Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. (aprel 2024) |
Birja (lat. bursa, pul kisəsi; ing. exchange) — səhmlər, əmtəələr, törəmə maliyyə alətləri və xidmətlər ilə mütəşəkkil ticarət yeri. Burada bazar iştirakçıları müvafiq aktivlərin, həmçinin standartlaşdırılmış müqavilə və xidmətlərin alışını və satışını ya öz adlarından, ya da müştərilərin maraqlarından çıxış etməklə həyata keçirirlər. Təşkilati cəhətdən xüsusi qayadada formalaşmış, müəyyən əmtəələrlə sövdələşmələr aparan bazar başa düşülür. Birja — əmtəələrin, xammalın, qiymətli kağızların satışı ilə məşğul olan vaxtaşırı fəaliyyət göstərən topdan bazardır. Onlar bazar iqtisadiyyatının iqtisadi aləti rolunu yerinə yetirir və əmtəələrin, xammalın, qiymətli kağızların alışı və satışında azad bazar münasibətlərini formalaşdırırlar.
Birja — qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada marağı olan hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən könüllü pay əsasında yaradılmış təşkilatdır. Birjaların yaradılmasında dövlət orqanları, banklar, sığorta və investisiya şirkətləri və fondları, ictimai, dini və xeyriyyəçi təşkilatlar və qurumlar iştirak edə bilməzlər. Birjalar təsisçilərin iclasında qəbul edilmiş qərar əsasında yaradılır. Təsisçilər iclasda müəyyən edilmiş ölçüdə öz paylarını daxil edirlər. Daxil edilmiş pay ölçüsündə təsisçilər birjanın təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə görə əmlak məsuliyyəti daşıyırlar. Birja dövlət qeydiyyatından keçdiyi andan hüquqi şəxs statusunu əldə edir, birja ticarəti aparmaq üçün lisenziya əldə etdikdən sonra isə birja sövdələşmələri aparmaq hüququna malik olur.
Yaranma tarixi
İlk birja 1406-cı ildə Brügge şəhərində (indiki Belçikada yerləşir) Van der Bursa adlı varlı bir şəxsin evinin qarşısındakı meydanda yaranmışdır. Şəxsin soyadı (Bursa) " pul kisəsi " mənasını verir, eyni zamanda onun evinin üzərində təsvir olunmuş gerb üç pul kisəsindən ibarət idi. Bursa sözündən " birja " sözü yaranmış və bu söz tezliklə Antverpendə, Lionda, Amsterdamda, Londonda və s. şəhərlərdə yaranmış topdansatış əmtəə bazarlarına şamil edildi.
Beynəlxalq əmtəə birjaları
Beynəlxalq əmtəə birjaları daim fəaliyyətdə olan bazarın xüsusi bir növüdür, burada soy əlamətləri olan, keyfiyyətcə həmcins və qarşılıqlı əvəzlənən kütləvi xammal və ərzaq məhsullarının alqı-satqısı üzrə sövdələşmələr keçirilir. Adətən birjada əmtəənin özü olmur. Əmtəə təqdim olunmadan və ona baxış keçirilmədən müəyyən olunmuş standartlar və nümunələr əsasında satılır və alınır. Sazişlərin bağlanması çatdırılmanın keyfiyyətini və müssənini sərt qaydada nizamlayan standart birja müqavilələri əsasında həyata keçirilir. Birjada müəyyən bir partiya əmtəə deyil, birja tərəfindən təyin olunan miqdarda müəyyən sort,tip,marka tərkibli birja müqavilələri satılır və alınırşsatıcı birjada alıcıya mal vermir, mal üzərində mülkiyyət hüququnu təsdiqləyən sənəd verir. Bu sənəd satıcının malı birja anbarına təhvil verdiyini təsdiqləyən anbar şəhadətnaməsidir. Bu sənəd əsasında alıcı malı birja anbarından götürə bilər.
əmtəə birjalarının bütün növ əməliyyatlar üzrə illik dövriyyəsi 3.5–4.0 trilyon dollar təşkil edir. İndiki zamanda təqribən 70 adda mal birja tcarətinin obyektidir, bu mallar beynəlxalq ticari dövriyyənin təxminən 30% -ni əhatə edir.
Beynəlxalq birja dövriyyəsinin böyük hissəsi real malın təqdimatını nəzərdə tutmayan sövdələşmələrə əsaslanır. Belə sövdələşmələr üzrə birja dövriyyəsinin həcmi ildə 1.5 trilyon dolladır ki, bu da ümumdünya dövriyyəsinin 60–70 %-nə uyğundur. Bu cür sövdələşmə bazarlarının sayı kənd təsərrüfatı malları üzrə 110, sənaye xammalı və yarımfabrikatlar üzrə 40 sayda olmaqla 150-yə çatır.
Beynəlxalq birja dövriyyəsində mallar adətən iki qrupa bölünür: kənd təsərrüfatı və meşə malları; sənaye xammalı və yarımfabrikatlar.
- Kənd təsərrüfatı və meşə malları qrupuna bunlar daxildir
- Yağlı bitkilər (yağlı toxumlar və onların emalından alınan məhsullar)-kətan və pambıq toxumları, soya paxlaları, soya yağı,cecə;
- Taxıl məhsulları-buğda, qarğıdalı, yulaf, çovdar, arpa, düyü;
- Heyvandarlıq məhsulları-iri buynuzlu diri mal,ət,çiy donuz budları;
- Ərzaq malları-şəkər, kofe, kakao paxlaları, bitki yağı, yumurta, istiot, kartof, portağal şirəsi konsentratı,yerfındığı;
- Toxuculuq malları-pambıq, cut, təbii və süni ipək, yuyulmuş yun və iplik;
- Meşə malları-taxta-şalban və faner;
- Təbii kauçuk
- Sənaye xammalı və yarınfabrikatlar qrupuna bunlar daxildir
- yanacaq malları-xam neft, dizel yanacağı, mazut, benzin, propan qazı;
- sənaye metalı-mis, alüminium, sink, qalay, nikel, qurğuşun;
- qiymətli metallar-qızıl, gümüş, platin, palladium.
Yuxarıda sadalanan malların hamısı maddi-material formada olub material əmtəə adlanır (və ya fiziki əmtəə). Bunlarla bərabər müasir birja ticarətində 70-ci illərdən başlayaraq "duyulmayan əmtəə" və ya qeyri-əmtəə dəyərli yeni bir qrup da yaranıb. Onu iki yarımqrupa bölmək olar:
- valyuta və valyuta fyuçersləri və indeksləri:
- maliyyə vasitələri-əmtəə fyuçersləri, bank faizlərinə istinadlar, aksiyaların fond indeksləri, aktivlərin idarəedilməsi vasitələri, həmçinin kirələmə və dövlət qiymətli kağızları müqavilələri.
Maliyyə vasitələrinin fyuçerslərilə ticarətə uzun müddətli xəzinə öhdəlikləri və xəzinə biletləri, bələdiyyənin aksiya və istiqrazlarının fyuçersləri, xarici valyutanın sonradan satın almaq məqsədilə milli valyutaya dəyişdirilməsinin fyuçersləri (svop fyuçersləri) aiddir.
Maliyyə vasitələrilə birja ticarətinin sürətli artımı ona gətirdi ki, 90-cı illərdə dünya əmtəə birjalarında yüksək qiymətləndirilən müqavilələrin üçdə ikisi duyulmayan əmtəəyə görə bağlanmış müqavilələr, yəni əmtəə fyuçersləri daxil olmaqla maliyyə tipli müqavilələr oldu. Belə dəyişikliklər nəticəsində " beynəlxalq əmtəə birjası" anlayışının mahiyyəti dəyişdi. YUNEKTAD ekspertlərinin 1993-cü ildə etdikləri rəsmi məruzə əsasında müəyyən olunubki," müasir əmtəə birjası elə bir maliyyə bazarıdır ki, onun iştirakçılarının müxtəlif qrupları (xedjerlər və möhtəriklər) qiymət risqindən qaçmaq və onu bazarın digər iştirakçılarına ötürmək, yaxud da əksinə qazanc əldə etmək üçün bu risqi öz üzərinə götürmək məqsədilə xammalın və ya "qeyri-əmtəə dəyərinin" qiymətinə bağlanan müqavilələrlə alver edirlər.
Beləliklə, beynəlxalq əmtəə birjaları ənənənvi olaraq dünya əmtəə bazarının bir növü kimi müəyyənləşirlər, belə ki, birja malları üzrə sövdələşmələr birja qiymətləri əsasında həyata keçirilir. Əmtəə birjalarının maliyyə bazarları kateqoriyasına aid edilməsi əmtəə fyuçersləri və başqa maliyyə vasitələri ilə ticarətdə onların əhəmiyyətini nümayiş etdirir.
İndiki zamanda fyuçers əmtəə birjası maliyyə institutuna çevrilib və özündə kapital qoyuluşu sahəsini əks etdirir. Dünya fyuçers bazarı dünya maliyyə bazarının tamdəyərli hissəsi olub qiymətli kağızlar bazarı və faizə əsaslanan bazar ilə sıx qarşılıqlı əlaqədədir. Baxmayaraq ki,müasir beynəlxalq fyuçers birjalarının adlarında ənənəvi "əmtəə" termini saxlanılıb,onların funksiyaları əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilib və ilk növbədə dünya bazarı tərəfindən birja mallarının qiymətlərinin müəyyən edilməsinə, birja ticarəti işritakçıları arasında qiymət risqinin bölüşdürülməsinə, əmtəə bazarlarının təşkilinin, likvidliyinin və effektivliyinin yüksəldilməsinə yönəldilib.
Əgər 80-ci illərə qədər dünya əmtəə birjalarında əmtəə fyuçersləri vacib əhəmiyyət kəsb edirdisə, 80–90-cı illərdə valyuta-maliyyə vasitələri aparıcı mövqe tutmağa başladı. 1999-cu ildə dünya fyuçers bazarının ümumi dövriyyəsi 2,4 milyard müqavilə təşkil edirdi, 1998-ci ildə bu rəqəm 2,2 milyarda bərabər idi. Bunlardan 47%-i ABŞ-nin fyuçers və opsiya bazarlarının payına,qalan 53%-i isə bütün başqa ölkələrin payına düşürdü.
Birja indeksləri
İndeks birjada qiymətli kağızların (və ya şirkətlərin) ümumi dəyərini göstərmək üçün istifadə olunan əsas göstəricidir. İqtisadiyyatın hansı istiqamətə yönəldiyini, şirkətlərin səhmlərinin qiymətinin necə dəyişdiyini öyrənmək üçün tez-tez bu göstəriciyə istinad edirlər.
ABŞ birjalarında əsas üç indeks göstəricisi diqqətlə izlənir: Dou Cons, S&P500 və NASDAQ indeksləri. Dou Cons ən böyük 30 şirkətin səhmlərini əhatə edirsə, ikincisi 500 böyük, üçüncüsü isə NASDAQ birjasında yerləşdirilən Amerikan və xarici şirkətləri əhatə edir. Adətən bazarı ən yaxşı ifadə edən indeks olaraq S&P500 istifadə edilsə də, digər indekslər də çox vacibdir. İndeksdən həm də investisiya portfelinin performansını müəyyən etmək üçün istifadə edilir. Adətən belə müqayisə üçün indeks uyğun ölçü olur. Məsələn, portfelinizdə 20 ən böyük şirkətin səhmi varsa, portfelin gəlirliliyini Dou Cons indeksi ilə müqayisə etmək məqsədəuyğun olardı. Əgər portfelinizdə 250 böyük şirkət varsa S&P500 indeksi ölçü olaraq seçilməlidir. Yazıda bu iki indeksin necə hesablandığını izah edəcəyik.
Dou Cons 30 indeksi qiymət çəkili indeksdir. Burada qiyməti çox olan səhmin ümumi indeksə təsiri çoxdur. Məsələn bazarda iki şirkətin səhmi olsun: A və B. A səhminin qiyməti 20 AZN, B-ki isə 60 AZN olsun. Deməli, indeks dəyəri (20+60)/2=40 olacaq. Gördüyünüz kimi, qiyməti çox olan səhmin indeks üzərində təsiri də çoxdur. Fərz edək, növbəti gün səhmlərin qiyməti dəyişir: Hər iki səhmin qiyməti olur 30. Deməli, A-nin qiyməti 10 AZN artmış, B-ki isə 30 AZN azalmışdır. Yeni indeks belə hesablanacaq: (30+30)/2=30. İndeks təxminən 25 faiz azalaraq 40-dan 30-a düşür.
Bəzən səhmlərin qiyməti ifrat artanda şirkət onları bölür və ya denominasiya edir. Məsələn 1 köhnə səhm, 2 yeni səhmə bərabər olur. Bu zaman, Dou Cons indeksinə dəyişiklik etmək lazımdır ki, səhmlərin bölünməsi indeksə təsir etməsin. Bir az əvvəlki nümunədə əgər B şirkəti səhmlərini bölürsə, onda bir səhmin qiyməti 30 manat olacaq. Əvvəl qiymətlər 2-yə bölünürdü (2 burada bölən adlanır). İndeks dəyəri dəyişmədən yeni bölən hesablanmalıdır. Bu isə (20+30)/(bölən)=40 tənliyi ilə hesablana bilər. Burada yeni bölən 1,25 olmalıdır. Deməli qiymətlər növbəti gün eyni miqdarda dəyişərsə, yeni indeks belə hesablanacaq: (30+15)/1,25=36. Beləliklə, yeni indeks cəmi 4 bənd (10 faiz) azalaraq 36 olur.
Göründüyü kimi, qiymət-çəkili indeks bazardakı vəziyyəti tam əks etdirmir. Bazarda şirkətlərin ümumi dəyərini deyil, sadəcə qiymətlərini nəzərə alır. Bu baxımdan dəyər (value) çəkili indeks daha məqsədəuyğundur. S&P500 indeksi bu indekslərdəndir. Əvvəlki nümunəyə qayıtsaq, fərz edək ki, A şirkətinin bazarda 1.000 səhmi var, B şirkətinin isə 100. Deməli, A şirkətinin ilkin bazar dəyəri 20.000 AZN, B şirkətinin isə 6.000 AZN olacaq. İndeks belə hesablanacaq: (20.000 + 6.000) = 26.000. Qiymətlər eyni qayda ilə dəyişərsə yeni indeks belə olacaq: (30.000+3.000) = 33.000. Deməli indeks 7.000 bənd və ya 27 faiz artmışdır. İlkin dəyəri 100 olaraq götürsək, sonrakı indeks 127 olacaq. S&P500 indeksi üçün baza dəyəri olaraq 1941-ci ildən başlayaraq 10 rəqəmi seçilmişdir. Eynilə, bəzi şirkət qərarlarının indeksə təsirini azaltmaq üçün bölən hesablanır. Bu zaman səhmlərin bölünməsi indeksə təsir etmir, çünki indeks hesablanarkən səhmlərin sayı nəzərə alınır. Ancaq, şirkətlərin ayrılması, birləşməsi, yeni səhm emissiyası, şirkətin bazardakı səhmlərini geri alması zamanı indeksin böləni dəyişdirilir.
Birjanın ehtiva etdiyi terminlər
Birja bankı
Birja sövdələşmələri ilə bağlı kredit və depozit əməliyyatlarını həyata keçirən, müxtəlif istiqamətli maliyyə xidmətləri göstərən ixtisaslaşmış bank. Birja bankı birja vasitəçilərinin fəaliyyətinin yük səlməsinə bilavasitə təsir göstərir.
Birja çökəkliyi (çalası)
Birjanın əməliyyat zalında, adətən, döşəmə səviyyəsindən aşağıda yerləşən dairəvi və ya çoxbucaqlı formasında meydança. Pillələrdə yerləşən brokerlərə bir-birini yaxşı görməyə imkan verir. İri birjalarda adətən bir neçə çökəklik olur.
Birja dövriyyəsi
Müəyyən zaman müddətində birjada əmtəələrin, qiymətli kağızların, valyutanın və s.-nin alqı- satqısının ümumi həcmi. Birja dövriyyəsi birjada reallaşdırılmış əmtəələrin, qiymətli kağızların və s.-nin pul ifadəsində həcmi kimi hesablanır.
Birja əqdi
Birja sövdələşmələri gedişində birja əmtəəsi üzrə birja ticarətinin iştirakçıları arasında (öz adlarından və ya üçüncü şəxslərin tapşırığı ilə) bağlanan və müəyyənləşdirilmiş qaydada qeydiyyatdan keçmiş müqavilədir (sazişdir).
Birja qiyməti (bazar qiyməti)
Ayrı-ayrı birjalar tərəfindən müs təqil surətdə təyin olunur. Birjalarda təyin edilən qiymətlər, keyfiyyəti, həcmi və göndərmə müddəti vahid şəklə salınmış şəraitdə həyata keçirilən real müqavilələrin qiymətləridir. Birja fondunda tədavüldə olan qiymətli kağızların dəyəridir. Birja kursu qiymətli kağızların gəlirlilik səviyyəsi ilə ssuda faizi səviyyəsi arasındakı nisbətlə təyin olunur.
Birja rüsumu
Birja üzvlərinin və iştirakçılarının birja əməliyyatları aparmaq hüququna görə xüsusi birja komitəsinə ödədikləri haqq, rüsum.
Birjada oyun
Birjada əmtəələrin, valyutaların və qiymətli kağızların qiymətlərində (kotirovkalarında) dəyişmə meyllərinin proqnozlaşdırılması hesabına mənfəət əldə edilməsi məqsədilə, eləcə də müxtəlif əmtəə və fond birjalarında kotirovkaların və məzənnələrin fərqi hesabına aparılan möhtəkirlik əməliyyatları. Birjada məzənnənin yüksəldilməsinə görə oyun (bu cür oyunçuları öküzlər adlandırırlar) və məzənnənin azaldılmasına görə oyun (bu cür oyunçuları ayılar adlandırırlar) fərqləndirilir. Birjada hər bir müştəri öz hesabına, öz riskinə və öz mənafeyi üçün oynayır.
Birjadankənar
Rəsmi fond birjasında listinqdən keçməyən və/və ya kotirovka olunmayan birjadankənar bazarda alınıb-satılan qiymətli kağızlar; Qiymətli kağızlar üzrə ticarətin birjada deyil, tərəflər (məs. dilerlər) arasında telefon və ya kompüter şəbəkəsi vasitəsilə birbaşa olaraq həyata keçirildiyi bazar.
Birjadankənar əməliyyatlar
Birjadankənar bazarda həyata keçirilən əməliyyatlar, başqa sözlə:
- coğrafi baxımından müxtəlif yerlərdə yerləşən tərəflər (məsələn, dilerlər) arasında telefon və ya kom püter şəbəkəsi vasitəsilə həyata keçirilən əməliyyatlar;
- birjada kotirovkaya daxil olmayan qiymətli kağızlarla əməliyyatlar.
İstinadlar
- Bourse. 2016-07-02 at the Wayback Machine Online Etymology Dictionary
- Etzel, Barbara. Webster's New World Finance and Investment Dictionary. Aug 29, 2003. ISBN . March 25, 2022 tarixində . İstifadə tarixi: October 27, 2020.
- "FAZ.NET Börsenlexikon". Frankfurter Allgemeine Zeitung (German). 2018-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-10-27.
- "Commodity exchange". Encyclopaedia Britannica. 2022-07-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-10-27.
- Stock Exchanges are the most publicly recognized places for buying and selling shares. They are easily the single most important component of the secondary market for corporate shares. Over-the-Counter Options Arxivləşdirilib 2010-05-10 at Archive.today. About.com.
- Crump, Thomas. "The Dutch East Indies Company – The First 100 Years [Transcript]". Gresham College (Gresham.ac.uk). 1 March 2006. 26 January 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 21 August 2017.
- Kindleberger, Charles P. and Aliber, Robert. Manias, Panics, and Crashes. A History of Financial Crises. New York. 2005. səh. 16. ISBN .
- "Sustainable Trade: Changing the Environment the Market Operates in, Through Standardized Global Trade Tariffs" by Zoltan Ban. https://books.google.com/books?id=-Q6mMdieX0EC&pg=PA219&dq=1688+AND+%22london+stock+exchange%22&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjapLqesObPAhXpz1QKHQlTA2o4ChDoAQgyMAA#v=onepage&q=1688%20AND%20%22london%20stock%20exchange%22&f=false 2020-02-11 at the Wayback Machine. p. 219.
Xarici keçidlər
- http://gastrobaiter.com/en/catalog-en.html 2013-02-09 at the Wayback Machine
- Birja nədir 2017-01-18 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin aprel 2024 Birja lat bursa pul kisesi ing exchange sehmler emteeler toreme maliyye aletleri ve xidmetler ile mutesekkil ticaret yeri Burada bazar istirakcilari muvafiq aktivlerin hemcinin standartlasdirilmis muqavile ve xidmetlerin alisini ve satisini ya oz adlarindan ya da musterilerin maraqlarindan cixis etmekle heyata kecirirler Teskilati cehetden xususi qayadada formalasmis mueyyen emteelerle sovdelesmeler aparan bazar basa dusulur Birja emteelerin xammalin qiymetli kagizlarin satisi ile mesgul olan vaxtasiri fealiyyet gosteren topdan bazardir Onlar bazar iqtisadiyyatinin iqtisadi aleti rolunu yerine yetirir ve emteelerin xammalin qiymetli kagizlarin alisi ve satisinda azad bazar munasibetlerini formalasdirirlar Birja qanunvericilikle mueyyen edilmis qaydada maragi olan huquqi ve fiziki sexsler terefinden konullu pay esasinda yaradilmis teskilatdir Birjalarin yaradilmasinda dovlet orqanlari banklar sigorta ve investisiya sirketleri ve fondlari ictimai dini ve xeyriyyeci teskilatlar ve qurumlar istirak ede bilmezler Birjalar tesiscilerin iclasinda qebul edilmis qerar esasinda yaradilir Tesisciler iclasda mueyyen edilmis olcude oz paylarini daxil edirler Daxil edilmis pay olcusunde tesisciler birjanin teserrufat fealiyyetinin neticelerine gore emlak mesuliyyeti dasiyirlar Birja dovlet qeydiyyatindan kecdiyi andan huquqi sexs statusunu elde edir birja ticareti aparmaq ucun lisenziya elde etdikden sonra ise birja sovdelesmeleri aparmaq huququna malik olur Yaranma tarixiIlk birja 1406 ci ilde Brugge seherinde indiki Belcikada yerlesir Van der Bursa adli varli bir sexsin evinin qarsisindaki meydanda yaranmisdir Sexsin soyadi Bursa pul kisesi menasini verir eyni zamanda onun evinin uzerinde tesvir olunmus gerb uc pul kisesinden ibaret idi Bursa sozunden birja sozu yaranmis ve bu soz tezlikle Antverpende Lionda Amsterdamda Londonda ve s seherlerde yaranmis topdansatis emtee bazarlarina samil edildi Beynelxalq emtee birjalariBeynelxalq emtee birjalari daim fealiyyetde olan bazarin xususi bir novudur burada soy elametleri olan keyfiyyetce hemcins ve qarsiliqli evezlenen kutlevi xammal ve erzaq mehsullarinin alqi satqisi uzre sovdelesmeler kecirilir Adeten birjada emteenin ozu olmur Emtee teqdim olunmadan ve ona baxis kecirilmeden mueyyen olunmus standartlar ve numuneler esasinda satilir ve alinir Sazislerin baglanmasi catdirilmanin keyfiyyetini ve mussenini sert qaydada nizamlayan standart birja muqavileleri esasinda heyata kecirilir Birjada mueyyen bir partiya emtee deyil birja terefinden teyin olunan miqdarda mueyyen sort tip marka terkibli birja muqavileleri satilir ve alinirssatici birjada aliciya mal vermir mal uzerinde mulkiyyet huququnu tesdiqleyen sened verir Bu sened saticinin mali birja anbarina tehvil verdiyini tesdiqleyen anbar sehadetnamesidir Bu sened esasinda alici mali birja anbarindan goture biler emtee birjalarinin butun nov emeliyyatlar uzre illik dovriyyesi 3 5 4 0 trilyon dollar teskil edir Indiki zamanda teqriben 70 adda mal birja tcaretinin obyektidir bu mallar beynelxalq ticari dovriyyenin texminen 30 ni ehate edir Beynelxalq birja dovriyyesinin boyuk hissesi real malin teqdimatini nezerde tutmayan sovdelesmelere esaslanir Bele sovdelesmeler uzre birja dovriyyesinin hecmi ilde 1 5 trilyon dolladir ki bu da umumdunya dovriyyesinin 60 70 ne uygundur Bu cur sovdelesme bazarlarinin sayi kend teserrufati mallari uzre 110 senaye xammali ve yarimfabrikatlar uzre 40 sayda olmaqla 150 ye catir Beynelxalq birja dovriyyesinde mallar adeten iki qrupa bolunur kend teserrufati ve mese mallari senaye xammali ve yarimfabrikatlar Kend teserrufati ve mese mallari qrupuna bunlar daxildirYagli bitkiler yagli toxumlar ve onlarin emalindan alinan mehsullar ketan ve pambiq toxumlari soya paxlalari soya yagi cece Taxil mehsullari bugda qargidali yulaf covdar arpa duyu Heyvandarliq mehsullari iri buynuzlu diri mal et ciy donuz budlari Erzaq mallari seker kofe kakao paxlalari bitki yagi yumurta istiot kartof portagal siresi konsentrati yerfindigi Toxuculuq mallari pambiq cut tebii ve suni ipek yuyulmus yun ve iplik Mese mallari taxta salban ve faner Tebii kaucukSenaye xammali ve yarinfabrikatlar qrupuna bunlar daxildiryanacaq mallari xam neft dizel yanacagi mazut benzin propan qazi senaye metali mis aluminium sink qalay nikel qurgusun qiymetli metallar qizil gumus platin palladium Yuxarida sadalanan mallarin hamisi maddi material formada olub material emtee adlanir ve ya fiziki emtee Bunlarla beraber muasir birja ticaretinde 70 ci illerden baslayaraq duyulmayan emtee ve ya qeyri emtee deyerli yeni bir qrup da yaranib Onu iki yarimqrupa bolmek olar valyuta ve valyuta fyucersleri ve indeksleri maliyye vasiteleri emtee fyucersleri bank faizlerine istinadlar aksiyalarin fond indeksleri aktivlerin idareedilmesi vasiteleri hemcinin kireleme ve dovlet qiymetli kagizlari muqavileleri Maliyye vasitelerinin fyucerslerile ticarete uzun muddetli xezine ohdelikleri ve xezine biletleri belediyyenin aksiya ve istiqrazlarinin fyucersleri xarici valyutanin sonradan satin almaq meqsedile milli valyutaya deyisdirilmesinin fyucersleri svop fyucersleri aiddir Maliyye vasitelerile birja ticaretinin suretli artimi ona getirdi ki 90 ci illerde dunya emtee birjalarinda yuksek qiymetlendirilen muqavilelerin ucde ikisi duyulmayan emteeye gore baglanmis muqavileler yeni emtee fyucersleri daxil olmaqla maliyye tipli muqavileler oldu Bele deyisiklikler neticesinde beynelxalq emtee birjasi anlayisinin mahiyyeti deyisdi YUNEKTAD ekspertlerinin 1993 cu ilde etdikleri resmi meruze esasinda mueyyen olunubki muasir emtee birjasi ele bir maliyye bazaridir ki onun istirakcilarinin muxtelif qruplari xedjerler ve mohterikler qiymet risqinden qacmaq ve onu bazarin diger istirakcilarina oturmek yaxud da eksine qazanc elde etmek ucun bu risqi oz uzerine goturmek meqsedile xammalin ve ya qeyri emtee deyerinin qiymetine baglanan muqavilelerle alver edirler Belelikle beynelxalq emtee birjalari enenenvi olaraq dunya emtee bazarinin bir novu kimi mueyyenlesirler bele ki birja mallari uzre sovdelesmeler birja qiymetleri esasinda heyata kecirilir Emtee birjalarinin maliyye bazarlari kateqoriyasina aid edilmesi emtee fyucersleri ve basqa maliyye vasiteleri ile ticaretde onlarin ehemiyyetini numayis etdirir Indiki zamanda fyucers emtee birjasi maliyye institutuna cevrilib ve ozunde kapital qoyulusu sahesini eks etdirir Dunya fyucers bazari dunya maliyye bazarinin tamdeyerli hissesi olub qiymetli kagizlar bazari ve faize esaslanan bazar ile six qarsiliqli elaqededir Baxmayaraq ki muasir beynelxalq fyucers birjalarinin adlarinda enenevi emtee termini saxlanilib onlarin funksiyalari ehemiyyetli derecede deyisilib ve ilk novbede dunya bazari terefinden birja mallarinin qiymetlerinin mueyyen edilmesine birja ticareti isritakcilari arasinda qiymet risqinin bolusdurulmesine emtee bazarlarinin teskilinin likvidliyinin ve effektivliyinin yukseldilmesine yoneldilib Eger 80 ci illere qeder dunya emtee birjalarinda emtee fyucersleri vacib ehemiyyet kesb edirdise 80 90 ci illerde valyuta maliyye vasiteleri aparici movqe tutmaga basladi 1999 cu ilde dunya fyucers bazarinin umumi dovriyyesi 2 4 milyard muqavile teskil edirdi 1998 ci ilde bu reqem 2 2 milyarda beraber idi Bunlardan 47 i ABS nin fyucers ve opsiya bazarlarinin payina qalan 53 i ise butun basqa olkelerin payina dusurdu Birja indeksleriIndeks birjada qiymetli kagizlarin ve ya sirketlerin umumi deyerini gostermek ucun istifade olunan esas gostericidir Iqtisadiyyatin hansi istiqamete yoneldiyini sirketlerin sehmlerinin qiymetinin nece deyisdiyini oyrenmek ucun tez tez bu gostericiye istinad edirler ABS birjalarinda esas uc indeks gostericisi diqqetle izlenir Dou Cons S amp P500 ve NASDAQ indeksleri Dou Cons en boyuk 30 sirketin sehmlerini ehate edirse ikincisi 500 boyuk ucuncusu ise NASDAQ birjasinda yerlesdirilen Amerikan ve xarici sirketleri ehate edir Adeten bazari en yaxsi ifade eden indeks olaraq S amp P500 istifade edilse de diger indeksler de cox vacibdir Indeksden hem de investisiya portfelinin performansini mueyyen etmek ucun istifade edilir Adeten bele muqayise ucun indeks uygun olcu olur Meselen portfelinizde 20 en boyuk sirketin sehmi varsa portfelin gelirliliyini Dou Cons indeksi ile muqayise etmek meqsedeuygun olardi Eger portfelinizde 250 boyuk sirket varsa S amp P500 indeksi olcu olaraq secilmelidir Yazida bu iki indeksin nece hesablandigini izah edeceyik Dou Cons 30 indeksi qiymet cekili indeksdir Burada qiymeti cox olan sehmin umumi indekse tesiri coxdur Meselen bazarda iki sirketin sehmi olsun A ve B A sehminin qiymeti 20 AZN B ki ise 60 AZN olsun Demeli indeks deyeri 20 60 2 40 olacaq Gorduyunuz kimi qiymeti cox olan sehmin indeks uzerinde tesiri de coxdur Ferz edek novbeti gun sehmlerin qiymeti deyisir Her iki sehmin qiymeti olur 30 Demeli A nin qiymeti 10 AZN artmis B ki ise 30 AZN azalmisdir Yeni indeks bele hesablanacaq 30 30 2 30 Indeks texminen 25 faiz azalaraq 40 dan 30 a dusur Bezen sehmlerin qiymeti ifrat artanda sirket onlari bolur ve ya denominasiya edir Meselen 1 kohne sehm 2 yeni sehme beraber olur Bu zaman Dou Cons indeksine deyisiklik etmek lazimdir ki sehmlerin bolunmesi indekse tesir etmesin Bir az evvelki numunede eger B sirketi sehmlerini bolurse onda bir sehmin qiymeti 30 manat olacaq Evvel qiymetler 2 ye bolunurdu 2 burada bolen adlanir Indeks deyeri deyismeden yeni bolen hesablanmalidir Bu ise 20 30 bolen 40 tenliyi ile hesablana biler Burada yeni bolen 1 25 olmalidir Demeli qiymetler novbeti gun eyni miqdarda deyiserse yeni indeks bele hesablanacaq 30 15 1 25 36 Belelikle yeni indeks cemi 4 bend 10 faiz azalaraq 36 olur Gorunduyu kimi qiymet cekili indeks bazardaki veziyyeti tam eks etdirmir Bazarda sirketlerin umumi deyerini deyil sadece qiymetlerini nezere alir Bu baximdan deyer value cekili indeks daha meqsedeuygundur S amp P500 indeksi bu indekslerdendir Evvelki numuneye qayitsaq ferz edek ki A sirketinin bazarda 1 000 sehmi var B sirketinin ise 100 Demeli A sirketinin ilkin bazar deyeri 20 000 AZN B sirketinin ise 6 000 AZN olacaq Indeks bele hesablanacaq 20 000 6 000 26 000 Qiymetler eyni qayda ile deyiserse yeni indeks bele olacaq 30 000 3 000 33 000 Demeli indeks 7 000 bend ve ya 27 faiz artmisdir Ilkin deyeri 100 olaraq gotursek sonraki indeks 127 olacaq S amp P500 indeksi ucun baza deyeri olaraq 1941 ci ilden baslayaraq 10 reqemi secilmisdir Eynile bezi sirket qerarlarinin indekse tesirini azaltmaq ucun bolen hesablanir Bu zaman sehmlerin bolunmesi indekse tesir etmir cunki indeks hesablanarken sehmlerin sayi nezere alinir Ancaq sirketlerin ayrilmasi birlesmesi yeni sehm emissiyasi sirketin bazardaki sehmlerini geri almasi zamani indeksin boleni deyisdirilir Birjanin ehtiva etdiyi terminlerBirja banki Birja sovdelesmeleri ile bagli kredit ve depozit emeliyyatlarini heyata keciren muxtelif istiqametli maliyye xidmetleri gosteren ixtisaslasmis bank Birja banki birja vasitecilerinin fealiyyetinin yuk selmesine bilavasite tesir gosterir Birja cokekliyi calasi Birjanin emeliyyat zalinda adeten doseme seviyyesinden asagida yerlesen dairevi ve ya coxbucaqli formasinda meydanca Pillelerde yerlesen brokerlere bir birini yaxsi gormeye imkan verir Iri birjalarda adeten bir nece cokeklik olur Birja dovriyyesi Mueyyen zaman muddetinde birjada emteelerin qiymetli kagizlarin valyutanin ve s nin alqi satqisinin umumi hecmi Birja dovriyyesi birjada reallasdirilmis emteelerin qiymetli kagizlarin ve s nin pul ifadesinde hecmi kimi hesablanir Birja eqdi Birja sovdelesmeleri gedisinde birja emteesi uzre birja ticaretinin istirakcilari arasinda oz adlarindan ve ya ucuncu sexslerin tapsirigi ile baglanan ve mueyyenlesdirilmis qaydada qeydiyyatdan kecmis muqaviledir sazisdir Birja qiymeti bazar qiymeti Ayri ayri birjalar terefinden mus teqil suretde teyin olunur Birjalarda teyin edilen qiymetler keyfiyyeti hecmi ve gonderme muddeti vahid sekle salinmis seraitde heyata kecirilen real muqavilelerin qiymetleridir Birja fondunda tedavulde olan qiymetli kagizlarin deyeridir Birja kursu qiymetli kagizlarin gelirlilik seviyyesi ile ssuda faizi seviyyesi arasindaki nisbetle teyin olunur Birja rusumu Birja uzvlerinin ve istirakcilarinin birja emeliyyatlari aparmaq huququna gore xususi birja komitesine odedikleri haqq rusum Birjada oyun Birjada emteelerin valyutalarin ve qiymetli kagizlarin qiymetlerinde kotirovkalarinda deyisme meyllerinin proqnozlasdirilmasi hesabina menfeet elde edilmesi meqsedile elece de muxtelif emtee ve fond birjalarinda kotirovkalarin ve mezennelerin ferqi hesabina aparilan mohtekirlik emeliyyatlari Birjada mezennenin yukseldilmesine gore oyun bu cur oyunculari okuzler adlandirirlar ve mezennenin azaldilmasina gore oyun bu cur oyunculari ayilar adlandirirlar ferqlendirilir Birjada her bir musteri oz hesabina oz riskine ve oz menafeyi ucun oynayir Birjadankenar Resmi fond birjasinda listinqden kecmeyen ve ve ya kotirovka olunmayan birjadankenar bazarda alinib satilan qiymetli kagizlar Qiymetli kagizlar uzre ticaretin birjada deyil terefler mes dilerler arasinda telefon ve ya komputer sebekesi vasitesile birbasa olaraq heyata kecirildiyi bazar Birjadankenar emeliyyatlar Birjadankenar bazarda heyata kecirilen emeliyyatlar basqa sozle cografi baximindan muxtelif yerlerde yerlesen terefler meselen dilerler arasinda telefon ve ya kom puter sebekesi vasitesile heyata kecirilen emeliyyatlar birjada kotirovkaya daxil olmayan qiymetli kagizlarla emeliyyatlar IstinadlarBourse 2016 07 02 at the Wayback Machine Online Etymology Dictionary Etzel Barbara Webster s New World Finance and Investment Dictionary Aug 29 2003 ISBN 978 0764526350 March 25 2022 tarixinde Istifade tarixi October 27 2020 FAZ NET Borsenlexikon Frankfurter Allgemeine Zeitung German 2018 08 04 tarixinde Istifade tarixi 2020 10 27 Commodity exchange Encyclopaedia Britannica 2022 07 11 tarixinde Istifade tarixi 2020 10 27 Stock Exchanges are the most publicly recognized places for buying and selling shares They are easily the single most important component of the secondary market for corporate shares Over the Counter Options Arxivlesdirilib 2010 05 10 at Archive today About com Crump Thomas The Dutch East Indies Company The First 100 Years Transcript Gresham College Gresham ac uk 1 March 2006 26 January 2019 tarixinde Istifade tarixi 21 August 2017 Kindleberger Charles P and Aliber Robert Manias Panics and Crashes A History of Financial Crises New York 2005 seh 16 ISBN 0 465 04380 1 Sustainable Trade Changing the Environment the Market Operates in Through Standardized Global Trade Tariffs by Zoltan Ban https books google com books id Q6mMdieX0EC amp pg PA219 amp dq 1688 AND 22london stock exchange 22 amp hl en amp sa X amp ved 0ahUKEwjapLqesObPAhXpz1QKHQlTA2o4ChDoAQgyMAA v onepage amp q 1688 20AND 20 22london 20stock 20exchange 22 amp f false 2020 02 11 at the Wayback Machine p 219 Xarici kecidlerhttp gastrobaiter com en catalog en html 2013 02 09 at the Wayback Machine Birja nedir 2017 01 18 at the Wayback Machine