fbpx
Wikipedia

II Əbdülhəmid

II Əbdülhəmid (Osmanlı türkcəsi: عبد الحميد ثانی - Abdü’l-Ḥamīd-i sânî) (d. 21 sentyabr 1842 - ö. 10 fevral 1918) — 34-cü Osmanlı sultanı və 113-cü İslam xəlifəsi.

II Əbdülhəmid
الثاني عبد الحميد
Sələfi V Murad
Xələfi V Mehmed
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri Topqapı sarayı, İstanbul, Osmanlı imperiyası
Vəfat tarixi (75 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri Sultan Mahmud türbəsi, İstanbul
Atası Əbdülməcid
Anası Tirimüjgan Sultan
Həyat yoldaşları Nazikəda Qadınəfəndi
Bədrifələk Qadınəfəndi
Bidar Qadınəfəndi
Məzidə Qadınəfəndi
Müşfiqə Qadınəfəndi
Fatma Pəsənd xanım
Peyvəstə Qadınəfəndi
Behicə Qadınəfəndi
Naciyə Qadınəfəndi
Uşaqları Ülviyə Sultan
Mehmed Səlim Əfəndi
Zəkiyə Sultan
Naimə Sultan
Mehmed Əbdülqadir Əfəndi
Nailə Sultan
Mehmed Burhanəddin Əfəndi
Şadiyə Sultan
Ayşə Sultan
Mehmed Abid Əfəndi

 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Şahzadəlik illəri

 
Əmisi Sultan Əbdüləzizlə çıxdığı Avropa səyahətində, 1867

21 sentyabr 1842-ci ildə Topqapı sarayında dünyaya gəlmişdir. Atası Sultan Əbdülməcid, anası isə Tirimüjgan Sultan idi. 1847-ci ildə qardaşı Şahzadə Muradla birlikdə möhtəşəm bir mərasimlə sünnət edilmişdir. 11 yaşında anası vəfat etmiş, bu səbəblə anasının digər xanımı olan Pirüstü Sultanın himayəsində böyümüşdür. Sarayda xüsusi müəllimlərdən dərs aldı. Osmanlı türkcəsi ilə yanaşı, fars, ərəbfransız dillərini öyrəndi. Uşaqlığı ana sevgisindən məhrum, atasından uzaq keçmişdir. Taxt namizədliyindən olduqca uzaq olduğu üçün sarayda gözlərdən kənar həyat yaşadı. Dövlət işləriylə yaxından maraqlansa da, düşüncələrini heç kəslə paylaşmırdı. Bu səbəblə saray əhli və dövlət adamları arasında çox da sevilmirdi. Yalnız əmisi Sultan Əbdüləziz ağlı və siyasi qabiliyyəti səbəbilə ona önəm verirdi. Belə ki, MisirAvropa səyahətlərində onu da özüylə birlikdə aparmışdı. Şahzadəlik illəri olduqca sərbəst keçən Əbdülhəmid Əfəndi vaxtının çoxunu Sarıyerdəki böyük köşkdə torpaq işləriylə keçirirdi. Burada kənd təsərrüfatıdəmir filizi mədənləri satın alaraq şəxsi təsərrüfatını yaratdı. Birjada böyük sərvət qazandı. Belə ki, taxta çıxanda şəxsi sərvəti 100 min qızıldan çox idi.

Səltənəti

İlk illəri

Konstitusiyaya əsaslanan idarəçilik forması qurmaq istəyən və bu səbəblə Sultan ƏbdüləzizSultan Muradı taxtdan endirən Mithat Paşa və dostlarıyla razılığa gələn Əbdülhəmid Əfəndi 31 avqust 1876-cı ildə cümə axşamı günü taxta çıxdı. Bu əsnada dövlət dərin böhran içərisində idi. Sultan Əbdüləziz dövründə başlayan bolqarboşnaq üsyanlarına Sultan Murad dövründə serbalban ayaqlanmaları da qoşuldu. Bu üsyanları pərdə arxasından dəstəkləyən Rusiya imperiyası “Şərq məsələsi”nin həllində maraqlı idi. Dövlət isə düşdüyü maliyyə çətinlikləri səbəbilə üsyanları yatıra bilmirdi. Sultan Əbdüləzizin son illərində Mahmud Nədim Paşanın xarici borcların faiz dərəcələrini aşağı endirmək qərarı isə Avropada böyük etirazlara səbəb olmuşdu. Avropa ictimaiyyəti Osmanlı dövləti əleyhinə çevrilmişdi.

Bu şəraitdə taxta çıxan Sultan Əbdülhəmid Osmanlı tarixində o günə qədər görülməmiş bir çox addımlar atdı. Əsgərlərlə, məclis üzvləri ilə və üləmadan bir çox alimlə görüşlər keçirir, Ulduz sarayında iftar gecələri təşkil edirdi. Hərbi hospitalda Balkan cəbhəsindən gələn yaralıları şəxsən ziyarət edərək hədiyyələr paylayır, sədrəzəm və nazirlərlə birlikdə məscidləri gəzərək əhaliylə birlikdə namaz qılırdı.

Yeni sultanın bu kimi hərəkətləri əhali və ordu mənsubları arasında məmnunluq hissi yaratdı. Hamıda və xüsusilə də, orduda yüksək əhval-ruhiyyə müşahidə olundu. Serblərlə gedən döyüşlərdə Osmanlı ordusu önəmli qələbələr qazandı. Ancaq Rusiyanın göndərdiyi ultimatom səbəbilə serblərlə 3 aylıq atəşkəs imzalandı. İngiltərə isə “Şərq məsələsi”nin İstanbulda toplanacaq bir konfransda müzakirə olunmasını istədi.

Birinci məşrutiyyət dövrü

Bu əsnada sultanla hökumət arasında mabeyn katiblərinin təyini məsələsində ilk anlaşmazlıq çıxmışdı. Sultan Əbdülhəmid sədrəzəm Mehmed Rüşdü Paşanın istehfasını qəbul etmədi. Serblərlə sülh imzalanmasını istəməyən bir qrup iğtişaşçı isə Mithat Paşa və dostlarını öldürüb, Sultan Əbdülhəmidi taxtdan endirməyə cəhd etdilər. 400 nəfər gözaltına alındı. Konstitusiya hazırlığı üçün müsəlman və qeyri-müsəlmanlardan bir komitə quruldu. Bu əsnada Mithat Paşa ilə anlaşmazlığa düşən sədrəzəm Mehmed Rüşdü Paşa istehfa etdi. 19 dekabr 1876-cı ildə Mithat Paşa sədarətə gətirildi. 4 gün sonra isə İngiltərənin təklifini qəbul edən dövlətlər İstanbuldakı konfransda toplandı. Həmin gün 101 top atəşi ilə Osmanlı imperiyasının ilk konstitusiyası qəbul edildi (23 dekabr 1876).

Tələm-tələsik hazırlanaraq İstanbul konfransının toplandığı gün elan edilən konstitusiya ilə, qərb dövlətlərinin ekstremal istəklərinin qarşısı alınmaq istənildi. Ancaq qərb dövlətləri buna əhəmiyyət vermədi. Daha öncə Rusiya səfirliyində müzakirə edilərək hazırlanan təkliflər qəbul edilməsi üçün Bab-ı Əliyə təqdim edildi. Osmanlı imperiyasının suverenliyini təhlükəyə atan bu təkliflər 18 yanvar 1877-ci ildə toplanan 180 nəfərlik Məclis-i Ümumidə müzakirə edilərək səsvermə yolu ilə rədd edildi. Gələn əcnəbi elçilər öz yerlərinə vəkil qoyaraq İstanbuldan ayrıldılar. Mithat Paşa İngiltərəyə, konstitusiyanın tam tədbiq edilməsi şəraitində qərb dövlətləriylə razılığa gələcəyini bildirdi. İngiltərə hökuməti isə Londonda yeni bir konfransın toplanması üçün danışıqlara başladı. Mithat Paşa istər bu hərəkətləri, istər sə də Osmanlı sülaləsini devirərək öz ailəsini taxta çıxarmaq istəməsi haqqında yayılan şayələr səbəbilə vəzifədən alınaraq 5 fevral 1877-ci ildə ölkədən sürgün edildi.

 
Məclis-i Məbusanın açılış mərasimi, 1877

Sultan Əbdülhəmid konstitusiyanın yaradıcısı olan Mithat Paşanı ölkədən qovsa da, konstitusiyalı idarəçilik formasından imtina etmədi. Konstitusiyaya əsasən seçimlər növbəti 3 ay içində keçirildi və 19 mart 1877-ci ildə məclis şəxsən sultan tərəfindən açıldı. 141 üzvdən ibarət olan Osmanlı tarixinin ilk parlamentində 115 nəfər millət vəkili, qalan 26 nəfər isə əyanlar məclisindən seçilmişdi. Millət vəkillərinin 69-u müsəlman, 46-sı isə qeyri-müsəlman idi.

İngiltərənin təşəbbüsü ilə toplanan London konfransı hazırladıqları yeni təklifləri 31 martda imzalayaraq qəbul edilməsi üçün 3 apreldə Bab-ı Əliyə təqdim etdi. Ağır şərtlərdən ibarət bu protokol sultanın istəyilə məclisdə müzakirə edilidi və yenə qəbul edilmədi. Vəziyyət 12 apreldə hökumət tərəfindən qərb dövlətlərinə bildirildi. Beləliklə, əsas istəyinə çatan Rusiya imperiyası 24 aprelOsmanlı imperiyasına müharibə elan etdi. Ruminlər, serblər, bolqarlaralbanlar Rusiyanın yanında yer aldılar. Maliyyə və hərbi baxımdan olduqca pis vəziyyətdə olan Osmanlı imperiyası xaricdən də dəstək ala bilmədi. Plevnedə Qazi Osman Paşanın, şərq cəbhəsində isə Əhməd Muxtar Paşanın fövqəladə zəfərləri belə, müharibənin gedişatını düzəldə bilmədi. Osmanlı orduları cəbhədən çəkilməyə başladı. Onların ardından on minlərlə müsəlman türk əhalisi də İstanbula köç etdi. Gələn mühacirlər hazırlanan xüsusi layihə əsasında Anadolunun müxtəlif bölgələrində yerləşdirildi. Ölkənin olduqca çətin olan bu günlərində, yeganə qanunverici  orqan hesab edilən məclis isə anarxiya vəziyyətində idi.

Qurulan bu ilk məclis siyasi partiyalar yerinə, milliyyətçi qrupların mübarizə meydanına çevrilmişdi. Konstitusiyanın təmin etdiyi şəxsi azadlıq hüququ, ölkənin qeyri-müsəlman əhalisi tərəfindən milli azadlıq və hətta muxtariyyət hüququ olaraq qəbul edilirdi. Yenə konstitusiyaya görə, rəsmi dil türk dili olsa da, erməniyunan vəkillər öz dillərinin də rəsmi dil olaraq qəbul edilməsini istəyirdi. Hər millət vəkili mənsub olduğu millətlərin problemləri ilə məşğul olurdu. Konstitusiyaya uyğun olaraq seçilən ikinci məclis isə 1878-ci ilin yanvarında toplandı. Rusların İstanbula doğru irəlilədiyi bu günlərdə müxalif qüvvələrdən ibarət bir qrup vəkil, başda sədrəzəm olmaqla hökumət kabinetinin istehfasını və müharibədə məğlubiyyətə səbəb olan ordu rəhbərlərinin hərb divanında mühakimə edilməsini tələb etdilər.

Sultan Əbdülhəmid isə İbrahim Əthəm Paşanın yerinə Əhməd Həmdi Paşasədarətə gətirdi (11 yanvar 1878). Məclis isə hər bir nazirin məclisdə hesabat verməsini və ordu rəhbərlərinin mühakimə edilməsinində təkid edirdi. 22 yanvarda buna dair bir qərar qəbul edildi. Sultan, məclis rəhbəri Əhməd Vəfik Paşaməclisə göndərərək, tamamilə konstitusiyaya bağlı olduğunu və sədarət orqanını da ləğv edə biləcəyini bildirdi. Sultanın bu sözlərinə baxmayaraq məclisdə şiddətli mübahisələr davam etdi. Sultan Əbdülhəmid rusların İstanbula yaxınlaşdığı bu günlərdə məclisdən bir qərar gözləsə də, bu məsələdə məclis tək bir qərar belə qəbul edə bilmirdi. Sultan, məclisin istədiyi adamları hökumətdən uzaqlaşdırmağa çalışan Əhməd Həmdi Paşanı vəzifədən aldı və yerinə Əhməd Vəfik Paşa baş vəkil olaraq təyin edildi (4 fevral 1878). Baş vəkilin vəzifələri məclisin qəbul etdiyi qanunları sultana bildirmək və nazirlər kabinetinin fəaliyyətini tənzimləməklə məhdudlaşmışdı.Bu əsnada ruslarla Ədirnədə müvəqqəti atəşkəs imzalandı (19 fevral 1878).

Sultan Əbdülhəmid ruslarla sülh danışıqlarına hazırlıq üçün sarayda fövqəladə məclis topladı. Məclisə parlamentdən də 5 nəfər qatılmışdı. Baş vəkil Əhməd Vəfik Paşa rusların təklif etdiyi sülh şərtlərini bildirdi və məclisdə iştirak edənlərin fikirlərini aldı. Hamının sülhpərəst münasibət bildirməsinin ardından vəkillərdən Əhməd Əfəndi birdən ayağa qalxdı və sultanı görülməmiş bir şəkildə təqsirləndirərək məclisin olmadığını bildirdi. Sultan Əbdülhəmid isə vəkilə şəxsən cavab verərək, bu müharibənin səbəbkarı olmadığını, sadəcə vəzifəsinə uyğun olaraq məclisin qərarlarını təsdiq etdiyini və bunun üçün millətindən mükafat gözlədiyini bildirdi və sözü xəzinə naziri Mehmed Səid Paşaya verdi. Səid Paşa müharibənin necə başladığını və sarayın müharibənin gedişatına qarışmadığını bildirdi. Ancaq Əhməd Əfəndinin sultanı təqsirləndirən fikirlərində təkid etməsinin ardından Sultan Əbdülhəmid yenidən sözü aldı. Bütün bunların qəsdən söyləndiyini iddia edərək, özünün sadəcə vəzifəsini yerinə yetirdiyini təkrarladı. Məclis vəkilinin sultana qarşı bu qədər sərt şəkildə çıxışını həzm edə bilməyən Sultan Əbdülhəmid “Mən bundan sonra Sultan Mahmudun yolundan getməyə məcburam” dedi və konstitusiyanın ona verdiyi hüquqa əsasən, 13 fevral 1878 tarixində Məclis-i Məbusanı müddətsiz olaraq tətilə yolladı. Buna baxmayaraq mütləqiyyətə qayıtmadı və qəbul etdiyi bütün qanunlarda məşrutiyyət və konstitusiyadan tez-tez bəhs etdi. 10 ay 25 gün davam edən bu ilk məclis dövründən sonra konstitusiyalı idarəçilik sistemi sadəcə sözdə qaldı və dövlət idarəsi getdikcə Sultan Əbdülhəmidin əlində cəmlənməyə başladı. 3 mart 1878-ci ildə ruslarla San-Stefano sülhü imzalandı.

Mütləqiyyət illəri

İngiltərə, Paris sülhünün şərtlərinə zidd olması səbəbilə San-Stefano müqaviləsinin beynəlxalq bir konfransda yenidən müzakirə edilməsini tələb etdi. AvstriyaAlmaniyanın da dəstəyi ilə Berlin konfransı hazırlıqları davam edərkən İngiltərə Rusiya ilə gizlicə razılığa gəldi. Gizli danışıqların sonunda, Kiprin idarəsini müvəqqəti olaraq İngiltərəyə təhvil verən sülh müqaviləsi 4 iyunda imzalandı. Sultan Əbdülhəmid isə hökumətin tələm-tələsik imzaladığı bu sülhü təsdiqləməmək üçün çox mübarizə apardı. İngilislərin hərbi hədə-qorxusundan sonra sultan, Kiprin idarəçilik sisteminin dəyişdirilməməsi haqqında İngiltərədən yazılı sənəd alaraq sülhü təsdiqlədi. Osmanlı diplomatiyası Berlin konfransında vəd edilən hərbi dəstək uğruna Kipr adasını əldən çıxarmışdı. Sultan Əbdülhəmid isə bu konfransın Osmanlı torpaqlarını masa arxasında bölüşdürmək üçün çağırıldığına inanırdı. Ancaq konfrans gözlənildiyi kimi keçmədi. İngiltərə vəd etdiyi hərbi dəstəyi vermədi. 13 iyulda imzalanan Berlin müqaviləsi ilə böyük miqyasda torpaq itirilmiş, Rusiyaya qarşı isə olduqca yüklü miqdarda döyüş təzminatı ödəmək qəbul edilmişdi. Bundan başqa Kiprin İngiltərəyə tərk edilməsi, digər dövlətləri də bu məsələdə şirnikləndirdi. İngiltərənin təşviqi ilə Bosniya-Herseqovinanın idarəsi Avstriyaya verildi. 1881-ci ildə Fransa Tunisə, ertəsi il isə İngiltərə Misirə əl qoydu. Bolqarlar isə 1885-ci ildə şərqi Rumeli torpaqlarını işğal etdilər.

Hadisələrin bu şəkildə irəliləməsində Sultan Əbdülhəmidin payı demək olar ki, yox idi. Sultan isə bütün bu olanların səbəbini yanlış aparılan xarici siyasətdə görürdü. Bu gedişatı dayandırmaq üçün Sultan Əbdülhəmid əvvəlcə düzgün xarici siyasət qurmaq üçün hökumət kabinetindən müvafiz raportlar aldı. Ancaq daxildə baş verən bəzi siyasi hadisələr onun beynində olan şübhələri daha da gücləndirdi. Xüsusilə də, böyük dövlətlərin müxtəlif yollarla Osmanlı dövlət adamlarını ələ almasından çəkinən Sultan Əbdülhəmid müəyyən tədbirlər aldı. Bab-ı Əliyə inanmadığı üçün Qazi Osman PaşaƏhməd Cövdət Paşa kimi mühafizəkar və dürüst dövlət adamlarının dəstəyilə idarəni öz əlinə alaraq Ulduz sarayında cəmlədi. Özündən əvvəlki iki sultanın çevrilişlə taxtdn endirilməsi, onda özünün də devrilməsi qorxusunu yaratmışdı. Mason qüvvələrinin Sultan Muradı yenidən taxta çıxarma cəhdləri və bu məqsədlə baş tutan Əli Suavinin rəhbərlik etdiyi Çırağan hadisəsi və Kleanti-Skaliyeri komitəsinin fəaliyyəti bu şübhələrini daha da artırdı. Bu səbəblə dövlətin içərisində baş verənləri öyrənmək üçün güclü bir kəşfiyyat təşkilatı qurdu.

Sultan Əbdülhəmid bu səbəblə ölkədə sərt bir daxili siyasət yürütdü. Sultan Əbdüləzizin ölümündən məsul olan Mithat Paşa və adamları Ulduz sarayında qurulan xüsusi məhkəmədə (Ulduz məhkəmələri) mühakimə edildilər və ölüm hökmü ilə cəzalandırıldılar. Ancaq sultan ölüm hökmlərini ömürlük həbsə çevirdi. Xarici qüvvələrin daxildə yaratmaq istədiyi qarışıqlıqlarda vasitəçi olan mətbuatı məhdudlaşdırmaq üçün senzuradan istifadə etdi. Digər yandan dövlətin maliyyə vəziyyətinə zərbə vuran müharibədən uzaq durdu və səltənəti boyunca güclü maliyyə siyasəti yürütdü. Sultan Əbdüləzizdən fərqli olaraq, bir çox dövlət məsələlərini dövlət xəzinəsindən deyil, öz şəxsi sərvətindən qarşıladı. Sarayın məsrəfləri isə minimuma endirildi. Kənizlərlə dolu saray həyatından uzaq, olduqca sadə bir həyat yaşadı.

Sultan Əbdülhəmid iqtisadi sahədə özündən əvvəlki sultanların dövlətə yüklədiyi xarici borcların ödənilməsinə önəm verdi. Taxta çıxdığı il, 1854-1874-cü illər ərzində yığılan xarici borcların miqdarı və faizləri dövlətin illik gəlirinin yarısını keçmişdi. Xarici siyasətdə müneçilik törədən bu borclardan dərhal azad olmaq istəyirdi. Avropalı kreditorların təmsilçiləri ilə 20 dekabr 1881-ci ildə bir razılıq imzalandı. Məhərrəm qanunnaməsi adlanan bu razılıqla borclu ölkələrə, müəyyən dövlət gəlirlərinin toplanması imtiyazı daşıyan Düyun-i Ümumiyyə idarəsini yaratma hüququ verildi. Beləliklə, Osmanlı imperiyasının qərb dünyasındakı prestiji olduqca artdı. Ancaq razılıqdakı bəzi maddələr səbəbilə borc sənədindəki faiz dərəcələri artdı və əvvəlki qədər olmasa da, yenidən xarici borclanmaya gedildi. Dövlət gəlirlərinin 30%-i borcların və faizlərin ödənilməsinə ayrılsa da, köhnə borclar ödənilib bitmədi. Ancaq alınan yeni borcların demək olar ki, hamısı geri qaytarıldı və maliyyə vəziyyəti nisbətən yüngülləşdi. Xarici borclanmalara qarşılıq olaraq ölkənin yeraltı və yerüstü sərvətlərindən istifadə hüququ ingilis, fransızalman şirkətlərinə verildi. İngilis sərmayəsi ilə fəaliyyətini davam etdirən Osmanlı bankına yüksək səlahiyyətlər verilərək ölkə iqtisadiyyatının yoxlanılması təmin edildi. Xarici şirkətlər arasında dövlət gəlirlərinin və müəyyən təsərrüfat sahələrinin bölüşdürülməsi əcnəbi dövlətlər arasında amansız rəqabətə səbəb olmuşdu. Dəmir yolu sənayesindəki rəqabət Almaniyanın xeyrinə nəticələnmişdi. İslam dünyası ilə əlaqələrini gücləndirməyə çalışan Sultan Əbdülhəmid Almaniyadan aldığı maliyyə dəstəyi ilə 1888-ci ildə Heydərpaşa-İzmit dəmiryolu xəttini Ankaraya qədər uzatmağa cəhd etdi. 1902-ci ildə Ankara ilə Bağdadı birləşdirəcək dəmir yolu xəttinin inşaatını da almanlara həvalə etmişdi.

Sultan Əbdülhəmidin ən uğurlu yanı isə xarici siyasəti oldu. Dünyadakı siyasi gedişatı yaxından izləmək üçün sarayda məlumat mərkəzi yaratdı. Osmanlı imperiyası ilə bağlı bütün dünyada çıxan məqalələr və xaricdəki təmsilçilərdən sultana göndərilən raportlar burada toplanır və dəyərləndirilirdi. Xarici siyasətdə əsas məqsəd imperiyasnın sülh şəraitində yaşamasını təmin etmək idi. Sultan Əbdülhəmid Avropa dövlətlərinin Osmanlı üzərində qurduğu planlardan yetərincə istifadə edirdi. Belə ki, beynəlxalq aləmdə baş verən dəyişiklər zamanı onun yeritdiyi xarici siyasət də öz istiqamətini dəyişirdi. Bu səbəblə heç bir dövlətlə uzunmüddətli razılığa gəlmirdi. Osmanlı imperiyasının varlığı üçün ən böyük təhlükə hesab etdiyi İngiltərəyə qarşı Rusiya ilə yaxınlaşdı. Misirdə və şimali Afrikadakı torpaqları üzərində İngiltərə, İtaliyaFransanı rəqibə çevirdi. Balkan yarımadasındakı millətlərin Osmanlı əleyhində birləşməsinin qarşısını almaq üçün aralarındakı dini fərqliliklərdən istifadə etdi.

Sultan Əbdülhəmid, xarici təhlükələrə qarşı dövlətin təbii dayanağı olan müsəlman təbəqəyə arxalanırdı. İngiltərənin Misirdə və Ərəbistanda elmi araşdırma adı altında göstərdiyi anti-Osmanlı fəaliyyətini yaxından izləyirdi. İngilislərin ərəblər arasında yaratdığı əsas müzakirə məsələsi isə xilafət məsələsi idi. Dünya müsəlmanlarına rəhbərlik edən şəxsin Qureyş sülaləsindən olması məsələsindəki müzakirələr yenidən alovlanmışdı. Osmanlı sultanı bu sülalədən olmadığı üçün qanuni xəlifə hesab edilmirdi. Ancaq Sultan Əbdülhəmid dövrün üləması və din adamlarının dəstəyi ilə bu ittihamları aradan qaldırdı.

Sultan Əbdülhəmid ingilis cəsuslarının ərəb milliyyətçiliyini yaymaq, xəlifəliyin ərəblərin haqqı olması iddiasıyla Misir xədivini xəlifə seçmək uğrunda aparığı fəaliyyətə qarşı panislamizm siyasəti yürütdü. Müsəlmanlar arasında birliyi təmin etmək üçün dini təbliğat apardı. Bu məsələdə təriqət şeyxlərindən və nüfuzlu qəbilə rəislərindən də faydalandı. Ən önəmli və təcrübəli idarəçiləri AnadoluSuriya başda olmaqla, müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi vilayətlərə göndərdi. Xəlifəliyindən istifadə edərək panislamist ideologiyanı yaymağa çalışdı. Belə ki, bu ünvanı lazımınca istifadə edən yeganə Osmanlı sultanı idi. Bu ünvanın verdiyi güclə Cənubi AfrikaYaponiya kimi uzaq ölkələrə din adamları göndərərək İslamın bu bölgələrdə də yayılmasına çalışdı.[Mənbə göstərin] Sultan Əbdülhəmidin Çindəki təsiri o qədər güclü oldu ki, Pekində onun adına bir İslam universiteti açıldı və qapısında osmanlı bayrağı dalğalandı.[Mənbə göstərin] Dəməşqdən Məkkəyə qədər uzanan Hicaz dəmir yolu inşa etdirdi. Ərəblər arasında təbliğat apararaq Qərb dövlətlərinə qarşı mübarizə apardı.

Bu fəaiyyətləri nəticə verməyə başladı və Qərb diplomatları bunu “İslam yenidən xortladı” başlığı ilə ölkələrinə raport etdilər.[Mənbə göstərin] Bunun ardından Qərb dövlətləri qeyri-müsəlman əhaliyə ədalətli davranılmadığı iddiasıyla Osmanlı imperiyası üzərindəki təzyiqlərini artırdı. Dövlətin daxili işlərinə qarışılması nəticəsində Sultan Əbdülhəmid MakedoniyaLivan məsələsində olduğu kimi geriləməyə məcbur oldu. Bəzi məsələlərdə isə sonuna qədər mübarizə apardı. Bunlardan ən önəmlisi erməni məsələsi idi. Berlin müqaviləsinin 61-ci maddəsinə görə, Anadolunun ermənilər yaşadığı bölgələrində islahatlar aparılmalı idi. Sultan Əbdülhəmid isə bunun erməni muxtariyyəti ilə nəticələnəcəyini bilirdi və “ölsəm də, 61-ci maddəni həyata keçirməyəcəyəm” deyirdi. Başda İngiltərə olmaqla, bütün Qərb dövlətlərinin hədələrinə baxmayaraq bu məsələdə güzəştə getmədi. Şərq vilayətlərində ermənilərin etnik qrup olaraq yaşadığını bəhanə edərək bu məsələdə güzəştə gedən sədrəzəm və nazirləri dərhal vəzifədən alırdı. Erməni milliyyətçilərinin canına qəsd etməsindən də çəkinməyən Sultan Əbdülhəmidin uğurla mübarizə apardığı digər məsələ isə Fələstin məsələsi idi. Sionistlər Fələstində bir yəhudi dövləti qurmaq üçün Sultan Əbdülhəmidə müraciət etdilər və Osmanlı imperiyasının ən böyük problemi olan xarici borclarının silinəcəyini bildirdilər. Sultan isə bu təklifi qəbul etməyib, yəhudilərin bu bölgədə məskunlaşmamaları üçün müxtəlif tədbirlər aldı.

Sultan Əbdülhəmid yürütdüyü panislamist siyasətlə İngiltərənin Ərəbistanda oynadığı oyunlara mane olsa da, dövlətin maliyyə vəziyyətinin ağırlaşması bu mübarizənin gedişatını dəyişdi. Bu səbəblə 1890-cı illərdən etibarən tərəfsiz xarici siyasətdən uzaqlaşdı və uzun müzakirələrdən sonra Almaniya ilə iqtisadi iş birliyinə qərar verildi. Almaniyanın seçilməsində bir çox səbəb vardı. Bu səbəblər arasında Almaniyanın heç bir İslam ölkəsini işğal etməməsi, erməni məsələsində Osmanlı imperiyasını dəstəkləməsi və Almaniya imperatoru II Vilhelmin müsəlman dostu olduğunu açıq şəkildə elan etməsi önəmli yer tutur. Siyasi ittifaqdan çəkinən Sultan Əbdülhəmid Almaniya ilə yaradılan iqtisadi əlaqələrlə ölkənin inkişafına ümid edirdi. Bu səbəblə başda dəmiryolu sənayesi olmaqla, bütün sahələrdə alman sərmayəçilərə imtiyazlar verildi.

Sultan Əbdülhəmid, böyük siyasi güclər arasındakı rəqabətə əsaslanan xarici siyasətin ölkənin müstəqilliyini uzun müddət qoruya bilməyəcəyini bilirdi. Əsas məqsədi vaxt qazanmaq və bu müddət ərzində ölkəni iqtisadı baxımdan gücləndirmək idi. Ancaq özündən əvvəlki sultanların yüklədiyi borclar onun əlini qolunu bağlayırdı. Düyun-i Ümumiyyə idarəsi dövlətin bütün maliyyə həyatına hakim mövqedə idi. Cari məsrəflərə qənaət edilərək islahatlar üçün yaradılan pul fondu xarici qüvvələrin daxildə yaratdığı iğtişaşlar zamanı sərf olundu.

İkinci məşrutiyyət dövrü və Gənc türklər inqilabı

Konstitusiyalı idarəetmə formasından tərəfdar olan Sultan Əbdülhəmid məclisin müxtəlif siyasi qruplar arasında mübarizə meydanına çevrilməsindən çəkinirdi. Türklərin hüquqlarını müdafiə edəcək yeni bir qanunnamə üçün Avropa ölkələrinin konstitusiyalarını tərcümə etdirməyə başlamışdı. Yaranan maliyyə çətinlikləri səbəbilə çıxan daxili ayaqlanmalar, yeni-yeni muxtariyyət istəkləri və xarici siyasətdə yaranan çətinliklər hakimiyyətin mərkəzində olan gənc məmur və zabitləri narazı salmışdı. Belə ki, bu qrup getdikcə möhkəmlənərək müxalif bir cəbhə formalaşdırdı. Dövrün ziyalıları imperiyanın xilasının yeganə yolunu məşrutiyyətdə axtarırdılar. İttihad və Tərəqqi cəmiyyətinin rəhbərlik etdiyi bu hərəkatda türk ziyalıları erməni, yunan, bolqarərəb milliyyətçiləri ilə danışıqlar aparıb istədikləri vədləri vermişdilər.

Qonşu ölkələrin yeni bir daxili müdaxiləyə hazırlandığı bu dövrdə Makedoniyada toplanan bəzi türk zabitləri sultanı ikinci dəfə konstitusiyanı qəbul etməyə məcbur etdilər. Sultan Əbdülhəmid 23 iyul 1908-ci ildə konstitusiyanın yenidən qüvvəyə mindiyini elan etdi. İkinci məşrutiyyət adı verilən bu hadisə gözlənilənin əksinə imperiyanın süqutunu daha da sürətləndirdi. Avstriya-Macarıstan imperiyası Osmanlı məclisinə vəkil göndərilməsinin qarşısını almaq üçün 5 oktyabr 1908-ci ildə Bosniya-Herseqovinanı işğal etdi. Həmin gün Bolqarıstan müstəqilliyini elan etdi. Bir gün sonra isə Krit adası Yunanıstana birləşdirildi.

İkinci məşrutiyyətin ilk seçimləri türklərlə türk olmayanlar arasında mübarizəyə çevrildi. İşə bəzi xarici qüvvələr də daxil oldu. Türk cəbhəsini orduya arxalanan və hökumətdə hakim mövqedə olan İttihad və Tərəqqi cəmiyyəti təmsil edirdi. Digər cəbhənin ən güclü mübarizəsini isə Yunanıstanİstanbul ortodoks kilsəsinin təşviqi ilə ayaqlanan yunanlar aparırdı. 17 dekabr 1908-ci ildə şəxsən sultanın açdığı məclisdə türk vəkillərin sayı digərlərinə nisbətlə az idi. Sultan Əbdülhəmidin əvvəldən bəri qorxduğu nəhayət baş tutdu. Belə ki, hələ məclisin ilk günlərində milli qruplar halında mübarizəyə başlayan xristian millətlərindən sonra, ərəbalbanlar da türklərdən üz döndərdilər. Məclis-i Məbusan müxtəlif Osmanlı millətlərinin türklüyə qarşı mübarizə meydanına çevrilmişdi. Ölkədə İttihadçıların başlatdığı sui-qəsdlər əhalinin narahatlığını artırırdı. Ordudan bəzi zabitlər uzaqlaşdırılmış, nəticədə orduda iğtişaşlar baş vermişdi. Əhali arasında İttihadçıların masson olması və mədrəsə tələbələrinin də orduya alınmasını dini təlimə vurulan zərbə olaraq görülməsi ölkənin çalxantılı vəziyyətini daha da pisləşdirdi. Bir anda meydana gələn müxalif qəzetlər əhalinin artan qəzəbini alovlandırırdı və nəticədə İstanbulda böyük bir ayaqlanma baş verdi. Rumi təqvimə görə 31 martda, miladi təqvimlə isə 13 aprel 1909-cu ildə baş verən bu ayaqlanma tarixdə 31 mart hadisəsi olaraq anılır. 13 aprel günü səhər saatlarında Daşqışlağındakı əsgərlərin öz zabitlərini həbs edərək Sultanəhməd meydanında toplanması ilə başladı. Bir gün sonra Adanada ermənilər ayaqlanaraq türklərə qarşı kütləvi qətliamlar törətdi. İstanbuldakı hadisələr 11 gün boyunca qanlı şəkildə davam etdi. Nəhayət, İttihadçıların Salonikdən göndərdiyi ordunun 23-24 aprel gecəsi İstanbula girməsiylə hadisələr dayandırıldı. Bu ordu hələ Yaşılköydə ikən məclis vəkillərindən bir heyət toplanıb oraya getdi və 22 aprel cümə axşamı günü keçmiş sədrəzəmlərdən Səid Paşanın rəhbərliyi ilə məclis qurdular. Sultan Əbdülhəmidin taxtdan devrilməsinə burada qərar verilsə də, qərar gizli tutuldu. Bu əsnada sultan, sədrəzəm Tofiq Paşaya səltənəti qardaşına buraxa biləcəyini, ancaq 31 mart hadisələrində heç bir günahının olmadığını bir komitə vasitəsilə sübut edilməsini tələb etdi. Tofiq Paşa vəziyyəti Səid Paşaya bildirsə də, Səid PaşaƏgər sultan bəraət qazanarsa, bizim halımız necə olar ?” deyərək təklifə etiraz etmişdir. Digər yandan Sultan Əbdülhəmidə, üsyankar orduya qarşı müqavimət göstərmək təklifləri edilsə də, İslam xəlifəsi olaraq müsəlman qanını axıtmaq istəmədi. Bu səbəblə qısa zaman ərzində İstanbula daxil olan ordu Mahmud Şövkət Paşa rəhbərliyində şəhəri ələ keçirdi. Hərbi vəziyyət elan olundu və şəhərin hər yerində dar ağacları quruldu. Təqsirlilərlə yanaşı, onlarla günahsız insan edam edildi. Sultana sədaqəti ilə bilinən birinci ordu Rumeliyə sürgün edildi.

Taxtdan endirilməsi

Yaşılköydə toplanan və Sultan Əbdülhəmidi taxtdan endirməyə qərar verən millət vəkilləri isə hadisələr başa çatdıqdan sonra 26 aprelİstanbula gəldilər. Ertəsi gün Ayasofya yaxınlığındakı binada yenidən bir məclis topladılar. Məclis 240 millət vəkili, 34 əyan olmaqla, ümumilikdə 274 nəfərdən ibarət idi. Taxtdan endirilmə haqqındakı fətvanı isə məclisin vəkillərindən Məhəmməd Həmdi Əfəndi yazdı. Şeyxülislam Mehmed Ziyayəddin Əfəndi tərəfindən imzalanan fətva məclisdə oxundu və vəkillər tərəfindən təsdiq edildi.

Məclis rəhbəri Səid Paşa da yanında mabeyn katibliyindən başlayaraq sədrəzəmliyə qədər yüksəldiyi Sultan Əbdülhəmidə qarşı cəbhə açmışdı. Məclisdə ayağa qalxaraq Sultan Əbdülhəmidin xilafət və səltənətdən devrilməsi qərarı səsverməyə qoydu. Vəkillər əllərini qaldıraraq çevriliş qərarını təsdiq etdilər. Səsverməyə etiraz edən bəzi vəkillər isə təzyiqlərlə susduruldu. Nəhayət, sonda Sultan Əbdülhəmidin taxtdan endirilməsinə qərar verilmiş oldu (27 aprel 1909).

Sürgün illəri

 
Sultan Əbdülhəmidin sürgündə yaşadığı Alatini köşkü

Məclisin taxtdan endirilmə qərarını sultana bildirmək üçün seçilən heyət, erməni əsilli Aram, laz Arif Hikmət, Saloniki millət vəkili yəhudi Emanuel Karasu və Draç millət vəkili alban Əsad Toptanidən ibarət idi. Sultan Əbdülhəmid məclisə Çırağan sarayında yaşamaq istədiyini bildirsə də, artıq diktatora çevrilən Mahmud Şövkət Paşa tələm-tələsik taxtdan endirdiyi sultanı elə həmin gecə Salonikiyə göndərdi. Şəxsi əşyalarını belə ala bilməyən sultan bir neçə çamadanla Ulduz sarayından çıxarıldı və 38 nəfərlik şəxsi heyətiylə əvvəlcə Sirkəci stansiyasına, oradan isə xüsusi qatarla Salonikiyə aparıldı. Mayor Fəthi bəy 40 nəfərlik dəstəylə sürgündəki sabiq sultanın şəxsi mühafizəçisi təyin edildi.

Salonikidə Alatini köşkünə aparılan Sultan Əbdülhəmid orada vaxtının çoxunu əvvəldən bəri məşğuliyyəti olan dülgərlik və dəmirçiliklə keçirdi. Sultan Əbdülhəmid səltənəti boyunca, bolqar kilsəsinin şərqi provoslav kilsəsindən ayrılması ilə yaranan problemlərdən imperiyanın mənafeləri üçün səmərəli şəkildə istifadə etmişdi. Ancaq İttihadçı hökumət 3 iyul 1911-ci ildə qəbul etdiyi qanunla Balkan millətləri arasındakı bu problemi həll etdi və onların Osmanlı əleyhində birləşməsinə şərait yaratdı. Qəzet oxuması qadağan olduğu üçün baş verənlərdən xəbərsiz olan Sultan Əbdülhəmid isə düşmənin Salonikiyə yaxınlaşmasının ardından İstanbula gətirildi. Baş verənləri, onu almağa gələn xüsusi heyətdən öyrənən sabiq sultan, Balkan ittifaqına və bu ittifaqdan hökumətin xəbərdar olmamasına heyrətləndi. 4 Balkan dövlətinin bu qədər qısa zamanda birləşməsini öyrənən Sultan Əbdülhəmidin ilk sualı isə bu dövlətlərin kilsələrinin birləşməsi haqqında oldu. Salonikidən ayrılmaq istəməyən sabiq sultana vəziyyətin əhəmiyyəti qeyd edilsə də, sultan “Mən də bir silah alıb, əsgərlə birlikdə vətənimi qoruyaram, ölsəm şəhid olaram” dedi və ölkəni bu vəziyyətə gətirənlərə qarğış elədi. İstanbuldan göndərilən alman səfirliyinə aid Loreley döyüş gəmisiylə 1 noyabr 1912-ci ildə gətirilərək Bəylərbəyi sarayında yerləşdirildi. Həyatının son illərini burada keçirdi. Birinci Dünya müharibəsinin ən gərgin dövründə hökumətin nüfuzlu şəxsləri olan Tələt PaşaƏnvər Paşa, sultanın təcrübəsindən yararlanmaq istədilərsə də, sabiq sultan artıq verə biləcəyi heç bir məsləhətin qalmadığını bildirdi və dünya dənizlərinə hakim olan iri dövlətlərə qarşı AlmaniyaAvstriya kimi quru dövlətlərin yanında müharibəyə girişməyin ən böyük səhv olduğunu xatırlatdı. Sultan Əbdülhəmidin dəyəri bu illərdə daha yaxşı bilindi. 10 fevral 1918-ci il bazar günü həyata gözlərini yuman Sultan Əbdülhəmidin cənazəsi Topqapı sarayına aparıldı və ertəsi gün Sultan Rəşadın əmriylə sultana layiq bir cənazə mərasimi ilə Sultan Mahmud türbəsinə dəfn olundu.

Maraqlı faktlar

  • Qızı Ayşə Sultan "Atam Sultan Əbdülhəmid" adlı kitabında qeyd edir ki, Sultan Əbdülhəmidin Van cinsi Pambıq adlı bir pişiyi var imiş. Hətta atası taxtdan endirilib Salonikiyə sürgünə göndəriləndə belə, bu pişik onunla birlikdə getmiş, illər sonra sabiq sultanla birlikdə Bəylərbəyi sarayına qayıtmışdır. Sultanın ölümündən bir il öncə ölmüşdür.
  • Sultan II Əbdülhəmid bir az fransızca danışa bilirdi. Danışıq türkcəsi isə xalq dilinə daha yaxındı və elit təbəqənin üstünlük verdiyi osmanlıcaya rəğbət göstərməzdi.
  • Əcdadları arasında ən sevdiyi hökmdar I Səlim olub. Almaniya imperatoru II Vilhelm İstanbula ziyarət etdiyi zaman sultanın bu sevgisini öyrənmiş, ölkəsinə döndükdən sonra "Yavuz divanı"nı nəfis tərtibatda çap etdirib dostu Əbdülhəmidə yollamışdı.
  • Həyatının son günlərinə qədər dülgərliklə məşğul olmuş, sarayındakı bir çox mebeli özü düzəldib hazırlamışdı.
  • Qızı Şadiyə Sultanın xatirələrinə görə, 1897-ci ildə Osmanlı-Yunan müharibəsi zamanı sultanın əmri ilə hərəmxanaya top-top bezlər gətirilmiş, sarayın bütün qadınları yaralı əsgərlər üçün geyimlər tikməklə məşğul olmuşdu.
  • II Əbdülhəmid dövründə kəndlərdə belə məktəblər açılmış, ibtidai məktəblərin sayı 6-dan 9347-yə, rüşdiyyələrin (orta məktəblər) sayı 277-dən 619-a qalxmışdır.
  • Məhz sultan II Əbdülhəmidin hakimiyyəti zamanında Osmanlı dövləti tarixdə ilk dəfə sualtı qayıqlara sahib olmuşdur. 1886-cı ildə satın alınmış və həmin dövrdə "təhtəlbəhr" adlandırılan sualtı qayıqların biri Xəlic tərsanəsində, digəri isə İngiltərə tərsanələrində montaj edilmişdi.
  • Şərqi Anadoluda erməni təxribatlarına son qoymaqdan ötrü kürd tayfalarından ibarət Həmidiyyə süvari alayları təşkil etmiş, bu alaylar regionda sabitliyin yaradılmasında çox faydalı olmuşdur.

Ailəsi

Hərəmxanası

Oğlan uşaqları

Qız uşaqları

İstinadlar

  1. Almaniya Milli Kitabxanası, Berlin Dövlət Kitabxanası, Bavariya Dövlət Kitabxanası və b. Record #118646435 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) — 2012—2016.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q304037"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q256507"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q170109"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578"></a>
  2. Arpacı, Seyfullah (2005). "Sultan II Abdülhamid" (Türkçe). Isik Yayinlari. s. 250. ISBN 9752781330.

Mənbə

  • İ.H. Uzunçarşılı, (1954). II. Abdülhamid’in İngiliz Siyasetine Dair Muhtıraları. İstanbul.
  • a.mlf,. Nutk-ı Pâdişâhî (II Əbdülhəmidin ilk Məclis-i Məbusan açılışındakı çıxışı). İstanbul.
  • Sultan II Əbdülhəmid, (1976). Devlet ve Memleket Görüşlerim (nşr. Alaattin Çetin - Ramazan Yıldız). İstanbul.
  • a.mfl, (1960). Əbdülhəmidin xatirə dəftəri. İstanbul.
  • Abdülkadir Özcan - İlhan Şahin, (1984). II. Abdülhamid’in Hususî Mektup ve Telgrafları. İstanbul.
  • Vedat Örfi, (1922). Hâtırât-ı Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni. İstanbul.
  • Tahsin Paşa, (1931). Abdülhamid’in Yıldız Hatıraları. İstanbul.
  • Seyfullah Arpacı, (2005). Sultan II Abdülhamid. İstanbul.
  • Nutk-ı Pâdişâhî (Abdülhamid II’nin ilk Meclis-i Mebûsanı açış nutku), İstanbul, ts.;
  • Sultan II. Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket Görüşlerim (nşr. A. Alaattin Çetin - Ramazan Yıldız), İstanbul 1976;
  • Abdülhamid’in Hatıra Defteri, İstanbul 1960;
  • Belgeler: Abdülhamid Han’ın Muhtıraları (nşr. M. Hocaoğlu), İstanbul 1976;
  • İ. H. Uzunçarşılı, “II. Abdülhamid’in İngiliz Siyasetine Dair Muhtıraları”, Tarih Dergisi, sy. 10, İstanbul 1954, s. 43-60;
  • Abdülkadir Özcan - İlhan Şahin, “II. Abdülhamid’in Hususî Mektup ve Telgrafları”, Tarih Dergisi, sy. 34, İstanbul 1984, s. 417-474;
  • Vedat Örfi, Hâtırât-ı Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni, İstanbul 1340;
  • Tahsin Paşa, Abdülhamid’in Yıldız Hatıraları, İstanbul 1931;
  • Teftâzânî, Şerhu’l-Akāǿid, İstanbul 1317, s. 80;
  • Ramazan b. Muhammed el-Hanefî, Şerhu Ramazân Efendî alâ Şerhi’l-Akāǿid, İstanbul 1320, s. 295;
  • Cevdet Paşa, Tezâkir (nşr. M. Cavid Baysun), Ankara 1960, II;
  • a.mlf., Ma‘rûzât (nşr. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul 1980, s. 29, 234, 237 vd.;
  • Muhammed Sultan el-Ma‘sûmî el-Hucendî, Muhtasaru Tercemeti hâli Muhammed Sultân (mecmua içinde), Kahire 1355, s. 54;
  • Hâfız Abdülcemil el-Peşâverî, ez-Zaferü’l-Hamîdiyye fî isbâti’l-halîfe, MÜ İlâhiyat Fak. Ktp., Cemal Öğüt böl., vr. 2b-3b;
  • Mehmed Celâl, Şevketlü Padişahımız Gazi Büyük Abdülhamîd Hân-ı Sâni Hazretleri, İstanbul, ts.;
  • Ahmed Midhat, Zübdetü’l-hakayık, İstanbul 1294;
  • a.mlf., Üss-i İnkılâb, İstanbul 1294, Ks. I, s. 277-293;
  • Mahmud Celâleddin Paşa, Mir’ât-ı Hakîkat (haz. İsmet Miroğlu), İstanbul 1983, s. 159-700;
  • Mehmed Râsim, Ahd-i Celîl-i Hazret-i Abdülhamîd Hân-ı Sânî’de Terakkiyât ve Muvaffakıyyât-ı Bahriyye-i Osmâniyye, İstanbul 1313;
  • Victor Berard, La Politique du Sultan, Paris 1897;
  • Ali Haydar Midhat, Midhat Paşa, İstanbul 1325, s. 183-228;
  • Paul Fezch, Constantinople aux derniers jours d’Abdulhamid, Paris 1907;
  • Ahmed Sâib, Abdülhamîd’in Evâil-i Saltanatı, Kahire 1326;
  • a.mlf., Târîh-i Meşrûtiyet, Şark Mesele-i Hâzırası, İstanbul 1328;
  • Eşref, Sultan Abdülhamid’in Evâil-i Saltanatı, Ruscuk 1326;
  • Osman Nuri Ergin, Abdülhamîd-i Sânî ve Devr-i Saltanatı, İstanbul 1327;
  • E. Driault, Şark Meselesi (trc. Nâfiz), İstanbul 1328, s. 272-362;
  • Said Paşa, Hâtırat, İstanbul 1328, I-II;
  • Süleyman Paşazâde Sâmi, Süleyman Paşa Muhâkemesi, İstanbul 1328;
  • Süleyman Paşa, Umdetü’l-hakayık, İstanbul 1328;
  • Ed. Engelhardt, Türkiye ve Tanzimat (trc. Ali Reşâd), İstanbul 1328, s. 248-421;
  • Mehmed Memduh [Paşa], Tasvîr-i Ahvâl Tenvîr-i İstikbâl, İzmir 1328;
  • Mahmud Cevad, Maârif-i Umûmiyye Nezâreti Târihçe-i Teşkilât ve İcraatı, İstanbul 1328;
  • Kâmil Paşa, Hâtırat, Kostantıniyye 1329;
  • Serge Goryanov, Devlet-i Osmâniyye ve Rusya Siyaseti (trc. Ali Reşâd-Macar İskender), İstanbul 1331;
  • Bunyer Veylet, Şarkta İngiliz-Alman Rekabeti (trc. Bedi Fikri), İstanbul 1332;
  • Sir Edvin Pears, Forty years in Constantinople, London 1916;
  • Abdurrahman Şeref-Ahmed Refik, Sultan Abdülhamîd-i Sânî’ye Dâir, İstanbul 1337;
  • Ali Said, Saray Hatıraları: Abdülhamid Han’ın Hayatı, İstanbul 1338;
  • Mahmud Muhtar Paşa, Mâziye Bir Nazar: Berlin Muâhedesi’nden Harb-i Umûmîye Kadar Avrupa ve Türkiye-Almanya, İstanbul 1341;
  • W. Langer, The Diplomacy of Imperialism, New York 1935;
  • Hakkı Tarık Us, Meclis-i Mebûsan İlk Devre Müzakere Zabıtları, İstanbul 1940;
  • Y. Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, I, II;
  • C. D. Blaisdell, Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa Mâlî Kontrolü (trc. H. A. Kuyucak), İstanbul 1940;
  • İbnülemin, Son Sadrazamlar, İstanbul 1982, III, 1264-1306;
  • a.mlf., “Abdülhamîd-i Sânî’nin notları”, TTEM, sy. 13 (90), (1926), s. 60-68; sy. 14 (91), s. 89-95; sy. 15 (92), s. 152-159;
  • Ziya Şakir, II. Sultan Hamid, Şahsiyeti ve Husûsiyetleri, İstanbul 1943;
  • a.mlf., Sultan Hamid’in Son Günleri, İstanbul 1943;
  • Faiz Demiroğlu, Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, İstanbul 1955;
  • Ali Fuat Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1957, II, 1-433;
  • Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, İstanbul 1960;
  • Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu, İlân-ı Hürriyet ve Sultan II. Abdülhamid Han, İstanbul 1960;
  • a.mlf., II. Abdülhamid ve Osmanlı İmparatorluğunda Komitacılar, İstanbul 1964;
  • İ. H. Danişmend, Kronoloji, İstanbul 1961, IV, 285-379;
  • Asaf Turgay, İbret: Abdülhamid’e Verilen Jurnaller ve Jurnalciler, İstanbul 1961-62;
  • Joan Haslip, Bilinmeyen Taraflariyle Abdülhamid (trc. N. Kuruoğlu), İstanbul 1964;
  • Mehmed Raif Ogan, Sultan Abdülhamid II ve Bugünkü Muarızları, İstanbul 1965;
  • M. S. Anderson, The Eastern Question 1774-1923, New York 1966;
  • Yaşar Kutluay, Siyonizm ve Türkiye, İstanbul 1967;
  • Y. Tekin Kurat, Henry Layard’ın İstanbul Elçiliği (1877-1880), Ankara 1968;
  • Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, Ankara 1973, s. 259-280;
  • Orhan Kurmuş, Emperyalizm’in Türkiye’ye Girişi, İstanbul 1974;
  • Tahsin Uzer, Makedonya’da Eşkiyalık Tarihi ve Son Osmanlı Yönetimi, Ankara 1979, s. 10-14, 89-96, 112-116, 243-253 vd.;
  • Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, İstanbul 1980;
  • İlber Ortaylı, II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Ankara 1981;
  • Rifat Önsoy, Türk-Alman İktisadî Münasebetleri (1871-1914), İstanbul 1982;
  • Mim Kemal Öke, Siyonizm ve Filistin Sorunu (1880-1914), İstanbul 1982;
  • a.mlf., İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery’nin Gizli Raporlarında II. Abdülhamid ve Dönemi, İstanbul 1983;
  • a.mlf., “Şark Meselesi ve II. Abdülhamid’in Garp Politikaları”, Osmanlı Araştırmaları, sy. 3, İstanbul 1982, s. 247-276;
  • Karal, Osmanlı Tarihi, VIII;
  • Muvaffak Beni’l-Mürce, Sahvetü’r-recüli’l-marîz ev es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî ve’l-hilâfetü’l-İslâmiyye, Kuveyt 1984;
  • Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı, İstanbul 1984;
  • İ. H. Uzunçarşılı, “V. Murad’ı Tekrar Padişah Yapmak İsteyen K. Skaliyeri - Aziz Bey Komitesi”, TTK Belleten, VIII/30 (1944), s. 245-340;
  • a.mlf., “V. Murad ile Oğlu Selâhaddin Efendi’yi Kaçırmak İçin Kadın Kıyafetinde Çırağan’a Girmek İsteyen Şahıslar”, a.e., VIII/32 (1944), s. 589-597;
  • a.mlf., “Ali Suavi ve Çırağan Vak’ası”, a.e., VIII/32 (1944), s. 71-118;
  • a.mlf., “Sultan Abdülhamid’in Hal’i ve Ölümüne Dair Bazı Vesikalar”, a.e., X/40 (1946), s. 705-748;
  • a.mlf., “Abdülhamid Ferit Paşa’nın Ruznâmesinden”, a.e., XXVII/106 (1963), s. 257-286;
  • İhsan Süreyya Sırma, “Pekin Hamidiye Üniversitesi”, İslâmî İlimler Fakültesi, Prof. Dr. Tayyib Okiç Armağanı, Ankara 1978, s. 159-170;
  • a.mlf., “Sultan II. Abdülhamid’in Çin’e Gönderdiği Enver Paşa Heyeti Hakkında Bazı Bilgiler”, İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, sy. 4, Ankara 1980, s. 159-183;
  • a.mlf., “II. Abdülhamid’in Hilâfeti Hakkında Yazılmış Bir Risâle ve Bununla İlgili Kırk Hadis”, Tarih Dergisi, sy. 33, İstanbul 1982, s. 375-400;
  • A. H. Ongunsu, “Abdülhamid II.”, İA, I, 76-80;
  • Jean Deny, “Abd al-Hamid II”, EI² (İng.), I, 63-65.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

II Əbdülhəmid
Doğum: 21 sentyabr 1842 Vəfat: 10 fevral 1918
Hakimiyyət titulları
Sələfləri 
V Murad
 
Osmanlı İmperiyası (دولت عالیه عثمانی) Sultanı

31 avqust 1876-27 aprel 1909
Xələfləri 
V Mehmed Rəşad
Sünni İslam titulları
Sələfləri 
V Murad
 
İslam Xəlifəsi (خلافة إسلامية)
Xələfləri 
V Mehmed Rəşad

əbdülhəmid, məqalənin, sonunda, mənbə, siyahısı, ancaq, mətndaxili, mənbələr, heç, kifayət, qədər, istifadə, edilmədiyi, üçün, bəzi, məlumatların, mənbəsi, bilinmir, lütfən, mənbələri, uyğun, şəkildə, mətnin, daxilində, yerləşdirərək, məqalənin, təkmilləşdiril. Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var ancaq metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin II Ebdulhemid Osmanli turkcesi عبد الحميد ثانی Abdu l Ḥamid i sani d 21 sentyabr 1842 o 10 fevral 1918 34 cu Osmanli sultani ve 113 cu Islam xelifesi II Ebdulhemidالثاني عبد الحميد34 cu Osmanli sultani Padsah 31 avqust 1876 27 aprel 1909Selefi V MuradXelefi V MehmedSexsi melumatlarDogum tarixi 21 sentyabr 1842Dogum yeri Topqapi sarayi Istanbul Osmanli imperiyasiVefat tarixi 10 fevral 1918 75 yasinda Vefat yeri Istanbul Osmanli imperiyasi 1 Defn yeri Sultan Mahmud turbesi IstanbulAtasi EbdulmecidAnasi Tirimujgan SultanHeyat yoldaslari Nazikeda QadinefendiBedrifelek QadinefendiBidar QadinefendiMezide QadinefendiMusfiqe QadinefendiFatma Pesend xanimPeyveste QadinefendiBehice QadinefendiNaciye QadinefendiUsaqlari Ulviye SultanMehmed Selim EfendiZekiye SultanNaime SultanMehmed Ebdulqadir EfendiNaile SultanMehmed Burhaneddin EfendiSadiye SultanAyse SultanMehmed Abid Efendi Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Heyati 1 1 Sahzadelik illeri 1 2 Selteneti 1 2 1 Ilk illeri 1 2 2 Birinci mesrutiyyet dovru 1 2 3 Mutleqiyyet illeri 1 2 4 Ikinci mesrutiyyet dovru ve Genc turkler inqilabi 1 3 Taxtdan endirilmesi 2 Surgun illeri 3 Maraqli faktlar 4 Ailesi 4 1 Heremxanasi 4 2 Oglan usaqlari 4 3 Qiz usaqlari 5 Istinadlar 6 Menbe 7 Hemcinin bax 8 Xarici kecidlerHeyati RedakteSahzadelik illeri Redakte Emisi Sultan Ebdulezizle cixdigi Avropa seyahetinde 1867 21 sentyabr 1842 ci ilde Topqapi sarayinda dunyaya gelmisdir Atasi Sultan Ebdulmecid anasi ise Tirimujgan Sultan idi 1847 ci ilde qardasi Sahzade Muradla birlikde mohtesem bir merasimle sunnet edilmisdir 11 yasinda anasi vefat etmis bu sebeble anasinin diger xanimi olan Pirustu Sultanin himayesinde boyumusdur Sarayda xususi muellimlerden ders aldi Osmanli turkcesi ile yanasi fars ereb ve fransiz dillerini oyrendi Usaqligi ana sevgisinden mehrum atasindan uzaq kecmisdir Taxt namizedliyinden olduqca uzaq oldugu ucun sarayda gozlerden kenar heyat yasadi Dovlet isleriyle yaxindan maraqlansa da dusuncelerini hec kesle paylasmirdi Bu sebeble saray ehli ve dovlet adamlari arasinda cox da sevilmirdi Yalniz emisi Sultan Ebduleziz agli ve siyasi qabiliyyeti sebebile ona onem verirdi Bele ki Misir ve Avropa seyahetlerinde onu da ozuyle birlikde aparmisdi Sahzadelik illeri olduqca serbest kecen Ebdulhemid Efendi vaxtinin coxunu Sariyerdeki boyuk koskde torpaq isleriyle kecirirdi Burada kend teserrufati ve demir filizi medenleri satin alaraq sexsi teserrufatini yaratdi Birjada boyuk servet qazandi Bele ki taxta cixanda sexsi serveti 100 min qizildan cox idi Selteneti Redakte Ilk illeri Redakte Konstitusiyaya esaslanan idarecilik formasi qurmaq isteyen ve bu sebeble Sultan Ebduleziz ve Sultan Muradi taxtdan endiren Mithat Pasa ve dostlariyla raziliga gelen Ebdulhemid Efendi 31 avqust 1876 ci ilde cume axsami gunu taxta cixdi Bu esnada dovlet derin bohran icerisinde idi Sultan Ebduleziz dovrunde baslayan bolqar ve bosnaq usyanlarina Sultan Murad dovrunde serb ve alban ayaqlanmalari da qosuldu Bu usyanlari perde arxasindan destekleyen Rusiya imperiyasi Serq meselesi nin hellinde maraqli idi Dovlet ise dusduyu maliyye cetinlikleri sebebile usyanlari yatira bilmirdi Sultan Ebdulezizin son illerinde Mahmud Nedim Pasanin xarici borclarin faiz derecelerini asagi endirmek qerari ise Avropada boyuk etirazlara sebeb olmusdu Avropa ictimaiyyeti Osmanli dovleti eleyhine cevrilmisdi Bu seraitde taxta cixan Sultan Ebdulhemid Osmanli tarixinde o gune qeder gorulmemis bir cox addimlar atdi Esgerlerle meclis uzvleri ile ve ulemadan bir cox alimle gorusler kecirir Ulduz sarayinda iftar geceleri teskil edirdi Herbi hospitalda Balkan cebhesinden gelen yaralilari sexsen ziyaret ederek hediyyeler paylayir sedrezem ve nazirlerle birlikde mescidleri gezerek ehaliyle birlikde namaz qilirdi Yeni sultanin bu kimi hereketleri ehali ve ordu mensublari arasinda memnunluq hissi yaratdi Hamida ve xususile de orduda yuksek ehval ruhiyye musahide olundu Serblerle geden doyuslerde Osmanli ordusu onemli qelebeler qazandi Ancaq Rusiyanin gonderdiyi ultimatom sebebile serblerle 3 ayliq ateskes imzalandi Ingiltere ise Serq meselesi nin Istanbulda toplanacaq bir konfransda muzakire olunmasini istedi Birinci mesrutiyyet dovru Redakte Bu esnada sultanla hokumet arasinda mabeyn katiblerinin teyini meselesinde ilk anlasmazliq cixmisdi Sultan Ebdulhemid sedrezem Mehmed Rusdu Pasanin istehfasini qebul etmedi Serblerle sulh imzalanmasini istemeyen bir qrup igtisasci ise Mithat Pasa ve dostlarini oldurub Sultan Ebdulhemidi taxtdan endirmeye cehd etdiler 400 nefer gozaltina alindi Konstitusiya hazirligi ucun muselman ve qeyri muselmanlardan bir komite quruldu Bu esnada Mithat Pasa ile anlasmazliga dusen sedrezem Mehmed Rusdu Pasa istehfa etdi 19 dekabr 1876 ci ilde Mithat Pasa sedarete getirildi 4 gun sonra ise Ingilterenin teklifini qebul eden dovletler Istanbuldaki konfransda toplandi Hemin gun 101 top atesi ile Osmanli imperiyasinin ilk konstitusiyasi qebul edildi 23 dekabr 1876 Telem telesik hazirlanaraq Istanbul konfransinin toplandigi gun elan edilen konstitusiya ile qerb dovletlerinin ekstremal isteklerinin qarsisi alinmaq istenildi Ancaq qerb dovletleri buna ehemiyyet vermedi Daha once Rusiya sefirliyinde muzakire edilerek hazirlanan teklifler qebul edilmesi ucun Bab i Eliye teqdim edildi Osmanli imperiyasinin suverenliyini tehlukeye atan bu teklifler 18 yanvar 1877 ci ilde toplanan 180 neferlik Meclis i Umumide muzakire edilerek sesverme yolu ile redd edildi Gelen ecnebi elciler oz yerlerine vekil qoyaraq Istanbuldan ayrildilar Mithat Pasa Ingiltereye konstitusiyanin tam tedbiq edilmesi seraitinde qerb dovletleriyle raziliga geleceyini bildirdi Ingiltere hokumeti ise Londonda yeni bir konfransin toplanmasi ucun danisiqlara basladi Mithat Pasa ister bu hereketleri ister se de Osmanli sulalesini devirerek oz ailesini taxta cixarmaq istemesi haqqinda yayilan sayeler sebebile vezifeden alinaraq 5 fevral 1877 ci ilde olkeden surgun edildi Meclis i Mebusanin acilis merasimi 1877 Sultan Ebdulhemid konstitusiyanin yaradicisi olan Mithat Pasani olkeden qovsa da konstitusiyali idarecilik formasindan imtina etmedi Konstitusiyaya esasen secimler novbeti 3 ay icinde kecirildi ve 19 mart 1877 ci ilde meclis sexsen sultan terefinden acildi 141 uzvden ibaret olan Osmanli tarixinin ilk parlamentinde 115 nefer millet vekili qalan 26 nefer ise eyanlar meclisinden secilmisdi Millet vekillerinin 69 u muselman 46 si ise qeyri muselman idi Ingilterenin tesebbusu ile toplanan London konfransi hazirladiqlari yeni teklifleri 31 martda imzalayaraq qebul edilmesi ucun 3 aprelde Bab i Eliye teqdim etdi Agir sertlerden ibaret bu protokol sultanin isteyile meclisde muzakire edilidi ve yene qebul edilmedi Veziyyet 12 aprelde hokumet terefinden qerb dovletlerine bildirildi Belelikle esas isteyine catan Rusiya imperiyasi 24 aprelde Osmanli imperiyasina muharibe elan etdi Ruminler serbler bolqarlar ve albanlar Rusiyanin yaninda yer aldilar Maliyye ve herbi baximdan olduqca pis veziyyetde olan Osmanli imperiyasi xaricden de destek ala bilmedi Plevnede Qazi Osman Pasanin serq cebhesinde ise Ehmed Muxtar Pasanin fovqelade zeferleri bele muharibenin gedisatini duzelde bilmedi Osmanli ordulari cebheden cekilmeye basladi Onlarin ardindan on minlerle muselman turk ehalisi de Istanbula koc etdi Gelen muhacirler hazirlanan xususi layihe esasinda Anadolunun muxtelif bolgelerinde yerlesdirildi Olkenin olduqca cetin olan bu gunlerinde yegane qanunverici orqan hesab edilen meclis ise anarxiya veziyyetinde idi Qurulan bu ilk meclis siyasi partiyalar yerine milliyyetci qruplarin mubarize meydanina cevrilmisdi Konstitusiyanin temin etdiyi sexsi azadliq huququ olkenin qeyri muselman ehalisi terefinden milli azadliq ve hetta muxtariyyet huququ olaraq qebul edilirdi Yene konstitusiyaya gore resmi dil turk dili olsa da ermeni ve yunan vekiller oz dillerinin de resmi dil olaraq qebul edilmesini isteyirdi Her millet vekili mensub oldugu milletlerin problemleri ile mesgul olurdu Konstitusiyaya uygun olaraq secilen ikinci meclis ise 1878 ci ilin yanvarinda toplandi Ruslarin Istanbula dogru irelilediyi bu gunlerde muxalif quvvelerden ibaret bir qrup vekil basda sedrezem olmaqla hokumet kabinetinin istehfasini ve muharibede meglubiyyete sebeb olan ordu rehberlerinin herb divaninda muhakime edilmesini teleb etdiler Sultan Ebdulhemid ise Ibrahim Ethem Pasanin yerine Ehmed Hemdi Pasani sedarete getirdi 11 yanvar 1878 Meclis ise her bir nazirin meclisde hesabat vermesini ve ordu rehberlerinin muhakime edilmesininde tekid edirdi 22 yanvarda buna dair bir qerar qebul edildi Sultan meclis rehberi Ehmed Vefik Pasani meclise gondererek tamamile konstitusiyaya bagli oldugunu ve sedaret orqanini da legv ede bileceyini bildirdi Sultanin bu sozlerine baxmayaraq meclisde siddetli mubahiseler davam etdi Sultan Ebdulhemid ruslarin Istanbula yaxinlasdigi bu gunlerde meclisden bir qerar gozlese de bu meselede meclis tek bir qerar bele qebul ede bilmirdi Sultan meclisin istediyi adamlari hokumetden uzaqlasdirmaga calisan Ehmed Hemdi Pasani vezifeden aldi ve yerine Ehmed Vefik Pasa bas vekil olaraq teyin edildi 4 fevral 1878 Bas vekilin vezifeleri meclisin qebul etdiyi qanunlari sultana bildirmek ve nazirler kabinetinin fealiyyetini tenzimlemekle mehdudlasmisdi Bu esnada ruslarla Edirnede muveqqeti ateskes imzalandi 19 fevral 1878 Sultan Ebdulhemid ruslarla sulh danisiqlarina hazirliq ucun sarayda fovqelade meclis topladi Meclise parlamentden de 5 nefer qatilmisdi Bas vekil Ehmed Vefik Pasa ruslarin teklif etdiyi sulh sertlerini bildirdi ve meclisde istirak edenlerin fikirlerini aldi Haminin sulhperest munasibet bildirmesinin ardindan vekillerden Ehmed Efendi birden ayaga qalxdi ve sultani gorulmemis bir sekilde teqsirlendirerek meclisin olmadigini bildirdi Sultan Ebdulhemid ise vekile sexsen cavab vererek bu muharibenin sebebkari olmadigini sadece vezifesine uygun olaraq meclisin qerarlarini tesdiq etdiyini ve bunun ucun milletinden mukafat gozlediyini bildirdi ve sozu xezine naziri Mehmed Seid Pasaya verdi Seid Pasa muharibenin nece basladigini ve sarayin muharibenin gedisatina qarismadigini bildirdi Ancaq Ehmed Efendinin sultani teqsirlendiren fikirlerinde tekid etmesinin ardindan Sultan Ebdulhemid yeniden sozu aldi Butun bunlarin qesden soylendiyini iddia ederek ozunun sadece vezifesini yerine yetirdiyini tekrarladi Meclis vekilinin sultana qarsi bu qeder sert sekilde cixisini hezm ede bilmeyen Sultan Ebdulhemid Men bundan sonra Sultan Mahmudun yolundan getmeye mecburam dedi ve konstitusiyanin ona verdiyi huquqa esasen 13 fevral 1878 tarixinde Meclis i Mebusani muddetsiz olaraq tetile yolladi Buna baxmayaraq mutleqiyyete qayitmadi ve qebul etdiyi butun qanunlarda mesrutiyyet ve konstitusiyadan tez tez behs etdi 10 ay 25 gun davam eden bu ilk meclis dovrunden sonra konstitusiyali idarecilik sistemi sadece sozde qaldi ve dovlet idaresi getdikce Sultan Ebdulhemidin elinde cemlenmeye basladi 3 mart 1878 ci ilde ruslarla San Stefano sulhu imzalandi Mutleqiyyet illeri Redakte Ingiltere Paris sulhunun sertlerine zidd olmasi sebebile San Stefano muqavilesinin beynelxalq bir konfransda yeniden muzakire edilmesini teleb etdi Avstriya ve Almaniyanin da desteyi ile Berlin konfransi hazirliqlari davam ederken Ingiltere Rusiya ile gizlice raziliga geldi Gizli danisiqlarin sonunda Kiprin idaresini muveqqeti olaraq Ingiltereye tehvil veren sulh muqavilesi 4 iyunda imzalandi Sultan Ebdulhemid ise hokumetin telem telesik imzaladigi bu sulhu tesdiqlememek ucun cox mubarize apardi Ingilislerin herbi hede qorxusundan sonra sultan Kiprin idarecilik sisteminin deyisdirilmemesi haqqinda Ingiltereden yazili sened alaraq sulhu tesdiqledi Osmanli diplomatiyasi Berlin konfransinda ved edilen herbi destek ugruna Kipr adasini elden cixarmisdi Sultan Ebdulhemid ise bu konfransin Osmanli torpaqlarini masa arxasinda bolusdurmek ucun cagirildigina inanirdi Ancaq konfrans gozlenildiyi kimi kecmedi Ingiltere ved etdiyi herbi desteyi vermedi 13 iyulda imzalanan Berlin muqavilesi ile boyuk miqyasda torpaq itirilmis Rusiyaya qarsi ise olduqca yuklu miqdarda doyus tezminati odemek qebul edilmisdi Bundan basqa Kiprin Ingiltereye terk edilmesi diger dovletleri de bu meselede sirniklendirdi Ingilterenin tesviqi ile Bosniya Herseqovinanin idaresi Avstriyaya verildi 1881 ci ilde Fransa Tunise ertesi il ise Ingiltere Misire el qoydu Bolqarlar ise 1885 ci ilde serqi Rumeli torpaqlarini isgal etdiler Hadiselerin bu sekilde irelilemesinde Sultan Ebdulhemidin payi demek olar ki yox idi Sultan ise butun bu olanlarin sebebini yanlis aparilan xarici siyasetde gorurdu Bu gedisati dayandirmaq ucun Sultan Ebdulhemid evvelce duzgun xarici siyaset qurmaq ucun hokumet kabinetinden muvafiz raportlar aldi Ancaq daxilde bas veren bezi siyasi hadiseler onun beyninde olan subheleri daha da guclendirdi Xususile de boyuk dovletlerin muxtelif yollarla Osmanli dovlet adamlarini ele almasindan cekinen Sultan Ebdulhemid mueyyen tedbirler aldi Bab i Eliye inanmadigi ucun Qazi Osman Pasa ve Ehmed Covdet Pasa kimi muhafizekar ve durust dovlet adamlarinin desteyile idareni oz eline alaraq Ulduz sarayinda cemledi Ozunden evvelki iki sultanin cevrilisle taxtdn endirilmesi onda ozunun de devrilmesi qorxusunu yaratmisdi Mason quvvelerinin Sultan Muradi yeniden taxta cixarma cehdleri ve bu meqsedle bas tutan Eli Suavinin rehberlik etdiyi Ciragan hadisesi ve Kleanti Skaliyeri komitesinin fealiyyeti bu subhelerini daha da artirdi Bu sebeble dovletin icerisinde bas verenleri oyrenmek ucun guclu bir kesfiyyat teskilati qurdu Sultan Ebdulhemid bu sebeble olkede sert bir daxili siyaset yurutdu Sultan Ebdulezizin olumunden mesul olan Mithat Pasa ve adamlari Ulduz sarayinda qurulan xususi mehkemede Ulduz mehkemeleri muhakime edildiler ve olum hokmu ile cezalandirildilar Ancaq sultan olum hokmlerini omurluk hebse cevirdi Xarici quvvelerin daxilde yaratmaq istediyi qarisiqliqlarda vasiteci olan metbuati mehdudlasdirmaq ucun senzuradan istifade etdi Diger yandan dovletin maliyye veziyyetine zerbe vuran muharibeden uzaq durdu ve selteneti boyunca guclu maliyye siyaseti yurutdu Sultan Ebdulezizden ferqli olaraq bir cox dovlet meselelerini dovlet xezinesinden deyil oz sexsi servetinden qarsiladi Sarayin mesrefleri ise minimuma endirildi Kenizlerle dolu saray heyatindan uzaq olduqca sade bir heyat yasadi Sultan Ebdulhemid iqtisadi sahede ozunden evvelki sultanlarin dovlete yuklediyi xarici borclarin odenilmesine onem verdi Taxta cixdigi il 1854 1874 cu iller erzinde yigilan xarici borclarin miqdari ve faizleri dovletin illik gelirinin yarisini kecmisdi Xarici siyasetde munecilik toreden bu borclardan derhal azad olmaq isteyirdi Avropali kreditorlarin temsilcileri ile 20 dekabr 1881 ci ilde bir raziliq imzalandi Meherrem qanunnamesi adlanan bu raziliqla borclu olkelere mueyyen dovlet gelirlerinin toplanmasi imtiyazi dasiyan Duyun i Umumiyye idaresini yaratma huququ verildi Belelikle Osmanli imperiyasinin qerb dunyasindaki prestiji olduqca artdi Ancaq raziliqdaki bezi maddeler sebebile borc senedindeki faiz dereceleri artdi ve evvelki qeder olmasa da yeniden xarici borclanmaya gedildi Dovlet gelirlerinin 30 i borclarin ve faizlerin odenilmesine ayrilsa da kohne borclar odenilib bitmedi Ancaq alinan yeni borclarin demek olar ki hamisi geri qaytarildi ve maliyye veziyyeti nisbeten yungullesdi Xarici borclanmalara qarsiliq olaraq olkenin yeralti ve yerustu servetlerinden istifade huququ ingilis fransiz ve alman sirketlerine verildi Ingilis sermayesi ile fealiyyetini davam etdiren Osmanli bankina yuksek selahiyyetler verilerek olke iqtisadiyyatinin yoxlanilmasi temin edildi Xarici sirketler arasinda dovlet gelirlerinin ve mueyyen teserrufat sahelerinin bolusdurulmesi ecnebi dovletler arasinda amansiz reqabete sebeb olmusdu Demir yolu senayesindeki reqabet Almaniyanin xeyrine neticelenmisdi Islam dunyasi ile elaqelerini guclendirmeye calisan Sultan Ebdulhemid Almaniyadan aldigi maliyye desteyi ile 1888 ci ilde Heyderpasa Izmit demiryolu xettini Ankaraya qeder uzatmaga cehd etdi 1902 ci ilde Ankara ile Bagdadi birlesdirecek demir yolu xettinin insaatini da almanlara hevale etmisdi Sultan Ebdulhemidin en ugurlu yani ise xarici siyaseti oldu Dunyadaki siyasi gedisati yaxindan izlemek ucun sarayda melumat merkezi yaratdi Osmanli imperiyasi ile bagli butun dunyada cixan meqaleler ve xaricdeki temsilcilerden sultana gonderilen raportlar burada toplanir ve deyerlendirilirdi Xarici siyasetde esas meqsed imperiyasnin sulh seraitinde yasamasini temin etmek idi Sultan Ebdulhemid Avropa dovletlerinin Osmanli uzerinde qurdugu planlardan yeterince istifade edirdi Bele ki beynelxalq alemde bas veren deyisikler zamani onun yeritdiyi xarici siyaset de oz istiqametini deyisirdi Bu sebeble hec bir dovletle uzunmuddetli raziliga gelmirdi Osmanli imperiyasinin varligi ucun en boyuk tehluke hesab etdiyi Ingiltereye qarsi Rusiya ile yaxinlasdi Misirde ve simali Afrikadaki torpaqlari uzerinde Ingiltere Italiya ve Fransani reqibe cevirdi Balkan yarimadasindaki milletlerin Osmanli eleyhinde birlesmesinin qarsisini almaq ucun aralarindaki dini ferqliliklerden istifade etdi Sultan Ebdulhemid xarici tehlukelere qarsi dovletin tebii dayanagi olan muselman tebeqeye arxalanirdi Ingilterenin Misirde ve Erebistanda elmi arasdirma adi altinda gosterdiyi anti Osmanli fealiyyetini yaxindan izleyirdi Ingilislerin erebler arasinda yaratdigi esas muzakire meselesi ise xilafet meselesi idi Dunya muselmanlarina rehberlik eden sexsin Qureys sulalesinden olmasi meselesindeki muzakireler yeniden alovlanmisdi Osmanli sultani bu sulaleden olmadigi ucun qanuni xelife hesab edilmirdi Ancaq Sultan Ebdulhemid dovrun ulemasi ve din adamlarinin desteyi ile bu ittihamlari aradan qaldirdi Sultan Ebdulhemid ingilis cesuslarinin ereb milliyyetciliyini yaymaq xelifeliyin ereblerin haqqi olmasi iddiasiyla Misir xedivini xelife secmek ugrunda aparigi fealiyyete qarsi panislamizm siyaseti yurutdu Muselmanlar arasinda birliyi temin etmek ucun dini tebligat apardi Bu meselede teriqet seyxlerinden ve nufuzlu qebile reislerinden de faydalandi En onemli ve tecrubeli idarecileri Anadolu ve Suriya basda olmaqla muselmanlarin coxluq teskil etdiyi vilayetlere gonderdi Xelifeliyinden istifade ederek panislamist ideologiyani yaymaga calisdi Bele ki bu unvani laziminca istifade eden yegane Osmanli sultani idi Bu unvanin verdiyi gucle Cenubi Afrika ve Yaponiya kimi uzaq olkelere din adamlari gondererek Islamin bu bolgelerde de yayilmasina calisdi Menbe gosterin Sultan Ebdulhemidin Cindeki tesiri o qeder guclu oldu ki Pekinde onun adina bir Islam universiteti acildi ve qapisinda osmanli bayragi dalgalandi Menbe gosterin Demesqden Mekkeye qeder uzanan Hicaz demir yolu insa etdirdi Erebler arasinda tebligat apararaq Qerb dovletlerine qarsi mubarize apardi Bu feaiyyetleri netice vermeye basladi ve Qerb diplomatlari bunu Islam yeniden xortladi basligi ile olkelerine raport etdiler Menbe gosterin Bunun ardindan Qerb dovletleri qeyri muselman ehaliye edaletli davranilmadigi iddiasiyla Osmanli imperiyasi uzerindeki tezyiqlerini artirdi Dovletin daxili islerine qarisilmasi neticesinde Sultan Ebdulhemid Makedoniya ve Livan meselesinde oldugu kimi gerilemeye mecbur oldu Bezi meselelerde ise sonuna qeder mubarize apardi Bunlardan en onemlisi ermeni meselesi idi Berlin muqavilesinin 61 ci maddesine gore Anadolunun ermeniler yasadigi bolgelerinde islahatlar aparilmali idi Sultan Ebdulhemid ise bunun ermeni muxtariyyeti ile neticeleneceyini bilirdi ve olsem de 61 ci maddeni heyata kecirmeyeceyem deyirdi Basda Ingiltere olmaqla butun Qerb dovletlerinin hedelerine baxmayaraq bu meselede guzeste getmedi Serq vilayetlerinde ermenilerin etnik qrup olaraq yasadigini behane ederek bu meselede guzeste geden sedrezem ve nazirleri derhal vezifeden alirdi Ermeni milliyyetcilerinin canina qesd etmesinden de cekinmeyen Sultan Ebdulhemidin ugurla mubarize apardigi diger mesele ise Felestin meselesi idi Sionistler Felestinde bir yehudi dovleti qurmaq ucun Sultan Ebdulhemide muraciet etdiler ve Osmanli imperiyasinin en boyuk problemi olan xarici borclarinin silineceyini bildirdiler Sultan ise bu teklifi qebul etmeyib yehudilerin bu bolgede meskunlasmamalari ucun muxtelif tedbirler aldi Sultan Ebdulhemid yurutduyu panislamist siyasetle Ingilterenin Erebistanda oynadigi oyunlara mane olsa da dovletin maliyye veziyyetinin agirlasmasi bu mubarizenin gedisatini deyisdi Bu sebeble 1890 ci illerden etibaren terefsiz xarici siyasetden uzaqlasdi ve uzun muzakirelerden sonra Almaniya ile iqtisadi is birliyine qerar verildi Almaniyanin secilmesinde bir cox sebeb vardi Bu sebebler arasinda Almaniyanin hec bir Islam olkesini isgal etmemesi ermeni meselesinde Osmanli imperiyasini desteklemesi ve Almaniya imperatoru II Vilhelmin muselman dostu oldugunu aciq sekilde elan etmesi onemli yer tutur Siyasi ittifaqdan cekinen Sultan Ebdulhemid Almaniya ile yaradilan iqtisadi elaqelerle olkenin inkisafina umid edirdi Bu sebeble basda demiryolu senayesi olmaqla butun sahelerde alman sermayecilere imtiyazlar verildi Sultan Ebdulhemid boyuk siyasi gucler arasindaki reqabete esaslanan xarici siyasetin olkenin musteqilliyini uzun muddet qoruya bilmeyeceyini bilirdi Esas meqsedi vaxt qazanmaq ve bu muddet erzinde olkeni iqtisadi baximdan guclendirmek idi Ancaq ozunden evvelki sultanlarin yuklediyi borclar onun elini qolunu baglayirdi Duyun i Umumiyye idaresi dovletin butun maliyye heyatina hakim movqede idi Cari mesreflere qenaet edilerek islahatlar ucun yaradilan pul fondu xarici quvvelerin daxilde yaratdigi igtisaslar zamani serf olundu Ikinci mesrutiyyet dovru ve Genc turkler inqilabi Redakte Konstitusiyali idareetme formasindan terefdar olan Sultan Ebdulhemid meclisin muxtelif siyasi qruplar arasinda mubarize meydanina cevrilmesinden cekinirdi Turklerin huquqlarini mudafie edecek yeni bir qanunname ucun Avropa olkelerinin konstitusiyalarini tercume etdirmeye baslamisdi Yaranan maliyye cetinlikleri sebebile cixan daxili ayaqlanmalar yeni yeni muxtariyyet istekleri ve xarici siyasetde yaranan cetinlikler hakimiyyetin merkezinde olan genc memur ve zabitleri narazi salmisdi Bele ki bu qrup getdikce mohkemlenerek muxalif bir cebhe formalasdirdi Dovrun ziyalilari imperiyanin xilasinin yegane yolunu mesrutiyyetde axtarirdilar Ittihad ve Tereqqi cemiyyetinin rehberlik etdiyi bu herekatda turk ziyalilari ermeni yunan bolqar ve ereb milliyyetcileri ile danisiqlar aparib istedikleri vedleri vermisdiler Qonsu olkelerin yeni bir daxili mudaxileye hazirlandigi bu dovrde Makedoniyada toplanan bezi turk zabitleri sultani ikinci defe konstitusiyani qebul etmeye mecbur etdiler Sultan Ebdulhemid 23 iyul 1908 ci ilde konstitusiyanin yeniden quvveye mindiyini elan etdi Ikinci mesrutiyyet adi verilen bu hadise gozlenilenin eksine imperiyanin suqutunu daha da suretlendirdi Avstriya Macaristan imperiyasi Osmanli meclisine vekil gonderilmesinin qarsisini almaq ucun 5 oktyabr 1908 ci ilde Bosniya Herseqovinani isgal etdi Hemin gun Bolqaristan musteqilliyini elan etdi Bir gun sonra ise Krit adasi Yunanistana birlesdirildi Ikinci mesrutiyyetin ilk secimleri turklerle turk olmayanlar arasinda mubarizeye cevrildi Ise bezi xarici quvveler de daxil oldu Turk cebhesini orduya arxalanan ve hokumetde hakim movqede olan Ittihad ve Tereqqi cemiyyeti temsil edirdi Diger cebhenin en guclu mubarizesini ise Yunanistan ve Istanbul ortodoks kilsesinin tesviqi ile ayaqlanan yunanlar aparirdi 17 dekabr 1908 ci ilde sexsen sultanin acdigi meclisde turk vekillerin sayi digerlerine nisbetle az idi Sultan Ebdulhemidin evvelden beri qorxdugu nehayet bas tutdu Bele ki hele meclisin ilk gunlerinde milli qruplar halinda mubarizeye baslayan xristian milletlerinden sonra ereb ve albanlar da turklerden uz donderdiler Meclis i Mebusan muxtelif Osmanli milletlerinin turkluye qarsi mubarize meydanina cevrilmisdi Olkede Ittihadcilarin baslatdigi sui qesdler ehalinin narahatligini artirirdi Ordudan bezi zabitler uzaqlasdirilmis neticede orduda igtisaslar bas vermisdi Ehali arasinda Ittihadcilarin masson olmasi ve medrese telebelerinin de orduya alinmasini dini telime vurulan zerbe olaraq gorulmesi olkenin calxantili veziyyetini daha da pislesdirdi Bir anda meydana gelen muxalif qezetler ehalinin artan qezebini alovlandirirdi ve neticede Istanbulda boyuk bir ayaqlanma bas verdi Rumi teqvime gore 31 martda miladi teqvimle ise 13 aprel 1909 cu ilde bas veren bu ayaqlanma tarixde 31 mart hadisesi olaraq anilir 13 aprel gunu seher saatlarinda Dasqislagindaki esgerlerin oz zabitlerini hebs ederek Sultanehmed meydaninda toplanmasi ile basladi Bir gun sonra Adanada ermeniler ayaqlanaraq turklere qarsi kutlevi qetliamlar toretdi Istanbuldaki hadiseler 11 gun boyunca qanli sekilde davam etdi Nehayet Ittihadcilarin Salonikden gonderdiyi ordunun 23 24 aprel gecesi Istanbula girmesiyle hadiseler dayandirildi Bu ordu hele Yasilkoyde iken meclis vekillerinden bir heyet toplanib oraya getdi ve 22 aprel cume axsami gunu kecmis sedrezemlerden Seid Pasanin rehberliyi ile meclis qurdular Sultan Ebdulhemidin taxtdan devrilmesine burada qerar verilse de qerar gizli tutuldu Bu esnada sultan sedrezem Tofiq Pasaya selteneti qardasina buraxa bileceyini ancaq 31 mart hadiselerinde hec bir gunahinin olmadigini bir komite vasitesile subut edilmesini teleb etdi Tofiq Pasa veziyyeti Seid Pasaya bildirse de Seid Pasa Eger sultan beraet qazanarsa bizim halimiz nece olar deyerek teklife etiraz etmisdir Diger yandan Sultan Ebdulhemide usyankar orduya qarsi muqavimet gostermek teklifleri edilse de Islam xelifesi olaraq muselman qanini axitmaq istemedi Bu sebeble qisa zaman erzinde Istanbula daxil olan ordu Mahmud Sovket Pasa rehberliyinde seheri ele kecirdi Herbi veziyyet elan olundu ve seherin her yerinde dar agaclari quruldu Teqsirlilerle yanasi onlarla gunahsiz insan edam edildi Sultana sedaqeti ile bilinen birinci ordu Rumeliye surgun edildi Taxtdan endirilmesi Redakte Yasilkoyde toplanan ve Sultan Ebdulhemidi taxtdan endirmeye qerar veren millet vekilleri ise hadiseler basa catdiqdan sonra 26 aprelde Istanbula geldiler Ertesi gun Ayasofya yaxinligindaki binada yeniden bir meclis topladilar Meclis 240 millet vekili 34 eyan olmaqla umumilikde 274 neferden ibaret idi Taxtdan endirilme haqqindaki fetvani ise meclisin vekillerinden Mehemmed Hemdi Efendi yazdi Seyxulislam Mehmed Ziyayeddin Efendi terefinden imzalanan fetva meclisde oxundu ve vekiller terefinden tesdiq edildi Meclis rehberi Seid Pasa da yaninda mabeyn katibliyinden baslayaraq sedrezemliye qeder yukseldiyi Sultan Ebdulhemide qarsi cebhe acmisdi Meclisde ayaga qalxaraq Sultan Ebdulhemidin xilafet ve seltenetden devrilmesi qerari sesvermeye qoydu Vekiller ellerini qaldiraraq cevrilis qerarini tesdiq etdiler Sesvermeye etiraz eden bezi vekiller ise tezyiqlerle susduruldu Nehayet sonda Sultan Ebdulhemidin taxtdan endirilmesine qerar verilmis oldu 27 aprel 1909 Surgun illeri Redakte Sultan Ebdulhemidin surgunde yasadigi Alatini kosku Meclisin taxtdan endirilme qerarini sultana bildirmek ucun secilen heyet ermeni esilli Aram laz Arif Hikmet Saloniki millet vekili yehudi Emanuel Karasu ve Drac millet vekili alban Esad Toptaniden ibaret idi Sultan Ebdulhemid meclise Ciragan sarayinda yasamaq istediyini bildirse de artiq diktatora cevrilen Mahmud Sovket Pasa telem telesik taxtdan endirdiyi sultani ele hemin gece Salonikiye gonderdi Sexsi esyalarini bele ala bilmeyen sultan bir nece camadanla Ulduz sarayindan cixarildi ve 38 neferlik sexsi heyetiyle evvelce Sirkeci stansiyasina oradan ise xususi qatarla Salonikiye aparildi Mayor Fethi bey 40 neferlik desteyle surgundeki sabiq sultanin sexsi muhafizecisi teyin edildi Salonikide Alatini koskune aparilan Sultan Ebdulhemid orada vaxtinin coxunu evvelden beri mesguliyyeti olan dulgerlik ve demircilikle kecirdi Sultan Ebdulhemid selteneti boyunca bolqar kilsesinin serqi provoslav kilsesinden ayrilmasi ile yaranan problemlerden imperiyanin menafeleri ucun semereli sekilde istifade etmisdi Ancaq Ittihadci hokumet 3 iyul 1911 ci ilde qebul etdiyi qanunla Balkan milletleri arasindaki bu problemi hell etdi ve onlarin Osmanli eleyhinde birlesmesine serait yaratdi Qezet oxumasi qadagan oldugu ucun bas verenlerden xebersiz olan Sultan Ebdulhemid ise dusmenin Salonikiye yaxinlasmasinin ardindan Istanbula getirildi Bas verenleri onu almaga gelen xususi heyetden oyrenen sabiq sultan Balkan ittifaqina ve bu ittifaqdan hokumetin xeberdar olmamasina heyretlendi 4 Balkan dovletinin bu qeder qisa zamanda birlesmesini oyrenen Sultan Ebdulhemidin ilk suali ise bu dovletlerin kilselerinin birlesmesi haqqinda oldu Salonikiden ayrilmaq istemeyen sabiq sultana veziyyetin ehemiyyeti qeyd edilse de sultan Men de bir silah alib esgerle birlikde vetenimi qoruyaram olsem sehid olaram dedi ve olkeni bu veziyyete getirenlere qargis eledi Istanbuldan gonderilen alman sefirliyine aid Loreley doyus gemisiyle 1 noyabr 1912 ci ilde getirilerek Beylerbeyi sarayinda yerlesdirildi Heyatinin son illerini burada kecirdi Birinci Dunya muharibesinin en gergin dovrunde hokumetin nufuzlu sexsleri olan Telet Pasa ve Enver Pasa sultanin tecrubesinden yararlanmaq istedilerse de sabiq sultan artiq vere bileceyi hec bir meslehetin qalmadigini bildirdi ve dunya denizlerine hakim olan iri dovletlere qarsi Almaniya ve Avstriya kimi quru dovletlerin yaninda muharibeye girismeyin en boyuk sehv oldugunu xatirlatdi Sultan Ebdulhemidin deyeri bu illerde daha yaxsi bilindi 10 fevral 1918 ci il bazar gunu heyata gozlerini yuman Sultan Ebdulhemidin cenazesi Topqapi sarayina aparildi ve ertesi gun Sultan Resadin emriyle sultana layiq bir cenaze merasimi ile Sultan Mahmud turbesine defn olundu Maraqli faktlar RedakteQizi Ayse Sultan Atam Sultan Ebdulhemid adli kitabinda qeyd edir ki Sultan Ebdulhemidin Van cinsi Pambiq adli bir pisiyi var imis Hetta atasi taxtdan endirilib Salonikiye surgune gonderilende bele bu pisik onunla birlikde getmis iller sonra sabiq sultanla birlikde Beylerbeyi sarayina qayitmisdir Sultanin olumunden bir il once olmusdur Sultan II Ebdulhemid bir az fransizca danisa bilirdi Danisiq turkcesi ise xalq diline daha yaxindi ve elit tebeqenin ustunluk verdiyi osmanlicaya regbet gostermezdi 2 Ecdadlari arasinda en sevdiyi hokmdar I Selim olub Almaniya imperatoru II Vilhelm Istanbula ziyaret etdiyi zaman sultanin bu sevgisini oyrenmis olkesine dondukden sonra Yavuz divani ni nefis tertibatda cap etdirib dostu Ebdulhemide yollamisdi 2 Heyatinin son gunlerine qeder dulgerlikle mesgul olmus sarayindaki bir cox mebeli ozu duzeldib hazirlamisdi 2 Qizi Sadiye Sultanin xatirelerine gore 1897 ci ilde Osmanli Yunan muharibesi zamani sultanin emri ile heremxanaya top top bezler getirilmis sarayin butun qadinlari yarali esgerler ucun geyimler tikmekle mesgul olmusdu 2 II Ebdulhemid dovrunde kendlerde bele mektebler acilmis ibtidai mekteblerin sayi 6 dan 9347 ye rusdiyyelerin orta mektebler sayi 277 den 619 a qalxmisdir 2 Mehz sultan II Ebdulhemidin hakimiyyeti zamaninda Osmanli dovleti tarixde ilk defe sualti qayiqlara sahib olmusdur 1886 ci ilde satin alinmis ve hemin dovrde tehtelbehr adlandirilan sualti qayiqlarin biri Xelic tersanesinde digeri ise Ingiltere tersanelerinde montaj edilmisdi 2 Serqi Anadoluda ermeni texribatlarina son qoymaqdan otru kurd tayfalarindan ibaret Hemidiyye suvari alaylari teskil etmis bu alaylar regionda sabitliyin yaradilmasinda cox faydali olmusdur 2 Ailesi RedakteHeremxanasi Redakte Nazikeda Qadinefendi Nurefsun xanim Bedrifelek Qadinefendi Bidar Qadinefendi Dilpesend xanim d 16 yanvar 1865 Tbilisi o 5 oktyabr 1903 Istanbul Mezide Qadinefendi Emsalinur xanim d 2 yanvar 1866 Tbilisi o 1950 Istanbul Ibrahim Tofiq Efendinin xanimi Tesrid xanimin boyuk bacisidir Musfiqe Qadinefendi Sazkar xanim d 8 may 1873 Istanbul o 1945 Beyrut 31 avqust 1890 ci ilde Ulduz sarayinda evlendiler Fatma Pesend xanim Peyveste Qadinefendi Behice Qadinefendi Naciye QadinefendiOglan usaqlari Redakte Mehmed Selim Efendi Mehmed Ebdulqadir Efendi Ehmed Nuri Efendi d 11 fevral 1878 Ulduz sarayi Istanbul o avqust 1944 Nitsa Fransa Bedrifelek Qadinefendiden dunyaya gelmisdir Mehmed Burhaneddin Efendi Ebdurrehim Hayri Efendi d 14 avqust 1894 Ulduz sarayi Istanbul o 1 yanvar 1952 Paris Peyveste xanimdan dunyaya gelmisdir Ehmed Nureddin Efendi Mehmed Bedreddin Efendi d 22 iyun 1901 o 13 oktyabr 1903 Behice xanimdan dunyaya gelmisdir Yehya Efendi turbesine defn edilib Mehmed Abid EfendiQiz usaqlari Redakte Ulviye Sultan Zekiye Sultan Naime Sultan Naile Sultan Sadiye Sultan Ayse Sultan Refiye Sultan d 13 iyun 1891 Istanbul o 1938 Beyrut Sazkar xanimdan dunyaya gelmisdir 1912 ci ilde Eli Fuad beyle evlendi Bu nigahdan Rabiye ve Hemide adli 2 qizi dunyaya gelmisdir Her iki qizi da evlenmemis ve ovladi olmamisdir Surgunde Beyruta kocdu ve burada vefat etdi Mezari Samdaki Sultan Selim mescidinin heyetindedir Xedice Sultan d 10 iyul 1897 o 13 fevral 1898 Fatma Pesend xanimdan dunyaya gelmisdir 7 ayliq iken difteriyadan olmusdur Yehya Efendi turbesine defn edilib Semiye Sultan d 16 yanvar 1908 o 24 yanvar 1909 Naciye xanimdan dunyaya gelmisdir Istinadlar Redakte Almaniya Milli Kitabxanasi Berlin Dovlet Kitabxanasi Bavariya Dovlet Kitabxanasi ve b Record 118646435 Umumi tenzimleme nezareti GND 2012 2016 lt a href https wikidata org wiki Track Q27302 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q304037 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q256507 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q170109 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q36578 gt lt a gt 1 2 3 4 5 6 7 Arpaci Seyfullah 2005 Sultan II Abdulhamid Turkce Isik Yayinlari s 250 ISBN 9752781330 Menbe RedakteI H Uzuncarsili 1954 II Abdulhamid in Ingiliz Siyasetine Dair Muhtiralari Istanbul a mlf Nutk i Padisahi II Ebdulhemidin ilk Meclis i Mebusan acilisindaki cixisi Istanbul Sultan II Ebdulhemid 1976 Devlet ve Memleket Goruslerim nsr Alaattin Cetin Ramazan Yildiz Istanbul a mfl 1960 Ebdulhemidin xatire defteri Istanbul Abdulkadir Ozcan Ilhan Sahin 1984 II Abdulhamid in Hususi Mektup ve Telgraflari Istanbul Vedat Orfi 1922 Hatirat i Sultan Abdulhamid Han i Sani Istanbul Tahsin Pasa 1931 Abdulhamid in Yildiz Hatiralari Istanbul Seyfullah Arpaci 2005 Sultan II Abdulhamid Istanbul Nutk i Padisahi Abdulhamid II nin ilk Meclis i Mebusani acis nutku Istanbul ts Sultan II Abdulhamid Han Devlet ve Memleket Goruslerim nsr A Alaattin Cetin Ramazan Yildiz Istanbul 1976 Abdulhamid in Hatira Defteri Istanbul 1960 Belgeler Abdulhamid Han in Muhtiralari nsr M Hocaoglu Istanbul 1976 I H Uzuncarsili II Abdulhamid in Ingiliz Siyasetine Dair Muhtiralari Tarih Dergisi sy 10 Istanbul 1954 s 43 60 Abdulkadir Ozcan Ilhan Sahin II Abdulhamid in Hususi Mektup ve Telgraflari Tarih Dergisi sy 34 Istanbul 1984 s 417 474 Vedat Orfi Hatirat i Sultan Abdulhamid Han i Sani Istanbul 1340 Tahsin Pasa Abdulhamid in Yildiz Hatiralari Istanbul 1931 Teftazani Serhu l Akaǿid Istanbul 1317 s 80 Ramazan b Muhammed el Hanefi Serhu Ramazan Efendi ala Serhi l Akaǿid Istanbul 1320 s 295 Cevdet Pasa Tezakir nsr M Cavid Baysun Ankara 1960 II a mlf Ma ruzat nsr Yusuf Halacoglu Istanbul 1980 s 29 234 237 vd Muhammed Sultan el Ma sumi el Hucendi Muhtasaru Tercemeti hali Muhammed Sultan mecmua icinde Kahire 1355 s 54 Hafiz Abdulcemil el Pesaveri ez Zaferu l Hamidiyye fi isbati l halife MU Ilahiyat Fak Ktp Cemal Ogut bol vr 2b 3b Mehmed Celal Sevketlu Padisahimiz Gazi Buyuk Abdulhamid Han i Sani Hazretleri Istanbul ts Ahmed Midhat Zubdetu l hakayik Istanbul 1294 a mlf Uss i Inkilab Istanbul 1294 Ks I s 277 293 Mahmud Celaleddin Pasa Mir at i Hakikat haz Ismet Miroglu Istanbul 1983 s 159 700 Mehmed Rasim Ahd i Celil i Hazret i Abdulhamid Han i Sani de Terakkiyat ve Muvaffakiyyat i Bahriyye i Osmaniyye Istanbul 1313 Victor Berard La Politique du Sultan Paris 1897 Ali Haydar Midhat Midhat Pasa Istanbul 1325 s 183 228 Paul Fezch Constantinople aux derniers jours d Abdulhamid Paris 1907 Ahmed Saib Abdulhamid in Evail i Saltanati Kahire 1326 a mlf Tarih i Mesrutiyet Sark Mesele i Hazirasi Istanbul 1328 Esref Sultan Abdulhamid in Evail i Saltanati Ruscuk 1326 Osman Nuri Ergin Abdulhamid i Sani ve Devr i Saltanati Istanbul 1327 E Driault Sark Meselesi trc Nafiz Istanbul 1328 s 272 362 Said Pasa Hatirat Istanbul 1328 I II Suleyman Pasazade Sami Suleyman Pasa Muhakemesi Istanbul 1328 Suleyman Pasa Umdetu l hakayik Istanbul 1328 Ed Engelhardt Turkiye ve Tanzimat trc Ali Resad Istanbul 1328 s 248 421 Mehmed Memduh Pasa Tasvir i Ahval Tenvir i Istikbal Izmir 1328 Mahmud Cevad Maarif i Umumiyye Nezareti Tarihce i Teskilat ve Icraati Istanbul 1328 Kamil Pasa Hatirat Kostantiniyye 1329 Serge Goryanov Devlet i Osmaniyye ve Rusya Siyaseti trc Ali Resad Macar Iskender Istanbul 1331 Bunyer Veylet Sarkta Ingiliz Alman Rekabeti trc Bedi Fikri Istanbul 1332 Sir Edvin Pears Forty years in Constantinople London 1916 Abdurrahman Seref Ahmed Refik Sultan Abdulhamid i Sani ye Dair Istanbul 1337 Ali Said Saray Hatiralari Abdulhamid Han in Hayati Istanbul 1338 Mahmud Muhtar Pasa Maziye Bir Nazar Berlin Muahedesi nden Harb i Umumiye Kadar Avrupa ve Turkiye Almanya Istanbul 1341 W Langer The Diplomacy of Imperialism New York 1935 Hakki Tarik Us Meclis i Mebusan Ilk Devre Muzakere Zabitlari Istanbul 1940 Y Hikmet Bayur Turk Inkilabi Tarihi I II C D Blaisdell Osmanli Imparatorlugunda Avrupa Mali Kontrolu trc H A Kuyucak Istanbul 1940 Ibnulemin Son Sadrazamlar Istanbul 1982 III 1264 1306 a mlf Abdulhamid i Sani nin notlari TTEM sy 13 90 1926 s 60 68 sy 14 91 s 89 95 sy 15 92 s 152 159 Ziya Sakir II Sultan Hamid Sahsiyeti ve Hususiyetleri Istanbul 1943 a mlf Sultan Hamid in Son Gunleri Istanbul 1943 Faiz Demiroglu Abdulhamid e Verilen Jurnaller Istanbul 1955 Ali Fuat Turkgeldi Mesail i Muhimme i Siyasiyye nsr Bekir Sitki Baykal Ankara 1957 II 1 433 Ayse Osmanoglu Babam Abdulhamid Istanbul 1960 Nizamettin Nazif Tepedelenlioglu Ilan i Hurriyet ve Sultan II Abdulhamid Han Istanbul 1960 a mlf II Abdulhamid ve Osmanli Imparatorlugunda Komitacilar Istanbul 1964 I H Danismend Kronoloji Istanbul 1961 IV 285 379 Asaf Turgay Ibret Abdulhamid e Verilen Jurnaller ve Jurnalciler Istanbul 1961 62 Joan Haslip Bilinmeyen Taraflariyle Abdulhamid trc N Kuruoglu Istanbul 1964 Mehmed Raif Ogan Sultan Abdulhamid II ve Bugunku Muarizlari Istanbul 1965 M S Anderson The Eastern Question 1774 1923 New York 1966 Yasar Kutluay Siyonizm ve Turkiye Istanbul 1967 Y Tekin Kurat Henry Layard in Istanbul Elciligi 1877 1880 Ankara 1968 Fahir Armaoglu Siyasi Tarih Ankara 1973 s 259 280 Orhan Kurmus Emperyalizm in Turkiye ye Girisi Istanbul 1974 Tahsin Uzer Makedonya da Eskiyalik Tarihi ve Son Osmanli Yonetimi Ankara 1979 s 10 14 89 96 112 116 243 253 vd Bayram Kodaman Abdulhamid Devri Egitim Sistemi Istanbul 1980 Ilber Ortayli II Abdulhamid Doneminde Osmanli Imparatorlugunda Alman Nufuzu Ankara 1981 Rifat Onsoy Turk Alman Iktisadi Munasebetleri 1871 1914 Istanbul 1982 Mim Kemal Oke Siyonizm ve Filistin Sorunu 1880 1914 Istanbul 1982 a mlf Ingiliz Casusu Prof Arminius Vambery nin Gizli Raporlarinda II Abdulhamid ve Donemi Istanbul 1983 a mlf Sark Meselesi ve II Abdulhamid in Garp Politikalari Osmanli Arastirmalari sy 3 Istanbul 1982 s 247 276 Karal Osmanli Tarihi VIII Muvaffak Beni l Murce Sahvetu r reculi l mariz ev es Sultan Abdulhamid es Sani ve l hilafetu l Islamiyye Kuveyt 1984 Cevdet Kucuk Osmanli Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Cikisi Istanbul 1984 I H Uzuncarsili V Murad i Tekrar Padisah Yapmak Isteyen K Skaliyeri Aziz Bey Komitesi TTK Belleten VIII 30 1944 s 245 340 a mlf V Murad ile Oglu Selahaddin Efendi yi Kacirmak Icin Kadin Kiyafetinde Ciragan a Girmek Isteyen Sahislar a e VIII 32 1944 s 589 597 a mlf Ali Suavi ve Ciragan Vak asi a e VIII 32 1944 s 71 118 a mlf Sultan Abdulhamid in Hal i ve Olumune Dair Bazi Vesikalar a e X 40 1946 s 705 748 a mlf Abdulhamid Ferit Pasa nin Ruznamesinden a e XXVII 106 1963 s 257 286 Ihsan Sureyya Sirma Pekin Hamidiye Universitesi Islami Ilimler Fakultesi Prof Dr Tayyib Okic Armagani Ankara 1978 s 159 170 a mlf Sultan II Abdulhamid in Cin e Gonderdigi Enver Pasa Heyeti Hakkinda Bazi Bilgiler Islami Ilimler Fakultesi Dergisi sy 4 Ankara 1980 s 159 183 a mlf II Abdulhamid in Hilafeti Hakkinda Yazilmis Bir Risale ve Bununla Ilgili Kirk Hadis Tarih Dergisi sy 33 Istanbul 1982 s 375 400 A H Ongunsu Abdulhamid II IA I 76 80 Jean Deny Abd al Hamid II EI Ing I 63 65 Hemcinin bax RedakteUlduz sui qesdiXarici kecidler RedakteII EbdulhemidOsmanli sulalesiDogum 21 sentyabr 1842 Vefat 10 fevral 1918Hakimiyyet titullariSelefleri V Murad Osmanli Imperiyasi دولت عالیه عثمانی Sultani31 avqust 1876 27 aprel 1909 Xelefleri V Mehmed ResadSunni Islam titullariSelefleri V Murad Islam Xelifesi خلافة إسلامية Xelefleri V Mehmed ResadMenbe https az wikipedia org w index php title II Ebdulhemid amp oldid 6012223, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.