Əhməd Şəfiq Mithat Paşa
Əhməd Şəfiq Mithat Paşa (d. 18 oktyabr 1822 - ö. 8 may 1884) — Sultan Əbdüləziz və II Əbdülhəmidin səltənətində 2 dəfə - ümumilikdə 4 ay 5 gün sədrəzəm olmuş Osmanlı dövlət adamı.
| Əhməd Şəfiq Mithat Paşa | |
|---|---|
| türk. احمد شفیق مدحت پاشا | |
| Sələfi | Mahmud Nədim Paşa |
| Xələfi | Mehmed Rüşdü Paşa |
| Sələfi | Mehmed Rüşdü Paşa |
| Xələfi | İbrahim Əthəm Paşa |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | İstanbul, Osmanlı imperiyası |
| Vəfat tarixi | (61 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Atası | Hafiz Mehmed Əşrəf Əfəndi |
| Həyat yoldaşı | Lamiyə xanım |
| Uşağı | Məmduhə xanım |
| Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
18 oktyabr 1822-ci ildə İstanbulda dünyaya gəlmişdir. Əsl adı Əhməd Şəfiqdir. Atası Hafiz Mehmed Əşrəf Əfəndi Əvkaf nazirliyində (dini işlər üzrə qurum) kiçik bir məmur idi. Bu səbəblə kiçik yaşlarında dini təhsil aldı. Hətta deyilənə görə, 10 yaşında Quranı əzbərləmişdi. 11 yaşında atasının naib təyin edildiyi Vidinə getsə də, ertəsi il atasıyla birlikdə İstanbula qayıtdı. 1834-cü ildə rəisülküttab Akif Paşanın vasitəsiylə divan-ı hümayunda xidmətə alındı. Bu vəzifədə ikən Mithat təxəllüsünü alaraq ərəb və fars dillərini öyrəndi. 1835-ci ildə atasının Lofça qəzasına naib təyin edilməsiylə yenidən İstanbuldan ayrıldı. Ancaq 1 il sonra ailəsi ilə birlikdə İstanbula qayıtdı və divan-ı hümayundakı işinə davam etdi. Bu illərdə Fateh məscidində Doyranlı Mehmed Əfəndi və Şərif Əfəndilərdən məntiq, din və ədəbiyyat dərsləri almağa davam etdi. 1840-cı ildə sədrəzəm məktubdarlığına gətirildi və 1842-ci ildə Dəməşq katibinin müavini olaraq ilk təyinatını aldı. 2 il burada xidmət etdikdən sonra Bəkir Sami Paşanın divan katibi oldu və onunla birlikdə 1845-ci ildə Konyada, 1847-ci ildə Kastamonuda, ertəsi il isə İstanbulda fəaliyyət göstərdi.
1849-cu ildə dönəmin Ədliyyə məclisi hesab olunan Məclis-i Valada kiçik rütbəylə xidmətə alındı. Ancaq yaxşı xidməti səbəbilə ertəsi il rütbəsi yüksəldi. Bu bölgədəki maliyyə problemlərini aradan qaldırmaq və Ərəbistan marşalı Mehmed Əmin Paşa haqqında aparılan tədqiqatı yürütməklə vəzifələndirildi. 6 ay davam edən bu tədqiqatın sonunda paşanın vəzifədən alınmasına səbəb oldu və bu səbəblə paşanın ən güclü rəqibi olan Mustafa Rəşid Paşanın diqqətini çəkdi. 1855-ci ilədək müxtəlif dövlət vəzifələrində xidmət göstərdi. Əlbəttə ki, bu illərdə siyasi mühiti tanımış, özünə dost və düşmənlər qazanmışdı. 1854-cü ilin mayında keçmiş düşmənlərindən Mehmed Əmin Paşanın sədarətə gəlməsiylə mərkəzdən uzaqlaşdırıldı və 6 ay boyunca Sliven, Mudurnu kimi sərhəd bölgələrində xidmət etdi. Nəhayət ən güclü himayədarı olan Mustafa Rəşid Paşanın sədarətə gəlişiylə paytaxta çağrıldı (dekabr 1854).
O əsnada Bursada baş verən zəlzələnin ardından bölgəyə göndərilən yardımların idarə edilməsi üçün 1855-ci ildə Bursaya göndərildi. Ancaq 1856-cı ilin fevralında sədarət naibi Mehmed Əmin Paşa tərəfindən vəzifədən alındı və dövlət nizamına qarşı çıxma ilə təqsirləndirilərək həbs olundu. Ancaq vaxtilə xidmət etdiyi Məclis-i Vala heyəti qarşısında mühakimə olundu və günahsız olduğu sübut edilərək əvvəlki vəzifəsinə qaytarıldı. 1857-ci ildə Silistrə hakimi Mirzə Səid Paşa və Vidin hakimi Muammər Paşa haqqında açılan tədqiqat işini yürütmək üçün Tırnovaya göndərildi. Bu əsnada hamisi Mustafa Rəşid Paşa vəfat etmiş (1858), bundan sonraki siyasi karyerası boyunca Əli və Fuad Paşalar tərəfindən himayə edilmişdir. Həmin il Avropaya gedərək Paris, London, Brüssel və Vyanada 6 ay yaşadı. Bu müddət ərzində mükəmməl fransızca öyrəndi. Geri döndükdən sonra Məclis-i Vala baş katibliyinə gətirildi (1859).
Siyasi karyerasının ikinci mərhələsi, 1861-ci ilin yanvarında Balkan yarımadasının ən problemli bölgəsi olan Nişə vəzir rütbəsiylə hakim təyin edilməsiylə başladı. 2 il boyunca Nişdə yeni yollar və körpülər inşa etdirərək bölgədə əmin-amanlığı təmin etdi. Burdakı uğurlu rəhbərliyi səbəbilə o illərdə iğtişaşlarla çalxalanan Prizren də onun idarəsinə verildi. 3 il boyunca bölgədə idarəçilik təcrübəsi qazandı.
Balkan yarımadasındakı çalxantılar xarici müdaxilələrə zəmin yaradırdı. Bu səbəblə bölgədə dərhal yeni idarəçilik sistemi qurulmalı idi. Bu məqsədlə bölgəni yaxşı tanıyan Mithat Paşa 1864-cü ildə İstanbula çağırıldı və yeni vilayət bölgüsünün hazırlanması ilə vəzifələndirildi. 6 ay davam edən hazırlığın ardından hazırlanan yeni vilayət nizamnaməsinin 1864-cü ilin noyabrında elan edilməsi planlaşdırıldı. Ancaq bu elandan öncə praktiki sınaq üçün mərkəzi Ruse olan və Silistrə, Vidin, Niş əyalətlərini özündə birləşdirən yeni Dunay vilayəti qurularaq 1864-cü ilin oktyabrında Mithat Paşanın idarəsinə verildi. Bu günkü Bolqarıstanın böyük bir hissəsini əhatə edən Dunay vilayətində 4 ilə yaxın xidmət göstərən Mithat Paşa bu illər ərzində bölgədə mühüm uğurlar qazandı. Belə ki, onun səyləriylə 1865-ci ilin martında ilk vilayət qəzeti olan türkçə və bolqarca Dunay qəzeti çap etdirilmiş, kənd təsərrüfatı inkişaf etdirilmiş, bu günkü Ziraat Bankının təməlini təşkil edən bank təşkilatı qurulmuşdur. Praktiki olaraq sınaq bölgəsi hesab edilən bölgədə qısa zamanda bu qədər irəliləyişin olması vilayət nizamnaməsinin tədbiqini zəruri hala çevirdi. Çox keçmədən yeni vilayət nizamnaməsi Bosniya, Suriya və Hələb başda olmaqla ölkənin bir çox bölgəsində tədbiq edildi.
Məclis-i Valanın ləğv edilməsi və yerinə Dövlət şurası və Ədliyyə divanının qurulmasıyla Mithat Paşa 1868-ci ilin martında Dövlət şurası rəisliyinə gətirildi. Beləliklə, siyasi karyerasının üçüncü mərhələsi başlamış oldu. Mərkəzdə ilk dəfə bu qədər yüksək bir vəzifəyə gələn Mithat Paşa bu müddət ərzində sədrəzəm Əli Paşa ilə ziddiyyətlər yaşamağa başladı. Nəticədə 11 ay sonra Bağdad hakimi təyin edilərək İstanbuldan uzaqlaşdırıldı.
Mosul və Bəsrə bölgəsinin də daxil olduğu, bu günkü İraq ərazisini əhatə edən Bağdad vilayətini 3 il boyunca (1869-1872) idarə edən Mithat Paşa Balkanlarda qazandığı idarəçilik təcrübəsiylə burda da yeni vilayət sistemini qurdu. Bölgədəki tayfaları mərkəzi idarəyə tabe edərək Dəclə və Fərat çaylarında gəmi nəqliyyatını gücləndirdi. Küveyt, Əl-Xasa, Qətf, Qətər və Nəcd bölgələrinin birləşdirilərək Nəcd sancağı adı altına Bəsrəyə bağlanması, bununla da bölgədə Osmanlı suverenliyinin təmin edilməsi də onun fəaliyyətlərinin nəticəsi olaraq qiymətləndirilir. Vilayətin ilk rəsmi qəzeti olan əz-Zəvranın türkçə və ərəbcə nəşr edilməsi, yeni hərbi məktəblərin və xəstəxanaların açılması da onun bölgədə həyata keçirdiyi digər yeniliklərdən oldu.
İlk sədarəti
Əli Paşanın 7 sentyabr 1871-ci ildə vəfat etməsinin ardından sədarətə Tənzimat əleyhdarlarından Nədim Paşanın gəlişiylə siyasi təzyiqlərə məruz qaldı. 1872-ci ilin mayında Bağdad hakimliyindən istehfa edərək İstanbula qayıtdı və burada müxalif qüvvələri ətrafında topladı. İstanbulda qalmasından narahat olan Nədim Paşa tərəfindən əvvəlcə Sivas, bu alınmadığı halda isə Ədirnəyə hakim təyin edildi. Ancaq yola çıxmadan öncə sultanın xeyir-duasını almaq məqsədilə hüzura gəlmiş, bu görüş əsnasında sədarət möhürünü almışdır (31 iyul 1872). Əlbəttə ki, bu təyinatda Nədim Paşa haqqında artan şikayətlərin də təsiri olmuşdur. Ancaq ilk sədarəti çox çəkmədi. Belə ki, Niş hakimliyi illərindən düşməni olan rus səfirinin də təsiriylə, sarayla arasında yaranan siyasi uyuşmazlıq səbəb göstərilərək vəzifədən alındı (19 oktyabr 1872).
Bundan sonrakı 4 il ərzində fərqli dövlət pillələrində qısa müddətli vəzifələrə təyin olundu. Vəzifədən alındıqdan bir neçə ay sonra 1873-cü ilin martında Ədliyyə naziri oldu. Ancaq davam edən maliyyə problemlərinin həlli və Məclis-i Məbusanın açılmasıyla bağlı yeni bir layihə hazırladığını öyrənən Sultan Əbdüləzizi tərəfindən vəzifədən alındı və oktyabr 1873-cü ildə Salonikiyə göndərildi. 1874-cü ilin fevralında bu vəzifədən də azad edildi və İstanbula qayıdaraq bir müddət siyasi həyatdan kənar durdu. Ardından yeni qurulan Nədim Paşa hökumətində ikinci dəfə Ədliyyə naziri seçildi (avqust 1875). Ancaq siyasi böhran, dövlətin iqtisadi baxımdan iflası və Balkan yarımadasında davam edən üsyana çarə tapılmaması kimi səbəblərə görə, 1875-ci ilin oktyabrında sədrəzəmə etiraz məqsədilə istehfa etdi.
1876-cı ilin mayına qədər bütün dövlət vəzifələrindən uzaqda tutuldu. Bu müddət ərzində xalqın bütün təbəqələrindən olan mövcud rejimdən narazı hər kəs onun ətrafında toplandı. 1876-cı ilin yazında siyasi gərginlik yüksəldi. Böyük güclərin Osmanlı imperiyasına müdaxiləyə hazırlandığı bu əsnada müxalif qruplar Sultan Əbdüləzizi devirib, Murad Əfəndini taxta çıxarmağı planlayırdı. Mithat Paşanın köşkündə toplanan iclasda Sultan Əbdüləzizin səltənətdə qalması həm ölkənin, həm də müxalif qüvvələrin gələcəyi üçün təhlükəli olaraq görüldü və mədrəsə tələbələrinin üsyana sövq edilmələrinə qərar verildi. Digər tərəfdən isə vəliəhd Murad Əfəndi üsyan edəcək tələbələrə paylamaq üçün şəxsi sərrafı Xristaki Əfəndidən təmin etdiyi sandıq-sandıq qızılı Mithat Paşaya göndərdi. Çox keçmədən Mithat Paşa tərəfindən təhrik olunan mədrəsə tələbələrinin 10 may 1876 tarixində ayaqlanması nəticəsində Nədim Paşa vəzifədən alındı. Hərəkatın planı isə o əsnada vəzifədən alınan Mithat Paşanın şəhər kənarındakı köşkündə hazırlanmışdı. Yeni yaradılan Rüşdü Paşa hökumətində ikinci dəfə Dövlət şurası rəisliyinə gətirildi. Ardından sədrəzəm Rüşdü Paşa, sərdar Avni Paşa, şeyxülislam Xeyrullah Əfəndi və Mithat Paşanın rəhbərliyi ilə Sultan Əbdüləziz taxtdan endirildi (30 may 1876).
Ancaq bu saray çevrilişi vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Əvvəlcə çevrilişi planlaşdıranlar arasında ziddiyyətlər başladı. Ardından Sultan Əbdüləziz həbs tutulduğu Çırağan sarayında əsrarəngiz şəkildə qətlə yetirildi (4 iyun). Sərdar Avni Paşa Sultan Əbdüləzizin intiqamını almaq istəyən Çərkəz Hüseyn tərəfindən öldürüldü (15 iyun). Balkan yarımadasında davam edən üsyanlar daha alovlandı. Bütün bunlara baxmayaraq Mithat Paşa yeni qanun nizamnaməsini hazırlamağa davam edirdi. Nəhayət, psixi vəziyyəti pisləşən Sultan Muradın sağalmayacağı sübut edildi və yeni qanun nizamnaməsini elan edəcəyinə söz verən vəliəhd Əbdülhəmid 31 avqust 1876-cı ildə taxta çıxarıldı.
Sultan Əbdülhəmid səltənəti
Sultan Əbdülhəmid və Cövdət Paşa kimi mühafizəkar tərəfdarları ilə Mithat Paşa qrupu arasında yeni nizamnamənin hazırlanması barədə uzun müddət müzakirələr aparıldı. Yeni qanun nizamnaməsinə müxalifliyi ilə tanınan Rüşdü Paşanın istehfa etməsinin ardından 19 dekabr 1876-cı ildə Mithat Paşa sədarətə gətirildi. Balkan üsyanlarını yatırmaq məqsədilə yaxında İstanbulda toplanacaq konfransa qədər yeni qanun nizamnaməsini hazırlamaq niyyətində olan Mithat Paşa arzusuna çatdı. Belə ki, Mithat Paşa sədarətinin 4-cü günü 101 top atəşi ilə Osmanlı imperiyasının ilk konstitusiyası qəbul edildi (23 dekabr 1876). Mithat Paşa etnik və dini fərq qoymadan bütün osmanlı təbəəsinə bərabər hüquqlar verərək xarici müdaxilələri azaltmağa çalışırdı. Bu səbəblə konfransdakı Osmanlı təmsilçiləri xarici işlər naziri Saffət Paşa və Berlin səfiri Əthəm Paşa konfransı tərk etdi. Buna bamxyaraq konfrans öz fəaliyyətini davam etdirdi və daha öncə Rusiya səfirliyində müzakirə edilən ağlasığmaz təkliflər irəli sürüldü. Osmanlı imperiyasının suverenliyini təhlükəyə atan bu təkliflər 18 yanvar 1877-ci ildə toplanan 180 nəfərlik Məclis-i Ümumidə müzakirə edilərək səsvermə yolu ilə rədd edildi. Gələn əcnəbi elçilər öz yerlərinə vəkil qoyaraq İstanbuldan ayrıldılar. Mithat Paşa İngiltərəyə, konstitusiyanın tam tədbiq edilməsi şəraitində qərb dövlətləriylə razılığa gələcəyini bildirdi. İngiltərə hökuməti isə Londonda yeni bir konfransın toplanması üçün danışıqlara başladı. Mithat Paşa istər bu hərəkətləri, istər sə də Osmanlı sülaləsini devirərək öz ailəsini taxta çıxarmaq istəməsi haqqında yayılan şayələr səbəbilə vəzifədən alınaraq 5 fevral 1877-ci ildə ölkədən sürgün edildi.
1878-ci ilin avqustuna qədər davam edən sürgün illərini İtaliya, İspaniya, Fransa, Avstriya və İngiltərədə keçirdi. Sultan Əbdülhəmidə qarşı müxalifət aparmamağa diqqət etməklə birlikdə, 1877-ci ilin aprelində başlayan Osmanlı-Rusiya müharibəsi əsnasında Avropa arenasında Osmanlını müdafiə etdi. Ancaq Mithat Paşanın Avropada siyasi təhlükəyə çevrilməsindən narahat olan Sultan Əbdülhəmid paşanı bağışladı və ailəsiylə birlikdə Krit adasında yaşamasına icazə verildi (sentyabr 1878).
1878-1881-ci illər ərzində Suriya və Aydında fəaliyyət göstərdi. Ancaq çox keçmədən 1881-ci ilin mayında yaşadığı köşkdə həbs olundu. Ancaq həbs əsnasında qaça bildi və Fransa səfirliyinə sığındı. Fransa hökuməti nəznində aparılan danışıqların ardından Ədliyə naziri Cövdət Paşanın verdiyi təminatla təslim oldu. İstanbula gətirildikdən sonra saray çevrilişi edərək sultanı qətlə yetirməklə günahlandırıldı və 1881-ci ilin iyununda Ulduz məhkəmələrində mühakimə olundu. Edama məhkum edilən Mithat Paşa Sultan Əbdülhəmid tərəfindən bağışlandı və ömür boyu həbsə məhkum edilərək Taifə sürgün olundu (iyul 1881).
Taifdəki sürgün həyatı 3 il davam etdi. Bu müddət ərzində sərt tədbirlərlə nəzarət altına alınan Mithat Paşa 7 may 1884-cü ildə gecə yarısı tutulduğu hücrəsində boğularaq öldürüldü. Rəsmi ölüm səbəbi şirpəncəsi olaraq açıqlansa da, Ulduz sarayından göndərilən xüsusi həkimlərlə ölümü təsbit edildi. Cənazəsi 1951-ci ildə Taifdən İstanbula gətirilərək Abidə-i Hürriyət meydanında dəfn olundu.
Mənbə
- Yavuz Özgüldür, Serdar Özgüldür, 1876 Anayasası’nın Hazırlanmasında Mithat Paşa’nın Rolü ve Fonksiyonu, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 5, 1994
- Avni Özgürel, Mithat Paşa mı, Cevdet Paşa mı? Radikal Gazetesi, 19.08.2007
- Yavuz Özmakas, Kuşkunun Gölgesinde[ölü keçid]
- Selda Kılıç, 1864 Vilayet Nizamnamesinin Tuna Vilayetinde uygulanması ve Mithat Paşa, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 24, Sayı 37, 2005