldi. Bərabərində təxminən 1.200 ingilis əsgəri ilə Dağıstanın şimalına çəkilən Biçeraxovun tabeliyindəki çar ordusundan bir alay qədər rus kazakı və bir neçə yüz erməni əsgəri var idi. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 641 Eyni gündə, Bakı səmalarında uçan rus təyyarələri xalqa vərəqələr ataraq "Bakının ana vətənə yenidən qovuşması münasibəti ilə Rusiya vətəndaşlarını" təbrik edirdi. General Tomson isə 19 noyabr 1918-ci il tarixində yaydığı bir bildirişdə "Rusiyadan qoparılmış Qafqazın düşmən işğalından qurtarılması üçün Ufada qurulan rus hökuməti ilə razılığa gələrək Bakıya gəldikləri" barədə məlumat verirdi.

Azərbaycan hökuməti, bu bildirişlə bağlı bir nota verərək General Tomsona etiraz etdi. Çünki Azərbaycan hökuməti çox ağır vəziyyətdə idi. Bir tərəfdən müharibənin qalibi olan ölkənin silahlı qüvvələri paytaxtı işğal etmişdi və Azərbaycan Respublikası adlı bir dövləti tanımadığını iddia edirdi, digər tərəfdən də xalqın seçdiyi və dəstəklədiyi bir Milli Məclis və onun Nazirlər Kabineti vəzifə baĢında idi. Üstəlik bu məclisin və hökumətin güvəndiyi silahlı güc isə ortadan çəkilmişdi. İngilislərin Bakını işğal etməsi şəhərdəki erməni və rus cəmiyyətləri və partiyalarına qol-qanad vermişdi.

Baş Nazir Fətəli Xan Xoyskinin ciddi mövqeyi və Milli Məclisdəki siyasi partiyaların birlikdə fəaliyyəti nəticəsində, Bakının işğalından sonra yayılan şayiələrə son qoyuldu. Mandat fikri qətiyyətlə rədd edildi. Milli Məclis qəbul etdiyi bir qərarda Azərbaycan torpaqlarında yaşayan "rus və erməni əhalinin Məclis nizamnaməsinə görə hökumətə üzv ola biləcəklərini, bundan başqa irəli sürüləcək heç bir şərtin qəbul edilməyəcəyini" qətiyyətlə elan etdi.

Türk ordusunun çəkilməsi

  Əsas məqalə: Mudros müqaviləsi

Bakıda olan türk hərbi birləşmələri şəhərin ətrafındakı münasib yerlərdə və sanki şəhəri mühasirəyə almış kimi yerləşmişdi. Bu vəziyyət, ingilisləri şübhələndirdi və türk hərbi birliklərinin geri çəkilməsinin nə üçün gecikdiyini soruşdular. "Yolların dağılması səbəbindən geri çəkilmə işlərinin mümkün olmadığı" cavabını aldılar. Alınan qərara görə, ilk olaraq 106-cı Qafqaz alayı 19 noyabr 1918-ci il tarixində birbaşa Qarsa getmək üçün Biləcəridən qatarla yola çıxacaqdı. 13-cü Qafqaz Alayı isə Puta stansiyasından qatarla Gəncə istiqamətində yola düşəcəkdi.

Bakıda bu hadisələr cərəyan edərkən, zabit, çavuş və sıravilərdən arzu edənlərin Azərbaycan ordusu sıralarında xidmətə keçməsi ilə əlaqədar Hərbiyə Nazirliyinin 27 oktyabr 1918-ci il tarixli qərarı, 23 noyabrda verilən yeni bir əmrlə ləğv edildi. 9-cu Ordu əmrinə görə, Şimali və Cənubi Qafqazdakı bütün zabit, çavuş və sıravilərin 30 dekabr 1918-ci il tarixinə qədər 9-cu Ordu sıralarına keçməyi tələb olunurdu. Əmrə tabe olmayanlar haqqında qanunla ölçü götürüləcəyi də bildirilirdi.

Bu əmrə görə 5-ci Qafqaz piyada diviziyası da Türkiyəyə qayıtmalı idi. Mürsəl paşa ingilis generalına göndərdiyi məktubda türk hərbi qüvvələrinin nəqlinə 19 noyabrdan etibarən başlanılacağını və 5-ci Qafqaz piyada diviziyası ilə 106-cı Qafqaz alayının 24 noyabr axşamüstü Biləcəri stansiyasından yola salınacağını bildirdi. Dağıstandakı birliklərin köçürülməsinə isə 21 noyabrda başlanılacağını və son eşelonun 26 noyabr 1918-ci il tarixində Biləcəridən keçəcəyini qeyd etdi.

Dağıstanda isə 15-ci piyada diviziyasının köçürülməsinə 21 noyabrda başlandı. Biçeraxov qüvvələrinin Mahaçqala yaxınlığından qaçarkən dağıtdığı Manas çayının üzərindən keçən körpü təmir edilərək, yalnız bir istiqamətdə qatar keçə biləcək bir vəziyyətə gətirildi. Türk hərbi birliklərini daşıyan son qatar 26 noyabrda Mahaçqaladan çıxdı. 15-ci piyada diviziyası qərargahı da elə həmin gün Dərbənddən tərpəndi. 15-ci piyada diviziyası komandanı (podpolkovnik) yarbay Süleyman İzzət bəy Mahaçqaladan Dərbənd istiqamətinə gedərkən, hansı hisslər keçirdiyini belə yazıya alıb:

"Qatarın çox yavaş hərəkət etməsinə rəğmən, Manas körpüsündən keçərkən çox yırğalanırdı. Qeyri-ixtiyari nəzərlərimi şərqə, Xəzər dənizinə doğru çevirdim. Tarki dağına baxa bilmirdim. Çünki Manas körpüsünün qərbinə düşən bu dağda, bir çox şəhid müharibə yoldaşım və bunların içində ən qəhrəman və fədakar bölük komandirlərimizdən Əziz, Səbri və Haqqı əfəndiləri qoyub gedirdim. Heç bir yaralının Temirxan Şura və Mahaçqala xəstəxanalarında qalmaması üçün lazımi əmrləri vermişdim. Bunlar üçün xüsusi bir qatar hazırlatmışdım. Buna baxmayaraq mənə elə gəlirdi ki, kimsə qalıb. Buna görə də son dərəcə mütəəssir idim".

Şimali Qafqaz Komandanı Yusif İzzət paşa, Bakıya gələrək ingilis işğal qüvvələri komandanı General Tomson ilə görüşmüdü. General Tomson "Türkiyənin imzaladığı sazişdən kənara çıxılmayacağını və eləcə də Şimali Qafqaz hökumətini tanımayacaqlarını, Dağıstandakı Osmanlı əsgər və zabitlərinin də bölgəni boşaltmasının tələb olunduğunu" söyləmişdi. Bakıdan Dərbəndə gedən Yusif İzzət paşa, əvvəlcə Şimali Qafqaz (Dağıstan) Respublikasının əmrində qalacaq zabit və əsgər heyətinin bölgəni boşaltmaq üçün Temirxan Şurada dərhal toplanmasını istədi. İstər Bakı, istərsə də Dağıstanda olan hərbi birliklərin çəkilməsi haqqında verilən əmrlər bir-birini təkzib edirdi, ortada bir anlaşılmazlıq yaranmışdı. Dağıstanda yaralı türk əsgərlərindən qalan olub-olmadığı, silah, sursat və mühümmat qalıb-qalmadığı dəqiq məlum deyildi. Bu çəkilmə nizami bir şəkildə deyil, sanki düşmən qabağından qaçırmış kimi çox sürətli və təlaş içində gerçəkləşirdi.

Yusif İzzət paşa Dərbənddə qalaraq Temirxan-Şuradan gələcək türk zabit və əsgər heyətini gözləyirdi. 15-ci piyada diviziyası komandanı Süleyman İzzət bəy qəhrəman Mehmetçiyin Dərbənddən çıxmağını belə təsvir edir:

"Hərəkətdən əvvəl musiqiçilərimiz vida havaları çalırdı. Dərbəndin isti qanlı insanları heyətimizlə qucaqlaşaraq, dostcasına vidalaşırdılar. Qatar yerindən tərpənəndə stansiyadakı camaat ağlayaraq, dəsmal yelləyərək bizi yola salırdılar. Stansiyadan çıxanda hamımızda bir hüzn var idi. Təxminən bir ay əvvəl Dərbəndə hücum edərkən düşmənin zirehli qatarından açılan ani atəş nəticəsində burada 56-cı alayın 1-ci batalyonundan 25 nəfər şəhid vermişdik. Ertəsi gün mühasirə ilə Şimali Qafqazın qapısı olan bu türk qəsəbəsini ələ keçirmişdik və cümə namazını qədim məsciddə xalq ilə birlikdə qılmışdıq. Şimali Qafqaz Respublikasının istiqlalını, düşmənin güclü hücumunu geri oturdarkən, burada elan etmişdik. Bunları düşünərək mütəəssir və pərişan bir halda Xaçmaza daxil olduq. Burada camaatla birlikdə bizi qarşılayan azərbaycanlılardan bir minbaşı, ağlayaraq bunları söylədi: "Sizlər buralara qədər gəldiniz. Bizə yardım edərək bizi Dövlət sahibi etdiniz. İndi bizləri qoyub gedirsiniz. Ancaq kimlərin ümidinə qoyub gedirsiniz?" Ona münasib sözlərlə təsəlli verdim".

15-ci piyada diviziyası komandanı və qərargahını aparan qatar, 29 noyabr 1918-ci ildə Biləcəri stansiyasına çatdı. Qəhrəmancasına döyüşdüyü və heyətindən bir çoxunu şəhid verdiyi ərazilərdən, yüksəkliklər və dərələr arasından keçərək, həzin duyğular içində Gəncəyə getdi. Gəncə Bələdiyyə sədri Həsən bəy, komandanlar Gəncədəykən Nuru paşa, Mürsəl paşa və Süleyman İzzət bəy ilə şəhər rəhbərlərinin də iştirak etdiyi bir vida yeməyi vermişdi. Nuru paşa qoltuq ağacı ilə yeriyən Süleyman İzzət bəyi təqdim edərkən, Bakının qurtuluşu üçün böyük fədakarlıqla döyüşən 38 və 56-cı alayların tabe olduğu 15-ci piyada diviziyasının komandiri olduğunu və daha sonra da Dağıstan və Mahaçqalanı fəth etdiyini bildirdi. Süleyman İzzət bəy də öz qısa nitqində bunları söylədi:

"Yollarda gələrkən heç bir şəhid məzarı görmədim. Bu şəhidlərimizi toplayın və münasib bir yerdə dəfn edin. Bu şəhidlər içində, heç olmazsa zabitlərimizin adlarını və şəkillərini hərbi hissələrdən istəyin. Məmləkətinizin istiqlalı uğrunda bu qəhrəman silah yoldaşlarımızı gələcək tarixinizə yazın. Bunu, xüsusilə, Bələdiyyə sədrindən rica edirəm, dedim. Möhtərəm sədr bunun mütləq ediləcəyini vəd etdi".

Azərbaycan torpaqlarında son türk hərbi birliyi olan 15-ci piyada diviziyası komandanı və qərargahı 30 noyabr 1918-ci il tarixində Gəncədən Tiflisə yola düşdü. İstər Gəncədə, istərsə də Azərbaycanın son dayanacağı olan Ağstafa stansiyasında böyük bir izdiham var idi. Ortada heç bir məsul şəxs olmadığı üçün, sərhədin digər tərəfindəki gürcülər də türk əsgərinə böyük çətinliklər yaradırdılar.

Hərbi birliklər, Gəncə və Ağstafa stansiyalarında gedəcəkləri istiqamətə görə qruplaşdırılmışdılar. 5-ci Qafqaz piyada diviziyası Sivasda, 15-ci piyada diviziyası isə Samsunda xidmət edəcəkdi. Azərbaycan və Dağıstanı düşmən işğalından qurtaran və məğlub olmayan qəhrəman 5-ci Qafqaz və 15-ci piyada diviziyaları Batumda ingilislərin təzyiqi ilə qarılaşdılar. Çünki Batum, ingilislər tərəfindən işğal edilmişdi. 17–18 dekabr 1918-ci il tarixində iki İngilis döyüş gəmisi gəldi. 19 dekabrda Batum limanını nəzarətə götürdülər. 24 dekabrda da şəhərə hərbi vali təyin etdilər. Bütün idarə onun nəzarəti altında olmaq şərti ilə, müxtəlif millətlərdən ibarət bir heyət təşkil etdirərək, 27 dekabrda hakimiyyəti ələ aldılar. Müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq, türk əsgərinin yüngül və ağır silahları müsadirə edildi, ərzaq, heyvan və digər imkanları müsadirə olundu.

Qafqaz İslam ordusu mətbuatda

Ədəbiyyat

  • Dr. Mustafa Görüryılmaz – Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər, Bakı, 2006
  • Nasir Yücəər, Birinci Dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azərbaycan və Dağıstan hərəkatı. Ankara, 1996
  • Süleymanov, Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, Bakı, 2003
  • Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II cild
  • Süleyman İzzet, Büyük Harpte (1334–1918) 15. Piyade Tümeninin Azerbaycan ve Şimali Kafkasyadaki Harekât ve Muharebeleri, Askerî Matbaa, 1936.
  • Rüştü Türker, Birinci Dünya Harbi'nde Bakû yollarında 5 nci Kafkas Piyade Tümeni, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, 2006.
  • Missen., Leslie (1984). Dunsterforce. Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of WWI, vol ix. Marshall Cavendish Corporation. 2766–2772. ISBN 0-86307-181-3. (#missing_pipe); (#redundant_parameters)
  • L. C. Dunsterville. The Adventures of Dunsterforce. London, Edward Arnold, 1920.
  • Captain Cecil G. Judge. With General Dunsterville in Persia and Transcaucasus 2007-08-31 at the Wayback Machine
  • Балаев, А. Г. Азербайджанское национальное движение в 1917–1918 гг. Институт Археологии и Этнографии АН Азербайджана. Баку: Елм, 1998.[ölü keçid]
  • Walker, Christopher (1980). ARMENIA: The Survival of a Nation. New York: St. Martin's Press. səh. 260. ISBN 0-7099-0210-7. (#redundant_parameters)
  • Pasdermadjian, Garegin (1918). Why Armenia Should be Free: Armenia's Role in the Present War. Hairenik Pub. Co. səh. 45. (#parameter_ignored)
  • Missen, Leslie (1984). Dunsterforce. Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of WWI, vol ix. Marshall Cavendish Corporation. 2766–2772. ISBN 0-86307-181-3. (#missing_pipe); (#redundant_parameters)
  • Northcote, Dudley S. (1922). "Saving Forty Thousand Armenians". Current History. New York Times Co.,. İstifadə tarixi: 12 December 2008.
  • Swietochowski, Tadeusz (2004). Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-52245-8.

İstinadlar

  1. Edward J. Erickson, Order to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War, Greenwoodpress, 2001, ISBN 0-313-31516-7, p. 189.
  2. Zekeriya Türkmen, Mütareke Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması (1918–1920), Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2001, ISBN 975-16-1372-8, p. 31.
  3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II cild, Bakı, 2005, səh 107
  4. Yüceer Nasir, Birinci dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azerbaycan və Dağıstan harekatı, Ankara, 1996
  5. Süleymanov M., Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, B., 1999
  6. Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 527.
  7. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 551.
  8. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 553
  9. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 550
  10. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 552
  11. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 554
  12. Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 529
  13. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi. Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 553
  14. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi. Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 554
  15. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 5
  16. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi. Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c. s. 555
  17. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 5.
  18. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 555
  19. İstiqlal Yürüşü 1918 2019-08-07 at the Wayback Machine Ağayev Yusif, Əhmədov Səbuhi, səh. 82
  20. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c. s. 555–556
  21. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 8–10
  22. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 556
  23. . 2019-08-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-23.
  24. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 557
  25. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 28–29
  26. Dr. Mustafa Görüryılmaz – Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər, Bakı, 2008, səh 109
  27. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 32–33
  28. Mustafa Görüryılmaz – Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər, Bakı, 2008, səh 112
  29. Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 529–530
  30. Edward J. Erickson, Order to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War, Greenwood Press, ISBN 0-313-31516-7, p. 191.
  31. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 558–559
  32. Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 532–533
  33. M. Süleymanov, Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, Hərbi nəşriyyat, Bakı,1999, s.188
  34. Dr. Mustafa Görüryılmaz – Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər, Bakı, Qismət, 2006, səh 135
  35. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 558
  36. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 33–35–38
  37. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 44–45
  38. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 45
  39. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 46
  40. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 559
  41. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 46–47
  42. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 47
  43. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 48
  44. Dr. Mustafa Görüryılmaz – Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər, Bakı, 2006, səh 138
  45. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 53–54
  46. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 59
  47. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c., s. 560
  48. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 59–60
  49. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 560
  50. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 62
  51. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 64
  52. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 561
  53. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 68
  54. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 69
  55. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 69 – 70
  56. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 70–72
  57. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 73–79
  58. Süleymanov, Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s. 220
  59. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi. Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 565
  60. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 81
  61. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 566.
  62. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 84
  63. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c. s. 567–568
  64. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 95–96
  65. Dr. Mustafa Görüryılmaz – Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər, Bakı, Qismət, 2006, səh 169
  66. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 99 – 100
  67. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 562
  68. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s, 101
  69. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 568
  70. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında. s. 101
  71. Rüşdü. Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 86
  72. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 569
  73. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 102
  74. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 570
  75. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s, 104
  76. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 105
  77. Rüşdü. Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 106
  78. Süleymanov, Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s. 238–239
  79. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı. II c, s. 571
  80. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 108–110
  81. Süleymanov, Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s. 243
  82. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 571
  83. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 109–110
  84. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 108–109
  85. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 112
  86. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 113–114
  87. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 572
  88. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 114–119
  89. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 121
  90. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 573
  91. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 116–122
  92. Süleymanov, Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s. 245
  93. Süleymanov, Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s. 24
  94. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 122–123
  95. Dr. Mustafa Görüryılmaz – Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər, Bakı, 2006, səh 186
  96. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 579
  97. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 579–580
  98. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 140
  99. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 580
  100. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 143
  101. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 581
  102. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 585
  103. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 192
  104. General Denstervil, Britaniya İmperatorluğu, Bakı və İran, s. 257–258
  105. Süleymanov, Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s. 335
  106. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 30
  107. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 38 – 39
  108. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 586
  109. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 39.
  110. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s.41
  111. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 587
  112. General Denstervil, Britaniya İmperatorluğu, Bakı və İran, s. 261
  113. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 198
  114. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 53
  115. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 202
  116. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 39
  117. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 203
  118. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 205
  119. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 588
  120. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 41
  121. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 42–44
  122. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s.40–44
  123. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 44.
  124. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 208
  125. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 207
  126. Dr. Mustafa Görüryılmaz – Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər, Bakı, 2006, səh 269
  127. General Denstervil, Britaniya İmperatorluğu, Bakı və İran, s. 272
  128. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 589
  129. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 211
  130. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 46–47
  131. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 591
  132. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 47
  133. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 57
  134. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s, 587
  135. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 211.
  136. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 212
  137. Что Азербайджан, Армения и Грузия сделали, когда 100 лет назад стали независимыми республиками? 2018-09-16 at the Wayback Machine // Jam-news.net
  138. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 47.
  139. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin AzərbaycanŞimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 47
  140. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 592
  141. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 214
  142. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 214–215
  143. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 47–48
  144. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 215
  145. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 48.
  146. Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 5
  147. Şövkət Sürəyya Aydəmir, Makedoniyadan Orta Asiyaya Ənvər paşa, III c, İstanbul, 1995, s. 425.
  148. Dr. Mustafa Görüryılmaz – Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər, Bakı, 2006, səh 264
  149. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s, 592.
  150. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 64–65.
  151. Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 539. Süleymanov
  152. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s. 365
  153. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 539.
  154. Musayev, Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti, s. 83.
  155. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 541
  156. Süleymanov, Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s. 376–377
  157. Musayev, Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti, s. 84
  158. Musayev, Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti, s. 84.
  159. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 20
  160. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 598.
  161. Berkok, Böyük hərbdə Şimali Qafqazdakı fəaliyyətlərimiz, s. 55.
  162. Süleymanov, Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s. 377–381.
  163. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 599
  164. Yücəər, Birinci Dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azərbaycan və Dağıstan hərəkatı, s. 134
  165. Musayev, Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti, s. 85–86
  166. Musayev, Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti, s. 85
  167. Yücəər, Birinci Dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azərbaycan və Dağıstan hərəkatı, s. 134–136
  168. Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 480–481
  169. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 595.
  170. Berkok, Böyük hərbdə Şimali Qafqazdakı fəaliyyətlərimiz, s. 23
  171. Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 483–485
  172. Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 487
  173. Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 488
  174. Berkok, böyük hərbdə Şimali Qafqazdakı fəaliyyətlərimiz, s. 18
  175. Bayur, Türk inqilabı tarixi, III c, IV qisim, s. 252
  176. Kurat, Türkiyə və Rusiya. s. 488.
  177. Berkok, Böyük hərbdə Şimali Qafqazdakı fəaliyyətlərimiz, s. 44
  178. Bayur, Türk inqilabı tarixi, III c, IV qisim, s. 254
  179. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 596
  180. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 597
  181. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 595
  182. Berkok, böyük hərbdə Şimali Qafqazdakı fəaliyyətlərimiz, s. 39–40
  183. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 596.
  184. Berkok, Böyük hərbdə Şimali Qafqazdakı fəaliyyətlərimiz, s. 146
  185. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c., s. 599.
  186. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 599.
  187. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 69–70
  188. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 70–71.
  189. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 70–72.
  190. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi. Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 599
  191. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı. II c, s. 600
  192. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qalqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 81
  193. Berkok, böyük hərbdə Şimali Qafqazdakı fəaliyyətlərimiz, s. 72.
  194. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 600
  195. Berkok, böyük hərbdə Şimali Qafqazdakı fəaliyyətlərimiz, s. 75
  196. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 85–97
  197. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 601.
  198. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 602
  199. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 87.
  200. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 93
  201. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 94
  202. Birinci Dünya hərbində türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 602
  203. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 94.
  204. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c., s. 603–604
  205. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 111–112
  206. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 603–604
  207. Berkok, Böyük hərbdə Şimali Qafqazdakı fəaliyyətlərimiz, s. 81
  208. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 116–117
  209. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 604–605
  210. Süleyman İzzət, Böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 120–149
  211. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 603–609
  212. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 120–149
  213. Berkok, böyük hərbdə Şimali Qafqazdakı fəaliyyətlərimiz, s. 86.
  214. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 611
  215. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 163–165
  216. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 614
  217. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 200–207
  218. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 211
  219. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 616
  220. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 212–213
  221. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 617
  222. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 618
  223. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 219.
  224. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 220.
  225. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 221–222.
  226. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 228–223.
  227. Berkok, böyük hərbdə Şimali Qafqazdakı fəaliyyətlərimiz, s. 101
  228. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 640
  229. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 243
  230. Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan hərəkatı, s. 99.
  231. Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan hərəkatı, s. 100
  232. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 641
  233. A. Şəmsutdinov, Qurtuluş savaşı illərində Türkiyə-SSRİ əlaqələri, Cümhuriyyət nəşriyyatı, İstanbul 2000, s. 8
  234. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 244.
  235. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 249
  236. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 249 – 250
  237. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 252
  238. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 642.
  239. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 256
  240. Səlahəddin Tansel, Mudrosdan Mudaniyaya qədər, I c, Ankara, 1977, s.52

Xarici keçidlər

  • Süleyman Gündüz, Kafkas İslam Ordusu, Sənədli film, TRT. YouTube-da izlə

Həmçinin bax

qafqaz, islam, ordusu, osmanlı, dövlətinin, 1918, ilin, mart, avqust, tarixləri, arasında, yaratdığı, şərq, orduları, qrupuna, daxil, olan, hərbi, birliklər, hərbi, nazir, ənvər, paşanın, əmri, ilə, yaradılmış, tamamilə, müsəlmanlardan, ibarət, birinci, dünya,. Qafqaz Islam Ordusu Osmanli Dovletinin 1918 ci ilin mart avqust tarixleri arasinda yaratdigi Serq Ordulari Qrupuna daxil olan herbi birlikler Herbi nazir Enver Pasanin emri ile yaradilmis ve tamamile muselmanlardan ibaret idi Birinci dunya muharibesi zamani Qafqaz cehbesindeki doyuslerde istirak etmisdir Nuru Pasa rehberlik edirdi 12 14 min osmanli esgerinden ibaret olan Qafqaz Islam ordusu Azerbaycan turklerinden ve Dagistan muselmanlarindan ibaret konullulerin qatilmasi ile teqriben 20 min sayinda olmusdur Baki qirginindan sonra Azerbaycanin turk muselman ehalisine qarsi heyata kecirilen kutlevi qirginlarin qarsisini almaq 3 4 ve Dagistan muselmanlarina yardim etmek meqsedi ile Osmanli dovleti terefinden teskil edilmis herbi struktur olan Qafqaz Islam Ordusu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin elan edildiyi gunlerden 1918 noyabrina qeder fealiyyet gostermisdir 5 Qafqaz Islam OrdusuNovu Quru qosunlariMovcud oldugu iller 10 iyul 1918 1 27 oktyabr 1918 2 Dovlet Dovleti Aliyyeyi OsmanliTabedir Osmanli ordusuDaxildir Serq Ordulari qrupuTerkibi Anadolu turkleri Azerbaycan turkleri lezgiler gurculerVezifesi Azerbaycani ve Simali Qafqazin muselman xalqlarini xilas etmekQerargah GenceBakiHimayedari Enver PasaDoyusler Birinci dunya muharibesi Baki doyusu Goycay doyusu Kurdemir doyusuKomandanliqKecmis Komandirler Nuru pasa Mundericat 1 Osmanli dovletinin Qafqaza ordu gondermek qerari 2 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin elan olunmasi 3 Qafqaz Islam Ordusunun qurulusu ve guclenmesi 4 Bolsevik dasnak quvvelerinin hucumu 5 Qafqaz Islam Ordusunun irelilemesi 5 1 Qarameryemin azad edilmesi 5 2 Goycayin azad edilmesi 5 3 Agsu ve Kurdemirin azad edilmesi 6 Samaxinin azad edilmesi 6 1 Qafqaz Islam Ordusunda yeni teskilatlanma 6 2 Turk ordusunun Samaxi uzerine yurusu 7 Baki yurusu 7 1 Simal ve Cenub qruplarinin hereketi 7 2 Birinci Baki hucumu 7 3 Ikinci Baki hucumu 7 4 Bakiya hucum emri 7 5 Bakiya hucumun ikinci gunu 7 6 Seherin teslim edilmesi 7 7 AXC paytaxtinin Bakiya kocurulmesi 8 Naxcivan ve Qarabagin azad edilmesi 8 1 Andranik quvvelerinin Susani muhasireye almasi 8 2 Susanin qurtulusu 9 Simali Qafqaz herekati 9 1 Simali Qafqaz Respublikasinin elan edilmesi 9 2 Car terefdarlarinin Dagistani isgal etmesi 9 3 Quba ve Xacmazin azad edilmesi 9 4 Derbendin azad edilmesi 9 5 Siyasi munasibetler 9 6 Mahacqala yurusu 9 7 Mahacqalanin fethi 10 Qafqaz Islam Ordusunun geri cekilmesi 10 1 Bakinin ingilisler terefinden isgali 10 2 Turk ordusunun cekilmesi 11 Qafqaz Islam ordusu metbuatda 12 Edebiyyat 13 Istinadlar 14 Xarici kecidler 15 Hemcinin baxOsmanli dovletinin Qafqaza ordu gondermek qerari Redakte Birinci dunya muharibesi illerinde Osmanli dovleti Serq ordulari qrupunun yerlesmesi Inqilab neticesinde Car Rusiyasindaki veziyyet haqqinda rus esirliyinden Mosula qaca bilmis Avstriyali bir yarbayin 6 ci Ordu komandani Xelil pasain komeyi ile bas komandan vekili Enver pasa ile Istanbulda goruserek ona melumatlar vermisdir Kazan turkleri Milli Idare reisi Sedri Meqsudi Arsal 10 may 1918 ci ilde Osmanli dovletinin Moskva boyuk elcisi Qalib Kemali beyi ziyaret etdiyi zaman Turkustanin birinci qapisinin Baki oldugunu buranin her terefden bir anbar xususiyyeti dasidigini ve ireli herekati ucun baza olaraq istifade oluna bileceyini bildirmisdi Kazan Turkustan ve Azerbaycan turkleri rus isgalinin sona catmasi ve musteqilliklerini qazana bilmeleri ucun Qafqaz ve Bakinin bir an once ele kecirilmesinin vacibliyi gorusunu heraretle mudafie edirdiler 6 Bu ve buna benzer numunelerin artmasi neticesinde turk ellerinin musteqilliyini qazanmasi ucun herekete kecilmesi haqqindaki gorus Herbiye naziri ve bas komandan vekili Enver pasa ile ziyalilar ve siyasetciler arasinda getdikce guc qazandi Dovlet heyetleri Turkculuk ve Turanciliq cereyanini tetbiq etmeye baslamaq ucun sertlerin yeterli oldugunu dusunurduler 7 Enver Pasa basqa bir cox bilgileri ve savasin gedisini de deyerlendirerek Qafqazda fealiyyete kecmek ucun uygun sertlerin dogurdugu neticelere vardi 3 fevral 1918 ci ilde 6 ci Ordu komandani Xelil Pasaya bir mektub gonderdi 8 Gonderilen emr bu mezmunda idi Qafqaz Dagistan Turkustan Efqanistan ve Rusiyanin esareti altinda olan turk ve muselmanlarin yasadisi bolgelere mohtac olduqlari desteyin verile bilmesi ucun merkezi Tehranda olan bir teskilat qurulmasi bu bolgelere calisqan ve isini yaxsi bilen zabitlerin gonderilmesi yarbay Nuru beyin Enver pasanin ogey qardasi Tehran Merkez Teskilatinin sedri olmasi yarbay Sovket beyin Dagistana minbasi Naim Cavad beyin Efqanistana gonderilmesi ve Xelil pasanin uysun goreceyi zabitlerin de Azerbaycan ve Turkustanda vezifelendirilmesi bu bolgelere gedecek zabitlerin yanina alt heyetleri teskil etmek uzre en azi 5 6 zabitin da qatilmasi 9 Baskomandanliq Vekaleti Azerbaycanda her birinde uc piyada alayi olan uc piyada diviziyasindan emele gelen bir korpus qurulmasini qerarlasdirdi 1 ci ve 2 ci diviziyalarin teskili ile gorevli olacaq iki heyetin zabitlerinin 6 ci Ordu Komandanlisinin oldusu Mosula 3 cu diviziyanin zabit heyetinin de 3 cu Ordu Komandanlisinin yerlesdiyi Trabzona gonderileceyini bildirdi Baskomandanliq Vekaletinin 2 mart 1918 ci ilde elaqeli komandanliqlara gonderdiyi emre gore Qafqazda xidmet edecek general ust zabit ve zabitler bir ust rutbe fexri rutbe dasiyacaq ve bu rutbenin huququna sahib olacaqdilar Butun vezifeliler rutbelerinin maasinin bir misli deyerinde artisini alacaqdilar 8 Qafqaz herekatinin boyuk torpaq ve bu sebebden prestij itkisine usrayan Osmanli dovletinin etibarini yeniden yukseldeceyini dusunen Enver pasa bolgedeki qetlqiyamalri dayandirmaq ve Qafqazda ruslara qarsi biteref bir bolge teskil etmek ucun herekete kecdi ve Qafqaz herekati ucun genc enerjili dinamik oz dusuncesini qavrayan ve bunu tetbiq ede bilecek zabitlerle gorusmeye basladi Qafqaz herekati ucun ilk once albay Kazim Qarabekir bey ile gorusdu Ancaq Kazim bey o aralarda Erzurum ve etrafinin azad edilmesi ucun calisdisini bildirerek bu vezifeden efvini istedi Kazim bey Erzurumun qurtarilmasindan sonra Qafqaz Teskilati Komandanligi vezifesini almaga hazir oldusunu bildirdi Ancaq Enver pasa aradan kececek zamanin bosa getmemesi ucun tez qerar vermek mecburiyyetinde oldugunu bu vezifeye ogey qardasi yarbay Nuru beyin teyin olundugunu eger isterse Simali Qafqazda vezife vere bileceyini bildirdi Albay Kazim bey yarbayliqdan general leytenant rutbesine yukseldilen Nuru beyin emrinde calisacagini oyrenince bu vezifeden efvini istedi Enver pasa Qafqazda yasayan turk ve muselman xalqlarin yasadigi bolgelerde gerek olan teskilatlanmani yaratmasi ve onlardan emele gelecek bir Islam Ordusu qurmasi ucun qardasi yarbay Nuru beyi vezifelendirdi Nuru bey iki tumenlik bir korpus ve bezi milis suvari alaylarindan teskil edilecek Qafqaz Islam Ordusuna emr edecekdi 18 Zabit heyetleri de buna gore teyin olunacaqdi Nuru beyin bele bir orduya yarbay rutbesile emr etmesi mumkun deyildi Bu uzden iki rutbe yukseldilerek fexri general leytenant rutbesine yukseldildi Nuru pasa ile Qafqaza gedecek zabitlere de fexri olaraq bir ust rutbe verildi 10 Osmanli dovletinin muttefiqi olan Almaniya Qafqazda Brest Litovsk muqavilesi ile mueyyen olunan serhedlerin Serqine kecilmesini istemirdi Almanlarin Gurcustan ve xususile Baki nefti uzerinde de gizli hesablari var idi Bu uzden turk ordusunun Azerbaycana girmesine keskinlikle qarsi cixirdi Bu ve buna benzer sebeblere gore Enver pasa bu teskilatlanmani son derece gizli bir sekilde yurudurdu Basda Almaniya ve Rusiya olmaq uzre boyuk dovletlerin diqqetini cekmemek ucun qurulacaq ordunun Azerbaycanda yasayan turk ve muselmanlardan teskil edilmis kimi gosterilmesine cehd edirdi Bu uzden orduya da Qafqaz Islam Ordusu adinin verilmesi uygun gorulmusdu Baskomandan vekili Enver pasa bu ordunun qurula bilmesi ucun sexsen calismisdi Genis bir qismin marasini cekmemek ve qarsi tedbir almalarini engellemek ucun qardasi emisi ve cox yaxin ozel emekdasliq icinde oldusu dostlari ile calismalar aparmisdi Osmanli sultani V Mehmet Resad terefinden Nuru pasanin Qafqaz Islam Ordusu komandani oldusuna ve butun Qafqazda Sultan adindan herbi ve siyasi fealiyyet gostereceyine dair bir fermana verilmisdi 11 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin elan olunmasi RedakteRusyadaki inqilabdan sonra yaranan Cenubi Qafqaz Cumhuriyyeti Meclisi Seym daha cox gurcu ve ermeni menafelerini qoruyan bir teskilat durumundaydi Seym Meclisinde onemli vezifeler gurcu ve ermenilere verilmisdi Azerbaycanli turklere ise yalnizca sosial yardim meseleleri ile elaqeli saheler saxlanmisdi Bundan basqa Birinci dunya muharibesinde turklerin muttefiqi Almaniya Qafqaz meselesinde Osmanli dovleti ile ferqli bir menafe toqqusmasina girmisdi Qafqazin zenginliklerini ele kecirmek isteyen Almaniya xususile Baki neftinde soz sahibi olmagi hedefe alirdi Bu mulahizelerle almanlarin desteyini temin eden gurculer 26 mayda Cenubi Qafqaz Cumhuriyyetinden ayrilaraq musteqilliyini elan etmisdiler Osmanli dovleti Gurcustan Ermenistan ve Azerbaycan ile ayri ayri dostluq ve emekdasliq muqavileleri imzalamaq ucun calisirdi Turkiye Qafqazda edeceyi herbi herekatin tehlukesiz bir sekilde yurudule bilmesi ucun bezi strateji bolgelerle demir yollarini nezareti altina almaq ve ermeni ve gurcu quvvelerinin turk herbi herekatina mudaxile ede bilmeyecek bir veziyyete getirilmesini temin etmek isteyirdi Turklerin gurcu ve ermenilere qebul etdirmeye calisdigi bu isteklere almanlar siddetle qarsi cixdi Almanlar gurculerle Potide imzaladiqlari muqavile ile Batum Tiflis demir yolunun nezaretini ele kecirdiler Bununla da kifayetlenmeyen almanlar ruslara esir dusen esgerlerinden birlikler qurmaga basladilar Ermeniler ise Tiflis Culfa demir yolunun nezaretini almanlara vermek isteyirdiler Osmanli dovleti bu deyisiklikler qarsisinda lazim gelen calismalari suretle tamamlayaraq isteklerini qebul etdirdi Batumda 31 may 1918 ci ilde ermenilerle 3 iyun 1918 ci ilde de gurculerle dostluq ve emekdasliq muqavileleri imzaladi 8 Bu yenilik Almaniya ile Osmanli dovletinin arasini acmaqda gecikmedi Baskomandan vekili Enver pasa Turkiye ile Almaniya arasinda ortaya cixan bezi anlasilmazliqlari cozmek ucun Osmanli Ordulari kurmay basqani alman generali Von Seeckt ile Batuma getdi Mesele burada gen bol arasdirildi Feqet almanlar daha sonra bildiklerini tetbiq etmeye calisdilar Buna gore 3 cu Ordu komandani Vehib pasa Gumrudeki turk herbi birliklerinin Tiflis uzerine yurumesini emr etdi 10 iyun 1918 ci ilde ireli herekata baslayan birlikler qarsilarina cixan gurcu alman birlesmis quvvelerini dagitdi Bezi alman zabit ve esgerlerini de esir etdiler Alman bas Qerargahinin Enver pasa nezdinde dovreye girmesi neticesinde esirler serbest buraxildi turk esgeri de ireli herekati dayandirdi Bu deyisikliklere regmen almanlar qisa bir muddet sonra turk esgerinin Gurcustandaki demir yollarindan faydalanmasina muxtelif engeller cixarmaga davam etdiler 12 Batumda bu deyisikliklerin yasandigi gunlerde Nuru pasa genis selahiyyetlerle techiz olunaraq 25 mart 1918 ci ilde 6 ci Ordunun yerlesdiyi Mosula getdi Buradan secdiyi iyirmi neferlik qerargah zabiti ve gerekli herbi personalla birlikde 8 aprelde Mosuldan hereketle Revandiz Soucubulaq Tebriz uzerinden Zengezura catdi ve 20 aprelde Osmanli sultaninin ona verdiyi fermani yayinladi Qara deniz Tiflis Baki quru ve demir yolu xettinin uzerinde olmasi ve etrafinda six olaraq turklerin yasamasi kimi bezi elverisli sebeblere gore Nuru pasa ordu merkezinin Gencede qurulmasina qerar verdi 13 Turk Qafqaz Islam Ordusu komandani Nuru pasa 25 may 1918 ci ilde cosqun sevgi numayisi altinda Genceye girdi Nuru pasanin yaninda Qafqaz Islam Ordusu teskilati ile bu ordunun vezifelerini aciqlayan ve Herbiye naziri Enver imzali 22 mart 1918 ci il tarixli bir de telimatname vardi 14 Nagi Seyxzamanli xatirelerinde Nuru pasa ile yanindaki turk esgerlerinin Genceye girisini bele anlatmisdi Gence xalqi turk ordusunu qarsilamaq ucun seher meydanina toplanmisdi Dovlet daireleri ve mektebler tetile cixmis telebeler esgerlerin geleceyi yolun iki terefine duzulmusduler Muharibede ruslarin isgal etdiyi Serqi Anadolu bolgesinden Cemiyyeti Xeyriyye terefinden toplanan kimsesiz usaqlardan dord yasi olanlar da qarsilama merasimine aparilmisdi Azerbaycanin muxtelif bolgelerindeki usaq evlerinden getirilen bu yavrular meydanda hazir idiler Yolun ve meydanin her iki terefine toplanan qadin kisi yasli genc butun xalq esgerleri cosquyla alqislayirdi Sevincden her kesin gozlerinden yas gelirdi Usaq evlerinden getirilen bu usaqlar esgerlere yaxinlasaraq ellerinden tutur ve harali olduqlarini sorusurdular O esnada bir bagiris cagiris qopdu Doqquz yasindaki bir usaq atasini taniyib ona dogru qacmaga basladi Bu qovusmani goren Genceli turkler Anadoluda bir birini itiren ve Qafqazda yeniden qovusan ata ogulun sevincine ortaq oldular Butun meydan hicqira hicqira sevinc goz yasi tokurdu Seyxzamanli Azerbaycan istiqlal mucadilesi xatireleri s 71 81 Nuru pasanin 25 mayda Genceye girmesinden bir gun sonra Tiflisdeki Zaqafqaziya Cumhuriyyeti Seym Meclisi fealiyyetini dayandirdi Seym Meclisinin Azerbaycanli uzvleri Genceye gederek qurucu mahiyyetde xidmet edecek Milli Sura yaratdilar Gence paytaxt olaraq mueyyen olundu ve 28 may 1918 ci ilde Azerbaycan Cumhuriyyeti elan edildi Musteqil Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin elanindan sonra Qafqaz Islam Ordusu komandani Nuru pasa vaxt itirmeden calismalara basladi Qurulmaqda olan ordu Azerbaycanin herbi teskilatini emele getirecekdi Nuru pasa ilk olaraq Qafqaz Islam Ordusunun qurulus calisma usul ve esaslari ile bagli bir telimat tesdiqledi 11 Olkenin muxtelif bolgelerindeki mulki ve herbi vezifelilerin islerini davam etdire bilmeleri ve merkeze bagli olaraq calisa bilmeleri ucun bezi duzenlemeler apardi Belece onemli seher ve qesebelerde asayis ve dovlet sistemi temin edilmeye basladi Azerbaycanda dovlet avtoriteti suretle tesis edilirdi Nuru pasa Azerbaycandaki insan qaynagi yetismis kadr ve imkanlarin mehdud olmasi sebebinden dusmen isgalindan qisa muddetde qurtulmanin asan olmayacagini gordu 31 may 1918 ci ilde Enver pasa ve 3 cu Orduya bolgedeki durum haqqinda bir mektub gonderdi Bolsevikler Dagistan ve Simali Qafqazi tamamen ele kecirmek uzredirler Her yerde ermenilerin tecavuzu artmaqdadir Baki suretle zebt edilmezse buralarda durum daha tehlukeli bir hal alacaqdir Muselmanlarin teskil etdiyi korpusda esgerden cox zabit vardir Korpusun terkibi mine qeder olub bunun yarisi turk siravileridir Baki meselesinin yardimsiz helli mumkun deyildir Ingilislerin Bakini guclendirdiyi zenn edilir Burada taxil mehsullari ixrac edilecek qeder coxdur Ehali turk ordusunun gelmesini sebirsizlikle gozlemekdedir Gence vilayetinde bezi yerlerde gurculer binalara alman bayragi ile birlikde oz bayraqlarini da cekmisler 15 Nuru pasa ordunun qurulusu ucun kifayet qeder personal ve muhimmatin temin edilmesi ucun 3 cu Ordu Komandanligi ve Enver pasa ile davamli unsiyyetdeydi Ilk olaraq Gencede texminen min neferden emele gelen bir Milli Korpus teskil edildi Serqi Anadoluda ruslara esir dusen ancaq daha sonra bir yolunu taparaq xilas olan ve olkenin muxtelif bolgelerinde direnis guclerini idare eden Osmanli zabitleri etraflarina bezi konulluleri toplamisdilar Bu milisler de herbi telime tabe olmaga basladi Ancaq nizamli herbi birliklerin teskil edile bilmesi ucun kifayet qeder pul silah ve uniforma ucun parca tapilmirdi Nuru pasa silah ve cebbexana ile beraber texminen on min dest herbi forma gonderilmesi halinda esger alimina baslayacaqlarini bildirdi Bundan basqa kifayet qeder terbiyeci zabit ve serjantin da gonderilmesini istedi 16 17 Qafqazdaki durumun ciddiyyetini texmin eden Vehib pasa istenilen silah cebbexana ve diger ehtiyaclarin temin edilerek yola cixarilacagini bundan basqa bir mufrezenin de en qisa muddetde gonderileceyini bildirdi Qafqaz Islam Ordusunun qurulusu ve guclenmesi Redakte Vikimenbede Batum muqavilesi AXC Osmanli ile elaqeli melumatlar var Osmanli dovleti ile Azerbaycan Cumhuriyyeti arasinda 4 iyun 1918 ci ilde Batumda bir Dostluq ve Emekdasliq muqavilesi imzalanmisdi Muqavileye Osmanli Dovleti Edliyye naziri Xelil bey ve Serq Ordulari komandani Vehib pasa ile Azerbaycan Surayi Milli reisi Mehemmed Emin Resulzade ve Xariciyye naziri Memmed Hesen bey imza atmisdilar 18 Resulzade bu muqavile hokmlerine gore Qafqazdaki turk ve muselman xalqa qarsi qetliamin bir an once dayandirilmasi ucun Osmanli Dovletinden herbi yardim istedi Baskomandan vekili Enver pasa ise gelen raportlara istinaden durumun ciddiliyini anladi ve Serq Ordulari Komandanligi terkibinde olan 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin Qafqaz Islam Ordusu siralarina qatilmasi ucun emr verdi Enver pasanin Azerbaycanla bagli plani burada yerli quvveler hesabina turk zabitlerinin komeyi ile terkibinde 3 piyada diviziya her birinde 3 piyada alay olan 1 korpus yaratmaq idi 19 Bundan sonra 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi albay Mursel beyin komandirliyi ile Genceye hereket etdi Bu diviziyada 9 10 ve 13 cu Qafqaz piyada alaylari 19 cu ve 42 ci suvari alaylari 5 ci Qafqaz sehra topcu alayi 1 ci ve 2 ci batareyalardan ibaret olan Snayder topcu taboru ile 4 cu ve 5 ci batareyalardan emele gelen dag topcu taboru vardi Bundan basqa xeberlesme istehkam tibbi seyyar xestexana nefesli orkestr corekci kimi destek qollari ve yardimci bolukler ile qruplar xidmet edirdi 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin terkibinde 257 zabit 5575 esger ve 1266 heyvan var idi 20 21 Osmanli imperiyasi Herbiye Naziri ve Bas Komandan vekili Enver pasa 5 ci Qafqaz piyada diviziyasindan ilk olaraq Gence Mufrezesi adi verilen ve minbasi Cemil Cahid beyin sonradan general Toydemir emrindeki 9 cu Qafqaz alayi ile minbasi Zihni beyin komandanligindaki muretteb 2 ci suvari alayi 4 iyunda Qarakilsenin simalindaki Celaloglundan Genceye hereket etdi Bu herbi birlikler yollarina cixan bezi alman birliklerini zorla Tiflise donmeye mecbur etdiler 22 Bolgedeki ermeni silahlilarindan da temizlediler Xalqin six sevgi numayisleri altinda Qazax ve Tovuz bolgesinden kecerek 9 10 iyunda Genceye catdilar ve Qafqaz Islam Ordusunun emrine girdiler Diviziyanin geride qalan hissesi ise 15 iyuna qeder dalbadal Genceye catdi Xalq Gencede turk esgerlerini qurbanlar keserek boyuk bir cosqu ile qarsiladi Seherin her yani qurtarici olaraq gorulen Osmanli dovleti ve Azerbaycan bayraqlari ile bezedildi Belece artiq muselmanlar terefinde savasa bilecek heqiqi bir nizami ordu var idi Nuru pasa paytaxtdaki ermenilerin itaet altina alinmasi ucun ellerindeki silahlarinin toplanmasi gerekdiyine qerar verdi Minbasi Cemil Cahid bey komandasindaki 9 cu Qafqaz alayi ile minbasi Zihni bey komandasindaki 2 ci suvari alayi Genceye catinca bunlara Gence Mufrezesi adi verilmisdi Sovet tarixcisi A Kadisev QIO terkibinde azerbaycanlilarin sayinin 5 min nefer olmasini gosterir Bolsevik ermeni ingilis kesfiyyatinin melumatlarini eyni zamanda Osmanli herbi senedlerini ve movcud tedqiqat materiallarini tehlil ederek M Suleymanov gosterib ki 1918 ci ilin iyul ayinda QIO terkibinde azi 4 5 min azerbaycanli var idi Diger arasdirmalar gosterir ki artiq 1918 ci ilin iyun iyul doyuslerinde umumi sayi 10 min nefer olan Qafqaz Islam Ordusunun 6 min doyuscusu osmanli 4 mini ise azerbaycali turku idi Sentyabrin evvellerinde bu reqem daha da artmisdi 23 Gence Mufrezesi ermenilerin silahlarini buraxmasini ve idareye itaet etmesini temin etmek ucun herekete kecdi Bunun ucun 10 iyunda gece yarisindan sonra Gence cayini kecerek serq terefde olan ermeni mehellesini arxadan muhasireye aldi Belelikle daha arxadaki ermeni kendleri ile mehellenin elaqesi kesilmis ve 11 iyun sabahindan etibaren muhasire baslamis oldu 24 Ermeni mehellesinin cox yaxininda olan Yelenendorfda indiki Goygol ise almanlar yasayirdi Bunlar da olkedeki anarxiya veziyyetinden zerer gormemek ucun eli silah tutan genclerden bir milis teskilati qurmusdular Ellerinde yungul silahlarla beraber dord de pulemyot var idi Gence Mufrezesi komandanlari alman milislerin basindaki selahiyyetlilerle goruserek onlarla emekdasliq aparmalarini eks halda silahlarinin alinacagini bildirdiler Almanlar turklerle mucadile etmeleri halinda zererli cixacaqlarini anlayinca bu teklifi qebul ederek Gence Mufrezesine qatildilar Alman milisler Zurnabad Hacikend xettine yerlesdirildi Belelikle bu kendlerin ermenilerle elaqesi kesilerek Gence Mufrezesinin arxasi emniyyete alindi Alman milis taborunun vezifesini layiqince yerine yetire bilmesi ve nezaret altinda saxlanilmasi ucun basciliq etmeye komandir olaraq turk zabitler getirildi 25 Seherin cenubundaki bezi kendlerde nezaret temin edildikden sonra 2 ci suvari alayi ermeni mehellesinin girisine yerlesdirildi Burada yaxaladiqlari bir nece ermeniden mehellenin durumu ve silahli milisler haqqinda bilgi aldilar Bundan sonra bas leytenant Selaheddin bey ile Semed bey ermeni mehellesine gederek silahlarini teslim etmelerini istediler ancaq ermeniler bu isteye atesle qarsiliq verdiler Bununla da kifayetlenmeyib daha once baglarin izine yerlesdirilen militanlar yaylim atesi acdilar ve hucuma kecdiler Hec gozlenilmeyen bu hucum qarsisinda 9 cu Qafqaz alayinin bezi quvveleri geri cekilmek mecburiyyetinde qaldi Bu hucumda Gence Mufrezesinden 13 esger sehid oldu biri zabit 7 esger de yaralandi 24 Gence ermenilerinin itaet altina alinmalari ve silahlarini teslim etmeleri ucun basladilan herekata qatilan turk zabitlerden Mucip Kemalyeri daha sonraki illerdeki xatiresinde bele soyleyir Ermenilere teslim olmalari ucun verilen muddet dolunca ertesi gun herbi herekat basladi Kuceye yenice girmisdik ki birden etrafimiz sarildi Agaclarin uzerinden bele uzerimize ates acilirdi Icinde oldugumuz pis veziyyetden istifade eden 20 30 ermeni uzerimize atildi Qarsi teref atesi kesmisdi Indi hec alisqin olmadigimiz kuce bogusmasi baslamisdi Zabitlerimiz tapancalari ile ates acir Mehmetcik ise hele sungu taxmaga bele furset tapmadan hucum eden ermenileri ezisdirirdi Qisa suren vurusmada basqincilar ortadan qeyb oldular Biz de bu fursetden istifade ederek 10 a qeder yaralimizi da goturerek yavas yavas geri cekildik En onde geden manqanin sehid dusen 4 esgerinin cesedini orada qoymaga mecbur olduq Ermeniler ise 15 e qeder olu qoymusdular 26 Bu hucumdan sonra ermeni mehellesi tamamen muhasireye alindi Muhasirenin baslamasindan sonra bir kesis ile bir sivil ve bir zabit minbasi Cemil Cahid beyin yanina gelerek silahlarini teslim edeceklerini ancaq Gencenin yerli sivil ehalisinin hucumundan qorxduqlarini bildirdiler Cemil Cahid bey ermeni heyete can ve mal tehlukesizliyi teminati verdi ve silahlarin teslim edilmesi ucun axsama qeder vaxt qoydu Bu arada mehelleni muhasireye alan turk birliklerinden 15 e qeder esgerin ermeni baglarinda eyni Anadolunun bir cox yeriyle Baki Samaxi ve basqa bolgelerde de oldugu kimi amansizcasina parcalanaraq qetl edildiyine dair xeberler ordu qerargahina catdi Nuru pasa Yelenendorflu bir alman vasitesiyle ermenilere bir mektub gondererek atesi kesmelerini ve artiq muqavimet gostermeden teslim olmalarini eks halda mehellenin topa tutulacagini bildirdi Ermeniler bu mektubu da diqqete almadilar ve bir yarma herekatina girisdiler ancaq suvariler terefinden geri oturduldular Ermenilerin axsam saat 17 00 a qeder teslim olmasi bir daha istenildi ancaq ermeniler muqavimet gosterdi Bundan sonra silahlarini vermedikleri teqdirde saat 18 den etibaren top atisinin baslayacagi ve her kimde silah yaxalanirsa derhal edam edileceyi bildirildi Saat 18 00 olunca axsam olmasi sebebinden herekatin sabah qaldigi yerden davam etmesine qerar verildi Seher gunes cixinca muhasire yaxsica daraldildi ve mehelleye dogru bir nece topcu atisi atildi Heqiqetde turk esgerinde top mermisi de azdi Nuru pasa mehelledeki ermeni ireli gelenlerine gonderdiyi mektubda silahlarin en qisa muddetde teslim edilmesini gun batmadan iki saat once silahlarin verilmemesi halinda herbi hokmlerin tetbiq olunacagini sert bir dille ifade etdi Turk Qafqaz Islam Ordusu Komandanligi mehellenin texrib olunmasini istemirdi Ermeniler de silahlarini teslim etmirdi Daha muqavimetin bir fayda getirmeyeceyini anlayan ermeniler nehayet teslim olmaga qerar verdiler Gence Mufrezesi ermeni mehellesine girerek 13 ve 14 iyun gunlerinde tamamen nezareti ele aldi ve silahlari topladi 27 Gencenin ermeni mehellesinde meydana gelen bu hadise turk esgerlerinin Azerbaycandaki ilk silahli vurusmasi oldu Mehmetcik Qafqazda ilk defe Gencede torpaga tapsirildi Sehidler silahdaslari ve xalqin qatildigi tenteneli bir merasimle Gence mezarliginda torpaga verildi Sovet Ittifaqi dovrunde bu sehidlerin mezarlari dagildigi ucun bu gun harada olduqlari bilinmir 28 Bolsevik dasnak quvvelerinin hucumu Redakte Baki Kommunasinin rehberi ve Samaxi Quba ve Bakida Azerbaycan turklerine qarsi soyqirimin teskilatcisi olan ermeni menseli Stepan Saumyan Turk herbi quvveleri ve Nuru pasanin 25 mayda Genceye catmasi uc gun sonra da Azerbaycan Cumhuriyyetinin elan edilmesi Gencenin de muveqqeti paytaxt olmasi Bakidaki Saumyan idaresini telaslandirdi Nuru pasa Cumhuriyyetin elan edilmesinden derhal sonra Azerbaycanin bir cox bolgesine herbi kadrlar gondererek eyaletlerdeki mulki ve herbi teskilatlanmani gozden kecirdi movcud olanlarin da Gence idaresine baglanmasini temin etdi Turk ordusu paytaxt Gencede hakimiyyeti tesis etmis ermenileri itaet altina almisdi Azerbaycan Cumhuriyyeti ve Milli Meclisi ile Nuru pasa bir dovletin hakimiyyet ve hokmranligi neyi lazim bilirse onlari bir bir gerceklesdirdi Geriye Qafqazda yasayan turklerin milli ordusunun qurulmasi ve veten torpaqlarinin isgalcilardan temizlenmesi vezifesi qalmisdi Gencedeki bu irelileyisler isgal altinda olan paytaxt Bakida boyuk eks seda dogurdu Bakida idareni qesb eden bolsevik ruslar ve ermeni dasnaklar ittifaqinin basinda duran Stepan Saumyan durumu Moskvada olan Lenine bildirdi ve tecili olaraq Qizil Ordunun yardima gelmesini istedi Qafqazdaki gedisati ve turk ordusunun herekatini diqqetle izleyen bolsevikler Bakinin turklerin eline kecmesinden de endiselenirdi Bolsevik Sovet idaresinin Xarici Isler komissari Cicerin Moskvadaki sefir Qalib Kamali beye bir nota verdi Cicerin notada Sovetlerin Brest Litovsk muqavilesi gereyi Qars Erdahan ve Batuminin boyuk fedakarliqlarla Osmanli dovletine buraxdigini ancaq bundan sonra turklere hec bir torpaq parcasi verilmeyeceyini bildirdi Turk herbi quvvelerinin Gumrunu ele kecirdiyini bununla da kifayetlenmeyib Azerbaycanin daxilinde Bakiya dogru irelilediyini zaten yeteri derecede agir olan Brest Litovsk muqavilesi hokmlerinin bu sekilde surekli pozulmasina etiraz etdiyini herbi herekatin tecili suretde dayandirilmasi gerekdiyini qeyd etdi 29 Bu yenilikler yasanarken Azerbaycan Milli Surasinin sedri Mehemmed Emin Resulzade Istanbula getdi Enver pasa ile apardigi gorusmelerde iki olke arasindaki anlasmalar cercivesinde turk ordusunun Azerbaycana yardim etmesini resmi olaraq istedi Almaniya turk ordusunun Azerbaycana herbi yardim gostermesine qarsi cixirdi Bu sixintini asmaq ucun qurulacaq teskilatin Qafqaz Islam Ordusu adini dasimasi uygun goruldu Istanbulda bu hazirliqlar gorulerken ingilislerin Azerbaycana girmesini ve Baki neftini ele kecirmek ucun aparacagi herbi herekatin qarsisini almaq ucun de Yaqub Sovqu pasa komandasinda 9 cu Ordu adi altinda yeni bir herbi teskilatlanmaya gedildi Turk ordusu Tebriz Xoy ve Urmiya golu etrafina herbi quvveler gonderdi ve belece ingilislerin Azerbaycana girmesinin qarsisini almis oldu 30 Qafqazdaki bu yeniliklere gore bolsevik Sovet rehberleri Almaniya ve Osmanli dovletinden mesele haqqinda bilgi istediler Sovet idaresinin Xarici Isler komissari Cicerin Qafqaz neftinde gozu olan almanlari Osmanli dovleti eleyhine qaldirmaq ucun tesebbusler gosterdi Almaniyanin Istanbul sefiri Bernsdorff Sedrezem Telet pasa Baskomandan vekili ve Herbiyye Naziri Enver pasa Xariciyye vekili Nesimi bey ile gorusmeler apardi Turk selahiyyetlileri bu gorusmelerde gundemde olan herbi herekati ilk defe esidirmis kimi davranmis ve Qafqazdaki herbi fealiyyetin Osmanli dovleti ile bir elaqesnin olmadigini bildirmisdiler Qafqazda aparilan herbi calismanin Nuru pasanin belke hec kimden emr almadan girisdiyi sexsi bir tesebbusu ve Azerbaycandaki turk konullulerle yurutduyu bir fealiyyeti olaraq deyerlendirilmesinin vacib oldugunu beyan etmisdiler Alman sefir Osmanli rehberleri terefinden emin edilmis olmali idi ki Berline gonderdiyi bilgileri ve qenaeti bu dogrultuda olmusdu Berlinde aparilan analizler ve bu intibalar Cicerine de oturulmusdu Moskva Berlin ve Istanbulda bu yenilikler yasanarken Enver pasa Qafqaz Islam Ordusu Komandanligina gonderdiyi aciq emrde Gencedeki herbi herekatin bir an once dayandirilmasini isteyirdi Serq Ordulari Qrupu komandani Xelil pasa va Qafqaz Islam Ordusu komandani Nuru pasaya gonderdiyi gizli ve sexsi emrlerde ise Bakinin dusmen tapdagindan bir an evvel qurtarilmasi ucun cox suretli hereket edilmesini isteyirdi Enver pasa Qafqazda aparilan herbi herekatdan qisa muddetde netice alinmasi ucun davamli olaraq telimatlar verirdi Sovet ixtilal idaresi Sankt Peterburq ve Rusiyada qayda qanunu temin etmek ucun menseviklerle mucadilenin davam etdiyi ve olkede xaosun hakim oldugu bir dovrde Bakiya ciddi bir herbi yardim gondere bilmedi Qafqazdaki rus bolsevik herbi quvvelerini bezi zabitlerle guclendirerek Baki idaresinin emrine vermekle kifayetlendi Azerbaycandaki ermeni dasnak quvveleri de zaten ayri hereket etmedikleri rus bolsevik quvveleri ile birleserek Gencede qurulmaga calisilan Qafqaz Islam Ordusuna qarsi herbi herekat ucun hazirliqlara basladi Hemcinin Bakidan Gencedeki Azerbaycan hokumetine 19 iyun 1918 ci il tarixinde catan bir mektubda bolsevik liderlerden Hamazaspin maiyyetinde 20 min neferlik bir herbi quvve oldugu ve bu quvvenin boyuk bir hissesinin ermenilerden ibaret oldugu bildirilirdi Bakida turklerin xaricinde 15 50 yas arasindaki kisiler silahlandirilmisdi Bunlar mecburi herbi telime celb olunmusdu Hamazaspin quvveleri arasinda rus yehudileri ve iki mine qeder de muselmanlardan ibaret esger var idi Seherde yasayan turklerin efvali ise son derece pis idi boyuk bir qorxu ve heyecan icinde caresiz gozleyirdiler Bakidan kenara cixilmasina qeti izin verilmirdi Seherin kenarindaki onemli cixis yerlerine ve strateji bolgelerde torpaq altina partlayici maddeler yerlesdirilmisdi Ermeni ve ruslar arasinda ingilislerin Bakiya yardima geleceyine dair soylentiler de gederek yayilirdi 31 Azerbaycandaki hadiseleri diqqetle teqib eden Ingiltere Baki neftinin bolsevikler ile Osmanli dovleti ve Almaniya arasinda maraq toqqusmasina sehne oldugunu ve bunlardan birinin eline kecmesi halinda ozleri eleyhine neticeler doguracagini dusunurdu Ingiltere Baskomandanligi bu hadiseler sebebinden Iraqdaki quvvelerden bir hissesini Fars korfezi uzerinden Cenubi Azerbaycanda Xezer denizi sahillerine gonderme qerari aldi Cunki Baki neftinin turklerin ve bilavasite almanlarin eline kecmesi halinda neftin borularla Batum limanina catdirilmasi mumkun olacaqdi Bundan da Alman savas iqtisadiyyati boyuk bir qazanc elde edecekdi Bundan basqa Osmanli dovleti panturkist emelleri ucun onemli bir movqe elde ederek Bakidan Iran ve Turkustana ve oradan da Efqanistana kecmeleri halinda Hindistandaki ingilis mustemleke idareciliyinin boyuk bir tezyiq altina gireceyini hesabladi Bunun ucun Bakinin turklerin eline kecmemesi lazim gelirdi Ingilis herbi quvveleri Cenubi Azerbaycandaki Enzeli limanina asanca catdi Bu bolgede olan rus kazaki albay Biceraxov carliq yanlisi ve bolseviklere dusmen oldugu ucun ingilislerle emekdasliq etmisdi Ingilis herbi quvvelerinin komandiri general Denstervil Biceraxov ile anlasdi ve rus kazaklarinin evvelceden gemilerle yola cixaraq Bakinin cenubundaki Elete dasinmasini ve arxadan da ozunun ingilis herbi quvveleri ile Bakiya getmesini qerarlasdirdi 32 Bakidaki bolsevik Saumyan idaresi ise Gence uzerine yerimek ucun 30 tabordan ibaret olan bir herbi deste yaratmisdi Bu herbi destenin texminen 60 faizini ermeniler teskil edirdi 33 Bolsevik rus ve ermeni dasnaklarinin qurdugu ordunun Bakida teskil etdiyi herbi quvvelerin gucunu Genceye catan mektub ve basqa bilgiler de tesdiq edirdi Bu herbi quvveler Baki ve etrafinda olan neft ve senaye muessiselerinde calisan isciler ve ermeni konullulerle de guclendirildi Kommunist Saumyan idaresi Baki ile Gence arasindaki bolgelerde yasayan ermeni ve ruslari turk esgerinden qorumaq ucun herbi herekata basladiqlarini elan etse de eslinde daha cox yerli muselman ehali qetl edilerek etnik temizleme yolu ile muvazineti qeyri muselmanlarin leyhine deyisdirilmek istenilirdi 34 Qafqaz Islam Ordusunun irelilemesi Redakte Esas meqale Goycay savasi Qafqaz Islam Ordusunun Azerbaycanda hereket plani Gencede yerlesen Qafqaz Islam Ordusu Qerargahi bolseviklerin ireli herekata baslamasi ile birlikde qarsilarinda hec bir fiziki engel qalmadigini ve demir yoluna da hakim olduqlarini gorunce bu durumun paytaxt ucun boyuk bir tehluke yaradacagi neticesine geldi Nuru pasa Gence ucun esl tehlukenin Goycay yaxinliqlarindaki dusmen quvvelerinden geleceyini hesabladi Cunki Goycay bolgesinde aparilan muharibeler strateji ehemiyyete malik idi 35 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin butun quvveleri hele Genceye catmamisdi 10 cu Qafqaz alayi Qarakilse Dilican yolunu yeriyerek kecmis ve Qazax yaxinligindaki Agstafaya daxil olmusdu Bakidan cixib simaldan irelileyen bolsevik quvvelerine qarsi qoymaq ucun bolgeye yeni gelen 10 cu Qafqaz alayi uzun bir yol gelerek Azerbaycan torpaqlarina yeni girmis olmasina regmen Mehmetcik dincelmeye bele vaxt tapmadan Agstafadan qatara mindirildi ve Ucara gonderildi Oradan da 15 iyunda Goycaya catdi Qafqaz Islam Ordusu qerargah reisi yarbay Nazim bey komandani ele almaq ucun Mususlu ve Kurdemir cebhesine gonderildi Yarbay Osman bey komandasindaki 10 cu Qafqaz alayi ise Goycaya catdiqdan sonra Qarameryem qesebesinde olan dusmen qarsisinda cebhedeki yerini aldi Osman bey 10 cu alaya bagli 30 cu taboru Sultankend Mollaishaqli ve Veyselli kendleri etrafinda olan silahli ermeni destelerini bolgeden uzaqlasdirmaqla vezifelendirildi 30 cu taborun siddetli hucumu neticesinde ermeni desteleri Qalaker kendine dogru qacdi 35 36 Mususlude olan Qafqaz Islam Ordusu qerargah reisi yarbay Nazim bey Osman beye bolsevik quvvelerine qarsi bir kesfiyyat hucumu aparmasi ucun telimat verdi Osman beyin emrine gore 28 ci tabor Qarameryemin qerbindeki dusmen quvvelerine qarsi 17 iyunda herekete kecdi Yol boyu irelileyen 28 ci tabor lazimi tedbirleri vaxtinda almadigi ucun bolseviklerin pusqusuna dusdu Cebheden ve yandan dusmen tecavuzune ugradi Bir an casqinliq kecirdi ve meglub olaraq geri cekilmek mecburiyyetinde qaldi 37 Durumun tehlukeli bir hal aldigini goren Osman bey 28 ci taboru yandan qorumaq ucun 30 cu taboru herekete kecirdi 29 cu taboru da yardima gonderdi ancaq son derece dik vadilerin ve tepelerin oldugu bolgede bu quvveler de bolsevik quvvelerin hucumuna ugradi Iki terefden de muhasireye alinan 29 cu tabor olduqca qanli muharibeden sonra Veyselli kendine cekile bildi 38 Terefler gun boyunca isti havada aparilan bu muharibede bir birine ustun gele bilmedi ve axsam qaranliq dusdukde vurusmalara ara verdiler ve movqelerine cekildiler Turk Qafqaz Islam Ordusunun Azerbaycandaki bu ilk ciddi savasi Qarameryem yaxinliqlarinda ugursuzluqla neticelendi Boiseviklere bagli 3 cu diviziyanin ve onun basindaki Hamazaspin efvali ise olduqca yukselmisdi Belece isgal altindaki Qarameryemde daha da guclendiler ve Goycaya hucum ucun bezi onemli movqeleri ele kecirdiler 10 cu Qafqaz alayi komandiri kurmay yarbay Osman beye dusmenin Goycay uzerine yerimesini engellemek ucun Qarameryem yaxinliqlarinda onlarin basini qatmaq vezifesi verilmisdi 35 Osman bey Genceden gelecek esl quvvelerin cebheye catmasini gozlememisdi Mususlude olan Qafqaz Islam Ordusu kurmay baskani Nazim bey ile birlikde oz tesebbusleri ile komandan Nuru pasadan izin almadan dusmen quvvelerine qarci kesfiyyat hucumu aparilmasina qerar vermisdiler Bu ciddi muharibede qabaqcil kesfiyyat qollarindan istifade etmeden ve dusmenin gucu ve movqeleri haqqinda kifayet qeder bilgi toplamadan yurus etmisdiler Hucum aninda ehtiyat quvveleri de buraxilmamisdi Butun bunlarla beraber turk ordusunun bu cur savaslarda six istifade etdiyi yandan hucum ve dusmen arxasina uzanma taktikalari da tetbiq olunmamisdi Dusmen quvvelerinin 28 ci tabora qarsi tetbiq etdiyi pusqu ve cebhe hucumu qarsisinda alinan ugursuzluq 10 cu alayda boyuk casqinliga yol acdiBolsevik quvveleri ile aparilan Qarameryem yaxinliqlarindaki bu ilk savasda turk ordusu 200 sehid verdi Yaralilarin sayi ise 156 idi Sehidler arasinda 28 ci tabordan ehtiyat teymeni Lutfu efendi 29 cu tabordan kicik teymen Ismayil Hakki ve teymen Zeki efendiler ile 30 cu tabordan teymen Kazim ve Ibrahim efendiler sehid oldu 2 top ve 41 top mermisi 2 avtomat tufeng ile cox sayda piyada tufengi bunlara aid mermi ve sungu de dusmenin eline kecdi 39 Nuru pasa bu meglubiyyetden sonra Azerbaycanli turklerden ibaret herbi quvvelerin komandani general Eliaga Sixlinski ve 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi qerargah reisi Rustu bey ile birlikde 18 iyun 1918 ci ilde Genceden cebheye hereket ederek Mususlu stansiyasina catdilar Orada Qafqaz Islam Ordusu qerargah reisi Nazim bey ve Veysellideki 29 cu tabor komandirinden Qarameryem savasi haqqinda bilgi aldilar Nuru pasa ve yanindakilar Mususluden Goycaya kecdiler Burada 10 cu Qafqaz alayi komandiri yarbay Osman bey ile apardiqlari gorusmede savasin gedisi haqqinda veziyyeti deyerlendirdiler Turk kurmay heyeti 200 sehid ve 156 yarali ile 2 topun itkisini ciddi bir hadise olaraq deyerlendirdi Nuru pasa ve yanindakilar cebhe xettini ve herbi quvvelerin nizamini vaxt itirmeden yeniden qurdular Etrafdan gelen kesfiyyat bilgilerini de hamisi birlikde analiz etdiler 40 41 Bu bilgilere gore bolsevik herbi quvveleri Bakidan Qarameryeme gederken etrafdaki 50 den artiq kendi yandirmis bolgede yasayan turkleri oldurmusduler At araba ve basqa tapa bildikleri vasitelerle ve ya piyada evlerini ocaqlarini terk edenler canlarini qurtara bilenler ise Goycay ve etrafindaki qesebe ve kendlere siginmisdilar Samaxi Ismayilli ve etrafdaki qesebe ve kendlerden qacaraq Goycay Agdas ve Yevlax etrafina siginan turklerin sayi bir hefte icinde 400 mini kecmisdi 24 Bolsevik quvveleri etrafdaki ermeni ve ruslarin da qatilmasi ile 30 min neferlik bir heyete sahib olmusdu Sayca bu qeder ustun silah baximindan yaxsi techiz olunmus yemek ve su temini baximindan bir sixinti cekmeyen dusmene qarsi yalniz 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin qarsi gelmesi imkansizdi Ustelik 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin butun quvveleri de hele Genceye cata bilmemisdi Nuru pasa Qafqaz Islam Ordusunun qurulmasi esnasinda Azerbaycanli turklerden boyuk qatilim olacagini dusunmusdu Ancaq bu gozlentiler bosa cixmisdi Orduya qatilan az sayda milislerden de umulan fayda temin edile bilmemisdi Nuru pasa bu tesbitlerden sonra Goycayda xalqa xitaben tenbeh dolu bir cixis etdi Osmanli dovletinin oz veteninin ehtiyaci olmasina regmen qardas Azerbaycani ve burada yasayan turkleri dusmen cekmesinden qurtarmaq ucun Qafqaza esger gonderdiyini anlatdi Bu orduya her kesin konullu olaraq qatilmasi ve can basla xidmet etmesi lazim geldiyini ancaq bunu hele gore bilmediyini bildirdi Pasa cixisinda Mehmetciyin yandirici istide dusmene qarsi var gucu ile savasdigini bildirerek dedi Bu siddetli istide savasan esgerlerimizden bir coxu susuzluqdan olmusdur Madam ki konullu olaraq orduya qatilmirsiniz hec olmazsa bu esgere yemek ve su dasiyaraq yardim etmeniz lazimdir 42 Nuru pasanin Goycay ile etraf qesebe ve kendlerde yasayan agsaqqal ve agilli adamlarla apardigi gorusmelerin neticesinde Azerbaycan turklerinden konulluler toplanmaga basladi Goycay Agdas Yevlax hetta Berde etrafindan toplanan gencler ve eli silah tutanlar qisa muddetde cebhe xettindeki yerlerini almaq ucun herbi telime celb olundu 43 Ister Nuru pasa ve isterse Serq Ordulari Komandanligi terefinden Istanbula gonderilen raportlarda bolseviklerin bolgede ciddi bir herbi quvve yerlesdirdiyi buna qarsiliq olaraq Azerbaycan turklerinin Qafqaz Islam Ordusunda onemli bir guc teskil ede bilmeyeceyinin anlasildigi bildirilerek bu sertler altinda 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin bolgede hec bir varliq gostere bilmeyeceyi qeyd edildi 40 Nuru pasa ve Serq Ordulari Komandanligi terefinden 27 iyun ve 1 iyul 1918 ci ilde Istanbula gonderilen raportlarda Azerbaycandaki durum aci bir sekilde ortaya qoyulur ve bele deyilirdi Yeni qurulmaga calisilan Qafqaz Islam Ordusu calismalarindan bir netice elde edilmir Buradaki turk genclerinden silah altina en az 30 min neferin toplanacagini umid edirdik Buna qarsiliq herbiye qatilanlarin sayi 37 neferdir Bu sertler altinda Baki meselesini oz basimiza hell ede bilmek ucun Qafqaza daha bir diviziya gonderilmesi uygun olacaqdir Buradaki muselmanlar cox soz soyleyir az is gorurler Kef ceken ve pulu cox seven insanlardir Yardim ve fedakarliqlarini cox az goruruk Orduya qatilan yox deyecek qeder azdir Bu sertler altinda Azerbaycanin ve Bakinin qurtulusunu temin etmek Osmanli dovletinin xalq nezerindeki etibarini qorumaq ucun daha cox gerekli hala gelmisdir 5 ci diviziyanin tecili guclendirilmeye ehtiyaci var Eks halda durumumuz hec de yaxsi deyildir 44 Turk ve bolsevik quvveleri Goycay Qarameryem cebhe xettinde bir muddet qarsiliqli mudafiede qaldilar Turk Qafqaz Islam Ordusu Komandanligi Qerargahi ve Nuru pasa bolseviklere qarsi hucumun 28 iyunda aparilmasina qerar verdi Nuru pasa 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi komandiri Mursel beye 22 iyunda gonderdiyi emrde bele deyirdi Veteninden uzaqda agir bir vezife dasiyan Osmanli zabitlerinin ustun dusmen quvveleri qarsisinda ugursuzluga ugrama tehlukesi movcuddur Butun umidimiz ordumuzun baslayacagi herbi herekatda bolsevik quvveleri ezmesine baglidir Zaman gozlemeye musaid deyildir ve arxadan teze guclendirici quvve gonderileceyine dair bir isare de yoxdur Bu baximdan zabit ve esgerlerimizin uzerine dusen vezife son derece agirdir ancaq bu vezifenin de yerine yetirilmesi sertdir 5 ci piyada diviziyasinin dusmene vuracagi ilk zerbe bize Qafqazin bu zonasinda guclu ve quvvetli bir movqe qazandiracaqdir Hucumdan evvel bir heqiqetin esgerlere lazim geldiyi sekilde anladilmasi zeruridir Diviziyanin hisseleri imkanlar daxilinde 23 24 iyunda cebheye gonderilecekdir Bolseviklere qarsi 27 28 iyunda umumi bir hucum aparilmasi dusunulur Bu durum goz onune alinaraq gerek olan hazirliqlarin aparilmasi lazimdir 40 45 Hucum hazirliqlarinin son derece gizli aparilmasina regmen dusmen quvvelerinin gorulen islerden xeberdar oldugu bilinir Bolsevikler 27 iyunda uc tabor piyada ile seher tezden hucum etdi Dusmen quvveleri Goycay Qarameryem yolunun simalindaki 10 cu Qafqaz alayina simal terefden ve arxadan tecavuz etdiler 46 Cenubda yerlesen Mususlude ise gosteris hucumu etdiler 10 cu Qafqaz alayinin emrine verilen diviziya ehtiyati 25 ci tabor ve nizami 2 ci suvari alayinin da savasa qatilmasi ile simaldaki bu tehluke qisa muddetde aradan qaldirildi 47 Alayin her pillesindeki komandirler Qarameryem Goycay yolu boyunca irelileyen dusmenin atesine qarsiliq olaraq cebheden ve yandan mudafie ederek ciddi bir muqavimet ve qerarliliq gosterdiler Bolseviklerin taktika ve manevralarini vaxtinda sezerek muharibenin gedisini deyisdiler ve dusmenin qarsisini aldilar Qarameryemin azad edilmesi Redakte 10 cu alayin quvveleri qarsi hucuma kecerek Qizil Ordu quvvelerini seherki movqelerinden texminen 3 kilometr geriye atdi 48 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi Azerbaycan torpaqlarinda ilk defe 29 iyunda birge hucuma hazirlasirdi Hucum 10 cu ve 13 cu Qafqaz alaylari ile aparilacaq nizami 2 ci suvari alayi da dusmenin sol yan ve arxasina Qarameryem istiqametinde axin ederek dusmenin qacmasina engel olacaqdi Seher tezden baslayan hucumda komandirleri en cox dusunduren icmeli su ve mehdud olan cebbexana idi 49 50 Gunorta saatlarinda havanin isti olmasi sebebinden her iki terefin hereket qabiliyyeti qalmirdi Ona gore de terefler vurusmaya ara verirdiler Turk esgerlerinin icmeli suyu arabalarla Goycaydan getirilirdi Cebbexanasi da mehdud idi Bu uzden daha cox ates acmaq evezine sungu taxaraq savasirdilar Susuzluq ise gunortadan sonra keskin hedde catmisdi 51 Gunun sonunda Qarameryemin qerbi tamamen simal serqi de qismen turk herbi quvvelerinin eline kecmisdi Qarameryemde yerlesen Qizil Ordu quvvelerinin qerbinde duzenlik var idi Bu istiqametden tamamen sixisdirilmisdilar Serq istiqametinde ise Agsu var idi Agsu qesebesinin duz arxasinda ise dik tepeler yukselirdi Dusmenin qacis yollari ciddi menada kesilmisdi Bu uzden axsama dogru Qarameryemin serqindeki tepelere dogru cekildiler Belelikle Qarameryemin serqi tamamen turk herbi quvvelerinin eline kecdi 51 Qizil Ordunun seher etdiyi ani hucum qarsisinda bir an casqinliq yasayan 10 cu alay qisa muddetde toparlanmis ve dusmeni geri oturtduqdan sonra ireli gederek yeni movqeler de ele kecirmisdi Bu ugur cebhe xettindeki turk quvvelerinin efvalini olduqca yukseltmisdi Bu savasda Mususluden getirilen Hebib Selimovun komandasindaki Azerbaycan konullu suvari birliyinin de boyuk qatqisi olmusdu 52 Goycayin azad edilmesi Redakte AXC esgerleri 1918 Qizil Ordu herbi quvveleri qerb ve cebhe istiqametinden hucum imkani qalmadigini ve arxalarinda da daglar oldugunu gorunce 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin sol terefinden arxasina dogru o bolgedeki ermeni ve rus kendlerinin de yardimi ile geceden istifade ederek simaldan bir hucum herekatina girisdiler 53 Bu bolgenin olduqca enis yoxuslu bir erazi qurulusu var idi 30 iyunda sehere yaxin min neferlik piyada iki top ve iki avtomat tufengle Goycaya basqin etdiler Ermeni esilli Emirov komandasindaki bolsevik quvveleri Pezevend ve Kirdadut kendlerinden herekata basladi Topcu ve avtomat tufeng atislari ile Goycaya dogru hereket edirdiler Xalq telas icinde Ucar istiqametinde qacirdi Bu arada Goycayda nizamli bir herbi quvve yox idi Cox tehlukeli bir durum ortaya cixmisdi O gece Qazaxdan Genceye yeni gelmis olan konullu suvari birliyinin basina oz tesebbusu ile kecen minbasi Ehmed Hemdi bey seherin simalina dogru hereket etdi Bu arada Qerargah basqani Qarameryem cebhesindeki 25 ci tabora telefonla xeber vererek Goycayin yardimina telesmeyi emr etdi Agdas erazisi komandiri minbasi Ihsan beye de emr vererek elindeki butun quvvelerle yardima gelmesini istedi 54 Ehmed Hemdi beyin idare etdiyi Azerbaycan suvari milisleri bolseviklere qarsi lengitme taktikasi aparirdilar ancaq davam getire bilmediler ve seher saat 07 00 radelerinde tamamen dagildilar 55 Qarameryem cebhesindeki 25 ci piyada taboru ve bezi milis quvveleri Goycaya catmisdi Goycayin alinmaq uzre oldugunu ve cebhenin arxadan muhasire tehlukesi oldugunu goren Nuru pasa Qarameryem ile Agdas etrafindaki bezi quvveleri ile Goycaydaki bolseviklerin uzerine gonderdi Poylu stansiyasinda yerlesen 9 cu Qafqaz alayi komandiri Cemil Cahid bey ile Seki ve Zaqatala bolgesindeki albay polkovnik Yusif beye desteleri ile Goycaya hereket etmelerini emr etdi Topcu ve avtomat tufeng desteyindeki 25 ci piyada taboru Agdas milis ve piyada boluyu bolsevik quvvelerini Goycaya girmeden muhasireye aldi Seherin talan ve mehv edilmesinin qarsisini aldi ve qarsi hucuma kecerek boyuk hissesini burada mehv etdi Goycayi talan etme imkani tapa bilmeyen bolsevik quvvelerinin geride qalani geldikleri yoldan Pezevend Kirdadut ve Ivanovkadan Qarameryeme dogru meglub halda qacarken 13 cu Qafqaz alayi da cebheden hucuma kecmisdi Bundan sonra esas bir teqibe girisen 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi bolsevik rus ve ermeni dasnak quvvelerine boyuk itkiler verdirdi Bu muveffeqiyyet cebhe hakimiyyetinin 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin eline kecmesini temin etdi O biri quvvelerin de siddetli hucuma baslamasindan sonra bolsevikler Qarameryemde de davam getire bilmeyerek meglub halda serq istiqametinde qacmaga basladilar 52 56 Goycay ve Qarameryem savaslarinda Qizil Ordu quvvelerinden cox sayda silah ve sursat ele kecirildi Agdas Goycay Qarameryem ve Ismayilli ile bolgedeki qesebe ve kendlerde yasayan ermeni ve ruslar qeti olaraq itaet altina alindi Ellerindeki silahlar da toplandi 57 Goycay savasinda sehid olan turk esgerlerinin boyuk bir hissesi ile yaralilar Genceye aparildi Sehidler Gence ile daha Simal qerbdeki Xanlar ve Goranboy qebiristanliqlarinda defn edildi Bezi sehidler ise Islam adet enenesine uygun olaraq qanli libaslari ile ve sehid olduqlari yerde derhal o gun torpaga tapirildi Bu mezarlardan bezileri Goycay Qarameryem Bigir ve Ismayilli bolgelerindedir Turk esgeri Anadolunun bagrindan qopub Qaf dagindan yukselen imdad feryadina yardima gelmis ve ozlerine hec de yabanci olmayan bir basqa veten torpaginin qara bagrinda ebedi yuxuya getmisdiler Turk Qafqaz Islam Ordusu Goycay yaxinlarinda savasarken carliq terefdari rus kazaki albay polkovnik Biceraxov 1500 terkibli herbi quvvesi ile beraber Enzeliden gemilerle hereket etdi ve 2 iyul 1918 ci ilde Bakinin cenubundaki Elet qesebesinde quruya cixdi Saumyan ile gorusub cebhe bolgesinde arasdirmalar apardilar Biceraxov 6 iyulda da rus bolsevik ermeni dasnak quvvelerinin komandanligina getirildi Rus ermeni birlesmis quvvelerinde cebhenin sag qanadinin komandiri ise Korqanov idi 58 Turk Qafqaz Islam Ordusu komandiri Nuru pasa ermeni dasnak ve rus bolseviklerin ruslardan ve etrafdaki ermeni kendlerinden davamli destek alaraq arxadan ve yandan basqin seklindeki hucumlara qalxmalarinin ordu ucun tehluke toretdiyini dusunurdu Bu hucumlarin davam etmesi halinda 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin boyuk tehluke altinda olacagindan endiselenirdi Bakinin movcud quvvelerle ele kecirile bilmeyeceyi qenaetinin quvvetlenmesi sebebiyle Serq Ordulari Qrupu Komandanligindan bir defe de destek istemeye qerar verdi Agsu ve Kurdemirin azad edilmesi Redakte 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin komandiri Mursel pasa Qarameryemde meglub olan ve darmadagin edilmis halda qacan Qizil Ordu quvvelerinin bir hissesi turk ordusunun six teqibi altinda Agsuya gederek burada bir mudafie xetti teskil etmeye calisdi 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi ise cebheni Mususlu Kilisli arasindaki xett uzerinde qurdu Qarameryemdeki muveffeqiyyetden sonra cebheye geden Nuru pasa 10 cu ve 13 cu Qafqaz alaylarina 5 iyul 1918 ci ilde hucuma kecmeleri ucun emr verdi Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 81 Ermeni dasnak ve rus bolsevik quvveleri texminen 7 min neferlik bir herbi quvve ile Kurdemire dogru cekilirdi Turk ordusunun herbi herekat plani bu sekilde idi Mususlu destesi Kurdemire basqin edecek muretteb suvari alayi da Xelilli Qarasaqqal istiqametinde hereket ederek Agsu Kurdemir yolunu kesecekdi 13 cu alay ise Samaxi Agsu xettine qarsi hucuma kececek 10 cu alay da Kelagayli Agsu Gurcivanin simalindaki dagliq bolgeye basqin edecekdi Belece ordunun arxadan muhasire olunmasi imkani ortadan qalxdiqdan sonra Agsu tamamen azad edilecek ve daha sonra Kurdemir uzerine yeriyerek sehere simaldan girilecekdi Turk Qafqaz islam Ordusu dusmeni burada tamamen mehv etdikden sonra Samaxi uzerine yeriyecekdi Burada quvveler yeniden nizamlanacaq ve Bakinin ele kecirilmesi ucun herekete kecilecekdi 59 60 Isti bir havada baslayan hucum yavas irelileyirdi Erazinin dik ve enis yoxuslu olmasi herbi quvvelerin yeni bir pusquya dusmemek ucun ehtiyatli davranmasi ve havanin qaralmasi kimi sebeblerle herekat 6 iyula saxlanildi Ertesi gun seher tezden herekata yeniden baslayan Mehmetcik Qizil Ordu cebhesini yarib onlari geri cekilmeye mecbur etdi Telas icinde qacan dusmen esgerlerinin bir hissesi Kurdemire bir hissesi de Agsu tepelerini asaraq Samaxi istiqametine dogru cekilirdi 13 cu Qafqaz alayinin qabaqcil quvveleri gunortadan sonra Agsuya girerek qesebeni Qizil Ordu quvvelerinden tamamen temizledi Ermeni dasnak desteleri Serqi Anadoluda Sariqamis Van Erdahan ve bir cox yerde etdikleri kimi Agsu qesebesini de tamamen yandiraraq qacmisdilar 61 Agsunun qurtarilmasi ucun aparilan emeliyyatlarda Qizil Ordu birliklerinden bir sehra topu bes pulemyot bir cebbexana arabasi on bes neqliyyat arabasi ve bir tibb cadiri ile birlikde coxlu tibbi levazimat ele kecirilmisdi Goycay basqinindan sonra guclendirme quvvesi ve xususile cebbexana gonderilmesi ile bagli isteklerin sonunda 9 cu Ordu komandanligi 38 ci alayin 6 iyulda Gumruden hereket etdiyini ve 11 iyulda Qazax stansiyasina daxil olacagini bildirdi Turk Qafqaz Islam Ordusunun terkibi yaralanma itkiler ve yoluxucu xestelikler uzunden getdikce azalirdi 38 ci alayda 65 zabit 2475 esger 701 heyvan 2092 tufeng 16 agir pulemyot ve 4 guclu dag topu bir guclu dag batareyasi var idi 62 Kurdemir doyusleri Qarameryem ve Agsudan qacan Qizil Ordu quvvelerinin bir hissesi cenub istiqametinde irelileyerek Mususlu Kurdemir bolgesine cekilmisdi Cebhe xettinin Mususlu bolgesinde ise bir bolsevik herbi destesi muhasireye alinmisdi Hesen beyin destesi 250 piyada ile guclendirilerek 7 iyulda Kurdemire dogru qacan dusmeni teqib etmeye basladi ġiddetli carpismalardan sonra Mehmetcik Qarasaqqal stansiyasini ele kecirdi 13 cu Qafqaz alayi bolgeni nezaret altina alaraq Mususlu yaxinlarina geldiyinde Hesen beyin destesi ile Mususlu destesi de onlara qatildi Mehmetcik Kurdemir yaxinliqlarinda axsama qeder davam eden qanli vurusmalardan sonra bolsevik quvvelerini cenuba dogru sixisdirdi Goydelikli Cayli xettinde Ibrahimbeyli ve Musabeyli kendlerine catdi ve geceni burada kecirdi 8 ve 9 iyulda irelileyisini davam etdiren 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi Kurdemiri qeti olaraq qurtarmaq ucun 10 iyul seheri herekete kecdi 13 cu alay siddetli bir hucuma basladi Dos dose geden vurusmalar oldu Axsama dogru Dikaya diviziyanin suvari bolmeleri ile bir dag topcu destesi ve 46 ci tabor da Kurdemire cataraq muharibeye qatildi Burada tamamen muhasireye alinmaq ve mehv edilmek uzre oldugunu anlayan bolsevik zabitleri bolgeni terk etmeye basladi Aparilan teqib neticesinde dusmen meglub halda axsam saatlarinda daglara dogru cekilmeye basladi Belece uc gun davam eden siddetli ve qanli vurusmalardan sonra Kurdemir ve etrafi rus bolsevik ve ermeni dasnak quvvelerinden temizlenerek tamamen nezaret altina alindi 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi cebbexana yoxlugunu dusmene etdiyi basqinlardan elde olunan levazimatlarla aradan qaldirmaga calisirdi 63 64 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin Baki istiqametinde irelileye bilmesi ucun biri Agsu Samaxi istiqametindeki dagliq eraziden digeri de Kurdemir Kerrar Haciqabul istiqametinde duz eraziden herekati surdurmesi lazim gelirdi Bu da herbi quvvelerin bir birinden uzaqlasmasina ve yardimlasmalarinin kesilmesine yol acacaqdi Ireliye dogru hereketin davam ede bilmesi ucun duzenlikdeki destelerin dusmeni qisa muddetde bolgeden qovub cixarmasi sert idi Kerrar bolgesindeki dusmenin geri oturdulmasi ucun 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi komandiri bele bir emr verdi Bir tabor piyada muretteb ve milis suvari alayi Mususlu destesindeki suvari bolmeleri ve sehra toplari ile piyadalari ve 13 cu alayin emrindeki rus sehra topu qrupundan ibaret deste podpolkovnik Hebib Selimov Azerbaycanli yarbay komandasinda 12 iyul 1918 ci ilde herekete kecerek Kerrar stansiyasi ve etrafindaki dusmeni geriye oturdacaq ve bolgeni isgal edecekdir Eyni zamanda bir qisim desteler de Qarasaqqal kendindeki dusmeni zerersizlesdirecekdir 65 Mususlu destesinin 12 iyulda Kurdemir yaxinlarindaki Kerrar stansiyasina etdiyi hucum ugurlu olmadi Bunun baslica sebebi erazinin duz olmasi ve dusmenin zirehli avtomobillerle etdiyi qarsi hucumlar olmusdur 14 iyulda Kerrara edilen ikinci hucuma 13 cu piyada alayi da qatildi ve buradaki bolsevik rus ve ermeni dasnak quvveleri geri oturdula bildi 66 Goycay yaxinlarinda vurusmalar davam ederken bolsevikler Gurcustan hokumetinden demir yolunu kesmelerini ve turk herbi quvvelerinin istifade etmesine engel olmalarini istemisdiler Tiflisde cap olunan qezetler Gurcustan hokumetinin buna musbet cavab verdiyini yazmisdilar Turk Qafqaz Islam Ordusu terefinden Goycayda esir alinan ermeni ve rus zabitlerden oyrenildiyine gore rus kazaki Biceraxovun herbi destelerinden 3 min neferin Cenubi Azerbaycandaki Enzeliden Bakiya catdigi xeberi gelmisdi Biceraxovun Bakidaki texminen min neferlik esir alman esgerini silahlandiracagi ve Bakini ele kecireceyi bolsevik ve ermenileri seherden qovacagi da gelen xeberler arasinda idi 67 Samaxinin azad edilmesi RedakteQafqaz Islam Ordusunda yeni teskilatlanma Redakte 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin qerargah reisi Rusdu bey Qafqaz Islam Ordusu Goycay ile Salyan Neftcala bolgelerindeki dusmeni temizledikden sonra iyul ayinin ortalarinda paytaxt Bakiya 130 kilometr yaxinlasmisdi Qarsilarinda Agsu tepeleri ve bundan sonra ise Samaxi qesebesi vardi Enver pasa Nuru pasaya gonderdiyi emrde Bakinin tezlikle dusmen isgalindan qurtarilaraq herbi herekatin sona catmasini isteyirdi Cunki Almaniya ve Rusiyadaki bolsevik Sovet idaresi herbi herekatin dayandirilmasi ucun tezyiqlerini get gede artirirdilar Nuru pasa almanlarin mudaxilesi qarsisinda Osmanli herbi quvvelerinin Baki uzerine yurusunu gizleye bilmek ucun yeni bir teskilatlanmaya getdi Evvelce Serq Cebhesi ve ya Baki Cebhesi Komandanligi quruldu Basina da Mursel pasa getirildi Herbi quvveler iki qrupa ayrildi Simal qrupu kurmay yarbay Osman bey komandasinda Samaxi uzerinden Bakiya hereket edecekdi Simal qrupunu teskil eden herbi destelerinden 10 cu Qafqaz alayina yarbay Selim bey 13 cu Qafqaz alayina yarbay Ehmed Rza bey ve suvari minbasi Zihni beyin komandirlik etmesi qerarlasdirildi Bundan basqa 25 26 ve 28 ci taborlar da ehtiyat olaraq vezifelendirildi Baki uzerine yeriyecek esl quvvelerin ise simal qrupu olmasi qerarlasdirildi 68 Cenub qrupuna da Azerbaycan turklerinden Hebib Selimov komandirlik edecekdi Bu qrup Mususlu Kurdemir Haciqabul Baki demir yolu xetti boyunca cenuba dogru irelileyecek ve qarsilarindaki dusmeni temizleyecekdi Cenub Qrupu Komandanliginin terkibinde Mususlu destesi 26 ci tabordan bir piyada boluyu bir suvari destesi 38 ci alayin 3 cu taboru 27 ci tabordan iki piyada boluyu 5 ci Qafqaz piyada istehkam boluyu ile 2 top ve bir zirehli qatar var idi 69 70 5 ci Qafqaz piyada diviziyasini mohkemlendirmek meqsedile iyul ayinin 6 da Turkiyeden bir herbi birlesme yola salinmisdi Bu birlesmede 65 zabit ve 2 475 siravi var idi Uzun bir yol geldikden sonra 38 ci alay iyul ayinin ortalarinda cebhe xettine catdi Bu alayin 3 batalyonu paytaxt Gencede qaldi 2 batalyonu Mususlu destesine qosuldu 1 batalyon da ehtiyatda saxlanildi Belelikle 38 ci alayin esgerleri diger birliklere paylandi 38 ci alayin komandani yarbay Selim bey simal qrupu Komandanligina getirilen 10 cu alay komandiri yarbay Osman beyin yerine kecdi 71 Baki uzerine yeriyecek quvvelerin esas hissesini 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi ve 38 ci alay teskil edirdi Bakinin azad edilmesi ucun hazirliqlarin getdiyi bir vaxtda Almanlar seherin turklerin eline kecmesini istemediklerinden Turkiye Bas Qerargahina etdikleri tezyiqi daha da quvvetlendirmisdiler Bas Komandan vekili Enver pasa ve Serq Ordulari Komandanligi Nuru pasaya ardicil telimatlar gondererek Bakinin tez bir zamanda dusmenden temizlenmesini teleb edirdiler Ancaq Qafqaz Islam Ordusunun bir cox herbi birlesmeleri ermenilerin Azerbaycanin muxtelif bolgelerinde toretdikleri qirginlarin qarsisini almaga asayisi temin etmeye calisirdi Top ve silah saridan korluq ceken Turk herbi birlesmeleri cebhe bolgesinde toplasaraq dusmene sarsidici zerbe vura bilmirdi Silahin azligindan luzumsuz yere ates acilmirdi Doyuslerin getdiyi yerlerde su qitligi oldugundan esgerler arasinda yoluxucu xestelikler yayilmisdi ki bu da ordunun gucune oz menfi tesirini gosterirdi Lakin butun bunlara baxmayaraq turk esgerlerinin tezlikle Bakiya girmesi lazim idi 72 Qafqaz Islam Ordusu Komandani Nuru pasa 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi komandanligina gonderdiyi gizli emrde bele deyirdi Almanlar Bakinin Osmanli qosunu terefinden ele kecirilmesi ile barisa bilmediklerinden ise mudaxile etmeye hazirlasirlar Vehib pasa emeliyyatin suretle icra edilmesini emr edir Bize basqa komek ve sursat da gelmeyecekdir Esgerlerimizin yerlesdiyi movqe susuz ve insan saglamligi ucun elverissiz olmaqla beraber yoluxucu xesteliklerin de ortaya cixmasi isin getdikce cetinleseceyinden xeber verir Hal hazirda bolsevik quvvelerinin sayi yuz mini kecmekdedir Vaxt otdukce dusmenin Iranda yerlesen Baratov quvvelerinden istifade etmesi ve kenardan elave komek almasi mumkundur Allahin komeyine siginaraq umumi herekete senbe gunu subh tezden baslamagi munasib bilirem Hedefiniz Baki olacaqdir 73 Turk ordusunun Samaxi uzerine yurusu Redakte Qafqaz Islam Ordusunun Samaxida fexri kecidi Samaxi ve onun etrafinda toredilen qetller barede xeberler tez bir zamanda Gencede Qafqaz Islam Ordusunun qerargahina catdirildi Goycay hendeverinde Qizil Ordunun herbi birlesmelerinin dagidildigini goren rus bolsevikleri ve ermeni dasnaklari Samaxidan Bakiya dogru qacirdilar Nuru pasa 19 iyul 1918 ci il tarixinde 13 cu Qafqaz alayinin Samaxi istiqametinde hucuma kecmesi ve seherin ele kecirilmesi barede emr verdi Simal qrupunun serencaminda olan 10 cu Qafqaz alayinin vezifesi Qizil Ordu birliklerini Serq ve cenubdan muhasire ederek Bakiya dogru cekilmelerinin qarsisini almaq ve tamamile mehv etmek idi 74 75 Herekete gelmek ucun emr alan 13 cu Qafqaz alayi Agsudan Medrese istiqametinde hucuma kecdi Gece boyunca leysan seklinde yagan siddetli yagis ve palciq rabiteni pozmusdu Yagis altinda ve palciq izinde irelileyisini davam etdirerek Alpaqut yuksekliklerini asdi ve seher saatlarinda Samaxinin cenubunda yerlesen Medrese qesebesinin etrafindaki asirim ve tepeleri ele kecirdi 76 Qizil Ordu birlesmeleri ġamaxinin cenubundaki Medrese qesebesi etrafinda cemlesmeye calisirdilar Malakan kendi ve etrafindaki ruslarin da qosulmasi ile Qizil Ordunun min neferden ibaret esgeri heyetinin sayi get gede artirdi Medrese qesebesinde olan 13 cu alay gunorta saatlarinda yeni bir hucuma basladi Dusmen muqavimet gostere bilmeyib Samaxi istiqametinde geri cekilmeye basladi Medrese etrafinda geden qanli doyuslerde Turk Qafqaz Islam Ordusu bir yuzbasi ve dord siravi sehid vermisdi Qizil Ordu birlesmelerinin Medresede mehv edilmemesi Nuru pasa ve qerargahdakilari meyus etmisdi Verilen emre gore dusmenin mutleq darmadagin edilmesi lazim idi Cunki Bakiya catan dusmenin yeniden oz quvvelerini mohkemletmesi Qafqaz Islam Ordusu ucun yeni bir tehluke ola bilerdi 74 77 Nuru pasa dusmenin Samaxi yaxinliginda mehv edile bilmemesi sebebiyle cebhe komandanligina bele bir gizli emr gonderdi Bugunku hereketin neticesi meni razi salmadi Cunki dusmenin esir ve meglub olmasini o cumleden Bakiya cekilmeye muveffeq olmamasini istemisdim Daha evvel de size Goyler kendi uzerinden Samaxi Baki yolunu kesmek ucun bir qolun herekete getirilmesinin munasib olacagini yazmisdim Dusmenin quvvesi az ve geri cekilerken xirda xurus ardzi hisselerle iki alayin mesgul olmasi ve bunlardan 13 cu alayin Medreseye donmesi meqsede uygun bir hereket deyil Bundan basqa elinizdeki suvari ordunun hamisiyla ve tecili olaraq dusmeni uzaqdan muhasireye alacaq suretde herekete kecin Ya piyada quvvelerini sovq ederek ya da her suvari heyvanina bir piyada mindirerek esl suvari quvveleri guclendire bilersiniz Sabahki hereketin neticesi bundan asilidir 77 Simal ve Cenub birlikleri Samaxi yaxinliginda dusmeni sixisdiraraq arasikesilmez atese tutmaga calisirdi Mehmetcik Melikcoban Cuxali xettinde 20 iyul gecesine qeder davam eden siddetli doyusler neticesinde bolsevik birlesmelerini dagitdi ve Samaxi uzerine yurus etdi Burani qisa bir vaxt erzinde dusmenden azad etdi Onde piyada ardinca ise suvari boluklerinin teqibi dusmene goz acmaga imkan vermirdi Qizil Ordu birliklerinin bascisi Kazarov ordunun geri cekilmekde oldugunu anlayaraq geri donmek emri verdi Mereze istiqametine dogru cekilen dusmen burada da muqavimet gostere bilmedi Get gede sixisdirilan Hamazasp ve Kazarov meglub olacaqlarini basa duserek qeti bir hereketle Baki istiqametinde qacmaga basladilar Etrafda yasayan rus ve ermeni esilli sakinler de perakende halda qacan esgerlerle beraber Bakiya dogru hereket etdiler 78 Merezede icmeli su var idi Mereze Baki arasinda ise ordunun istifadesi ucun temiz su tapmaq mumkun deyildi 74 Dusmen birlikleri 21 iyulda Merezeden Baki istiqametinde perakende halda qacmaga basladi Samaxi ve Mereze bolgelerindeki doyuslerde dusmenden iki top uc top arabasi iki pulemyot ikisi zirehli olmaqla uc avtomasin mermi ve esya ele kecirildi 79 80 Baki yurusu RedakteSimal ve Cenub qruplarinin hereketi Redakte Esas meqale Baki doyusuQafqaz Islam Ordusunu Samaxini ele kecirmesinden sonra Bakidaki Xalq Komissarlari Soveti ve Saumyan butun umidini Rusiyadan komeye gelecek herbi quvvelere baglamisdi Lenin iyulun ortalarindan etibaren silah ve levazimat yardimini artirdi Ukrayna cebhesinde xidmet eden Petrovun serencaminda olan son derece yaxsi hazirliq kecmis ve ustun silahlarla silahlanmis 780 neferlik bir ordu birlesmesi de Bakinin komeyine gonderildi 81 Petrov ve tabeliyindeki qosun birlesmesi iyul ayinin 19 da Bakiya catdi Saumyan terefinden Baki Herbi Komissarligina getirildi Baki ve etrafinda yasayan rus esilli fehle ve kendlilere xitaben bir bildiris yayan Petrov Sovet Rusiyasinin musteqilliyi ucun her kesin silaha sarilaraq onlara komek etmelerini istemisdi 81 Bakinin simalindaki Samaxi ve Mereze ile cenubundaki Salyan Neftcala bolgesini dusmenden temizledikden sonra Qafqaz Islam Ordusu Bakinin 60 70 kilometrliyine qeder yaxinlasmisdi Herbi birlesmeler son derece agir bir veziyyetde irelilemekde davam edirdiler Ordu silah sursat rabite neqliyyat su ve erzaq catismazligi kimi bir cox cetinlikler icindeydi Esgerlerin ehtiyacini odemek ucun qurulan merkezler ile ordu arasindaki mesafe de artmisdi Qafqaz Islam Ordusunun Cenub qrupu 22 iyul 1918 ci il tarixinde Sigir menteqesinde Simal qrupu ise Mereze Qalacandagi xettinde yerlesmisdi 82 83 Qizil Ordu birlesmeleri geri cekilerken rabite xetlerini demir ve sosse yolu etrafinda ise yarayacaq su ve erzaq menbelerini mehv edirdiler Turk Qafqaz Islam Ordusunun istehkam qurmaq imkanlari mehdud idi Bele ki ellerinde lazimi levazimat yox idi Dusmenin mehv etdiyi rabite xetlerini ve demir yolunu istifadeye yararli hala salmaga calisirdi Ixtisasli mutexessis tapmaq cetin oludugundan isler leng gedirdi 84 Serq cebhesi komandanligi bezi catismazliqlar sebebinden ireli getmeye bir az ara vermek fikrindeydi Bu fikrini Nuru pasaya bildirdi Baki uzerine yerimek ucun ehtiyac duyulan cebbexana su ve erzaq teminatini yoluna qoyana qeder ireli getmeye ara verilmesini xahis etdi Simal qrupu iase maddelerinin teminat merkezi olan Kurdemirden 100 kilometr uzaqlasmisdi Simal qrupu komandiri mesafenin uzaqligini nezere alaraq ve su sixintisinin aradan qaldirilmasi ucun Samaxida 15 20 gunluk erzaq ehtiyati hazirlanmasinin yerinde olacagini bildirdi 82 85 Nuru pasa bu teklife verdiyi cavabda dunyadaki siyasi sertlerin vaxt itkisini qebul etmediyini nezere catdiraraq Bakinin tezlikle ele kecirilmesini bildirdi Nuru pasanin cavabi bele idi Cebhedeki dusmen perisan gucsuz ve meneviyyati da pozuqdur Usaq musaqdan meydana gelen xalq dusmenin cekilmesini cetinlesdirir Baki etrafindaki turk kendlerinden su erzaq ve corek tapmamiz mumkundur Luzumsuz dayanmalar olmadan tezlikle emeliyyatin bitirilmesi gozlenilir 86 Bu emre esasen ordu birlesmeleri 26 iyulda olduqlari yerden ireli herekete basladilar Cenub qrupu Qarasu stansiyasina girdi ve minbasi Ehmed Hemdi beyin basinda durdugu Cavad destesi ile elaqe saxlaya bildi Dasnak ve bolsevik birlikleri Qarasu Hacikend istiqametinde geri cekilirdi 87 88 Simal qrupu ise Mereze yaxinliginda bir dusmen birliyine basqin ederek biri zirehli olmaqla uc yuk masini ele kecirdi Burada geden mubarizede olenler arasinda bir az evvel Irandan Bakiya gelen ingilislerden biri zabit olmaqla dord esger de var idi Esir goturulenler arasinda ise biri zabit olmaqla dord ingilis ve bir ermeni var idi Nuru pasa sagda yaveri ile birge Bakida 1918 Simal qrupu herbi birlesmeleri 28 iyulda Cengibostan bolgesini aldi Cengibostanda olan 150 suvari ve 200 piyadadan ibaret dusmen quvveleri bir top ve iki zirehli masin qoyaraq geri cekilmisdi Kesfiyyat neticesinde Cengibostan etrafindaki Kosalar kendine qeder gedilmisdi 87 89 Cenub qrupu da 27 iyulda Haciqabul menteqesini dusmenden aldi Bu qrupun tabeliyinde olan 38 ci piyada alayinin 2 ci batalyonu ġimal qrupunun tabeliyine kecerek Boyanata dagi istiqametinde hereket etdi Nuru pasa Bakiya edilecek hemlede Simal qrupunun mumkun qeder guclu olmasini isteyirdi Bunun ucun Gencede dayanan 38 ci piyada alayinin 3 cu batalyonunun da Kurdemire gonderilmesini emr etdi 90 Simal qrupunun onunde irelileyen 2 ci nizami suvari alayi 28 iyulda Kosalar etrafinda 150 suvari iki top ve zirehli masinlardan ibaret duGmen quvveleri ile qarsilasdi Bolsevik ve ermenilerin 200 e qeder piyada ve 50 suvariden ibaret elave quvveleri 10 cu Qafqaz alayinin tezyiqi altinda geri cekilmek mecburiyyetinde qaldi Cenub qrupu da eyni gunde Pirsagi stansiyasinin qerbine catmisdi Dusmenin atici birlikleri ile zirehli qatarinin bu stansiyada Xezer denizindeki zirehli doyus gemilerinin de Elet yaxinliginda oldugunu teyin etdi Dusmen teyyarelerinden biri Cengibostan Boyanata dagi bolgesinde digeri ise Haciqabul ve etrafinda kesfiyyat ucuslari heyata kecirirdi 89 90 Qafqaz Islam Ordusu Komandanligi Bakinin ele kecirilmesi ucun verilen emrleri dayanmadan tekrarlayirdi Hereket menzil teskilati qol ve qatari olmadan yurudulurdu Cebbexana ise cox uzaqlardan tehlukeli yollardan kecerek gelirdi Esgerler bir cox doyuclerde sursat yoxlugundan sungu hucumuna kecmic bezi yerlerde hereketi dayandirmaq mecburiyyetinde qalmisdilar Kurdemirde oldugu kimi qalib gelmek sansi olan bir emeliyyatda geri cekilmek emri verilmisdi Bu eskikleri nezere alan komandanliq Menzil Qerargahin Samaxida qurulmasini emr etdi Lazimi islerin baslanilmasi ucun 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi komandanligi serencamindaki qollar Menzil Mufettisliyinin tabeciliyine verildi 91 Qafqaz Islam Ordusu Bakiya yaxinlasdiqca Baki Xalq Komissarlari etrafindaki siyasi quvveler de ayrilmaga get gede parcalanmaga baslamisdi Azerbaycan turklerinin milli menafelerini temsil etmeyen bu daireler Bakinin elden cixacagi teqdirde etdikleri qirgin ve zorakiliqlarin hesabini vermekden qorxurdular Bu veziyyetden cixis yolu axtarmaga basladilar Saumyana muxalif daireler ingilis ordu birlesmelerinin Bakiya gelerek turklere qarsi vurusmasinin yegane cixis yolu oldugu qenaetine geldiler 92 Baki istiqametinde irelileyen Turk ordulari seherin etrafindaki muhasireni get gede daraldirdi Bakida boyuk bir gerginlik hokm sururdu Dusmen teyyareleri tez tez havaya qalxir Turk ordulari uzerinde kesfiyyat ucuslari edirdi Bakida 32 batalyonluq Rus bolsevik ve ermeni dasnak quvveleri toplanmisdi Boyuk bir qorxu icerisinde olan Qizil Ordu birlikleri bu sayin az oldugunu dusunurduler Cengibostan bolgesinde esir alinan ingilis zabitinin verdiyi ifadeye gore ingilislerin komek teklifini daha evvel redd eden bolsevikler bu defe onlardan komek istemisdiler Ancaq Qezvinde olan General Deustervil bunun mumkun olmayacagi cavabini vermisdi Bolsevikler daha sonra bezi ermeni qruplarin da tekidi ile tekraren Iranda olan ingilislerden komek istediler Ingiltere bolsevizme onlarin dunyagorusune qarsi idi Lakin Bakinin Turk Qafqaz Islam Ordusunun eline kecmesini de istemirdi Bakida bir de bolseviklere qarsi olan ve carizm terefdari rus kazaki podpolkovnik Biceraxovun ordulari var idi 82 22 iyulda Biceraxov komandirlik vezifesinden ayrildigini ve oz yerini de Avetisova verdiyini beyan etdi Biceraxov Bakinin mudafiesine ise komek edeceyini bildirirdi 93 Elet ve Haciqabul etrafinda min neferlik bir bolsevik quvveleri toplanmisdi Bakida olan Biceraxova tabe quvveler Bakinin simalindaki Bileceri stansiyasinda mudafie tertibati almisdilar Baki istiqametinde Biceraxovun Qizil Ordu birliklerine komek edeceyine inam son derece az idi Biceraxovun ordulari bezi hallarda Qizil Ordu birlikleri ile kicik capli da olsa silahli munaqiseye girirdiler Biceraxovun Dagistana getmek ucun hazirliq gorduyu de gelen xeberler icerisinde idi Bakiya Biceraxov ile birlikde dord ingilis zabiti ve elli esger gelmisdi Yanlarinda zirehli masin ve yuk masinlari da vardi Bakiya komeye gelecek esl birlikler bundan sonra Enzeliden yola cixacaqdilar Esir ingilis zabitinin verdiyi melumata gore Saumyan ile bezi bakili ermeniler arasinda ciddi bir anlasilmazliq ortaya cixmisdi Yerli ermeniler Turk Ordusu ile sulh imzalamaq isteyirdiler Buna gore de iki qrup arasinda siddetli bir mubahise ve munaqise yasanirdi 94 Saumyan hokumetinin Turk Qafqaz Islam Ordusunun qarsisini kesmek ucun gosterdiyi cehdler bir netice vermirdi Rus bolsevik ve ermeni dasnak birliklerinde ferarilik artaraq davam edirdi Baki herbi komissari Petrov Saumyan ve Karqanova 24 iyulda cebheden gonderdiyi mektubda bolsevik Sovet esgerleri arasinda olan veziyyeti bu cur tesvir etmisdi Men basa duse bilmirem insanlarin xalq azadligi yolunda canlarini feda etmek kimi boyuk bir mubarizeye getdiyi cebheye dusmusem yoxsa Allah bilir haraya gelmisem Amirov ile Hamazasp oz tabeliklerinde olan suvarileri cebheden cekmek istediler Men de onlara Cebhedeki esgerler yeni quvvelerle evez olunmayana qeder cebhedeki esgerlerin cekilmesi cebheni bosaltmaq meglubiyyet demekdir eger bele olarsa men de veziyyeti Moskvadaki Xalq Komissarlari Sovetine bildireceyem dedim 92 Ermeni dasnaklari Boyuk Ermenistan dovleti qura bilmek ucun evveller Car Rusiyasi ile emekdasliq etmisdiler Indi de Rus bolsevik teskilatlari ile ortaq hereket edirdiler Hansi dovlet ve qurulus olursa olsun ideallarina cata bilmek ucun her yoldan istifade edirdiler Bolsevik Qizil Ordu birlesmeleri ile ortaq hereket ederek Qafqazdaki turkleri qetle yetirmisdiler Qafqaz Islam Ordusunun Baki yaxinliginda dayanmasi seherde yasayan ermeni dasnaklar ve bolsevik ruslarda oldugu qeder bu qruplara daxil olmayan ermeni ve ruslarda da bir qorxu ve heyecan meydana getirmisdi Bu sebebden de Saumyanin liderliyinde Boyuk Ermenistan dovleti qurmaq isteyine catmayacaqlarini anlayan ermeniler bu defe de Iranda olan ingilislerden komek istemisdiler 95 Birinci Baki hucumu Redakte Serq Cebhesine tabe olan ordu 5 avqust 1918 ci il tarixinde sehere yaxin saat 04 30 da butun istiqametlerden Bakiya teref ireli herekete basladi Turk topcusunun guclu atesi ile musayiet olunan hucum qarsisinda birlesmis dusmen quvveleri movqelerini qoruyub saxlamaga calisirdilar Havanin isiqlanmasi ile hucumu siddetlendiren turk esgeri qarsisinda ingilis rus ve ermeni birlesmis quvveleri Bakiya dogru addim addim geri cekilmeye basladilar Simal qrupu Bakinin cenub qerbindeki Bayil yuksekliklerini ele kecirerek sehere daha da yaxinlasdi Dusmen quvveleri cebhenin ortasindaki koridordan Salxana istiqametinde ve arxadaki mezarliga dogru qacmaga calisirdilar Turk topcu atislari sehere zerer vermek istemirdi ve yalniz esger sengerlerini hedefe alirdi Top seslerini esiden rus ve ermeniler qorxu ve telas icinde sahildeki gemilere teref qacirdilar Baki limaninda 5 6 geminin seherden qacmaga hazirlasan insanlarla dolu oldugu gorunurdu 96 Hucum xettinin sol terefine qarsi irelilemeye calisan dusmen geriye oturduldu Xirdalandaki bezi piyada ve suvarilerin de geriye cekildiyi gorunurdu Dusmen gemilerinden atilan top atesleri hucumda olan turk esgerini dayandira bilmirdi Qafqaz Islam Ordusu dusmen birliklerinin telefon danisiqlarini da dinleyirdi Bunlardan birinden basa dusulduyu qederince turklerin sehere girmesi halinda mumkun olan yol ve istiqametlerin top atesine tutulmasi kimi tedbirlerden sohbet gedirdi Basqa bir dinlemede de seheri qorumaga calisan dusmen quvvelerinin sol ve sag cebhelerinin suqut etmek uzre oldugu melum oldu Buna gore adinin podpolkovnik Ezizov oldugu bildirilen bir boluk komandiri Bakinin mudafiesini idare eden general Kornilovu tecili telefona cagirirdi Ezizov mudafie xetlerinin qirildigini ve turk esgerinin sehere girmek erefesinde oldugunu bildirerek bu veziyyetde ne edeceklerini sorusurdu Bu ve buna benzer melumatlari vaxtinda qiymetlendiren Serq Cebhesi Komandani Mursel pasa veziyyeti Nuru pasaya vaxtinda catdirir ve hucumun planlasdirilan sekilde ugurla davam etdiyini soyleyirdi Turk ordusu Bakinin yandirilib dagidilmasini xaraba olmasini istemediyi ucun seherin ziyan vurulmadan alinacagina olan umid getdikce artirdi Bakidaki ingilis ordusunun rehberi general Lionel Denstervil Baki yaxinligindaki hucumun ilk anlarinda dusmenin birinci mudafie xetti tamamile mehv edilmisdi Turk esgerleri ikinci mudafie xettine dogru irelileyirdi Bu sertler altinda Bakinin ele kecirilmesi artiq an meselesi idi Ikinci mudafie xettine edilen hucum esnasinda turk topcu atesinin evvelkilere nisbeten getdikce azaldigi nezere carpirdi Topcular gunorta saatlarina dogru ireliye hereketi davam etdiren piyadalara lazimi seviyyede destek vere bilmirdiler Gunortadan sonra ise top mermisi tamamile qurtardi Top ateslerinin kesilmesinden sonra casqinligi aradan qaldiran dusmen 38 ci alayin birinci batalyonunun oldugu yere teref hucuma kecdi Ehtiyat boluyunun vaxtinda mudaxilesi neticesinde bu hucum def edildi Dusmenin top ve pulemyotlari 38 ci alay ile 60 ci batalyonu siddetli atese tutmusdu Xususile pulemyot atesi altinda piyadalar agir veziyyete dusmusduler 10 cu alay da topcu desteyinden mehrum bir veziyyetde idi Top ve pulemyot catismazligi sebebinden agir itkiler verilmeye baslamisdi Qrup komandani vaxtinda yaxsi bir tedbir gorerek qrupun sag cinahinin arxasindaki uc batalyonda olan ehtiyat quvveleri doyus meydanina cixara bilmedi Bunun neticesinde 13 cu alay geri cekilmek mecburiyyetinde qaldi 97 98 Top mermisinin tukenmesi ve pulemyotlarin ekseriyyetinin susmasi simal ve Cenub qruplarinin seherki movqelerine cekilmesi ile neticelendi Cunki cox deyerli zabit ve esgerler doyus meydaninda helak olur silahlari dasiyan qatirlar olurduler Belelikle ordu Heybet Bileceri demir yolunun qerbine kecmisdi Boyuk deyanet ve fedakarliqlarla adeten surunerek cixilan dusmen sengerlerine catan Turk Qafqaz Islam Ordusu belece daha cox itki vermemek ucun geri cekilmek mecburiyyetinde qalmisdi Eger ordunun bu veziyyetinde dusmen onlari teqib etseydi subhesiz Heybet Bileceri demir yolunun qerbindeki yukseklikler de elden cixar ve itkiler daha agir olardi Turk ordusu ordunu bir yere yigmaga ve yuksekliklerde movqe tutmaga calisirdi Kifayet qeder silah ve komek gelene qeder bu veziyyeti qoruyub saxlamaga calisirdi 5 avqustdaki hucumun top mermileri olmadan baslanilmasi ugursuzluqla neticelendi 96 98 Bakidan elde edilen telefon danisiqlarina esasen eyni gunde Cenubi Azerbaycandaki Rest seherinden gemi ile 300 e qeder ingilis esgerinin geldiyi ve dusmen quvveleri ile birleserek ertesi gun yeni 6 avqustda butun cebhelerden hucuma kececekleri haqda melumat elde edilmisdi Bileceri Heybet demir yolunun qerbine cekilen Cenub ve ġimal qruplarinin cemleserek doyus veziyyetine getirilmesi 6 avqust seherine qeder davam etdi Ordu qerargahindaki zabitlerle suvariler ve digerleri movqelerinde mohkemlenmeye calisan Mehmetciyin yeniden teskil olunmasina komek edirdiler Dusmen quvveleri eyni gunde yeni bir hemleye basladiqda da itkiler vererek geri cekilmeye mecbur oldular 98 99 Birinci Baki hucumunda ermeni rus ve ingilis birlesmis quvvelerinden 2 minden cox olen ve yaralanan olmusdu Turk ordusunun itkileri ise zabitlerden 9 sehid 19 yarali esgerlerden 139 sehid 444 yaralidan ibaret idi Cemi 547 piyada tufengi 37 pulemyot yararsiz hala dusmusdu 100 Serq Qrupu Komandani Xelil pasa 31 iyul 1918 ci il tarixinde Batumdan kecerek Tiflise getmisdi Bakiya birinci hucum Xelil pasanin Tiflisde oldugu gunlere tesaduf edirdi Gurcu qezetleri hadiseni Turkler Bakiya hucum etdiler meglub oldular geri qacirlar kimi ifadelerle oxuculara catdirirdilar Bu xosagelmez xeberlerden narahat olan esger iki sehra batareyasi dusmen Xezer denizinde olan doyus gemilerinden acdigi atesi susdurmaq meqsedi ile dord agir top batareyasi hava hucumundan mudafie ucun bir deste muxtelif capli 28 min top mermisi min qutu mauzer tufengi mermisi ve rus piyada tufengleri ucun bes yuz qutu mermi telefon ve teleqraf rabitesinin lazimi qaydada yerine yetirilmesi ucun lazimi avadanliqlar ve iyirmi herbi neqliyyat vasitesine tecili ehtiyac duyuldugu qeyd edildi 101 Ikinci Baki hucumu Redakte 15 ci piyada diviziyasinin yardima gelmesiyle Qafqaz Islam Ordusu Komandanligi 10 sentyabrda bir emr yayaraq cebhedeki butun herbi birlesmelerin hucum hazirligina baslamasini teleb etdi Serq Cebhesi Komandanligi ve buna tabe olan simal Qrupu legv edilerek herekata basciliq edecek Qafqaz Islam Ordusunun tabeliyine verildi 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinda Mursel pasa 15 ci piyada diviziyasinda podpolkovnik Suleyman Izzet bey Cenub Qrupu herbi birliklerine ise polkovnik albay Cemil Cahid bey komandanliq edecekdi Podpolkovnik Helim Pertev bey de Cenub Qrupu tabeciliyinde olan Azerbaycan Turklerinden teskil olunmus milislerden ibaret 4 cu alayi sovq ve idare edecekdi 102 Qafqaz Islam Ordusu Qerargahi ile 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin qerargahi Guzdekde 15 ci piyada diviziyasinin qerargahi ise Bineqedide olacaqdi 103 General Deustervilin xatirelerinde yazdigina gore 12 sentyabrda ingilislere siginan ereb esilli bir esger Bakiya edilecek esl hucumun ayin 14 de Qerb cebhesinden baslayacagini bildirmisdi Bu halda Lenkerandaki rus ehaliden teskil olunmus milisin gucu ile Mugan duzunde Turk ordusuna arxadan hemle edilmesini dusundu ancaq vaxtin az oldugunu nezere alaraq bu fikrinden dasindi 104 Ikinci Baki hucumundan evvel seherde efval ruhiyyeler xeyli ferqli idi Seherdeki turkler sebirsizlikle Turk Qafqaz Islam Ordusunun hucuma kecmesini gozleyirdi rus ermeni ve ingilisler ise telas icinde idiler Xalq qorxu icindeydi Sentrokaspi hokumeti de Bakida novbeti seferberlik elan etmisdi Bele ki kuceye cixan xeste axsaq elini bir gozunu itiren kisileri bele cebheye surukleyirdiler Bakidaki rus ehali ise ermeni dasnaklarin bu hereketinden berk narahat idi Zorla seferberliye alinanlarin sayi Sentrokaspi hokumetinin hesabina gore 72 mine catmisdi Bunlardan 30 mini rusvet vererek cebheye getmekden canini qurtarmisdi Silah verilmis min neferden ise ancaq 3 5 mini cebheye getmisdi Bunlar arasinda peselerine gore de herbi qruplar teskil olunmusdu 105 Hucum hazirliqlarini yerindece gormek ve lazimi telimatlar vermek ucun Serq Ordulari Qrupu Komandani Xelil pasa cebhe xettinin en on noqtelerine qeder getdi Ordu ve diviziya komandirleri ile cebhe xettindeki movqelerde meslehetlesmeler hucumun nece olacagi barede fikir mubadilesi apardi Mehmetciyin veziyyetini yoxladi ve onlari ruhlandirdi 106 Qafqaz Islam Ordusu Komandanligi Qerargahi hazirladigi doyus planina gore Bakiya esasli hucumun sentyabrin 13 den 14 ne kecen gece yarisi qerb istiqametinden baslanmasini qerara aldi Dusmeni casdirmaq ucun de bezi tedbirler goruldu Bakiya hucumun simaldan edileceyi goruntusunu vermek ucun cebhedeki ordunun boyuk bir boluyu 3 sentyabrdan etibaren Yanardag ve Bineqedi etrafina yigilmisdi Baki hokumetinin elinde olan teyyareler hucum baslayan gune qeder her gun kesfiyyat ucuslari kecirirdi ve turk esgerinin simal bolgesine celb edilmesini musahide edirdi Komandirlerin musaviresinde 15 ci piyada diviziyasi komandani podpolkovnik Suleyman Izzet bey hucum haqqinda fikirlerini soyleyerken 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin yerlesdiyi movqelerden gece basqini seklinde hucuma kecmenin uygun olacagini bildirdi Esl hucum quvvelerinin guclu top atesinin musayieti ile Bilecerinin serqinden ve bu qesebenin yuksekliklerinden hucuma kecmesini teklif eden Suleyman Izzet bey azerbaycanlilardan qurulan suvari birliklerinin de Ehmedli bolgesinden hucuma kecerek Bakini mudafie eden dusmenin diqqetini yayindirmasinin aglabatan oldugunu bildirdi Belelikle uzuk qasi kimi ehate olunan ermeni rus ve ingilis ordularinin limandaki gemilere minib qacmalarina furset verilmeden mehv edilmelerini qeyd etdi Ancaq Komandanliq bu doyus planini beyenmedi 107 Bakidaki Dasnak bolsevik quvvelerine komeye gelmis ingilis doyusculeri Qafqaz Islam Ordusu qerargahinin beyendiyi hucum plani bele idi dusmene turk herbi quvvelerinin hereketi neticesinde esl hucumun Bakinin simal bolgelerinden baslanacagi goruntusu verilmeli idi Dusmen yanlis hazirliq gorecek o zaman esl hucum qrupu qerb cebhesinde toplanan 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi olacaqdi Diviziyanin tabeliyindeki qoGun hisseleri Hacihesen kendinin serqinden Sarixacli Kilsesi kendi istiqametinde basqin seklinde ireli herekete baslayaraq agir silah isletmeden yalniz qumbara ve sungu hucumu ile dusmenin ilk mudafie xettine basqin ederek dusmenin birinci sengerlerini ele kecirecekdi Bura catdiqdan sonra derhal dusmenin ikinci mudafie xetti uzerine yeriyerek orani da isgal edecekdi Bu vaxtlar havanin isiqlanacagi nezere alinaraq 35 topun musayieti ile vaxt itirmeden ireli hereketi davam etdirecekdi 102 Eyni zamanda zirehli qatar Heybet stansiyasina dogru hereket ederek Qurd qapisi tepesinde yerlesen dusmen movqelerine ates acaraq onlarin diqqetini ozune celb edecekdi Belelikle hucuma kecen 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin sag cinahini dusmenin atesinden qoruyacaqdi 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin esl quvve merkezi sol terefde olacaqdi Ordu ehtiyati olaraq ayrilan 106 ve 107 ci Qafqaz alaylari Cekmal kendi etrafinda yerlesecek ve her an hazir veziyyetde gozleyecekdiler Salyan destesi ise 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin emrinde Elet Puta bolgesinde dayanacaqdi Diviziyani yan terefden qoruyacaq ve demir yolu ile elaqesini temin edecekdi 108 15 ci piyada diviziyasi ise dusmenin esl hucum istiqameti zenn etdiyi simal cebhesinde idi Bu diviziyanin vezifesi hucum goruntusu yaratmaq idi Gece yarisindan etibaren Bileceri Balaxani Suraxani ve Ehmedli istiqametlerinde aramsiz top ve pulemyotlarin musayieti ile simaldan guclu bir hucum baslandigi goruntusu yaradacaq kesfiyyat ederek duGmen uzerine yeriyecekdi Bu diviziyanin hedefi Ehmedli bolgesini ele kecirerek Bakinin simal ve serq istiqametlerinden sehere girmek idi Diger terefden de esl hucumu gerceklesdirmeli olan 5 ci Qafqaz piyada diviziyasina qarsi elave quvve gonderilmesine mane olacaqdi Belelikle qerb cebhesinden edilen esl hucumun ugurla neticelenmesi ucun hec bir muqavimetle qarsilasmadan dusmenin mudafie xettinin qerb ve simal istiqametlerinden parcalamasini temin edecekdi 109 Tofiq bey ve ya Mastaga destesi Balaxani bolgesinden Bakiya dogru irelileyecek ve Zehni beyin Suvari destesinin qarsisindaki dusmeni arxadan muhasireye alacaqdi Zehni beyin destesi ise Tofiq beyin destesi ile birleserek Ehmedli uzerine yeriyecekdi 108 110 Edilecek hucum haqqindaki Baki Hazirlanmis Qerargahi 1918 ci ilin 13 sentyabr gunu Xelil ve Nuru pasalar ile diviziya komandanlarina gosterildi Turk ordusunun elave quvveler aldigini goren dusmen ordusunda ruh duskunluyu yaranmisdi Hucum hazirliqlari davam ederken son bir nece gun icerisinde Enzeliden 900 neferlik ingilis quvvesi ve Dagistanin Mahacqala seherinde olan Biceraxova tabe quvvelerden ruslarin coxluq teskil etdiyi 500 neferlik bir quvve da Bakiya komeye gelmisdi Bu elave quvveler bele Bakidaki menevi meglubiyyeti aradan qaldira bilmirdi Birlesmis dusmen quvveleri arasinda ferarilik artmisdi Komandirler ise sert tedbirlere el ataraq bunun qarsisini almaga calisirdilar Turk ordusundan qacan ereb esilli esgerden alinan melumatlar ile Deustervilin gordukleri ve gelen melumatlar tutusdurulurdu Qafqaz Islam Ordusunun Bakiya simaldan hucum edeceyi qenaetine gelen ermeni ve ingilis herbi birlesmelerinin boyuk ekseriyyeti Heybet Bileceri Balaxani cebhesine yigilmisdi Suvari birlikleri ise Bakinin qerbindeki Zig bolgesinde toplanmisdi Bakinin erzagi deniz yolu ile cenubdaki Lenkeran bolgesinden getirilirdi Borular bir az evvel Turk ordusu terefinden kesildiyi ucun seherde dehsetli su qitligi yaranmisdi 111 General Deustervil oz xatirelerinde yazdigina gore 13 sentyabr axsami Bakidaki birlesmis quvvelerin qerari bele idi Sol cinaha Veqsurab basciliq edirdi Bibiheybet ve Qurd qapisi daginda Stanforda tabe simal A boluyu onun saginda ermeni batalyonu Qurd qapisinda rus esgeri birlikleri Qurd qapisinin serqinde 800 metrlik erazide de Stanforda tabe simal B qrupu yerlesmisdi Bu boluyun yaninda Hacihesen kendinin qarsisinda ermeni ordu birlesmeleri yigilmisdi Sol cinahda munasib yerlerde toplar ve ehtiyat quvveleri yerlesdirilmisdi Bakidaki birlesmis dusmen quvvelerinin sag cinahi Kazarovun komandanligi altindaydi Bu cinahin sol terefini Hacihesen kendinden Bileceriye qeder olan cebhe xettini Biceraxova tabe esgerler qoruyurdu Bileceri stansiyasindan Dernegule qeder olan bolge de ingilislerin nezareti altindaydi Dernegul golunun simalinda ermeniler onlardan serqde ise yene de ingilisler yerlesmisdi Baki Bineqedi yolunun serqinden baslayaraq 3 km lik bir erazide ingilislerin 39 cu alayi bu cebhenin sag ucunde ise ermeniler movqe tutmusdu Birlesmis quvvelerin sag cinahi da kifayet qeder pulemyot topcu batareyalari ve ehtiyat quvvelerle techiz edilmisdi Cebhedeki Sentrokaspi ordusuna general Dokucayev ingilis herbi birlesmelerine de Kayvorth komandanliq edirdi Baki esas mudafie xetti ise Sentrokaspi Mudafie Naziri Baqratun ile ingilis generali Deustervilin idaresi altinda idi 112 Nuru pasanin verdiyi emre esasen simal Cebhesinde yerlesen 15 ci piyada diviziyasi komandaninin serencaminda 38 alay 2 suvari alayi Azerbaycan turklerinden ibaret suvariler ve milis batareyalari var idi Qalan butun herbi quvveler 13 14 sentyabr gecesinde qerb cebhesine gonderildi 113 Baki cebhesinden esl hucuma kececek 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin tabeliyindeki 9 10 13 ve 56 ci piyada alaylarinin ordulari butun gunu bolgedeki demir yolunun etrafinda olan vadilerde dusmen kesfiyyatcilarindan gizlenerek kecirdi Cebhedeki topcu destesinin boyuk bir boluyu de 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin tabeliyine verildi Diviziyanin cebhe uzunlugu 1500 metr 15 ci piyada diviziyasinin cebhe genisliyi ise texminen 30 kilometr olardi Ustelik iki diviziyanin serencamindaki herbi quvvelerin munasibetinde de boyuk bir qeyri sabitlik var idi Qerb cebhesindeki 1 500 metrlik sahede dord alay doyusecekdi Bele dar bir sahede bu qeder ordunun doyus qabiliyyetini tam gostererek muharibede istiraki bir qeder cetin olardi 114 Baki cebhesinde doyuse hazir olan Qafqaz Islam Ordusunda Anadoludan gelen texminen 8 min turk esgeri 7 min de Azerbaycanli turklerden ibaret milis quvveleri dayanmisdi Turk Qafqaz Islam Ordusunun 5 avqustdaki meglubiyyetinin ustunden duz 39 gun kecmisdi 115 Bakidaki birlesmis dusmen quvvelerinin mudafie xettini yarmaq ucun 9 ve 5 ci alaylar hazirlanmisdi 116 Bakiya hucum emri Redakte Hucum hazirliqlarinin basa catdigini goren Qafqaz Islam Ordusu komandani Nuru pasa 13 sentyabr 1918 ci il tarixinde diviziya komandanliqlarina gonderdiyi emrde 14 sentyabr gece saat 02 00 da hucumun baslayacagini bildirdi Qerargahdan ireli emri verilince birlikler gecenin qaranliginda Heybet Bileceri demir yolu xettine dogru irelilemeye basladilar Hedefde dusmenin birinci mudafie xetti idi 56 ci piyada alayi saat 01 de Sabani Baki yolunun simalindan 9 cu Qafqaz alayi ise bu yolun cenubundan hucuma basladi Bu alaylar 03 00 da verilen tapsirigi ugurla yerine yetirdi ve ermeni rus ve ingilislerin birinci mudafie xettini sessizce isgal etdi 111 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin rehberi podpolkovnik yarbay Rustu bey hucumun baslanmasini bu cumlelerle ifade edirdi Bu gun 5 avqust tarixinin uzerinden 39 gun kecir 5 ci Qafqaz firqesi hec ana vetendeki doyuslerde bele Azerbaycanda oldugu qeder cetin qanli itkilere ugramamisdi Hem din hem de irqini qurtarmaq ucun mensub oldugu ordunun qehremanliq dastanini yere salmamaq ucun esger ve zabit heyeti seyle calismis qan axitmis ve canlarini feda etmisdiler Istiqlalina vurgun Anadolu turku nehayet qonsu ve qardas milletin istiqlalini da cetin mubarizeler ile temin ve azerbaycanlilara tehvil verirdi Sentyabrin 13 den 14 ne kecen gece butun firqe hec yatmamisdi 5 avqustdaki meglubiyyetin acisini cixarmaq ve intiqam almaq ucun her kes hucum vaxtinin gelmesini sebirsizlikle gozleyirdi Axir ki gozlenilen o saat gelmis ve kontingent gecenin derin qaranliqlari icinde gunduzden beledlenmis Heybet Baki demir yoluna dogru axmaga baslamisdi Bu defe Bakinin ele kecirileceyine hamida inam var idi Ruh yuksekliyi hokm sururdu Ilk qumbara sesleri dusmenin ilk movqelerine catildigindan xeber verirdi Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 202 203 9 cu alayin sag cinahini qorumaq ucun 13 cu alay 56 ci alayin sol cinahini dusmen hucumundan qorumaq ucun ise ehtiyatdaki 106 ci alay ireli herekete baslamisdi Agir toplardan basqa butun toplar suretle ele kecirilen dusmen sengerlerine dasindi Dusmenin birinci mudafie xettinde yerlesmenin basa catdigini goren komandirler yeniden ireli herekete kecdiler 56 ci alay seher saat 06 00 da ikinci mudafie xettini de isgal etdi Qurd qapisi daginda olan dusmen birlesmeleri herekete kecmeye hazirlasarken ora guclu top atesine tutuldu ve bu hereketleri neticesiz qaldi 117 Sallaqxana ve Salyan kazarmalarindaki topcu batareyalari da turk topcusunun atesleri ile susduruldu Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 204 Ireli hereketi ugurla davam etdiren 56 ci alay dusmeni geri oturtdu 13 ve 19 cu alaylar da dusmen sengerlerini dagidaraq sert maneeleri asib qebiristanligin qerbindeki duzenliye cixmaga muveffeq oldular Ikinci Baki hucumunda qeyri adi bir sovqle doyuGen 56 ci alayin esgerleri komandirleri basda olmaqla Qurd qapisi cebhesinden qacan dusmene Bayil hendeverinde daha bir agir zerbe vurdu Bundan sonra birlesmis dusmen quvveleri tamamile pozuldu ve Mehmetciyin teqibi altinda Bakiya teref qacmaga basladi Xristian qebiristanliginin yaxinligindaki Qirmizi kazarma etrafinda cem olmaga calisan dusmen birlikleri top atesi ve 56 ci alayin inadli teqibi neticesinde buradan da qovuldular ve tamamile dagilaraq seherin icindeki ara kucelerle sahile dogru qacdilar Qerb Cebhesinde nizami pozulmus rus ermeni ve ingilislerden ibaret birlesmis quvveler sahile yigilaraq limandaki gemilere minmeye calisirdilar Lakin sahile tuslanan top atesleri altinda buna muveffeq olmadilar 118 Xelil pasa Bakiya edilen hucumun ilk gunu doyus meydaninda gorduklerini ve yasadiqlarini bu cumlelerle ifade edir Hava teze isiqlanmaga baslamisdi ki piyadanin ozune mexsus qisqiriqlari Allah Allah ile qumbara ve sungu hucumuna baslanildi Hucum qoluna sagdan ve soldan hemle eden dusmen ehtiyat qosunlari qeme seklinde irelileyen turk birliklerinin saga sola acdigi yaylim atesleri ile geri oturdulurdu Ikinci Baki hucumunun birinci gununde turk esgerinin dusmenin mudafie xetlerini suretle ele kecirmesi general Deustervili heyrete getirmisdi Xatirelerinde bunlari bele qeyd edir Inanmaq mumkun deyil Cebhemizin en guclu xetti turkler terefinden ele kecirilmisdi Hem de turklerin hucuma kececeyinin butun birliklere xeber verilmesine baxmayaraq isgal edildi Inanmaq cetin olsa da movcud veziyyet bele idi Cebhedeki butun ustunluklerin bizim terefimizde olmasina baxmayaraq hucumun ilk anlarinda darmadagin olan herbi quvvelerimizin artiq nese ede bileceyine umid qalmamisdi Bu veziyyetde uzerimize dusen esl vezife geri cekilmek ve dusmenin hereket suretini azaldaraq herbi birlesmeleri yeniden nizamlamaq idi General Denstervil Britaniya Imperatorlugu Baki ve Iran s 263 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin elde etdiyi ugurun davami kimi Bakinin simal cebhesinden hucuma kecen 15 ci piyada diviziyasi da verilen tapsirigi layiqince yerine yetirirdi Birlesmis dusmen quvveleri seherin simal bolgesinde olan 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin cebhesindeki herbi quvveleri mohkemlendirmemisdi Qafqaz Islam Ordusunun doyus plani ve taktikasi ugurla heyata kecmisdi 15 ci piyada diviziyasi gece yarisindan etibaren 40 neferlik guclu kesfiyyat qollari halinda dusmen movqelerine yaxinlasdi Bu sekilde terefler arasinda piyada doyuslerinin basladilmasi dusmenin diqqetini simal cebhesine cekirdi Bileceri yukseklikleri istiqametinde herekete baslayan 38 ci alay dusmenin mudafie xettine girdi ve cetin bir muharibeye basladi Birlesmis dusmen quvvelerinin mudafie xettine 500 600 metr yaxinlasdigi zaman dusmenin Bilecerinin serqinde gizletmeye muveffeq oldugu alti pulemyot turk esgerinin sag terefini guclu atese tutdu Bu sebebden boyuk itkiler oldu Piyada diviziyasi komandanligi serencamina agir toplar verilmisdi Boyuk Britaniya herbi masini Baki cebhesinde doyus zamani Diviziya komandiri yarbay podpolkovnik Suleyman Izzet bey bu alayi guclendirmek ucun bir nece agir top gonderilmesini teleb etdi Bununla da qerb cebhesi ile simal cebhesi arasinda sixisdirilacaq dusmen birliklerinin tam mehvine nail olunacaqdi Simal cebhesinde alinan esirlerden elde edilen melumata gore 38 ci alayin lap qarsisinda 100 u ingilis 700 u rus ve 800 u ermenilerden ibaret olan teqriben 1 600 neferlik dusmen quvveleri yerlesirdi Ellerinde ise ikisi uzun menzilli olmaqla 12 top ve 16 pulemyot vardi 119 120 Komandanliq 107 ci Qafqaz alayina 38 ci alayi sag cinahdan qorumaq tapsirigi vermisdi Ancaq guclu ates altinda qaldigi ucun tapsirigi yerine yetirmek cetinlesirdi 107 ci Qafqaz alayi gunortadan sonra iki diviziyanin arasindaki boslugu doldurmaq ucun Hacihesen kendi etrafina gonderilmisdi Bir saata yaxin davam eden qanli muharibeden sonra 38 ci alay saat 15 00 radelerinde Bilecerinin cenubundaki yukseklikleri ele kecire bildi Bilecerinin yuksek yerlerinde yerlesmis ve ustun ates movqeyi tutan dusmenin sayi bu bolgede texminen 2 min nefer idi Dusmen birlesmelerinin iri capli toplari qarsisinda dord kicik capli topla mubarize aparan 38 ci piyada alayi ireli hereketini qehremanliqla davam etdirerek axsamustu saat 19 00 radelerinde Bakinin bir kilometrliyine qeder ireliledi 119 121 Simal cebhesinin serqinde 15 ci piyada diviziyasinin rehberliyi altinda doyusen ve Azerbaycanli turklerden ibaret olan Mastaga destesi ise Sabuncunu ele kecirdi Bakinin serqinde movqe tutmus Zehni beyin destesi de Ehmedli istiqametinde irelileyerek ehemiyyetli ugurlar elde etdi 119 122 Mastaga destesi Tofiq beyin destesi Sabuncu stansiyasini ele kecirdi Bu deste sayi bilinmeyen piyadalar ile 100 suvari ve bes topdan ibaret olan dusmen quvvelerine qarsi Hovsandan hucuma kecdi ve Ehmedli bolgesine teref ireliledi 119 123 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi da verilen tapsirigi ugurla yerine yetirmis ve Bakinin kenar mehellelerine qeder soxulmusdu Kuce doyuslerinde telefat verile bileceyi dusuncesiyle saat 16 00 da herekete ara verildi 14 sentyabr 1918 ci il axsaminda 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi sagdan olmaqla 13 9 56 ve 10 cu alaylari ile Xristian qebiristanligi Sallaqxana Qirmizi kazarma Ag kazarma xettinde movqe tutmusdu 111 124 Ikinci Baki hucumunun birinci gununde yasanan qanli doyuGlerde 56 ci alay bir zabit ve 16 siravi sehid vermis iki zabit ve 74 siravi yaralanmisdi 15 ci piyada diviziyasina tabe olan 38 ci alaydan bir zabit sehid olmus bir zabit ve 116 siravi yaralanmisdi 5 ci Qafqaz piyada diviziyasina tabe 56 ci alaydan ise bir zabit on alti siravi sehid olmus iki zabit ve 47 siravi yaralanmisdi 125 General Deustervil ikinci Baki hucumunun birinci gununde Qafqaz Islam Ordusu qarsisinda muqavimet gostermeyin bir fayda vere bilmeyeceyi qenaetine geldi Ingilis birliklerine axsam saat 20 00 radelerinde geri cekilme emri verdi Saat 22 00 da ise butun ingilis herbi birlesmeleri Kreyzer gemisine minmisdi Ingilislerin Bakidan aralanmasina mane olmaq meqsedile Sentrokaspi uzvlerinden Liyamlin ve Sadovski Deustervil ile gorusmek ucun Kreyzer gemisine geldiler Sadovski Deustervile xitaben hokumet adindan bir mektub getirdiyini ve seherin mudafiesinden qacmamasi gerekdiyini bildirdi Ingilis birliklerinin geri cekilmesinin xeyanet kimi qiymetlendirileceyini ve buna qarsi sert tedbirler goruleceyini bildirerek herbi birlesmelerin yeniden cebhenin mudafie xetlerine gonderilmesini teleb etdi Turklerin hele sehere girmediyini ve muharibeni davam etdireceklerini de qeyd etdi General Deustervil de Sadovskiye bu cavabi verdi Menim Bakidan getmeyim hec de xeyanet deyildir Cunki menim fikirlerim sizin hokumete belli idi Menim herbi quvvelerim hec bir komek almadan 16 saat doyusduler Sizin esgerleriniz ise cox zeif doyusurduler Bele bir veziyyetde men esgerlerimin heyatini qurban vermelerine razi olmaram Herbi birlesmelerimin derhal cebhenin on siralarina sovq edilmesine gelince deyisdirilmeden ve yardim almadan 16 saat vurusmaq fiziki baximdan mumkun deyildir Men bele bir emr vermeyeceyem ve ele indice yola cixiram 126 Ingilis birlesmeleri Baki ve etrafinda qaldiqlari gun erzinde 180 esgerini itirmisdi Ingilislerin geri cekilmesinden xeber tutan Biceraxova tabe quvveler de oz gemilerine yigilaraq Mahacqala istiqametinde yola dusduler Belelikle general Deustervilin serencamindaki ingilis herbi quvveleri sentyabrin 14 den 15 ne kecen gece Bakidan ayrilaraq Enzeliye dogru hereket etdi Qafqaz Islam Ordusu qarsisinda Bakinin qorunmasinda istirak eden quvvelerden yalniz yerli rus ve ermeni dasnaklarinin herbi birlesmeleri qalmisdi 127 Bakiya hucumun ikinci gunu Redakte Bakiya gelen ingilis ordusunun komandani General Denstervil seherde yoldaslari ile Bakinin kenar mehellelerinde olan Mehmetciyin uzerine gece boyunca ara sira pulemyot ve piyada tufenginden ates acilirdi Bakini mudafie etmeye calisan dusmen quvveleri seherin qerb bolgesindeki Qirmizi kazarma etrafinda toplasmisdi Turk topcusunun sehere yaxin basladigi hazirliq atisi tamamlandiqdan sonra 5 ci Qafqaz piyada diviziyasina bagli 13 19 ve 56 ci alaylar havanin isiqlanmasiyla beraber sehere girmeye basladilar Ermeni ve rus esgerleri ara kucelerde yaxud da gizlendikleri binalarin ustunden ates acirdilar Bu hemleler planli bir muqavimet deyildi Bu son muqavimetler de fayda vermedi ve qisa suren kuce doyusleri de dayandirildi Rus ve ermeni birliklerinin boyuk qisminin gemilerle qacmaq ucun limana yigisdiqlari melum olan kimi sahil boyu guclu top atesine tutuldu Bu arada Baki korfezi aciqligindaki Nargin adasinin etrafinda seherden qacan ingilis esgerlerini dasiyacaq yeddi gemi herekete hazir veziyyetde gozleyirdi Birlesmis dusmen quvveleri Bakidan qacarken seherdeki yanacaq menteqeleri ve bezi basqa ehemiyyetli yerleri yandirmis bir nece olu gorduk Ordu komandani verdiyi telefon emrinde seherdeki yanginin sondurulmesini ve teslim olan ermenilerin qorunmasini teleb etdi Ancaq seherdeki isgal hele o noqteye catmamisdi 128 129 Ingilisler Canaqqalada agir bir meglubiyyete ugramisdilar Bundan sonra Iraqda Qut yaxinliginda onlari agir bir sekilde meglub eden ve komandirleri general Thovnsendi esir alan Xelil pasa bu defe de Bakida ingilislere Birinci dunya muharibesindeki en agir ucuncu meglubiyyeti dadizdirmaq uzreydi Xelil pasa cebhedeki en yuksek rutbeli komandir olmasina ve hucumu idare etmesine regmen bezen hucum eden en on siralarda elinde silah vurusurdu Bakida olan ingilis quvvelerinin hamisi Avropa ve Metropol otellerinde yerlesmisdiler Turk topcusunun hedefi bu oteller idi General Deustervil ise komandir gemisinde yerlesmisdi Xalq arasinda ingilislerin Bakidan qacmagi xeberi suretle yayilirdi Deustervil seherin mudafie oluna bilmeyeceyini anlamis ve hakimiyyetdeki Sentrokaspi hokumeti ile goruserek yarali xeste ve yaslilarin evakuasiya olunmasini teklif etmisdi Bu meslehetlesmelerden sonra ingilislerin seherden qacmaga basladigini anlayan Baki hokumeti Turk komandirleri ile temas yaradib seherin teslim edilmesi ucun sertlerin hazirlanmasini qerarlasdirdi Bu qerar ingilislerle Sentrokaspi hokumeti arasinda Barisiq Sertlerinin razilasdirilacagi bir zamanda Mehmetciyin uzerine ates acilmasi ve bunun neticesinde cox qiymetli komandir ve esger heyetinin oldurulmesi Suleyman Izzet beyi hovseleden cixarirdi Evlerin daminda qurulan pulemyot ates noqtelerinin hamisini top atesi ile susdurmagi emr etdi Bir coxu vurulduqdan sonra ellerinde ag bayraq tutmus dord ermeni saat 14 30 da 38 ci piyada alayina muraciet ederek saat 16 00 da teslim olacaqlarini bildirdi Onlara verilen bu vaxt tamam olduqdan sonra ermeniler ellerindeki silahlarla birlikde teslim olmaga basladilar 130 Bakida herbi movqede olan ermeni doyusculeri Qaraseherde ermeni ve ruslarin silahi atib teslim olduqlari ilk saatlarda 800 piyada tufengi ve 6 pulemyot tehvil verildi Iki zabit ve 80 siravi teslim oldu Lakin kuce aralarinda gizlenib Mehmetciye ates acan ermeni ve rus esgerlerinin boyuk bir hissesi mulki paltar geyerek camaata qarismisdilar Bu caniler haqqinda bir tedbir gorule bilmirdi 131 132 Ikinci Baki hucumunda Azerbaycan milislerinin gucunden de kifayet qeder istifade olundu Mastaga destesi Qisla menteqesini doyussuz ele kecirdi Zehni beyin destesi ise Zig tepelerine siginan iki yuz ermeni dasnak ve bolsevik rus esgerine boyuk ziyan vurdu ve geri oturdaraq seherin serq terefini tamamile oz nezareti altina goturdu Lezgi suvari alayi da nezaret ve muhafize tapsirigi ile Zig tepelerinde yerlesdirildi 133 Baki kucelerinde saat 15 00 a qeder davam eden doyuslerde ermeni ve rus birlesmelerinin muqavimeti tamam qirildi Artiq teslim olmaqdan basqa careleri qalmamisdi Hele 14 sentyabrda Bakinin kenar mehellelerine giren turk esgeri telefat vermemek ucun ireliye hereketi dayandirmisdi Turklerin sehere girmek istediyini goren ingilisler gemilere minerek seher saatlarinda Bakidan qacmisdilar Ermeni ve rus komandirleri ile seher rehberleri de gemilerle qacirdilar Buna gore de birlesmis dusmen quvvelerinde boyuk bir caxnasma meydana gelmis cebheleri ve qosunlari tamamile dagilmisdi 133 Bakida kuce doyusleri davam ederken saat 10 30 radelerinde Iran bayragi ile ag bir bayragin oldugu bir avtomasinin 13 cu alaya dogru yaxinlasdigi gorundu ve bu barede 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi qerargahina xeber verildi 134 135 Iranin Baki Konsullugu ile birlesmis dusmen quvvelerinin qerb cebhesinin ermeni esilli komandiri seherin teslim olacagini bildirdiler Seherin teslim olmasi ile elaqedar goruslerin Bakida iqtidarda olan Sentrokaspi hokumeti ile Iran Ingiltere ABS Isvec ve Danimarka konsulluqlari ve ya temsilcilerinin de istiraki ile heyata kecirilmesini teklif etdiler Yeni teklifler Nuru pasaya catdirildi 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi reisi podpolkovnik Rustu beyin bu temsilcilerle Bakiya gederek seherin teslim olma sertlerini hell etmesi uygun bilindi 136 Bakiya geden Qerargah reisi Rustu bey seherde tam bir qarisiqligin hokm surduyunun azerbaycanlilarla ermeniler ve fars esilli iranlilar arasinda kuce doyusleri baslandiginin ermeni dasnaklarin kucelerde ates acaraq turkleri qetle yetirdiklerinin sahidi oldu Seherin teslim edilmesi Redakte Azerbaycan Respublikasinin yaranmasinin birinci ildonumunde kecirilmis herbi parad 137 Bakidan gelen heyete seherde yasayan insanlara hec bir zerer vermeyeceyine dair Turk Qafqaz Islam Ordusu Komandanliginda hazirlanan bildirisler verilerek bunu xalq arasinda yaymaq gosterisi verildi Belelikle de kuce doyusleri tezlikle dayandirilaraq daha cox sehid ve yarali verilmesinin qarsisi alinmis oldu 131 138 Haciqabulda yerlesen Cenub Qrupu Komandani Cemil Cahid Toydemir bey Baki Movqe Komandiri vezifesine teyin olundu ve axsama dogru sehere girdi 139 Seherde asayisi berpa ve muhafize etmek minbasi Fehmi beyin basciligi altinda iki batareya ile 56 ci alaya hevale olundu Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 213 Seherin serq hissesindeki Qaraseher bolgesini ise bir batareya ile 38 ci piyada alayinin qoruyacagi qerara alindi Dusmen gemilerinin Bakini bombalamasinin qarsisini almaq ucun seherin qerb bolgesindeki Bayil tepeleri ile serqdeki Zig tepelerine de topcu batareyasi yerlesdirildi 131 Qafqaz Islam Ordusu Komandanligina verilen raportlara gore Bakinin ele kecirilmesinde 17 ermeni 9 rus ve 10 gurcu zabiti ile 1 151 ermeni 383 rus 4 ingilis ve muxtelif milletlere mensub 113 esir alindi Bakida olan texminen 5 6 min ingilis piyadasi 100 pulemyot ve 20 top ile gemilere minib Enzeliye yollanmisdi Rus ve ermenilerin esas quvveleri ise gemilerle Dagistana Mahacqalaya getmisdiler Qafqaz Islam Ordusunun ehtiyacini odemek ucun Kurdemir sursat anbarinda olan 500 qutu mauzer ve 200 rus piyada tufengi Puta stansiyasina getirildi Seher iqtisadiyyatini nezarete goturmek ucun de bezi komissiyalar yaradildi 140 141 Nuru pasa qehremanliqla doyuserek Bakini azad eden Mehmetciyin bu xidmetinin evezini odemek lazim oldugunu bilirdi Qafqaz Islam Ordusu Komandani Nuru pasa Bakini azad etmeleri munasibeti ile butun diviziyalara tebrik gonderdi Tebrikde deyilirdi Bakinin ele kecirilmesi ucun edilen muharibelerde xidmeti olan butun zabit ve siravilerin her birine gosterdikleri sucaet ve fedakarliga gore tesekkur edirem Ilk piyada hucumunu ugurla yerine yetiren 9 ve 56 ci alaylara dusmen quvveleri ustun oldugu halda hucumla qisa zaman erzinde Bilecerinin yuksekliklerini ele keciren 38 ci alaya xususi tesekkurumu bildirirem 56 ci alayin topcu atesi musayieti olmadan dusmenin iki xettini isgal etmesi teqdirelayiq haldir Buna gore alay komandiri minbasi Fehmi beyin yarbay rutbesi ile teltif olunmasi barede Herbiye Nazirliyine teqdimat verdim Bu doyuslerde ferqlenen zabit ve siravilerin teyin olunaraq 17 sentyabr axsamina qeder Ordu Komandanligina gonderilmesini xahis edirem 142 143 Bakini qorumaq ve turklere teslim etmemek tapsirigi alan ingilisler 14 sentyabr gecesinde gemilere minmisler ve saat 22 00 dan etibaren Cenubi Azerbaycandaki Enzeliye getmek ucun limandan ayrilmaga baslamisdilar Verilen tapsirigi yerine yetirmeyen ve boyuk itkiler vererek uzgun ve ezilmis bir sekilde geri cekilmek mecburiyyetinde qalan ingilislerin 39 cu Briqada Komandani general leytenant Deustervil Enzeliye catan kimi vezifesinden kenarlasdirildi Yerine ise general Tomson getirildi Rus ve ermenilerden ibaret dusmen quvveleri de 5 6 min piyada 100 pulemyot ve 20 ye qeder top ile gemilere dolusaraq simaldaki Dagistanin Derbend ve Mahacqala seherlerine getmisdiler Dagistana qacan bu quvveler Derbendde olan Kazak Biceraxovun ordusunda xidmete qebul olundular Bir qismi de ferarilik ederek evlerine ve kendlerine qayitdi 144 145 Ikinci Baki hucumunun baslandigi ilk gunun axsamindan 15 sentyabr gunorta saatlarina qeder Xezer denizindeki gemi paraxod ve kicik deniz vasitelerine dolusan cox sayda esger ve mulki ehali simala dogru hereket etmisdi Ingilislerin Bakiya girmesinden az evvel hebs olunan 26 Baki Komissarlari ve onlarin lideri Qirmizi Sef Stepan Saumyan ile Vezirov Ezizbeyov Caparidze Korqanov Fioletov kimi kommunist liderler Qafqaz Islam Ordusu Bakiya girmemisden qabaq hebsxanalardan cixarilib Xezer denizinin simalindaki Astraxana aparilacaqlari soylenerek Turkmen adli gemiye mindirildiler Ingilisler Saumyan ve silahdaslarini Turkmenistanin Xezer denizi yaxinligindaki Krasnovodsk indiki Turkmenbasi seherine getirdiler Turkmenistanda ingilislerin desteklediyi Beloruslardan ibaret Sosialist Inqilabcilari deyilen bir qrupa tehvil verdiler Onlar da bu kommunistleri Qaraqum colune getirerek gullelediler Bu hadiseden yalniz bolsevik Baki hokumetinin Dovlet bascisi elan etdiyi ermeni esilli Mikoyan sag qalmisdi 146 Turklerin Bakiya girmesi xeberi Herbiye Naziri ve Bas Komandan vekili Enver pasaya 16 sentyabr 1918 ci il tarixinde bildirildi Nuru pasanin bununla bagli sifre teleqrami bele idi Suret Allahin yardimi ile Baki seheri otuz saat davam eden siddetli muharibeden sonra 15 09 334 de saat 9 radelerinde zebt edilmisdi Butun ordunun xususile minbasi Fehmi beyin komandasi altindaki 56 ci alayin qehremanligi teqdirelayiqdir Tefsilat erz olunacaqdir N 424 147 Azerbaycanin ve Bakinin dusmen isgalindan qurtulusu munasibeti ile Herbiye Naziri ve Bas Komandan vekili Enver pasa ile bir cox dovlet numayendeleri 29 yasli genc komandir Nuru pasanin sexsinde turk esgerini bu ugur munasibeti ile tebrik etmisdi Enver pasa Serq Ordulari Qrupu Komandani Xelil pasa ile yanasi Nuru pasaya da mexsusi bir mesaj gondermisdi Mesajda bele deyilirdi Boyuk Turan Imperiyasinin Xezer kenarindaki zengin bir qonaq yeri olan Baki seherinin fethi xeberini boyuk sadliqla qarsiladim Turk ve Islam tarixi sizin bu xidmetinizi unutmayacaqdir Qazilerimizin gozlerinden opurem sehidlerimizin ruhuna fatihe ithaf edirem 148 Enver pasa Serq Ordulari Qrupu Komandani Xelil pasaya da sexsi bir tebrik teleqrami gonderdi Enver pasa teleqramda bir terefden Xelil pasanin sexsinde qehreman turk esgerini tebrik edir diger terefden de Qafqaz Islam Ordusuna vereceyi yeni tapsiriqlara isare edirdi Baki uguru munasibeti ile gozlerinden operek tebrik edirem Bakini zebt eden birlikler bir az dinceldikden sonra Azerbaycanda helelik bir diviziya saxlanaraq qalanini 9 cu Orduya geri almaq fikrindeyem Simali Qafqazda suretle Derbend Temirxan Sura Mahacqala ve saireni isgal ve oralara geden kadrlara esas olmaq serti ile dolgun heyetli yaxsi bir alay quvvetli topcu hetta iki qaubitsa topu da vererek ve coxsayli pulemyotlarla da techiz ederek murekkeb bir deste halinda simala sovq etmesini Nuru pasaya yazdim Ayrica Enzeli ve Restin de tezlikle isgali ucun geriye alinacaq quvvenin munasib bir destesinin Xezer denizi sahillerini temizleyerek cenuba gonderilmesini ve bu suretle Tebriz Qezvin istiqametinde irelileyen deste ile Kicikxana yardim edilmesini ve bu meqsedle sizinle gorusmesini de bildirdim Suretle hereketi rica edirem 149 Bu teleqramdan da basa dusulduyu kimi Qafqaz islam Ordusunun yeni tapsiriqlar ucun hazirliqlari qisa vaxtda bitirmesi teleb olunurdu Enver pasa ilk olaraq Baki ve Azerbaycanda istiqlalin temin edilmesinden sonra ordunun Dagistan ve Cenubi Azerbaycana girerek buralardaki dusmen isgalina son qoymagini isteyirdi Cenubi Azerbaycanda ise ingilis isgali davam edirdi Dagistan ve Simali Qafqazda da bolsevik ruslar ile Car terefdari rus kazaki Biceraxovun tabeliyindeki herbi quvvelerin tezyiqi ve zulmu hakim idi AXC paytaxtinin Bakiya kocurulmesi Redakte Qafqaz Islam Ordusu Komutani Nuru pasa ve 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi Komandani Mursel pasa Azerbaycan Milli Meclisi Reyaset Heyeti ve hokumet uzvleri ile yuksek rutbeli turk zabitlerine 27 sentyabr 1918 ci il tarixinde bir yemek verdi Yemekde 15 ci piyada diviziya komandiri yarbay Suleyman Izzet bey ve qerargahi ile diger diviziya ve alaylarin komandirleri de istirak edirdiler Azerbaycan dovlet ve hokumet uzvleri ile Turkiyeden gelen komandirler tanis edildi O tarixde Azerbaycan hokumetinin uzvleri bunlar idi Bas Nazir Feteli Xan Xoyski Xarici Isler naziri Memmedhesen Hacinski Daxili Isler naziri Cavansir bey Maliyye naziri Ebduleli bey Iase naziri Asurov Kend Teserrufati naziri Xosrov Sultanov Qazi Mustafa efendi Heyet uzvleri yemekden sonra Tezepir mescidine gederek cume namazi qildilar Mescidin bir terefi rus topu ve pulemyot mermileri ile dagidilmisdi Xalqin da axin axin qosuldugu namazda gunun menasina uygun xutbe oxundu Cume namazindan sonra Baki doyuslerinde sehid olan mehmetciyin ruhu ucun movlud oxundu 150 Hokumetin Bakiya kocmesi ile beraber Bas Nazir Feteli Xan Xoyski 20 sentyabr 1918 ci il tarixinde bir bildiris yaydi Artiq Bakida yerlesen Azerbaycan hokumeti bununla seher ve etrafinda yasayan butun ehaliye din ve milliyet ferqi qoymadan emr edir Azerbaycan hokumetinin tabeliyi altinda yasayan hec bir millete ferq qoyulmadan canileri qaretcileri qatilleri ve asayisi pozanlari edam cezasi da daxil olmaqla boyuk cezalar gozleyir Butun xalq bunu bilmelidir ki Turk milletinin qehreman ve fateh esgerlerine emr verilmisdir ki cinayetle qaret ve soygunculuqla mesgul olanlari harada gorseler gullelesinler Turk Azerbaycan hokumetinin paytaxtinda gunahsiz insanlarin haqq ve huquqlarina tecavuz edilmesi onun san ve serefine yarasmaz 151 152 Naxcivan ve Qarabagin azad edilmesi Redakte Toqqusmalar zamani dagidilmis Susa seheri Istanbuldaki Bas Komandanliq Vekaleti 7 iyun 1918 ci il tarixinde 9 cu Orduya verdiyi emrde ingilislerin Cenubi Azerbaycandaki herekatini dayandirmaq ve Simali Azerbaycandaki bolseviklere komeye gelmesinin qarsisini almaq tapsirigi vermisdi Bu tapsirigin yerine yetirilmesinden sonra da 9 cu Ordu 6 ci Ordu ile birlikde Bagdad ve Besre uzerine yeriyecekdi Bunun ucun de 9 cu Orduya bagli bezi elementlerin cenuba neql edilmesi lazim idi Bas Komandanliq Vekaleti 4 iyul 1918 ci ilde 9 cu Ordunun 4 cu korpusu ile Urmiye Tebriz cebhesini isgal etmesini ordunun diger hisselerinin ise Gumru etrafinda toplasmasini emr etdi 15 ci piyada diviziyasi komandanligi da qerargahi ile birlikde 6 iyulda Gumruye kocmusdu Bu diviziyanin 38 ci alayi bundan evvel Genceye sovq edilmisdi Serq Ordulari Qrupu Komandanligi bu teskilati islerle mesgul iken komandanliq 7 iyul 1918 ci il tarixinde Istanbula gonderdiyi raportda 4 cu korpusun bir boluk ile Tebrizi ele kecirdiyini bildirdi 4 cu korpus movcud veziyyetde Urmiya ve Culfa Naxcivan bolgesindeki ermenilere qarsi daxili xett manevri tetbiq edecekdi 153 Birinci dunya muharibesi boyunca ermenilerin herbi lideri rolunda cixis eden Andranik qarsisina cixan turkleri amansizcasina oldurur ve bu zaman vehsi isgence metodlarini tetbiq edirdi Evvelce Serqi Anadoluda sonra ise Cenubi ve Simali Azerbaycanda qetliamlari davam etdirirdi Cenubi Azerbaycandaki Xoy seheri etrafinda tabeliyindeki 6 minlik bir herbi quvve ile 12 ci piyada diviziyasina qarsi hucuma kecdi Ancaq agir bir meglubiyyetle Naxcivana cekildi 22 iyun 1918 ci il tarixinden etibaren de Culfa ve Naxcivan ile Ordubad etrafindaki turk qesebe ve kendlerini qaret talan ehalisini ise qetl etmeye basladi 154 4 cu korpus komandanligi Andranik quvvelerinin Naxcivandaki hereketini yaxindan musahide edirdi Bolgedeki turklerin qetliamina seyrci qalmamasi ve arxa cebheden arxayin olmaq ucun 4 cu korpus komandani 11 ci Qafqaz diviziyasina Naxcivani zebt etmek tapsirigi verdi 11 ci Qafqaz diviziyasi ile 12 ci piyada diviziyasinin Culfadaki 35 ci piyada alayi 19 iyulda 3 000 piyada ve 600 e qeder suvari terefinden isgal edilen Naxcivan uzerine yeridi Turk birlikleri guclu hucumla mudafieni yararaq 20 iyul 1918 ci ilde seheri ele kecirdi Andranikin quvveleri bu defe de Qarabaga teref qacdi 155 Azerbaycan musteqilliyini elan edince Qarabag ve Susadaki turk ve ermeniler ortaq bir komite yaradaraq hakimiyyeti ellerine almisdilar Ermeni Milli Komitesi az muddetden sonra Susada bir qurultay cagirdi ve bu orqanin legv edilmesini qerarlasdirdi Bu qurultay 7 neferlik bir icra heyeti de secdi ve Qarabag hokumetinin quruldugunu elan etdi Ermeni hokumeti Qarabagin Azerbaycan ve Aran ile elaqesini kesmek ucun ordu quruculuguna basladi Bu herbi birlikler az muddetden sonra bolgede yasayan turklere qarsi zorakiliga basladilar Tezyiq ve hede qorxu siyaseti yeriderek qis aylarinin gelmesiyle birlikde turklerin bu ermeni hokumetini tanimasini temin etmeye calisirdilar Qarabag turkleri ise bu sertleri qebul etmeyeceklerini beyan etdiler Susada yasayan turkler 15 60 yas arasi kisilerin siyahisini tutaraq ermenilere qarsi eks tedbirlere hazirlasmaga basladilar 156 Qarabag ve Susada bu hadiseler yasanirken Andranik de Naxcivandan cixmaq mecburiyyetinde qalmisdi Yolu ustundeki ermenileri Qarabaga kocurerek bolgedeki veziyyeti turkler eleyhine deyisdirmeye calisirdi Hedefi mudafiesi daha asan olan Qarabagda ermenileri teskilatlandirmaq turklere qarsi cevirmek ve bolgeni tamamile turklerden temizlemek idi Andranik Zengezur Agdas Susa kimi bolgelerde yasayan turklere basqinlar edirdi Hemin bolgede 11 min turkun ermenilerin basqinlari neticesinde helak oldugu tarixi menbelerde gosterilir Bir muddetden sonra Andranikin fealiyyeti ile razilasmayan ve tesviqatlarina qapilmayan bezi ermeniler terefinden Qarabag menteqesi komandanligina xeber gonderildi Andranikin etrafina topladigi ermenilerle yaxinda turklere qarsi basqinlara baslayacagi bildirilirdi Cox kecmeden Susa Xankendi yolunu nezaret altina alan ermeniler Susa ve bolgede yasayan turklere qarsi tezyiqi artirdi Bundan sonra Qarabagda yasayan turkler boyuk bir seferberlik elan ederek genclerden bir milis teskilati qurdular Qarabag Menteqesi Komandani yarbay Ismayil Haqqi bey Kayserili ve Sekili Ordu Komandanligina gonderdiyi 157 avqust tarixli raportda Qarabagda teskil edilen turk milis quvveleri ile ermeni Andranikin destesine muqavimet gostermeyin mumkun olmayacagini ve terefler arasinda munaqiselerin boyumesi halinda komeye ehtiyaci olacagini bildirdi Yarbay podpolkovnik Ismayil Hakki bey Qarabag turklerinin meneviyyatini yukseltmek ve ermenilere de gozdagi vermek ucun kicik de olsa bir herbi birlesmenin Agdama gonderilmesinin munasib olacagini qeyd edirdi 158 20 avqust 1918 tarixinde 9 cu Ordu Komandanliginin yaydigi tebligatda Andranik quvvelerinin Naxcivanin simal serqinde ve Zengezurda seferberlik elan ederek 15 45 yas arasindaki ermenileri silahlanmaga cagirdigi ve 5 000 neferlik bir quvve topladigi bildirilirdi Gorusdan 10 kilometr cenub qerbdeki bolgede olan partizanlarin da 700 piyada 400 suvari 4 pulemyot ve 2 dag topundan ibaret oldugu bildirilirdi Andranik ermenileri bir terefden cevrilise sesleyir diger terefden ise bolgedeki turk ve muselmanlari qetl etmeye tehrik edirdi 159 Andranik quvvelerinin Susani muhasireye almasi Redakte Andranikin quvveleri avqust ayinin sonuna yaxin turklere qarsi hemleleri artirdilar Ermeni partizanlari 22 avqustdan 14 sentyabr tarixine qeder turklerin iri ve xirdabuynuzlu heyvanlarini mallarini zorla ellerinden alir muqavimet gosterenleri oldururdu Bu arada Dantravir ve Zayiq etrafindaki Abdallar Kereviz Agadi ile Medet ve Qarakilse Yaylaq ve etrafdaki bir cox kendleri qaret etdiler turklerin mallarini qaret edib evleri mekteb ve mescidleri dagidib yandirdilar Xususile Sisyan nahiyesi ve Agadi kendinde toredilen vehsilik Serqi Anadolu Naxcivan Baki Samaxida toredilenleri geride qoydu Qetliam xeberlerinin ardinca Susada bezi olkelerin temsilcilerinden ibaret bir heyet teskil edildi Bu heyet bolgede sabitliyi saxlamaq ucun ermenilerin terksilah edilmesi tesebbusu ile cixis etdi lakin bir netice alinmadi Ismayil Haqqi bey Turk Qafqaz Islam Ordusunun tecili olaraq herekete kecmesini eks teqdirde qisa muddet erzinde Qarabag bolgesinde yasayan turklerin tamamile qetl ve mehv edileceyini bildirdi Ermeniler Susa Agdam arasindaki Esgeran kecidini ele kecirerek bolgede ustunluyu ele aldi 157 Andranik quvveleri Susa qalasina siginan turkleri muhasireye aldi Muhasire uzandiqca Susada olan 20 min turk cox agir veziyyete dusduler Erzaq su derman catismazligi baslanmisdi Ermenilerin bolgedeki bu vehsiliyinden canini qurtara bilen turkler panika icinde Susa qalasi Agdam ve Cebrayil istiqametinde qacirdilar Qarabagin bir basqa bolgesi olan Agdam cebhesindeki ermeniler ise helelik sakit dayanmisdilar Qafqaz Islam Ordusu Komandani Nuru pasa Bakinin ele kecirilmesinden sonra Qarabag bolgesinde misli gorunmemis bir qetliam hazirligina baslayan ermenileri dayandirmaq ucun herekete kecdi Qarabag herekati ucun 1 ci Azerbaycan diviziyasi yaradildi Komandanligina da Baki Qarnizon Komandani polkovnik albay Cemil Cahid bey getirild 160 Bu diviziyanin esas gucunu 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin serencaminda olan 106 ci piyada alayi ile 9 cu Qafqaz alayi teskil edirdi Azerbaycanlilardan qurulan ve cemi 1 200 neferlik 1 ci ve 2 ci Azerbaycan alaylari ile sayi 250 olan Azerbaycan suvari alayi da qurulan yeni diviziyanin herbi quvvelerinin terkibindeydi Ates gucunu artirmaq ucun bir dag topcu batalyonu ile uc zirehli masin diviziyanin serencamina verildi 161 Baki yaxinliginda qehremancasina doyusen turk esgeri birlikleri vaxt itirmeden yola dusdu ve qatarla evvelce Yevlaxa geldi oradan ise qerargahin qurulacagi yer olan Agdamda toplasmaga basladi Cemil Cahid beyin qarsisinda Susa ve Gorusun ele kecirilmesi ile Dagliq Qarabagda asayisin temin edilmesi vezifesi dururdu Belelikle Bas Komandanliq Qerargah rehberliyinin Azerbaycan ile Osmanli torpaqlari arasinda ortaq bir serhed olmasi ile elaqedar plani heyata kecmis olacaqdi 160 Cemil Cahid bey Qarabaga girince ermenilere xeber gondererek ellerindeki silahlari yere qoyaraq Azerbaycan dovletine tabe olmagi teleb etdi Ermenilerin qurdugu icra heyeti ise Ermeni Milli ġurasini tecili yigincaga cagiraraq meseleni muzakire edeceklerini bildirdi Ermeni Milli Surasi aldigi qerara uygun olaraq bes neferlik bir heyeti 1 oktyabrda Agdama gonderdi ve Azerbaycanin terkibinde qalmaq istemediklerini bildirdi Cemil Cahid bey bu cavabdan sonra heyet uzvlerinden Arsavir Kamalyan Asot Melik Osipov ve Gerasim Melik Sahnazaryani hebs etdi Ayrapet ve Danil adli temsilcileri ise Susadaki ermenilerin yanina gondererek tez bir zamanda teslim olmalarini eks teqdirde Susa uzerine yeriyeceyini bunun gunahkarinin ise ermenilerin ozleri olacagini bildirdi Ermeni Milli Surasi bu sert cavab qarsisinda Qarabag ermenileri 3 cu Qurultayini cagirdi Qurultaydaki uzun muzakirelerden sonra silahi tehvil vermemek serti ile helelik Azerbaycanin terkibinde qalmagin menafelerine uygun geldiyi barede qerar qebul etdiler ve bu qerari Cemil Cahid beye bildirdiler Bundan sonra Komandan hadiselerin neticesinde ermenilerin gunahkar oldugunu bildirerek Susa uzerine yerimek qerarina geldi 162 Susanin qurtulusu Redakte Qarabagda qetliam toreden Andranikin quvvelerine qarsi herbi hemlelere hazirliqlar 6 oktyabrda basa catdi Albay Cemil Cahid bey Susada muhasirede olan turklere de xeber gondererek bir az da muqavimet gostermelerini istedi Turk herbi quvveleri ermenilerden musbet cavab almadigindan 7 oktyabrda Susa uzerine yuruse basladi Ilk novbede Eskeran kecidinin ele kecirilmesi lazim idi Susa istiqametinde ehemiyyetli bir kecid noqtesi olan Eskeran yolu ermeniler terefinden son derece yaxsi qorunurdu Itkilerin az olmasi ucun ermeni birliklerinin arxasina kecmek munasib idi 1 ci Azerbaycan alayi ehtiyat quvve kimi Agdamda qaldi 2 ci Azerbaycan alayi ile suvari alayi Esgeran kecidinin qarsisina sovq edilerek Kalbuk Dasbasi xettinde movqe tutdu 9 cu Qafqaz alayi iki topcu batareyasinin musayieti ile Agdamdan Mirkend Agbulaq xettine hucuma kecdi Bu iki kenddeki ermenileri oradan qovdu 9 cu Qafqaz alayi Eskerani tutan ermeni dasnaklarina qarsi cebheden hucuma kecdi 25 ci batalyon ise ermenileri cenubdan muhasireye almaga basladi Bundan sonra Eskeranda durus getire bilmeyen ermeniler daginiq halda geri cekilmeye calisdi Susa qalasindan 8 kilometrlik mesafede yerlesen ve strateji bir movqe olan Eskeran kecidinin elden cixmasi ermenilerin meneviyyatini qirmisdi Susa qalasinda muhasirede olan turkleri qurtarmaq ucun serq ve qerb istiqametlerinden ermenileri sixisdirma emeliyyati baslandi Bunun ucun oktyabrin 8 den 9 na kecen gece suvari alayi Kalfali istiqametine gonderildi Piyada birlikleri ise Susa yaxinligina getdi Turk ordusu ile doyusmeye cesaret etmeyen ve boyuk bir tehlukenin yaxinlasdigini goren Andranik Susanin muhasiresini buraxaraq derhal cenuba dogru cekilmeye basladi 163 Albay polkovnik Cemil Cahid bey Susanin doyussuz ele kecirilmesinden memnun idi Qaladaki muhasireden xilas olan adamlar Turk ordusunu heraretle qarsiladi Cemil Cahid bey Susada yasayan ermenilerle turklerin munaqisesinin qarsisini almaq ucun lazimi tedbirler gormek meqsedi ile 8 oktyabrda Susaya girdi Turklerin basbilenlerini Susa mescidinde toplayaraq bir nitq soyledi Sizin menafeyiniz ucun sozlerimi qebul etmeseniz emrime itaet etmeseniz butun vasitelerden istifade ederek sizi cezalandirmaq ucun zerre qeder tereddud etmerem Indi ermenilere de itaet etmelerini teklif edeceyem Qebul etmedikleri teqdirde bir orduya itaetsizliyin cezasi nedirse onu da alacaqlar Itaet ederlerse can namus ve mallari bizim muhafizemiz altinda oldugundan hec bir ferdin artiq hereketine yol vermeyeceyem Itaet etmedikleri halda onlar haqqinda olcu goturmekle yalniz esgerlerim mesgul olacaqlar Ehalinin tamamile seyrci qalmasini ve herenin oz isi gucu ile mesgul olmasini teleb ve emr edirem 164 Susanin turkler yasayan hissesinde asayis temin edildikden sonra Cemil Cahid bey ermeni esilli Belediyye reisi Kavalani ermeni mehellesine gondererek itaet edecekleri halda can ve mallarinin teminat altinda olacagi eks halda ise muharibe qanunlarina uygun olaraq cezalandirilacaqlarini bildirdi ki bunun da gunahi Turk ordusunda deyil onlarin ozlerinde olacaqdir Yarim saatdan sonra ermeni basbilenleri Cemil Cahid beyin yanina gelerek xalqin boyuk hormetle Turk ordusuna bagliligini ve emrlere itaet edeceklerini bildirdiler Bundan sonra Komandan ermeni basbilenlerinin boyuk kilseye yigismalarini teleb etdi Cemil Cahid bey buradaki nitqinde ermenilerin indiye qeder turklere cox pislikler etdiklerini bununla beraber Turk dovletinin onlara tam bir vetendasliq huququ vermesine baxmayaraq onlarin nankorluq etmesinden soz acdi Bu sebebden ermeniler cezalandirilmali olduqlari halda Turkun ulu vicdaninin bir daha onlari efv etdiyini bildirdi Albay Cemil Cahid bey ermenilere silahi derhal tehvil vermeyi teleb etdi Susanin azerbaycanlilar yasayan hissesinde Turk ordusunun resmi kecid merasimi kecireceyini bildiren Cemil Cahid bey ermenilerin de bu merasimde istirakini ve belelikle de turklerle barismalarini istediyini qeyd etdi Bundan sonra Susanin ermeni ve turk mehelleleri arasindaki sengerler yigisdirildi ve Turk ordusunun resmi kecid merasiminde ermenilerin de istiraki temin edildi Seherin ehemiyyetli qovsaq ve mehellelerine Turk esgeri yerlesdirilerek asayis temin edildi Rusiyada ise vetendas muharibesi gedirdi Lenin Car Rusiyasinin sahib oldugu torpaqlari elden cixarmamaq ucun boyuk bir sey gosterirdi Qafqazin elden getmemesi ucun car dovrunde oldugu kimi Lenin de ermenilerden istifade edirdi Ermeni Orconikidze 12 oktyabr 1918 ci ilde Simali Qafqazdaki Vladiqafqaz seherinden Lenine gonderdiyi teleqramda Cemil Cahid beyin etdiklerinin tam tersini ifade etmisdi Teleqramda bele deyilirdi Ermenistan boyuk bir facie icindedir Irevanin iki qezasinda 600 min qacqin toplasmisdir Turkler Qarabag erazisini isgal ederek orada yasayan ermenilerin yarisini qirmislar Susa ve Zengezur erazilerini isgal edibler Andranik Qarabagda xaincesine oldurulmusdur Ermeni xalqi Sovet Rusiyadan komek gozlemekdedir 165 Albay Cemil Cahid bey sultankendli Sultanovun komandanligi altinda bir turk milis destesini Andranik quvvelerinin ardinca gonderdi Cesaret ve zekasiyla taninan Sultanov Andranikin quvvelerine qarsi Qaladere terefden hucuma kecdi Cox guclu hemleler eden milisler Andranikin qosununu dagidaraq Gorusun cenubuna qovmaga muveffeq oldu 166 Qafqaz Islam Ordusu Komandanligi albay Cemil Cahid beye 20 oktyabrda bir emr gondererek 1 ci Azerbaycan diviziyasinin yeniden qurulmasini teleb etdi Bu teskilatlanmani 9 cu Qafqaz alayi batalyonlarinin Azerbaycan alaylarina bolusdurulmesi seklinde heyata kecirmek qerara alindi Susa ve Agdamin Mesudlu bolgesinde toplasan 1 ci Azerbaycan diviziyasi yeniden qurulduqdan sonra Qarabag bolgesindeki ermeni partizanlara helledici zerbe vurmaq ucun hucuma kecmeye qerar verdi Qafqazda bu hadiseler davam ederken Istanbulda Telet pasa hokumeti istefaya getdi Sedrezemliye getirilen Ehmed Izzet pasa 9 cu Ordu ve Qafqaz Islam Ordusu Komandanligina gonderdiyi emrde Qarabag herekatinin dayandirilmasini teleb edirdi Qarabagdaki Turk herbi quvvelerinin derhal geri cekilmesini emr ederek iki millet arasindaki munaqiseni Azerbaycan hokumeti ile ermenilerin siyasi yollarla hell etmelerini tovsiye etdi Istanbuldaki ermeni lobbisi ingilis ve fransiz numayendelerini Qarabag ve Susada Turk ordusunun ermenilere qarsi qetliam toretdiyine inandirmisdilar Turk Qafqaz Islam Ordusu Komandanligi Qarabagda olan herbi quvvelerin tabe olduqlari diviziyalara qayitmasini 1 ci Azerbaycan diviziyasina da azerbaycanli general Yusifovun komandirlik edeceyini bildirdi General Yusifov 8 noyabrda Agdama gederek birliklerin rehberliyine kecdi Qarabag herekatinda istirak eden 9 ve 106 ci piyada alaylari ise 5 ci Qafqaz piyada diviziyasina birlesdirilerek bolgeni terk etdi 167 Simali Qafqaz herekati RedakteBirinci dunya muharibesinde Rus Carligi devrildikden sonra Qafqazdaki turk ve muselman xalqlar bir terefden ingilis isgalcilarinin diger terefden car terefdarlarinin o biri terefden ise bolseviklerin tezyiqine meruz qalmisdilar Azerbaycanda ise bolseviklerin hakimiyyeti ele kecirmesi ve ordu quruculugu ile mesgul olmasi narahatciligi daha da artirirdi Bu veziyyet qarsisinda birlesmek yollarini axtaran Qafqaz xalqlari musteqil bir dovlet qurmaq ucun herekete kecdiler Bolgedeki turk ve muselman xalqlar 5 may 1917 ci il tarixinde Vladiqafqaz seherinde bir konqres cagirdilar Gergin mubahiselerden sonra butun Qafqazi ehate ede bilecek bir dovlet qurmaq qerara alindi Temirxan Sura seherinde Simali Qafqaz xalqlari ve Dagistan turklerini ehate eden Dagistan Icmalar Birliyi adli milli bir komite yaratdilar Bu teskilata car ordusunda zabit olmus Tapa Ebdulmecid Cermoyev ve Heyder Bammat ile Psemaho Kotsev kimi taninmis adamlar rehberlik edirdiler Seyx Samilin en leyaqetli muridi ve adamlarindan birinin oglu olan Necmeddin Gotsinski simali Qafqazin imami yeni dini rehberi secildi Dini teessubu ile taninan ve bolgede boyuk nufuza malik olan Uzun Haci da yeni imami desteklemek mecburiyyetinde qaldi Bu iki qurum olkenin idareciliyini ele aldi ve idaredeki ruslari temizledi Bolseviklere dusmen olan ve rus carlarina sedaqetleri ile taninan rus kazaklari da ozlerine bir basci secerek Simali Qafqaz Birliyine daxil oldular Belelikle Terek Kazaklari ve Dagistanlilar arasinda bolseviklere qarsi bir ittifaq yaranmis oldu Kazaklarla muselmanlar arasindaki erazi mubahisesi uzunden bu emekdasliq tez bir zamanda pozuldu ve qanli mubarize yeniden basladi Car terefdari ruslar ile rus kazaklari bolsevikler ile muttefiqlik ederek bir hemle ile paytaxt Vladiqafqazi isgal etdiler 168 Simali Qafqazdaki bu hadiselerden sonra Dagistandaki turklerin milli bir dovlet qurma istekleri ve cehdleri yeniden bas qaldirdi Nehayet 11 may 1918 ci ilde Dagistan Respublikasi musteqilliyini elan etdi Bu hadiseler etrafinda Simali Qafqaz ve Dagistandaki butun turk ve muselman icmalar Dagistan turklerine guvenerek ruslardan ayrilmaq isteyirdiler Osmanli Dovletinin muttefiqi Almaniya eyni gunlerde Gurcustanin musteqilliyini tanimis ancaq Dagistanin azadligini gormek istemirdi 169 Bakini isgal eden ermeni ve bolseviklere qarsi kicik milis quvveleri teskil ederek muqavimet gosteren Azerbaycan xalqi 31 mart qirgini zamani Dagistanli qardaslarindan komek istediler Mahacqaladan turkler seheri Inciqala adlandirilar yola cixan bezi milis quvveleri Baki yaxinligindaki Bileceri menteqesine qeder irelilediler Say ve silah saridan olduqca guclu olan rus bolseviklerine ve ermeni dasnaklarina qarsi dayana bilmeyecekdiler Dagistan turklerinden ibaret az sayli milis teskilatinin olkeden uzaqlasdigini goren bolsevikler simaldaki Hesterxandan getirdikleri quvvelerle evvelce Mahacqalani nezaret altina aldilar sonra da Temirxan Surani ele kecirdiler Bolsevikler Qafqaz xalqlarinin Vladiqafqazda qurdugu Merkezi Icra Komitesini de dagitdilar Belelikle Qafqazin orta bolgesi ile Azerbaycan ve Dagistan arasindaki erazileri nezaret altina almaga basladilar Baki Derbend Mahacqala Rusiya demir yolunu da ellerine kecirdiler Qafqazda fealiyyet gosteren bolsevikler daha cox rus ermeni yehudi rus kazaki ve gurculerden ibaret idi Turk esillilerden bolseviklere qosulanlarin sayi az idi Bunlar da daha cox rus terbiyesi ile yetismis bezi oxumus ziyalilar arasindan cixanlar idi 170 Simali Qafqaz Respublikasinin elan edilmesi Redakte Simali Qafqaz Respublikasinin bayragi Ebdulmecid Cermiyev Heyder Bammat ve Mehmet Qari Dibrov kimi ziyalilar Dagistanin qurtulusu ucun siyasi fealiyyetlere liderlik edirdiler Dagistan turklerinden teskil olunmus bir heyet 1918 ci ilin aprel ayinda Istanbula getdi Heyet Enver pasa ile goruserek Turk ordusunun onlari himaye etmesini istedi Enver pasa turk esgerinin Dagistana girmesinden evvel bezi meselelerin hellinin basa catdirilmasinin zeruriliyini bildirerek bolgede yasayan turklerden ibaret bir korpus yaradilmasinin faydali olacagini bildirdi Bundan elave 1 ci suvari diviziyasi komandani podpolkovnik yarbay Nazim bey ve 4 cu piyada diviziyasi komandani yarbay Ehmed Sukru bey ile qerargah kadrlarina Simali Qafqazda Dagistan ve Cecenistanda herbi tekilat qurmaq tapsirigi verildi 169 Trabzon ve Batum Konfranslarinda turk numayendeleri ile gorusen Dagistan heyeti Simali Qafqazda musteqil bir dovlet qurmaq ucun raziliq almisdilar Osmanli Dovletinin verdiyi destekle 11 may 1918 ci il tarixinde Simali Qafqaz Respublikasi elan edildi ve bu genc dovlet Osmanli Dovleti terefinden tanindi 171 Bu veziyyet qarsisinda Bolsevik hokumetinin Xarici Isler Komissari Cicerin Osmanli Dovletinin Moskvadaki Sefiri Qalib Kamali beye bir etiraz notasi gonderdi Cicerin notada Simali Qafqazin Rusiyanin ayrilmaz bir hissesi oldugunu ve xalqin da Rusiyadan ayrilmagi hec bir zaman dusunmediyini Osmanli Dovletine gelen numayendelerin de xalqin temsilcisi olmadigini bildirerek qurulan Respublikani tanimayacaqlarini bildirdi 172 Bu notani saya salmayan Osmanli Dovleti Simali Qafqaz Respublikasi ile 8 iyun 1918 ci ilde Batumda bir dostluq ve emekdasliq muqavilesi imzaladi Buna gore Osmanli Dovleti Dagistana herbi yardim gosterecek ve xaricden ola bilecek tehlukelere qarsi Simali Qafqaz Respublikasinin oz torpaqlarini qorumasina yardimci olacaqdi Sovetler bu muqavileden sonra Dagistanda olan bolseviklerin fealiyyete baslamasini temin etdi Aralarinda Vladiqafqazin da oldugu bezi bolgeleri nezaret altina aldilar Bu hadise ile elaqedar Simali Qafqaz hokumeti paytaxti Nazran qesebesine kocurtdu Turk zabit ve siravilerin teskil etdiyi milis quvveleri Vladiqafqaz seherine hucum ederek on uc gun davam eden bir muhasireden sonra 17 avqustda bolsevikleri bolgeden uzaqlasdirdi 173 174 Simali Qafqaz Respublikasinin rehberi Ebdulmecid Cermiyev Bolsevikler Dagistanda genis fealiyyete baslamisdilar Qafqazin cenuba acilan tek qapisi olan quru ve demir yollarinin kecdiyi Derbend ile Xezer denizi sahilindeki ehemiyyetli seherlerden olan Mahacqala ruslar Petrovsk deyirdiler arasindaki yollari ele kecirerek nezaret altina almisdilar Bolseviklerin turk ve muselman xalqlar arasinda apardigi tebligati dayandirmaq meqsedi ile bolgeye gonderilen turk zabitleri rus bolsevik quvveleri terefinden teqib edilirdi Ayrica ruslara esir dusen ve qacib qurtara bilen ve Turkiyeye donmeye calisan Osmanli zabit ve siravilerinin Dagistanda qurduqlari milis quvveleri de cox zeif idi Dagistanda yasayan turk boylari qebileleri ve din adamlari ise bir biri ile nufuz mubarizesi aparirdilar Dagistanin dagliq bolgelerinde yasayan avar turkleri ile bolsevik olmaga calisan kumuk turkleri arasinda ciddi bir reqabet ve munaqise baslamisdi Dagistandaki bu veziyyet bolseviklerin isinin xeyrine idi 175 Turk Qafqaz Islam Ordusu Komandani Nuru pasa Gencede iken bir herbi teskilat qurmaq meqsedi ile yarbay Ismayil Haqqi Berkok beyi Dagistana gonderdi Yarbay Ismayil Haqqi bey Simali Azerbaycanin Zaqatala bolgesinde rus esaretinden xilas olan turk zabit ve esgerlerinden ibaret kicik birliklerle o bolgede sabitliyi saxlaya bildi Buradan Dagistandaki Ehti bolgesine kecdi Serencaminda olan zabitlerle Mahacqalaya geden Ismayil Haqqi bey 21 iyun 1918 ci il tarixinde Dagistan turklerine xitaben bir bildiris yaydi Xalqin birlik ve beraberlik seraitinde yasamasi ve bolseviklere qarsi birge mubarize ede bilmesi ucun milli duygularini oyatmaq isteyirdi Ismayil Haqqi bey Dagistanin muxtelif yerlerinde teskil olunan kicik milis qruplarini birlesdirerek bolseviklere qarsi mubarize apara bilecek bir quvveye cevirmeye calisirdi Lakin bu milli teskilata xalq kifayet qeder maraq gostermirdi Bolgede hormeti olan din adamlarindan Mamalay Eli Haci ve etrafindakilar bu fealiyyetlere qosulmadilar Bu din adami Ismayil Haqqi beyi haqli oldugunu lakin bir muddetden sonra ruslarin yeniden bolgeye girerek nezareti ele alacagini ve xalqdan hesab soracagini bildirdi Buna gore de xalqi bolseviklerle uz uze qoymamaq ve Dagistanin menafeyini dusunerek hereket etmek mecburiyyetinde qaldiqlarini bildirdi Teskil edilen bir ovuc milis gucu ile bolseviklere qarsi mubarize aparmaq mumkun olmadigi neticesine gelen Ismayil Haqqi bey Dagistana nizami bir ordunun gelmesinin vacib oldugunu bildirdi Ismayil Haqqi bey Dagistanda bu islere davam ederken Baki Derbend Mahacqala demir yolu ve bu seherlere yaxin olan Quba ve Temirxan Sura bolsevik rus quvvelerinin isgali altindaydi Olkenin qalan bolgelerinde ise anarxiya hokm sururdu Bezi dini daireler ve goruslerin onculeri bir birlerini gunahlandirir bezileri bolsevik ruslara yardim edilmesi ucun fitvalar verirdiler Ziyalilar ise sayca cox az idiler ve xalqdan ayri dusmus bir heyat yasayirdilar Etraf ehali onlari kafir elan etmisdi Ismayil Haqqi bey 8 iyul 1918 ci il tarixinde Gunip qalasina getdi Seyx Samil ruslara qarsi mubarizede qerargahini Gunip qalasinda qurmusdu Buna gore Gunip qalasi Qafqaz xalqlarinin nezerinde boyuk hormete layiq bir yer idi Ruslar Seyx Samil herekatinin sona yetmesinden sonra Gunipde car ucun bir saray ve herbi kazarmalar tikdirmisdiler Ismayil Haqqi bey xalq terefinden kafir sayilan yerli zabitleri de xidmete celb ederek xalq ile aralarindaki soyuqlugu ortadan qaldirmaga calisirdi Qafqazda din adamlari ve seyxlerin xalq kutleleri arasinda nufuzunu bilen Ismayil Haqqi bey bolseviklere alet olmayan dindarlarin istiraki ile bir konqres cagirdi Uzun muzakirelerden sonra onlarin xalqa tesir ederek rus ve bolseviklere qarsi aparilacaq milli muqavimet herekatinda istirak etmelerini temin etdi Dagistanin dagliq bolgelerinde yasayan avarlar ile duzde yasayan kumuklar arasindaki qovgalar bu olkenin yadellilerin eline kecmesini asanlasdirirdi Her ikisi turk ve muselman olan avarlar ve kumuklar arasindaki bu cekisme ele bir hedde catmisdi ki kumuk turkleri avarlara qarsi olmaq ucun bolseviklerin terefine kecmisdiler Ismayil Haqqi bey bu iki turk icmasi arasindaki munaqiseni yoluna qoymaq ucun sey gosterdi Dagistanin simalinda yerlesen Kuban ve Terek bolgelerindeki munbit erazinin rus kazaklarindan geri alinmasi ucun fealiyyete basladi Diger terefden iyul ayinin sonuna dogru Temirxan Sura bolgesini ruslardan temizlemek ucun bir herbi herekat baslatdi Bolseviklerin mudaxilesi neticesinde Dagistan birliklerinin qisa zaman erzinde dagidilmasi sebebinden bu fealiyyet neticesiz qaldi Car terefdarlarinin Dagistani isgal etmesi Redakte Qafqazda Car ordusunun rehberi Lazar Biceraxov Simali Qafqaz Respublikasinin yeni tesekkul etmeye calisan orqanlarini aradan qaldirmaq ucun Dagistandaki bolsevikler bir yandan car terefdari rus kazaklari da diger yandan hucuma kecmisdiler Baki yaxinliginda quvvelerinin bir coxunu itiren Biceraxov Derbend ve Mahacqalani isgal etmek ucun fealiyyete basladi Kifayet qeder herbi quvvesi olmayan Simali Qafqaz Respublikasi simalda qirmizi bolsevikler cenubda ise Biceraxovun ordusunun arasinda sixilib qalmisdi 176 Biceraxovun esas meqsedi Dagistana girmek ve bolgeni nezaret altina almaq idi Serencaminda yaxsi telim gormus 2 min esger ve 18 top ile 40 pulemyot vardi Derbende girerken xalqa muracietinde ozunun car terefdari ve bolseviklere dusmen oldugunu bildirerek Dagistani qurtardiqdan sonra esl sahiblerine tehvil vereceyini ve Bakiya gedeceyini bildirmisdi Polkovnik Biceraxov tabeliyindeki quvvelerle 15 avqustda Derbendi isgal etdi Yaydigi beyanatda ise esl niyyetini ortaya qoyan Biceraxov Qafqazda yasayan turklerin Rusiyaya xeyanet etdiyini Osmanli ordusuna guvenenlerin agir sekilde cezalandirilacagini yalniz ona itaet etdikleri halda Rusiyaya ve cara etdikleri bu xeyaneti bagislayacagini elan etdi 177 Biceraxov Derbendde kifayet qeder quvve qoyaraq daha simalda yerlesen Mahacqala uzerine yeridi Mudafie quvvesi olmayan seheri asanliqla isgal etdi Mahacqaladan sonra Timirxan Surani da ele keciren Biceraxov quvvelerinin sayi Bakidan qacan ermeni ve ruslar da daxil olmaqla 6 mini kecmisdi 178 Osmanli Dovleti terefinden musteqilliyi taninan ve bir Turk dovleti olan Simali Qafqaz Respublikasinin movcudlugunu davam etdire bilmesi ucun Dagistanin muxtelif bolgelerini isgal etmis bolseviklerin ve Biceraxov quvvelerinin olkeden cixarilmasi lazim idi Azerbaycanda olan 15 ci piyada diviziyasi ve dagistanli milislerden ibaret Cenubi Qafqaz Ordusu quruldu Ordu komandanligina da evveller Canaqqala Qrupuna komandanliq etmis Mirliva Yusif Izzet pasa getirildi Yusif Izzet pasa Ordu Komandanligi ile yanasi hem de Simali Qafqaz Respublikasi nezdinde Osmanli Dovletinin siyasi ve herbi temsilcisi idi Simali Qafqaz Ordusu Qerargah reisliyine de yarbay podpolkovnik Ismayil Haqqi bey Berkok getirildi 179 Ordu Komandani Yusuf Izzet pasa 29 avqust 1918 ci il tarixinde Istanbuldan Batuma getdi Bakinin isgaldan temizlenmesi emeliyyatlarina qosulan Serq Ordulari Qrupu Komandani Xelil pasa Batumda olan Yusif Izzet beye xeber gondererek Gurcustandaki Almaniya Herbi Temsilcisinin bezi teleblerle cixis etdiyini bildirdi Xelil pasa almanlarin turk herbi quvvelerinin arxasindan iki alman batalyonundan birini Vladiqafqaza digerini de Cecenistandaki Qrozniya gondermek istediklerini bildirerek bu barede ne dusunduyunu sorusdu Yusif Izzet pasa verdiyi cavabda Almaniyanin her seyden evvel Simali Qafqaz Respublikasini tanimasi lazim oldugunu bildirdi Simali Qafqaz herekatina her hansi bir mudaxileni qebul etmeyeceyini bildiren Yusif Izzet pasa gonderilmesi nezerde tutulan iki alman batalyonunun onun serencamina verilmesi sertiyle Simali Qafqazin diger hisselerine gonderile bileceyini qeyd etdi Yusif Izzet pasa Simali Qafqaz Respublikasinin bascisi Ebdulmecid Cermiyev ile birlikde Batumdan qatarla yola cixdi ve 5 oktyabr 1918 ci il tarixinde Bakiya catdi Xelil pasa Yusif Izzet pasa ve Nuru pasa qerargah heyetleri ile boyuk cetinlikler hesabina dusmenden temizlenen Azerbaycanin simal cenub qerb ve Xezer denizi istiqametinden tecavuze aciq oldugu ve veziyyetin tehluke altinda oldugu qenaetine geldiler Bu dovletin yasaya bilmesi ucun qonsu olkelerde de sulh emin amanliq ve asayisin tam berpa edilmesinin vacibliyine qerar verdiler Komandanlarin Qafqazdaki veziyyeti qiymetlendirdikleri gunlerde Bakidan cekilen 39 cu ingilis korpusu Cenubi Azerbaycandaki sahil seheri Enzelide idi Biceraxov quvveleri ise Dagistanda Derbend ve Mahacqalaya cekilerek ozlerine terefdarlar toplamaga baslamis Bakidan qacan rus ve ermeniler de bu birliklere qosulmusdu Bunun qarsisinda Simali Qafqazda turk ve muselman ehaliden ibaret ciddi bir ordu teskil olunmamisdi Irevandaki ermeni hokumeti ile Osmanli Dovleti arasinda ise bir muqavile imzalanmisdi Lakin Andranik Qarabag ve Zengezur bolgelerinde turklere hemle etmek ucun bir deste hazirlamaq isine baslamis Susa Gorus Ordubad ve Naxcivan etrafinda yollari kesmisdi Buna gore de turkler ciddi bir basqin tehlukesi altinda idiler Bu veziyyetde Azerbaycan dord bir terefden dost olmayan quvvelerle muhasireye alinmisdi 180 Enver pasanin Bakinin qurtulusu munasibetile gonderdiyi tebrik teleqraminda eks olunan xususiyyetleri de nezere alan komandanlar lazimi hazirliqlara basladilar Nuru pasa Bas Komandanliq Qerargah rehberliyine gonderdiyi raportda Turk Qafqaz Islam Ordusuna tabe 15 ci piyada diviziyasinin Dagistan ve Mahacqalanin zebti 9 ve 106 ci Qafqaz Alaylarinin da Qarabag herekati ucun telimatlandirildigini 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin ise helelik Bakida qalacagini bildirdi Yeni bir herekat tapsirigi alan herbi birliklerin vezifelerini yerine yetirdikden sonra uygun diviziyalara qaytarilacaqlarini bildirdi Bakida vaxt kecirmeden 20 sentyabrdan etibaren hazirliqlara baslandi Quba ve Xacmazin azad edilmesi Redakte Simali Qafqazda milli quvveler teskil etmek ucun 1918 ci ilin may ayinda hazirliq islerine baslanmisdi Bolge ehalisinden bir piyada ve bir suvari diviziyasi ile iki alay teskil edilmesi nezerde tutulurdu Dagistan turklerinden qurulacaq bu herbi birlikler ucun 6 ci Ordunun 6 ci diviziyasi ve 9 cu Ordunun 11 ci diviziyasindan 74 zabit ile 577 serjant ve siraviden ibaret bir Teskilat Diviziyasi qurulmusdu Yaradilacaq 4 cu piyada diviziyasi komandanligina Serq Cebhesindeki doyuslerde ruslara esir dusen ancaq Rusiyadaki bolsevik inqilabi ve qarisiqliqdan yararlanaraq qacmaga muveffeq olan polkovnik albay Ehmed Sukru bey getirilmisdi 1 ci suvari diviziyasi komandanligina ise polkovnik albay Akif bey kecmisdi Dagistan turklerinden qurulacaq milli orduya rehberlik edecek heyet 15 iyul 1918 ci il tarixinde xidmet bolgelerine yola dusmusdu 181 Turkiyeden gelen komandirler Dagistanin Temirxan Sura bolgesi ile Gimri Arkaz ve Qizilyar dairesinde bolseviklere qarsi ordu quruculugu islerine basladilar Ilk olaraq Osmanli Rus muharibesinde esir dusen bolgedeki turk esgerlerini bir yere cemlediler sonra Dagistan turklerinden 500 neferlik bir herbi birlik yaratdilar Bu herbi birlikler Mahacqalani Baki ve Derbend ile birlesdiren demir yolunu kesmek ucun ise basladi Dagistanda bolsevik tebligati aparilan bolgelerde ise xalqin ruslarin vedine uymasinin qarsisini almaq ucun fealiyyete basladilar 182 Dagistandaki turk qerargah heyeti qisa muddetde teskil etdikleri herbi birliklerle Temirxan Sura cebhesindeki Arkaz Gimri ve Qizilyar bolgelerinde olan bolsevik quvvelerine hemleler etdiler 5 avqusta qeder davam eden munaqiseden bir netice alinmadi Bolsevikler Dagistanin daxili bolgelerinde cox guclu bir muqavimetle qarsilasacaqlarini basa duserek eks hucuma kecmeye cesaret etmediler Azerbaycanin simal serqinde Qafqazin en uc noqtesinde yerlesen Quba ve Xacmaz bolgelerinde bas veren doyuslerde isgalci quvvelere edilen basqin ugurlu oldu Qubadaki doyuslerde 4 cu diviziya komandani polkovnik albay Ehmed Sukru bey de istirak edirdi Qubani dusmen isgalindan qurtarmaq ucun suvari minbasi Sebri beyin komandanliq etdiyi texminen min neferlik bir milis quvvesi gece boyunca yurus ederek Qubanin simalindaki Qusar qesebesini ele kecirdi Burada bir bolsevik boluyunu esir aldi bununla beraber dord pulemyot ve xeyli miqdarda sursat ele kecirdi Bunun ardindan Quba uzerine yeriyerek 2 avqustda bolsevik isgalina son qoydu 183 Qubadan qacan bolsevikler Xacmaz istiqametinde gederken Qasimkendde olan milis quvveleri dusmeni muhasireye aldilar lakin bir ugur qazanilmadi Turk herbi birlikleri dusmeni teqib ederek Xacmaz uzerine yeridi lakin dusmen Xezer denizindeki gemilerdeki topcu destesinin sayesinde 8 avqusta qeder seheri qorumaga muveffeq oldu Cenubi Azerbaycandaki Enzeli uzerinden Bakiya gelen ve Qafqaz Islam Ordusu qarsisinda dayana bilmeyeceyini basa dusen car terefdari Biceraxov oradan da demiryolu ile Xacmaza gelmisdi Polkovnik Biceraxov turk herbi birliklerinin teqibi neticesinde 11 avqustda buradan da cixib simaldaki Derbende kecdi Biceraxovun quvveleri Xacmazi terk eden kimi turk milis quvveleri sehere daxil oldu Daha sonra polkovnik Biceraxovun quvvelerini Derbende qeder teqib etdiler Ancaq bir netice alinmadi 184 Quba ve Xacmazin dusmen isgalindan qurtarilmasi ve bolgenin nezaret altina alinmasi neticesinde Dagistan ve Rusiya ile Baki arasindaki demir ve quru yolu tamamile turklerin eline kecdi Elece de bolseviklerin bolgedeki tebligatlarinin qarsisi alinmis oldu Derbendin azad edilmesi Redakte Bakini Derbendi ve Mahacqalani azad eden Yusif Izzet pasa Qafqaz Islam Ordusu Komandani Nuru pasa Dagistanin ele kecirilmesi ucun 15 ci piyada diviziyasi komandani yarbay Suleyman Izzet beye 20 sentyabr 1918 ci il tarixinde bir emr gonderdi Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 61 Qafqaz Islam Ordusunun Simali Qafqazdaki herbi herekat plani bele idi Dagistan herbi herekati ile telimatlandirilan 15 ci piyada diviziyasi suretle Xacmaz istiqametinde hereket edecek ve Derbend qisa bir muddetde ele kecirilecekdi Herbi birlikler seherin 5 kilometrliyine qeder irelileyecek ve burada movqe tutacaqdi Elde edilen movqe bezi herbi quvvelerle guclendirilecek 107 ci Qafqaz alayindan ibaret Derbend destesine tehvil verildikden sonra 15 ci piyada diviziyasi geri cekilecekdi Xacmaz destesi de 15 ci piyada diviziyasinin tabeliyine verilecekdi 185 Derbendin azad edilmesi plani Lazimi hazirliqlar basa catdiqdan sonra 15 ci piyada diviziyasinin bezi hisseleri 1 oktyabrda Bileceri stansiyasindan Dagistana getmek ucun qatarlara mindirildiler Evvelce 15 ci piyada diviziyasina tabe olan 56 ci alay yola cixdi 36 ci alay ise daha sonra hereket edecekdi Quba ve Xacmaz bolgesini dusmen isgalindan qurtaran minbasi Sebri beyin komandasi altinda olan Xacmaz destesi de diviziyanin toplasma yeri olan Xacmazda turk herbi birliklerine qosulmaga basladi 38 ci piyada alayinin esas doyusken heyetinden bir boluyun Bakida saxlanilmasi emr edildi Buna gore de muharibe gucu bir xeyli zeiflemisdi ve Xacmaz bolgesindeki quvvelerle guclendirilmesi planlasdirilirdi Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 68 15 ci piyada diviziyasina daha sonra iki zirehli qatar verilecekdi Bu herbi herekatin davam etdiyi esnada 15 ci piyada diviziyasinin Istanbula gonderilmesi meselesi ortaya cixdi Bu sebebden 38 ci piyada alayinin Dagistan herekatinda istirak etmeli olan heyeti yola cixmaq ucun Bakida qatar gozlediyi halda Nuru pasa teftisler apardigi Agdamdan Xacmaza getmek ucun Bakiya geldi 186 15 ci piyada diviziyasi ve Dagistan herekatinda istirak edecek herbi quvvelerin qerargahlari 2 oktyabrda Xacmaza catdi ve bolgedeki komandirler veziyyetle elaqedar meslehetlesme kecirdiler Oncul quvveler de Ferhadkend ve Orucabad xettine yerlesdirildi 187 Nuru pasa Dagistan herekatini izlemek ve hazirliqlari yaxindan gormek ucun 4 oktyabrda qatarla Xacmaza getdi Buradan masinla Qubaya kecdi Yollarda masini saxlatdiran turkler Nuru pasani duz corekle qarsiladilar Xalqin boyuk mehebbeti ab havasinda Xacmaza daxil olan Nuru pasa burada yasayan turklerle apardigi danisiqlarda vetenlerine sahib cixmalarini bunun ucun de ovladlarini esger gondermelerini istedi 188 Turk ordusunun Derbende yurus etmeye hazirlasdigindan xeber tutan Biceraxov Mahacqaladan 300 neferlik bir birliyi Derbende getirdi Buradaki movqelerini mohkemletdikden sonra mudafieni guclendirmek isteyirdi Herbi herekatin bir az da gecikdirilmesi halinda dusmenin daha da gucleneceyini dusunen komandirler 38 ci piyada alayinin da cebhe xettine catmasini gozlemeden 56 ci piyada alayinin Derbend istiqametinde herekete gelmesini qerarlasdirdilar Belelikle Dagistanin dusmen isgalindan qurtarilmasi ucun gozlenilen herbi mudaxile 5 oktyabrda basladi 189 56 ci piyada alayi cebheye yenice catan 38 ci alayin qabaqcil hisseleri ile birlikde Derbendin baglarini kecdikden sonra stansiya etrafinda pusqu quran Biceraxov quvveleri ile qarsilasdi Qanli doyuslerden sonra Stansiyadan cixarilan Biceraxov quvveleri axsama dogru Derbend qalasi ile Qala Deyirmani bolgesinden de uzaqlasdirildi Havanin qaralmaq uzre oldugunu goren komandirler esger itkisi vermemek ucun herekata ara verdiler 190 Ertesi gun turk silahli quvvelerinin keskin hucumu qarsisinda tab getirmeyen dusmen daginiq halda sehere yayildi 56 ci piyada alayi 6 oktyabr saat 10 45 de sehere girerek Derbendi tamamile nezarete goturdu 15 ci piyada diviziyasi Qerargah reisi yarbay podpolkovnik Suleyman Izzet bey gunortaya dogru qerargahi ile birlikde Derbende daxil oldu Suleyman Izzet bey Derbendi zebt etmelerini bele tesvir edir Gunorta firqe qerargahi ile sehere girdim Evvelce verdiyim emre esasen seherde asayise cavabdeh zabit ve siravi heyetinin isine basciliq etdim ve belediyye reisi Muslum Israfilovu hokumet reisi teyin eledim Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 84 Derbendin esas kuce ve meydanlarina Turk bayragi asildi Bakinin dusmen isgalindan qurtarmasinda yaxsi neticeler gostermis 56 ci alay Derbendde de buna oxsar fealiyyeti ile ferqlenmisdi 38 ci alay ise sehere qerb istiqametinden girmisdi Dusmenin en azi 800 piyadasi sekkiz pulemyotu ve bir zirehli qatari vardi Xezer denizinde rus car ordusundan qalma Erdehan ve Qars adli doyus gemileri ise acdiqlari top atesi ile doyuslere yardim edirdiler Dusmen esger ve silah baximindan da 56 ci alaydan ustun idi 191 192 193 Derbendi ele keciren 56 ci piyada alayinin doyusken terkibi 679 esgerden ibaret idi 12 pulemyotu 12 de topu vardi Derbendde dusmenden birinin arxa qapagi cixarilmis uc top ile dord pulemyot ele kecirilmisdi 15 ci piyada diviziyasi Bakidan 210 kilometr simalda yerlesen Derbende qeder irelilemis ve cemi bes gun erzinde bolgeni nezaret altina almisdi Polkovnik Biceraxov Derbendi mudafie eden quvvelerin komandiri polkovnik Bertrandi bacariqsizliqda gunahlandirib vezifeden kenarlasdirdi ve hebs etdirdi Biceraxov quvveleri 6 7 oktyabr gecesinde bir zirehli qatarla 15 ci piyada diviziyasina qarsi cebheni yarmaga tesebbus gosterdi Ancaq turk herbi birlikleri terefinden geri oturduldu Qatardan acilmis bir vaqonda sursatla birge bir pulemyot ve birinin arxa qapagi cixarilmis iki top ele kecirildi Gece bas veren bu hadiseden sonra yene 7 oktyabrda seher saatlarinda 8 pulemyot ve 4 top ile musayiet olunan 880 e qeder dusmen piyadasi 56 ci piyada alayina qarsi hucum teskil etdi Bu hucum da geri oturduldu Derbendin serqindeki dagliq ve meselik saheye cekilen Biceraxov quvveleri ile 9 oktyabrda da qanli doyusler oldu Rus birlikleri 12 ve 13 oktyabrda da hucum manevrleri etdiler ancaq her defe de meglub olaraq agir itkilerle geri cekilmek mecburiyyetinde qaldilar 194 195 196 Siyasi munasibetler Redakte Simali Qafqazda herbi herekat davam ederken alman ve bolqar cebheleri suqut etmisdi Osmanli Dovletinin muttefiqleri meglubiyyeti qebul ederek sulh danisiqlarina getmek ucun Antanta dovletlerine muraciet etmisdiler Bele bir seraitde cox boyuk fedakarliqla Qafqazda davam etdirilen herbi herekatda Turk ordusu lazimi ustunluyu temin etmisdi Herbiye Naziri ve Bas Komandan vekili Enver pasa bu veziyyetin davam ede bilmesi ucun 5 6 oktyabr tarixinde Serq Ordulari Qrupu Komandanligina bir emr gonderdi Enver pasanin emri bele idi Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki esgerlerimizi cekmis kimi bir goruntu yaratmaq mecburiyyetindeyik Bu halda Azerbaycan ve Simali Qafqaz Respublikalarinin oz esgeri quvvelerine guvenmesi lazim gelecekdir Bu sebebden Qafqazda qalacaq quvvelerin Azerbaycan ve Simali Qafqaz quvveleri olmasi ucun indiden bu quvveleri esas tutaraq bunlarin silahlandirilmasi ve yeniden teskil olunaraq quvvetlenmesi vacibdir Ermenilerle qovga etmeyerek onlarla yaxsi davranaraq sulh muzakiresinde onlarla birlikde olmaq ucun calismaq lazimdir Orada qalacaq zabitlerle digerleri Azerbaycan vetendasi olaraq qalsin ve hokumet geri cekilme emri verse bele onlarin orada qalmasi ucun tertibat hazirlansin Azerbaycana rus silah ve cebbexanasi olmaqla coxlu silah ve saire gonderilsin 197 Serq Ordulari Qrupu Komandani Bas Komandanligin bu emri esasinda 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin Azerbaycanda bir piyada batalyonu destesinin de Dagistanda qalacagini bildirdi Azerbaycanli siravilerle guclendirilen 5 ci Qafqaz diviziyasi Azerbaycanda uc diviziyali bir korpus Dagistandaki piyada batalyonu destesi de bir diviziya halina getirilerek Azerbaycan ve Simali Qafqaz Respublikalarinin oz vetenlerini milli quvveleri ile qorumalari temin edilecekdi 198 Qafqaz Islam Ordusunun komandani Nuru pasa ordu Turkiyeye geri cagirilarken vezifesinden istefa edib doyusmeye davam etmisdi Derbendin simalinda doyusler davam ederken Simali Qafqaz Komandani Yusif Izzet pasa ve Simali Qafqaz Respublikasi Dovlet bascisi Ebdulmecid Cermiyev 8 oktyabrda Derbende getmisdi 199 Derbendde veziyyetin tamamile normallasmasinin ardindan 13 oktyabr 1918 ci il tarixinde Simali Qafqaz Respublikasi hokumeti quruldu Turk Qafqaz Islam Ordusu Komandani Nuru pasa ile Simali Qafqaz Respublikasi Dovlet bascisi Ebdulmecid Cermiyev Simali Qafqaz Komandani Yusif Izzet pasa 15 ci piyada diviziyasi komandani yarbay podpolkovnik Suleyman Izzet bey de hokumetin elan edilmesi munasibetile teskil olunan merasimde istirak edirdiler Derbendde seher saat 10 00 da Simali Qafqaz Respublikasinin bayragi merasimle qaldirildi ve hokumetin quruldugu resmi olaraq elan edildi 200 Yarbay podpolkovnik Suleyman Izzet bey merasimden sonra Derbendin qurtulusu haqqinda komandirlerle brifinq kecirdi Suleyman Izzet bey yigincaqda Derbendin ele kecirilmesi ucun cekilen eziyyetleri xatirlatdi Seherin Biceraxov quvvelerine qarsi bir batalyon piyada ve suvari boluyunden emele gelecek Derbend destesi terefinden muhafize olunmasinin mumkun olmadigini bildirdi 15 ci piyada piviziyasinin herekati davam etdirerek Mahacqala ve Dagistani isgaldan tamamile temizlemek lazim oldugunu bildirdi Suleyman Izzet beyin verdiyi melumata gore heqiqeten de rus doyus gemileri Derbend sahillerinde aramsiz manevrler edirdi Dusmen herbi birlesmeleri Derbend Mahacqala yolundan rahatca istifade edirdi ki bunun da qarsisi mutleq alinmali idi Turk esgeri yerli xalqdan hec bir yardim ala bilmirdi 201 Yusif Izzet pasa da bu veziyyetde Derbend destesinin 107 ci Qafqaz alayi seheri qoruya bileceyine inami olmadigini bildirerek 15 ci piyada diviziyasini o bolgeden ayrilana qeder Yusif Izzet pasanin emrine verdi Cunki 15 ci piyada diviziyasinin Dagistanda qalmasinin vacib oldugunu bildirdi Muzakirelerden sonra bu teklif qebul olundu Nuru pasa 15 ci piyada diviziyasini o bolgeden ayrilana qeder Yusif Izzet pasanin emrine verdi 15 ci piyada diviziyasinin Batuma gonderilmesi ile elaqedar emr her an gele bilerdi Buna gore Mahacqalanin ele kecirilmesi ucun edilecek herbi mudaxileni tezlikle baslamaq en qisa zamanda netice elde etmek teleb olunurdu 202 203 Herbi birliklerde struktur deyisikliyinden sonra lazimi hazirliqlar suretle basa catdi Turk Ordusu Derbendin simalindan etibaren deniz ile daglar arasinda nisbeten genis ve duz bir erazide irelilemis ve duzenliye catmisdi Uzerine hucum planlasdirilan Mahacqala Xezer denizinin sahilinde yerlesirdi Seherin qerbi ve cenub qerbi yuksek daglar ve tepelerle ehatelenmisdi Mahacqalanin simalinda ise daha duz olan bir erazi vardi ve Xezer denizi boyunca uzanirdi Derbend istiqametinden gelen demir ve quru yollari da Mahacqaladan kecerek simal istiqametinde Vladiqafqaz ve Rusiyaya dogru uzanirdi 15 ci piyada diviziyasi da bu sertlerle Mahacqalanin yerlesdiyi duzenliyi ve hakim tepeleri ele kecirerek sehere girmeyi planlasdirirdi Mahacqala yurusu Redakte Komandanlarin verdiyi qerara gore 15 ci piyada diviziyasi Mahacqala uzerine yeriyerek Dagistani isgalcilardan azad edecekdi Simali Qafqaz Respublikasi Prezidenti Cermiyev rus kazaki polkovnik Biceraxova 13 oktyabr 1918 ci il tarixinde bir ultimatum vererek Derbend ve Mahacqala arasindaki erazinin Simali Qafqaz Respublikasinin erazisi oldugunu bildirdi ve Dagistani bosaltmasi ucun 20 oktyabra qeder vaxt verdi 203 Biceraxov ise 16 oktyabrda gonderdiyi cavabda qafqazli ve rus kazaki oldugunu bildirerek onu memleketinden hec kesin qova bilmeyeceyini ve Dagistani da Rusiyanin bir parcasi olaraq gorduyunu bildirdi Biceraxov mektubda bunlari yazmisdi Bu torpaqlar Rusiyanindir Tabeliyimdeki esger ise boyuk Rus Ordusunun bir parcasidir Dagistandan cixmayacagam Ancaq siz ozunuzun kim oldugunuzu bilmirsiniz Simali Qafqaza sahiblik iddia ederken Brest Litovsk muqavilesini turklerin de sizinle birlikde doyusduyunu xatirlamirsiniz Turklerin oz olkelerine xeyri olmadiqdan sonra size hec bir faydasi olmaz Xeberiniz yoxdurmu ki ingilis toplari Canaqqala yaxinliginda gurlayir Felestin ve Suriya tamamile isgal edilib Iki hefteye qeder turklerin buradan tamamile cekileceyi mutleqdir O zaman tek qalacaqsiniz ve bir sey etmeye qudretiniz catmayacaqdir Men sizin bir yaxininiz ve sizin yaxsiliginiz ucun calisan bir adam kimi size teklif edirem ki gelin danisaq Sizin ve bizim ucun en yaxsi olan meseleleri muzakire edek Ondan sonra istediyinizi ede bilersiniz Bu mektubuma 18 oktyabr tarixine qeder cavab isteyirem Eger cavab almasam yazdiqlarimin nezere alinmadigini hesab ederek Derbendin qurtarilmasi ucun hereket edeceyem Derbendde ne qeder esger oldugunu ve ne isle mesgul olduqlarini da lap ela bilirem 204 205 Turk quvveleri Biceraxova verilen vaxtin bitmesine qeder herbi emeliyyata baslamadi Turk herbi birlikleri vaxtin tamam olmasi gununden etibaren 20 oktyabrda sehere yaxin uc qrup halinda hucuma kecdi 15 ci piyada diviziyasi yarbay Suleyman Izzet beyin komandasi altinda muhasire qrupu kimi hereket edecekdi Serencaminda 38 ci ve 56 ci alaylardan iki batalyon 107 ci alaydan 1 ci batalyon ve 42 ci suvari boluyu ile 8 topdan ibaret bir topcu batareyasi var idi Cebheden irelileyecek qrupda ise podpolkovnik Fazil beyin komandasi altinda 107 ci alaydan 2 ci ve 3 cu batalyon 13 cu alaydan 46 ci batalyon ile 5 topdan ibaret bir topcu batareyasi ve bir zirehli qatar var idi Derbend Qrupunda ise komandir yarbay Saadeddin beyin serencaminda bir milis batalyonu ile bir top vardi Bu qrupun vezifesi Derbende denizden edile bilecek her hansi mudaxilenin qarsisini almaq idi Dusmen quvvelerinin bir qismi Camekendde bir qismi ise Xanmehemmedqalada mudafie xetti qurmusdu Xezer denizinde Agni aciqliqlarinda ise ruslara aid Qars ve Erdahan adli doyus gemileri dayanmisdi 206 207 Simali Qafqaz Komandani Yusif Izzet pasa 20 oktyabr 1918 ci il saat 07 45 de hucum emri verdi Suleyman Izzet bey o gece diviziyaya gonderdiyi emrde hucumun detallarini bildirdi 208 Hucum payizin gelmesi ile elaqedar cox soyuq ve yagisli bir gunde basladi Yusif Izzet pasa Cebhe Qrupu ile birlikde hereket edirdi Simali Qafqaz Komandanligi Qerargah reisi yarbay Ismayil Haqqi bey ise 107 ci alay komandiri vezifesini icra edirdi Herbi birlikler dagliq ve meselik erazide cetinlikle irelileye bilirdi 209 24 oktyabr axsamina qeder davam eden herekatda Turk herbi birlikleri Biceraxov quvvelerini geri oturda bilmisdi Rus kazaki polkovnikinin bir cox hucumlari ugursuzluqla neticelendi Bele olduqda Biceraxov esl quvvelerini Mahacqalaya cekdi ve bolgedeki yuksek daglarda mudafie xetleri qurmaga basladi 210 25 oktyabr gununu dincelerek basa vuran turk herbi birlikleri 26 oktyabrda yeniden herekete basladi Manas cayina qeder irelileyerek muqavimet gostermeye calisan Biceraxov quvvelerini buradan da geriye oturdu Tarki dagi ve Mahacqala yaxinligina qeder irelileyen turk herbi birlikleri o gune qeder Biceraxovun esl quvveleri ile hec doyusmemisdi Suleyman Izzet bey 27 oktyabrda Tarki daginda muqavimet xetti quran Biceraxov quvvelerini cenub ve qerb istiqametinde tamamile muhasireye aldi 211 212 213 Polkovnik Biceraxovun Mahacqalada 4 5 mine qeder bir herbi quvvesi dururdu Turk herbi quvvelerinin Dagistandan cekilmesinden sonra Simali Qafqaz Respublikasinin tabeliyinde olan ve ele de boyuk herbi gucu olmayan milis quvveleri ile ruslara qarsi cixmaq mumkun deyildi Buna gore de Biceraxova bagli quvvelerin tamamile mehv edilmesi ve Mahacqalanin isgaldan qurtarilmasi vacib idi Tarki Atliboyun xettine qeder irelileyen 15 ci Piyada Diviziyasi 4 noyabra qeder muhasire veziyyetini qorudu Aparilan kesfiyyat neticesinde uc cerge tikanli meftiller ve guclu istehkamlarla seherin mudafieye hazirlasdigi toplar zirehli qatar ve denizdeki doyus gemileri ile mudafienin mohkemlendirileceyi melum oldu 5 noyabra Mahacqala uzerine planlasdirilan hucumda 15 ci piyada diviziyasindan 1 700 doyuscu istirak edecekdi Milis diviziyasindan ise istirakcilarin sayi 2 000 olacaqdi Hucumun butun agirligini uzerine goturecek 38 ci ve 56 ci alaylarin esgerlerinin umumi sayi ise 1 067 nefer idi Turk piyadasini 40 pulemyot ve 13 top musayiet edecekdi Suleyman Izzet bey denizdeki gemilere qarsi istifade etmek ucun Nuru pasadan Bakida olan 10 5 mm lik dag qaubitsa batareyasini istemisdi Bu batareya ise vaxtinda catmadi ve ancaq 6 noyabrda cebhedeki yerini tuta bildi 214 215 Turk herbi birlikleri 5 noyabrda sehere yaxin hucuma kecdiler Dusmen quvveleri Tarki dagini mudafie etmeye calisirdilar Tepe ve yarganlardan asagiya dogru serbest ates acirdilar Bir ara uzun menzilli top atesine meruz qalan 107 ci alaya aid bezi birlikler tamamile dagilmisdi Cebhenin en on cergesinde doyuslere qosulan yarbay Suleyman Izzet bey bu alayin esgerlerini cetinlikle de olsa bir yere toplaya bildi Yeniden nizama salaraq Biceraxov quvvelerine qarsi hucuma kecirdi ve dusmenin tamamile geri oturdulmasini temin etdi Hedefdeki Tarki daginin 2362 ve 1579 m yukseklikdeki tepeleri qanli doyuslerden sonra ele kecirile bildi Iki gun davam eden qanli doyusler cox agir seraitde ve dondurucu soyuqlar altinda cereyan etmisdi Basda Suleyman Izzet bey olmaqla zabit ve esgerlerin bir coxu malyariyaya tutulmusdu Yuksek heraret ve malyariya agrilari altinda qehremanliqla vurusurdular 216 217 6 noyabr 1918 ci ilde seherin erken saatlarinda butun istiqametlerden baslayan hucumda axsam saatlarina dogru Biceraxov quvveleri boyuk telefat vererek geri cekilmeli oldular Mahacqala istiqametinde qacan dusmen ciddi teqib altindaydi Suleyman Izzet bey de bu muharibede yaralanmisdi 218 Artiq daginiq halda qacan Biceraxov quvvelerinin mehv edilmesi ve Mahacqalanin ele kecirilmesi asanlasmisdi Cox agir sertlerle cereyan eden Tarki dagi doyusu qelebe ile basa catmisdi 6 noyabr muharibesi bir aya qeder davam eden qanli doyuslerin sonuncusu oldu Cunki 6 noyabr 1918 ci il tarixinde saat 14 00 da bir ingilis ve bir fransiz zabit Yusif Izzet pasanin qerargahina gelerek Osmanli Dovletinin Antanta dovletleri ile sulh raziligina geldiyini bildirdiler ve herbi herekatin dayandirilmasinin lazim geleceyini ifade etdiler Yusif Izzet pasa ise gece saat 21 00 da herbi herekatin dayandirilmasini bildirerek herbi birliklerin oldugu yeri muhafize etmesini istedi 219 220 Mahacqalanin fethi Redakte Turk ordusu Mahacqalada Iki gun davam eden qanli muharibelerde cebhedeki erazi cox narahat idi Etrafda six kolluqlar ile cox dik ve sert qayaliqlar vardi Dayanmadan yagan yagisdan sonra erazi surusken ve palciqli idi Esgerler umumiyyetle yolu olmayan erazini dirmanmaq tullanmaq surunmekle kecib irelileye bilirdiler Agacli Tarki arasindaki cigirlar ise heyvanlarin kecmesi ucun bele elverisli deyildi Buna gore de butun sursat cebbexana yalniz doyusen esgerler vasitesile dasina bilirdi Yaralanan Mehmetcik ise yene de silah yoldaslarinin kureyinde dasinib sehiyye boluklerine catdirilirdi Mehmetciyin uc gun boyunca gozune yuxu getmemisdi bu muddet erzinde Tarki dagi etrafinda dusmene qarsi guclu hemle etmis bezen geri cekilmis bezen de qanli doyuslere girmisdi Erazinin dik olmasi ile yanasi duman rutubet ve yagis da esgerleri yormusdu Biceraxova tabe esgerlerden canini qurtara bilenler Mahacqalanin simalindaki Hesterxana qacdilar Mahacqaladan 10 neferlik mulki heyet 8 noyabrda seherin kenar mehellelerine qeder yaxinlasmis olan 38 ci piyada alayi komandaninin yanina geldi Heyetin terkibinde iki din alimi demir yolu reisi ve Mahacqala liman reisi de var idi Heyet Biceraxovun quvvelerinin Mahacqalani tamamile terk etdiyini xalqin kuce ve evlerde qarete basladigini bildirerek sabitlik yaranmasi ucun turk esgerinin sehere girmesini rica etdiler Kesfiyyatlar neticesinde sengerlerde ve topcu movqelerinde hec kimin olmadigi aydinlasdi Dusmenin yerde qalan hissesinin silahlarini goturub gemilerle seherden qacmaga calisdigi xeberi geldi Bu esnada Mahacqaladan ellerinde ag bayraq bir qrup mulki sexsin turk esgerlerine dogru geldiyi musahide edildi 221 Turk ordusunun butun cetinliklere sine gererek soyuq ve acliga baxmadan qan tokerek Simali Qafqaza qeder geden zabit ve siravilerinin Mudros barisiginin imzalanmis olmasi sebebinden Mahacqalaya yeni Inciqalaya girmemesi boyuk bir uzuntuye yol acmisdi Mehmetcik soyuq ve aciq havada yemek saridan korluq cekerek narahat bir halda Tarki daginda ve Mahacqalanin yan yoresinde gozleyirdi Mahacqalanin dusmen birliklerinden tamamile bosaldigina dair xeber geldikden sonra 8 noyabr 1918 ci il saat 14 00 da 15 ci piyada diviziyasinin butun quvveleri 38 ci piyada alayi komandani polkovnik Selim beyin komandasi altinda sehere girdi 56 ci piyada alayinin 2 ci batalyonuna seherde asayisi temin etmek hevale olundu Mahacqala Yerli komandanligina da 107 ci alay komandani albay Fezli bey getirildi Seher tezlikle nezaret altina alindi Mahacqalanin butun meydan ve kuceleri turk ve Simali Qafqaz Respublikasi bayraqlari ile bezedildi 222 223 15 ci piyada diviziyasi komandani yarbay Suleyman Izzet bey seherin teslim olmasini bele tesvir edir Gunortadan sonra saat 2 de 14 00 emr olunan sira ile Petrovsk Mahacqala istiqametinde hereket basladi Bu vaxt 38 ci alay komandanina seher seher muraciet eden heyet meni ziyaret etmeye geldi Bunlar ikisi din alimi biri demir yolu muhendisi biri Petrovsk liman reisi olmaqla on neferden ibaret idi Adlari bele idi Ehmedxan Ibrahimbeyov muhendis Martinovski muhendis Seridinski kesis Ramzadze qazi Adilhan Hadis Haci musevi Sicsim iranli Haci Agabey Ezmuddin bey Alikbacev Mirze Huseyin Bu heyeti yarali halda yatdigim Agacagil kendinin kenarinda ve iki otaqdan ibaret kicik bir kend evinde qebul etdim Tesekkur etdim ve yanlarina bir zabit qosaraq 38 ci alay komandani Selim beyin yanina gonderdim Yurus cinahinin basinda albay Selim bey ile beraber sehere girdiler 224 15 ci piyada diviziyasi komandani Suleyman Izzet bey Dagistan muharibelerinde her zaman esgerlerinin basinda ve en on siradaki doyuslerde olmusdu Komandirin Mehmetciyin basinda ve bezen de on siralardaki hucumlarda gorunmesi dagilma ve ya pozulma halinda ani qerar qebul ederek birlikleri bir yere yigmasi ve yeniden hucumun davam etdirilmesini temin etmesi teqdirelayiqdir Nece ki Suleyman Izzet bey 6 noyabr muharibelerinde ayagindan yaralanmasina baxmayaraq elinde silahi ile dusmene qarsi vurusmusdu Mahacqala fatehi Suleyman Izzet bey qoltuq agaclari ile 9 noyabrda saat 10 00 da Mahacqalaya daxil oldu 61 15 ci piyada diviziyasindan bezi herbi birlikler 10 noyabrda Mahacqaladan Tarki Atliboyun Qumterqala kimi ehemiyyetli bolgelere gonderilerek bu etrafda nezareti temin etdiler Yarbay Suleyman Izzet beye bas cekmek ucun tezlikle Simali Qafqaz Respublikasinin prezidenti Ebdulmecid Cermiyev ve ġimali Qafqaz Komandani Yusif Izzet pasa mulki ve herbi heyet geldiler Milli Komite reisi Danyal bey Suleyman Izzet beye xitaben Siz respublikamizin qurulmasi ucun bize boyuk xidmetler gostermisiniz Cesaret ve sucaetinizi her yerde subut etdiniz En nehayet Tarki dagindaki doyuslerde yaralandiniz ve bize Inciqalani Mahacqala Petrovsk bagisladiniz Sizi hec vaxt unutmayacagiq Milli Komite terefinden bu qilinci Size hediyye edirem dedi Bu gumus naxisli ve qizil suyuna cekilmis gozel bir qilinc idi Yusif Izzet pasa da Suleyman beyin boynuna Qilincli Ucuncu Osmani nisani ve dosune de qizil seref medali taxdi 225 Simali Qafqaz Komandani Yusif Izzet pasa 15 ci piyada diviziyasi Komandani Suleyman Izzet beyi ziyarete getdiyi vaxtda Osmanli Dovletinin Ingiltere ile barisiq elan etdiyini ve bir ingilis flotunun Qara denize acildigini soyledi Sulh sertlerine gore Brest Litovsk muqavilesi hokmlerinin xaricinde qalan isgal edilmis bolgelerdeki yeni Qafqazdaki herbi quvvelerin cekileceyini bildirdi Konullu olaraq ve uc illik kontrakt imzalanmasi serti ile bezi zabitlerin Qafqazda qalmasina hokumetin icaze verdiyini bu zabitlerin ailelerinin Dagistana kocurulmesi ucun bezi teskilati isler aparilacagini bildirerek Suleyman Izzet beyden de Mahacqalada qalmagi xahis etdi Suleyman Izzet bey de tabeliyindeki 15 ci piyada diviziyasinda xidmet eden zabit ve esger heyetini Dagistanda qalmaga tesviq edeceyini ancaq ozunun vetene doneceyini bildirdi 226 Mahacqalanin ele kecirilmesi ucun 5 6 noyabr doyuslerinde 5 zabit sehid olmus 10 zabit ise yaralanmisdi Siravi esger telefati ise 11 sehid ve 318 yarali seklindeydi Dagistan herekatinin davam etdiyi bir ay muddetinde 15 ci piyada diviziyasindan 192 sehid 362 yarali ve 20 nefer itkin olmaqla cemi 574 telefat verilmisdi 227 Qafqaz Islam Ordusunun geri cekilmesi RedakteBakinin ingilisler terefinden isgali Redakte Enzelideki ingilis komandani General Tomson 12 noyabr 1918 ci ilde Bakiya bir heyet gondererek seherin 17 noyabr 1918 ci il tarixinde saat 10 00 da isgal edileceyini bu sebebden Bakinin bosaldilmasini Qafqaz Islam Ordusu Komandani Nuru pasadan resmen teleb etdi Ingilis heyeti Mudros sazisi imzalandiqdan sonra davam eden Mahacqala hucumu ve bolgenin ele kecirilmesinin barisiq sertlerine zidd oldugunu nezere catdiraraq 17 noyabr 1918 ci il tarixinde saat 10 00 dan sonra Bakida ve bolgede qalan turk esgerlerini esir gotureceyini bildirdi 228 Nuru pasa ingilislere verdiyi cavabda Bakinin isgal edilmesi meselesini Azerbaycan hokumeti ile muzakire etmek lazim oldugunu soyledise de General Tomson bele bir hokumeti tanimadiqlarini bildirdi Bundan sonra Bakidan bir heyet Enzeliye getdi Ingilis generali Tomson turk heyetine verdiyi cavabda bele demisdi Bizim bildiyimize gore Azerbaycan xalqinin sesvermesi ile qurulmus bir respublika ortada yoxdur Turk komandanliginin intriqalari ile tesekkul tapmis bir hokumet vardir Madam ki siz bunun eksini iddia edirsiniz gelib veziyyeti yerinde arasdirar ve ona uygun qerar vererik 229 General Tomson Bakiya rus ve ermeni esgeri getirmeyeceyi barede turk heyetine soz de vermisdi Nuru pasa bu danisiqlarda 17 noyabra qeder Dagistandaki quvvelerin dasinmasinin qeyri mumkun oldugunu bildirerek verilen vaxtin 26 noyabra qeder uzadilmasini istedi General Tomson kocme islerinin verilen vaxt erzinde heyata kecirilmesinde israr etse de sonradan Bileceri stansiyasindan esger dasiyan qatarlarin kecisine icaze verile bileceyini qeyd etdi Azerbaycandaki turk herbi birlikleri ve qerargahlari yavas yavas Xirdalanda toplasmaga baslamisdi Qafqaz Islam Ordusu Komandani Nuru pasa vezifesinden istefa vererek Azerbaycan ordusunda xidmet etmeyi qebul etdi Qafqaz Islam Ordusu legv edildiyi ucun Nuru pasa emr ve komandani 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi komandani Mursel pasaya hevale etdi Belelikle Mursel pasa Azerbaycandaki Osmanli herbi quvvelerinin komandani oldu Ingilis komandir General Tomson 17 noyabr 1918 ci il tarixinde seher saatlarinda car Rusiyasi bayraqlari altinda uzen gemilerle Baki limanina geldi Beraberinde texminen 1 200 ingilis esgeri ile Dagistanin simalina cekilen Biceraxovun tabeliyindeki car ordusundan bir alay qeder rus kazaki ve bir nece yuz ermeni esgeri var idi Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 641 Eyni gunde Baki semalarinda ucan rus teyyareleri xalqa vereqeler ataraq Bakinin ana vetene yeniden qovusmasi munasibeti ile Rusiya vetendaslarini tebrik edirdi 230 General Tomson ise 19 noyabr 1918 ci il tarixinde yaydigi bir bildirisde Rusiyadan qoparilmis Qafqazin dusmen isgalindan qurtarilmasi ucun Ufada qurulan rus hokumeti ile raziliga gelerek Bakiya geldikleri barede melumat verirdi Azerbaycan hokumeti bu bildirisle bagli bir nota vererek General Tomsona etiraz etdi Cunki Azerbaycan hokumeti cox agir veziyyetde idi Bir terefden muharibenin qalibi olan olkenin silahli quvveleri paytaxti isgal etmisdi ve Azerbaycan Respublikasi adli bir dovleti tanimadigini iddia edirdi diger terefden de xalqin secdiyi ve desteklediyi bir Milli Meclis ve onun Nazirler Kabineti vezife baGinda idi Ustelik bu meclisin ve hokumetin guvendiyi silahli guc ise ortadan cekilmisdi Ingilislerin Bakini isgal etmesi seherdeki ermeni ve rus cemiyyetleri ve partiyalarina qol qanad vermisdi Bas Nazir Feteli Xan Xoyskinin ciddi movqeyi ve Milli Meclisdeki siyasi partiyalarin birlikde fealiyyeti neticesinde Bakinin isgalindan sonra yayilan sayielere son qoyuldu Mandat fikri qetiyyetle redd edildi Milli Meclis qebul etdiyi bir qerarda Azerbaycan torpaqlarinda yasayan rus ve ermeni ehalinin Meclis nizamnamesine gore hokumete uzv ola bileceklerini bundan basqa ireli surulecek hec bir sertin qebul edilmeyeceyini qetiyyetle elan etdi 231 Turk ordusunun cekilmesi Redakte Esas meqale Mudros muqavilesiBakida olan turk herbi birlesmeleri seherin etrafindaki munasib yerlerde ve sanki seheri muhasireye almis kimi yerlesmisdi Bu veziyyet ingilisleri subhelendirdi ve turk herbi birliklerinin geri cekilmesinin ne ucun gecikdiyini sorusdular Yollarin dagilmasi sebebinden geri cekilme islerinin mumkun olmadigi cavabini aldilar Alinan qerara gore ilk olaraq 106 ci Qafqaz alayi 19 noyabr 1918 ci il tarixinde birbasa Qarsa getmek ucun Bileceriden qatarla yola cixacaqdi 13 cu Qafqaz Alayi ise Puta stansiyasindan qatarla Gence istiqametinde yola dusecekdi 232 Bakida bu hadiseler cereyan ederken zabit cavus ve siravilerden arzu edenlerin Azerbaycan ordusu siralarinda xidmete kecmesi ile elaqedar Herbiye Nazirliyinin 27 oktyabr 1918 ci il tarixli qerari 23 noyabrda verilen yeni bir emrle legv edildi 9 cu Ordu emrine gore Simali ve Cenubi Qafqazdaki butun zabit cavus ve siravilerin 30 dekabr 1918 ci il tarixine qeder 9 cu Ordu siralarina kecmeyi teleb olunurdu Emre tabe olmayanlar haqqinda qanunla olcu goturuleceyi de bildirilirdi 233 Bu emre gore 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi da Turkiyeye qayitmali idi Mursel pasa ingilis generalina gonderdiyi mektubda turk herbi quvvelerinin neqline 19 noyabrdan etibaren baslanilacagini ve 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi ile 106 ci Qafqaz alayinin 24 noyabr axsamustu Bileceri stansiyasindan yola salinacagini bildirdi Dagistandaki birliklerin kocurulmesine ise 21 noyabrda baslanilacagini ve son eselonun 26 noyabr 1918 ci il tarixinde Bileceriden kececeyini qeyd etdi 232 Dagistanda ise 15 ci piyada diviziyasinin kocurulmesine 21 noyabrda baslandi Biceraxov quvvelerinin Mahacqala yaxinligindan qacarken dagitdigi Manas cayinin uzerinden kecen korpu temir edilerek yalniz bir istiqametde qatar kece bilecek bir veziyyete getirildi Turk herbi birliklerini dasiyan son qatar 26 noyabrda Mahacqaladan cixdi 15 ci piyada diviziyasi qerargahi da ele hemin gun Derbendden terpendi 15 ci piyada diviziyasi komandani podpolkovnik yarbay Suleyman Izzet bey Mahacqaladan Derbend istiqametine gederken hansi hissler kecirdiyini bele yaziya alib Qatarin cox yavas hereket etmesine regmen Manas korpusunden kecerken cox yirgalanirdi Qeyri ixtiyari nezerlerimi serqe Xezer denizine dogru cevirdim Tarki dagina baxa bilmirdim Cunki Manas korpusunun qerbine dusen bu dagda bir cox sehid muharibe yoldasim ve bunlarin icinde en qehreman ve fedakar boluk komandirlerimizden Eziz Sebri ve Haqqi efendileri qoyub gedirdim Hec bir yaralinin Temirxan Sura ve Mahacqala xestexanalarinda qalmamasi ucun lazimi emrleri vermisdim Bunlar ucun xususi bir qatar hazirlatmisdim Buna baxmayaraq mene ele gelirdi ki kimse qalib Buna gore de son derece muteessir idim 234 Simali Qafqaz Komandani Yusif Izzet pasa Bakiya gelerek ingilis isgal quvveleri komandani General Tomson ile gorusmudu General Tomson Turkiyenin imzaladigi sazisden kenara cixilmayacagini ve elece de Simali Qafqaz hokumetini tanimayacaqlarini Dagistandaki Osmanli esger ve zabitlerinin de bolgeni bosaltmasinin teleb olundugunu soylemisdi Bakidan Derbende geden Yusif Izzet pasa evvelce Simali Qafqaz Dagistan Respublikasinin emrinde qalacaq zabit ve esger heyetinin bolgeni bosaltmaq ucun Temirxan Surada derhal toplanmasini istedi Ister Baki isterse de Dagistanda olan herbi birliklerin cekilmesi haqqinda verilen emrler bir birini tekzib edirdi ortada bir anlasilmazliq yaranmisdi Dagistanda yarali turk esgerlerinden qalan olub olmadigi silah sursat ve muhummat qalib qalmadigi deqiq melum deyildi Bu cekilme nizami bir sekilde deyil sanki dusmen qabagindan qacirmis kimi cox suretli ve telas icinde gerceklesirdi 235 Yusif Izzet pasa Derbendde qalaraq Temirxan Suradan gelecek turk zabit ve esger heyetini gozleyirdi 15 ci piyada diviziyasi komandani Suleyman Izzet bey qehreman Mehmetciyin Derbendden cixmagini bele tesvir edir Hereketden evvel musiqicilerimiz vida havalari calirdi Derbendin isti qanli insanlari heyetimizle qucaqlasaraq dostcasina vidalasirdilar Qatar yerinden terpenende stansiyadaki camaat aglayaraq desmal yelleyerek bizi yola salirdilar Stansiyadan cixanda hamimizda bir huzn var idi Texminen bir ay evvel Derbende hucum ederken dusmenin zirehli qatarindan acilan ani ates neticesinde burada 56 ci alayin 1 ci batalyonundan 25 nefer sehid vermisdik Ertesi gun muhasire ile Simali Qafqazin qapisi olan bu turk qesebesini ele kecirmisdik ve cume namazini qedim mescidde xalq ile birlikde qilmisdiq Simali Qafqaz Respublikasinin istiqlalini dusmenin guclu hucumunu geri oturdarken burada elan etmisdik Bunlari dusunerek muteessir ve perisan bir halda Xacmaza daxil olduq Burada camaatla birlikde bizi qarsilayan azerbaycanlilardan bir minbasi aglayaraq bunlari soyledi Sizler buralara qeder geldiniz Bize yardim ederek bizi Dovlet sahibi etdiniz Indi bizleri qoyub gedirsiniz Ancaq kimlerin umidine qoyub gedirsiniz Ona munasib sozlerle teselli verdim 236 15 ci piyada diviziyasi komandani ve qerargahini aparan qatar 29 noyabr 1918 ci ilde Bileceri stansiyasina catdi Qehremancasina doyusduyu ve heyetinden bir coxunu sehid verdiyi erazilerden yukseklikler ve dereler arasindan kecerek hezin duygular icinde Genceye getdi Gence Belediyye sedri Hesen bey komandanlar Gencedeyken Nuru pasa Mursel pasa ve Suleyman Izzet bey ile seher rehberlerinin de istirak etdiyi bir vida yemeyi vermisdi Nuru pasa qoltuq agaci ile yeriyen Suleyman Izzet beyi teqdim ederken Bakinin qurtulusu ucun boyuk fedakarliqla doyusen 38 ve 56 ci alaylarin tabe oldugu 15 ci piyada diviziyasinin komandiri oldugunu ve daha sonra da Dagistan ve Mahacqalani feth etdiyini bildirdi Suleyman Izzet bey de oz qisa nitqinde bunlari soyledi Yollarda gelerken hec bir sehid mezari gormedim Bu sehidlerimizi toplayin ve munasib bir yerde defn edin Bu sehidler icinde hec olmazsa zabitlerimizin adlarini ve sekillerini herbi hisselerden isteyin Memleketinizin istiqlali ugrunda bu qehreman silah yoldaslarimizi gelecek tarixinize yazin Bunu xususile Belediyye sedrinden rica edirem dedim Mohterem sedr bunun mutleq edileceyini ved etdi 237 Azerbaycan torpaqlarinda son turk herbi birliyi olan 15 ci piyada diviziyasi komandani ve qerargahi 30 noyabr 1918 ci il tarixinde Genceden Tiflise yola dusdu Ister Gencede isterse de Azerbaycanin son dayanacagi olan Agstafa stansiyasinda boyuk bir izdiham var idi Ortada hec bir mesul sexs olmadigi ucun serhedin diger terefindeki gurculer de turk esgerine boyuk cetinlikler yaradirdilar Herbi birlikler Gence ve Agstafa stansiyalarinda gedecekleri istiqamete gore qruplasdirilmisdilar 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi Sivasda 15 ci piyada diviziyasi ise Samsunda xidmet edecekdi 238 Azerbaycan ve Dagistani dusmen isgalindan qurtaran ve meglub olmayan qehreman 5 ci Qafqaz ve 15 ci piyada diviziyalari Batumda ingilislerin tezyiqi ile qarilasdilar Cunki Batum ingilisler terefinden isgal edilmisdi 17 18 dekabr 1918 ci il tarixinde iki Ingilis doyus gemisi geldi 19 dekabrda Batum limanini nezarete goturduler 24 dekabrda da sehere herbi vali teyin etdiler Butun idare onun nezareti altinda olmaq serti ile muxtelif milletlerden ibaret bir heyet teskil etdirerek 27 dekabrda hakimiyyeti ele aldilar 239 240 Muqavile sertlerine uygun olaraq turk esgerinin yungul ve agir silahlari musadire edildi erzaq heyvan ve diger imkanlari musadire olundu 239 Qafqaz Islam ordusu metbuatda Redakte Esas meqale Qafqaz Islam ordusu AXC metbuatindaEdebiyyat RedakteDr Mustafa Goruryilmaz Qafqaz Islam Ordusu ve ermeniler Baki 2006 Nasir Yuceer Birinci Dunya savasinda Osmanli ordusunun Azerbaycan ve Dagistan herekati Ankara 1996 Suleymanov Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan Baki 2003 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II cild Suleyman Izzet Buyuk Harpte 1334 1918 15 Piyade Tumeninin Azerbaycan ve Simali Kafkasyadaki Harekat ve Muharebeleri Askeri Matbaa 1936 Rustu Turker Birinci Dunya Harbi nde Baku yollarinda 5 nci Kafkas Piyade Tumeni Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etut Baskanligi 2006 Missen Leslie 1984 Dunsterforce Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of WWI vol ix Marshall Cavendish Corporation 2766 2772 ISBN 0 86307 181 3 missing pipe redundant parameters L C Dunsterville The Adventures of Dunsterforce London Edward Arnold 1920 Captain Cecil G Judge With General Dunsterville in Persia and Transcaucasus Arxivlesdirilib 2007 08 31 at the Wayback Machine Balaev A G Azerbajdzhanskoe nacionalnoe dvizhenie v 1917 1918 gg Institut Arheologii i Etnografii AN Azerbajdzhana Baku Elm 1998 olu kecid Walker Christopher 1980 ARMENIA The Survival of a Nation New York St Martin s Press seh 260 ISBN 0 7099 0210 7 redundant parameters Pasdermadjian Garegin 1918 Why Armenia Should be Free Armenia s Role in the Present War Hairenik Pub Co seh 45 parameter ignored Missen Leslie 1984 Dunsterforce Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of WWI vol ix Marshall Cavendish Corporation 2766 2772 ISBN 0 86307 181 3 missing pipe redundant parameters Northcote Dudley S 1922 Saving Forty Thousand Armenians Current History New York Times Co Istifade tarixi 12 December 2008 Swietochowski Tadeusz 2004 Russian Azerbaijan 1905 1920 The Shaping of a National Identity in a Muslim Community Cambridge University Press ISBN 978 0 521 52245 8 Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Edward J Erickson Order to Die A History of the Ottoman Army in the First World War Greenwoodpress 2001 ISBN 0 313 31516 7 p 189 Zekeriya Turkmen Mutareke Doneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapilanmasi 1918 1920 Turk Tarih Kurumu Basimevi 2001 ISBN 975 16 1372 8 p 31 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2005 seh 107 Yuceer Nasir Birinci dunya savasinda Osmanli ordusunun Azerbaycan ve Dagistan harekati Ankara 1996 Suleymanov M Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan B 1999 Kurat Turkiye ve Rusiya s 527 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 551 1 2 3 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 553 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 550 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 552 1 2 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 554 Kurat Turkiye ve Rusiya s 529 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 553 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 554 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 5 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 555 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 5 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 555 Istiqlal Yurusu 1918 Arxivlesdirilib 2019 08 07 at the Wayback Machine Agayev Yusif Ehmedov Sebuhi seh 82 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 555 556 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 8 10 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 556 MK QIO ile isgalci qosunlarin say terkibi silah ve herbi texnikasina BAXIS FOTOLAR I Yazi 2019 08 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 08 23 1 2 3 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 557 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 28 29 Dr Mustafa Goruryilmaz Qafqaz Islam Ordusu ve ermeniler Baki 2008 seh 109 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 32 33 Mustafa Goruryilmaz Qafqaz Islam Ordusu ve ermeniler Baki 2008 seh 112 Kurat Turkiye ve Rusiya s 529 530 Edward J Erickson Order to Die A History of the Ottoman Army in the First World War Greenwood Press ISBN 0 313 31516 7 p 191 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 558 559 Kurat Turkiye ve Rusiya s 532 533 M Suleymanov Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan Herbi nesriyyat Baki 1999 s 188 Dr Mustafa Goruryilmaz Qafqaz Islam Ordusu ve ermeniler Baki Qismet 2006 seh 135 1 2 3 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 558 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 33 35 38 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 44 45 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 45 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 46 1 2 3 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 559 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 46 47 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 47 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 48 Dr Mustafa Goruryilmaz Qafqaz Islam Ordusu ve ermeniler Baki 2006 seh 138 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 53 54 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 59 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 560 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 59 60 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 560 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 62 1 2 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 64 1 2 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 561 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 68 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 69 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 69 70 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 70 72 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 73 79 Suleymanov Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan s 220 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 565 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 81 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 566 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 84 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 567 568 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 95 96 Dr Mustafa Goruryilmaz Qafqaz Islam Ordusu ve ermeniler Baki Qismet 2006 seh 169 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 99 100 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 562 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 101 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 568 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 101 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 86 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 569 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 102 1 2 3 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 570 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 104 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 105 1 2 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 106 Suleymanov Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan s 238 239 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 571 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 108 110 1 2 Suleymanov Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan s 243 1 2 3 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 571 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 109 110 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 108 109 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 112 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 113 114 1 2 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 572 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 114 119 1 2 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 121 1 2 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 573 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 116 122 1 2 Suleymanov Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan s 245 Suleymanov Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan s 24 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 122 123 Dr Mustafa Goruryilmaz Qafqaz Islam Ordusu ve ermeniler Baki 2006 seh 186 1 2 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 579 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 579 580 1 2 3 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 140 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 580 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 143 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 581 1 2 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 585 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 192 General Denstervil Britaniya Imperatorlugu Baki ve Iran s 257 258 Suleymanov Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan s 335 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 30 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 38 39 1 2 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 586 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 39 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 41 1 2 3 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 587 General Denstervil Britaniya Imperatorlugu Baki ve Iran s 261 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 198 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 53 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 202 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 39 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 203 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 205 1 2 3 4 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 588 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 41 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 42 44 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 40 44 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 44 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 208 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 207 Dr Mustafa Goruryilmaz Qafqaz Islam Ordusu ve ermeniler Baki 2006 seh 269 General Denstervil Britaniya Imperatorlugu Baki ve Iran s 272 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 589 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 211 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 46 47 1 2 3 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 591 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 47 1 2 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 57 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 587 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 211 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 212 Chto Azerbajdzhan Armeniya i Gruziya sdelali kogda 100 let nazad stali nezavisimymi respublikami Arxivlesdirilib 2018 09 16 at the Wayback Machine Jam news net Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 47 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 47 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 592 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 214 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 214 215 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 47 48 Rusdu Boyuk Herbde Baki yollarinda s 215 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 48 Kurat Turkiye ve Rusiya s 5 Sovket Sureyya Aydemir Makedoniyadan Orta Asiyaya Enver pasa III c Istanbul 1995 s 425 Dr Mustafa Goruryilmaz Qafqaz Islam Ordusu ve ermeniler Baki 2006 seh 264 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 592 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 64 65 Kurat Turkiye ve Rusiya s 539 Suleymanov Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan s 365 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 539 Musayev Azerbaycanin Naxcivan ve Zengezur bolgelerinde siyasi veziyyet ve xarici dovletlerin siyaseti s 83 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 541 Suleymanov Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan s 376 377 1 2 Musayev Azerbaycanin Naxcivan ve Zengezur bolgelerinde siyasi veziyyet ve xarici dovletlerin siyaseti s 84 Musayev Azerbaycanin Naxcivan ve Zengezur bolgelerinde siyasi veziyyet ve xarici dovletlerin siyaseti s 84 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 20 1 2 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 598 Berkok Boyuk herbde Simali Qafqazdaki fealiyyetlerimiz s 55 Suleymanov Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan s 377 381 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 599 Yuceer Birinci Dunya savasinda Osmanli ordusunun Azerbaycan ve Dagistan herekati s 134 Musayev Azerbaycanin Naxcivan ve Zengezur bolgelerinde siyasi veziyyet ve xarici dovletlerin siyaseti s 85 86 Musayev Azerbaycanin Naxcivan ve Zengezur bolgelerinde siyasi veziyyet ve xarici dovletlerin siyaseti s 85 Yuceer Birinci Dunya savasinda Osmanli ordusunun Azerbaycan ve Dagistan herekati s 134 136 Kurat Turkiye ve Rusiya s 480 481 1 2 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 595 Berkok Boyuk herbde Simali Qafqazdaki fealiyyetlerimiz s 23 Kurat Turkiye ve Rusiya s 483 485 Kurat Turkiye ve Rusiya s 487 Kurat Turkiye ve Rusiya s 488 Berkok boyuk herbde Simali Qafqazdaki fealiyyetlerimiz s 18 Bayur Turk inqilabi tarixi III c IV qisim s 252 Kurat Turkiye ve Rusiya s 488 Berkok Boyuk herbde Simali Qafqazdaki fealiyyetlerimiz s 44 Bayur Turk inqilabi tarixi III c IV qisim s 254 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 596 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 597 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 595 Berkok boyuk herbde Simali Qafqazdaki fealiyyetlerimiz s 39 40 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 596 Berkok Boyuk herbde Simali Qafqazdaki fealiyyetlerimiz s 146 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 599 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 599 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 69 70 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 70 71 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 70 72 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 599 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 600 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qalqazdaki herekat ve doyusleri s 81 Berkok boyuk herbde Simali Qafqazdaki fealiyyetlerimiz s 72 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 600 Berkok boyuk herbde Simali Qafqazdaki fealiyyetlerimiz s 75 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 85 97 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 601 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 602 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 87 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 93 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 94 Birinci Dunya herbinde turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 602 1 2 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 94 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 603 604 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 111 112 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 603 604 Berkok Boyuk herbde Simali Qafqazdaki fealiyyetlerimiz s 81 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 116 117 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 604 605 Suleyman Izzet Boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 120 149 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 603 609 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 120 149 Berkok boyuk herbde Simali Qafqazdaki fealiyyetlerimiz s 86 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 611 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 163 165 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 614 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 200 207 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 211 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 616 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 212 213 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 617 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 618 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 219 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 220 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 221 222 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 228 223 Berkok boyuk herbde Simali Qafqazdaki fealiyyetlerimiz s 101 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 640 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 243 Mirzebala Memmedzade Milli Azerbaycan herekati s 99 Mirzebala Memmedzade Milli Azerbaycan herekati s 100 1 2 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 641 A Semsutdinov Qurtulus savasi illerinde Turkiye SSRI elaqeleri Cumhuriyyet nesriyyati Istanbul 2000 s 8 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 244 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 249 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 249 250 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 252 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 642 1 2 Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 256 Selaheddin Tansel Mudrosdan Mudaniyaya qeder I c Ankara 1977 s 52Xarici kecidler RedakteSuleyman Gunduz Kafkas Islam Ordusu Senedli film TRT YouTube da izleHemcinin bax RedakteQafqaz Islam ordusu AXC metbuatinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin herb tarixi Abseronun Mudafie SistemiMenbe https az wikipedia org w index php title Qafqaz Islam Ordusu amp oldid 6088417, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.