Azərbaycanda qeydiyyata alınmış dünya əhəmiyyətli memarlıq abidələrinin siyahısı

Azərbaycanda qeydiyyata alınmış dünya əhəmiyyətli memarlıq abidələrinin siyahısı — Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş və Azərbaycanda qeydiyyata alınması göstərilmiş dünya əhəmiyyətli memarlıq abidələrinin siyahısı. Siyahıda ən qədim abidələr Qafqaz Albaniyası dövrünə aid Qax rayonu ərazisindəki Ləkit məbədi və Şabran rayonu ərazisindəki Çıraqqaladır. Siyahıdakı abidələrdən on ikisi UNESCO-nun Ümumdünya irsi siyahısına, on altısı isə ehtiyat (namizəd) siyahısına salınmış abidələrdir. Siyahıda qeyd edilmiş abidələrin doqquzu mədəniyyət, memarlıq və tarix qoruqlarıdır.

Siyahı

№	Abidə	Ünvan	Qısa təsvir	Şəkil	Koordinantları
1	Atəşgah	Bakı, Suraxanı rayonu	XVIII əsrdə atəşpərəst hindli tacirlər - parslar tərəfindən Bakının yaxınlığındakı Suraxanı kəndində inşa edilmiş məbəd. Məbədin ən erkən tikilişi olan tövlə eramızın 1713-cü ilinə aiddir, mərkəzi məbəd-səcdəgahı isə 1810-cu ildə tacir Kançanaqaranın vəsaiti ilə tikilmişdir.		40°24′55″ c. e. 50°00′31″ q. u.
2	İçərişəhər	Bakı, Səbail rayonu	“İçərişəhər”, xalq arasında həm də “Qala” və ya sadəcə “Qədim şəhər” kimi tanınan tarixi kvartal Bakının ən qədim hissəsi, həmçinin tarixi-memarlıq qoruğudur. Bakının ən qədim hissəsi olan İçərişəhər, yaxşı qorunmuş qala divarları ilə əhatə olunub. Qoruq ərazisi hələ tunc dövründən məskunlaşmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, artıq VIII-IX əsrlər ərazisində İçərişəhər ərazisi sıx məskunlaşmış, burada sənətkarlıq və ticarət inkişaf etmişdir.		40°21′54″ c. e. 49°50′09″ q. u.
2.1	Məhəmməd məscidi	İçərişəhər, Mirzə Mənsur küçəsi, 42	Bakının dövrümüzə çatmış ən qədim məscidi. İki: yeraltı və yerüstü mərtəbələrdən ibarət olan məscid binası X–XI əsrlərdə inşa edilmişdir. Məscidə Sınıqqala məscidi adı 1723–cü ildə rusların Bakını top atəşinə tutmasından sonra verilib. Xəzər sahili boyunca işğalçı yürüşlərə çıxmış I Pyotrun artilleriyası həmin ilin 26 iyununda Bakını atəşə tutanda şəhərin ən qocaman məscidinin minarəsi də zədələnmişdir. Top mərmisinə qala bürcü kimi davam gətirən minarəyə xalq "Sınıq qala" adını vermişdir.		40°21′55″ c. e. 49°50′05″ q. u.
2.2	Qız qalası	İçərişəhər, Asəf Zeynallı küçəsi	Bakının, eləcə də Abşeronun ən möhtəşəm və sirli memarlıq abidəsidir. Hündürlüyü 28 m, diametri birinci mərtəbədə 16,5 m-dir. Birinci mərtəbədə divarın qalınlığı 5 m-ə çatır. Qalanın daxili hissəsi 8 mərtəbəyə bölünür. Hər mərtəbə yonma daşlarla tikilmiş, günbəz formalı tavanla örtülmüşdür. Qala 1964-cü ildən muzey kimi fəaliyyət göstərməyə başlamış, 2000-ci ildə UNESCO-nun Ümumdünya irsi siyahısına salınmışdır Daşdan hörülmüş bu tavanların ortasında dairəvi deşiklər vardır. Deşiklər şaquli xətt istiqamətindədir. Belə ki, VIII mərtəbənin tavanının ortasında olan dairəvi deşikdən baxdıqda birinci mərtəbənin döşəməsini görmək mümkündür. Qalaya yeganə giriş yolu onun qərb tərəfində, yerin əvvəlki səthindən 2 m hündürlükdə və 1,1 m enində оlan tağlı qapı yeridir.		49°21′58″ c. e. 49°50′14″ q. u.
3	Şirvanşahlar sarayı	İçərişəhər, Qala döngəsi 76	Şirvanşahların (Şirvan hakimlərinin) Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərində yerləşən köhnə iqamətgahı. Sarayın tikintisi Şirvanşah I Axsitanın ailə üzvlərini itirdiyi Şamaxı zəlzələsindən sonra paytaxtın Şamaxıdan Bakıya köçürülməsi ilə əlaqələndirilir. Kompleksin memarları Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin qədim ənənələrinə əsaslanırdılar. Müxtəlif dövrlərdə həyata keçirilən tikintilər həm ölçülərin vəhdəti, həm də əsas memarlıq formaları olan kubik şəkilli binalar, günbəzlər və portalların ahəngi və mütənasibliyi ilə əlaqələndirilmişdir.		40°21′58″ c. e. 49°50′00″ q. u.
3.1	Şirvanşaşların yaşayış binası	Şirvanşahlar sarayı	Saray binasının hissələri eyni vaxtda ortaya çıxmayıb. Ən köhnə tikili (böyük ehtimalla XIV əsrin sonlarına aid) mərkəzi hissədə (ikinci mərtəbənin səkkizbucaqlı zalı) yerləşir. Qərb fasadına bitişik hissə bir az sonra əlavə edilib. Planında saray qarışıq fiqur təqdim edir. Qərb, şimal və şərq fasadının kiçik hissəsi yarımçıq düzbucaqlı dördbucaq əmələ gətirir; şərq fasadının qalan hissəsi və cənub fasadı iki üçüzlü fonardan təşkil edilib, onların arasındakı qırıq xətlər dörd düz bucaq əmələ gətirir. Saray binası qurulduğu dövrdən bəri 52 otağı üç dar dolama pilləkənlə birləşdirir: ilk mərtəbə 27, ikinci mərtəbədə 25 otaq (hal-hazırda ikinci mərtəbədə 16 otaq var) və ikinci mərtəbənin planlaşdırılması əsas etibarilə birinci mərtəbənin planını təkrar edir. Sarayın mərkəzi hissəsi (ikinci mərtəbənin səkkizbucaqlı zalı, portalla bəzədilmiş giriş) daha qalın divarları var. Qərb fasadında yerləşən əsas giriş hündür portalla bəzədilib. Portalın pilləkəni günbəzlə örtülmüş, hündür səkkizbucaqlı təmtəraqlı zala aparır.		40°21′58″ c. e. 49°50′00″ q. u.
3.2	Divanxana	Şirvanşahlar sarayı	Saray bağının şimal hissəsində yerləşən kiçik qapı yeri bağlı saray divanxanasına aparır. Abidə XV əsrdə Şirvanşah Xəlilullah tərəfindən inşa etdirilmişdir. Bu tikili üç tərəfdən çatma arkada ilə əhatə edilib. Divanxananın kompozisiya mərkəzində hündür stilobatda səkkizüzlü rotonda-pavilyon dayanır. Bu rotondanın zalı eyni orderin açıq arkadası ilə əhatə edilib. Azacıq sivri təpəsi olan elliptik örtük bayır tərəfdən yonulmuş daş günbəzlə qorunur. Rotondanın qərb fasadı arabeskalarla bəzədilmiş portalla fərqlənir (incə şəkildə modelləşdirilmiş stalaktitlər (və ya müqərnəslər) sisteminə əsaslanan kallenür yarımgünbəz çatma konxa). Portal stilobat üzərində yerləşən zalı sərdabə və xidmət otaqları ilə əlaqələndirən zala aparır.		40°21′58″ c. e. 49°50′00″ q. u.
3.3	Şah məscidi	Şirvanşahlar sarayı	Şirvanşahlar sarayının aşağı həyətdə türbə ilə yanaşı yerləşir. Məscidin hündürlüyü 22 metrdir. Minarəni əhatə edən yazıdan məlum olur ki, abidə Şirvanşah I Xəlilullahın sifarişi ilə 1441-1142 illərdə inşa edilmişdir. Məscidə girməzdən əvvəl yuyunmaq və dəstəmaz almaq üçün həyətin şimal tərəfində, hündür meydançada quyu və kiçik hovuz vardır. Memarlıq formasına görə məscid çox sadədir. Onun giriş portalı bəzəksizdir, lakin minarə zərifliyi və gözəlliyi ilə diqqəti cəlb edir. Onun eyvanını saxlayan stalaktitlər və aşağıda yerləşən yazı kəməri yüksək sənətkarlıqla işlənmişdir. Minarə dilimli gümbəzlə tamamlanır. Eyvanın ətrafı başqa böyük məscid minarələrində olduğu kimi üzəri oyma üsulu ilə bəzənmiş, daş məhəccərlə əhatə olunmuşdur. Sonralar rus ordusu tərəfindən şəhər top atəşinə tutularkən dağıdılmış daş məhəccər XIX əsrdə dəmir məhəccərlə əvəz edilmişdir.		40°21′58″ c. e. 49°50′00″ q. u.
3.4	Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi	Şirvanşahlar sarayı	Saray həyətinin cənubunda, sarayın yaxınlığında XV əsrin ikinci yarısında tikilən və “Dərviş türbəsi” də adlandırılılan Seyid Yəhya türbəsi yerləşir. Burada I Xəlilullahın saray alimi olan və tibb, riyaziyyat və astrologiya ilə məşğul olan Seyid Yəhya Bakuvinin qəbri yerləşir. Türbənin korpusu səkkizbucaqlıdır, üst hissəsi isə piramid şəklindədir. Türbənin daxili dekorasiyası yeraltı sərdabədən ibarətdir. Burada Bakuvinin qəbri və onun üzərində də kamera yerləşir.		40°21′58″ c. e. 49°50′00″ q. u.
3.5	Şirvanşahların türbəsi	Şirvanşahlar sarayı	Şirvanşahlar sarayının aşağı həyətinin ərazisində, Şah məscidi ilə yanaşı yerləşir. Aşağı həyəti digərindən iri dairəvi qapalı divar ayırır. Türbəyə yuxarıdan baxdıqda kəsmə ulduzla bəzədilmiş və 6 bucaqlı gümbəzlə tamamlanmış düzbucaqlı olduğu görünür. Tikilərkən günbəz üzərindəki ulduz şəkilli yarıqlara mavi rəngli kaşı yerləşdirilmişdir. Portalı bəzəyən medalyonda yalnız güzgü vasitəsi ilə oxunan yazı ilə memarın adı yazılmışdır: "Allah, memar Məhəmməd Əli".		40°21′58″ c. e. 49°50′00″ q. u.
3.6	Murad darvazası	Şirvanşahlar sarayı	Şirvanşahlar saray kompleksinin XVI əsrə aid olan yeganə tikilisidır. Murad darvazası portalının yuxarı çərçivəsində olan 2 medalyon arasında aşağıdakılar yazılıb: “Bu bina Ulu Rəcəb Bakuvinin 994-cü ildə (1585-1586) sifarişi əsasında böyük və ədalətli Sultan III Muradın dövründə tikdirilib”. Portalın divar oyuqlarının yanındakı yazılar Təbrizli memar Əmirşahın adını məlum edir. Özünün ümumi, bədii dekorativ kompozisiyasına görə portal Divanxana və Türbə portallarına uyğun gəlir. Lakin burada tikinti texnikası və inşaat daşlarının keyfiyyəti xeyli aşağıdır.		40°21′58″ c. e. 49°50′00″ q. u.
3.7	Hamam	Şirvanşahlar sarayı	Şirvanşahlar saray kompleksinin ən aşağı həyətində yerləşir. XV əsrdə inşa edilib. İçərişəhərin bütün hamamları kimi bu hamam da temperatur rejimini sabit saxlamaq üçün yer altında tikilib. Vaxt keçdikcə torpaq qatının qalınlığı artaraq onu tamam örtmüşdür. Hamam 1939-cu ildə təsadüfən aşkar olunmuş, 1953-cü ildə bir hissəsi təmizlənmiş, 1961-ci ildə konservasiya edilmişdir. Hamamın indiyə qədər qalmış divarlarına görə demək olar ki, onun otaqlarının üstü gümbəzlə örtülmüşdü.		40°21′58″ c. e. 49°50′00″ q. u.
3.8	Key Qubad məscidinin qalıqları	Şirvanşahlar sarayı	Şirvanşahlar saray kompleksinin Seyid Yəhya Bakuvi türbəsi yanında ona bitişik bir məscid-mədrəsə binası olmuşdur. Türbə məscidin cənub hissəsində yerləşir. Məscid düzbucaqlı ibadət zalından və onun önündəki kiçik dəhlizdən ibarətdir. Məscid düzbucaqlı ibadət zalından və onun önündəki kiçik dəhlizdən ibarətdir. Vaxtilə zalın mərkəzində gümbəzi saxlayan 4 sütun var imiş.		40°21′58″ c. e. 49°50′00″ q. u.
4	Xəzəryanı müdafiə qurğuları.Qalalar, karvansaralar və ovdanlar kompleksi.	Xəzər dənizinin qərb sahili	Qafqazın dağlıq əraziləri təbii müdafiə ilə təmin olunduğundan Azərbaycanda yalnız Xəzərsahili ərazilərin müdafiəsinə ehtiyac qalırdı. Bu məqsədlə tarixin müxtəlif dövrlərində inşa edilmiş və bir-biri ilə əlaqəli olan müdafiə qurğuları sistemi yaradılmışdır. Xəzəryanı müdafiə qurğuları Dərbənddən Abşeron yarımadasına qədər olan ərazilərdə yerləşir.		48°01′01″ c. e. 42°01′21″ q. u.
4.1	Böyük Mərdəkan qəsri	Mərdəkan	Bakının Mərdəkan qəsəbəsində qədim tarixə malik qala. Qala dörd künc formada XIV əsrin ortalarında III Böyük Mənuçöhrün oğlu I Axsitan tərəfindən tikilmişdir. Mərdəkan qalası I Axsitanın düşmən üzərindəki parlaq qələbəsi şərəfinə ucaldılmışdır. Qaladan feodalların sığınacağı və gözətçi məntəqəsi kimi istifadə edilmişdir. Qalanın hündürlüyü 22 metr, qalınlığı aşağıdan 2,10 metr, yuxarıdan isə 1,60 metrdir. Daxili həyəti 28x25-dir. İçəridən qala 5 yarusa bölünür.		40°29′31″ c. e. 50°08′26″ q. u.
4.2	Kiçik Mərdəkan qəsri	Mərdəkan	Mərdəkanda yerləşən dairəvi qala. Qalanın hündürlüyü 12,5 metrdir, içərisi 3 yarusdan ibarətdir. Qalanın üstündəki yazıdan məlum olur ki, o, 1232-ci ildə memar Əbdülməcid Məsud oğlu tərəfindən tikilmişdir. Qəsri əhatə edən qala hər tərəfdən yeddi metr hündürlüyündə daş divarlarla hörülmüş kvadrat formalı (25x25 m) həyətdən ibarətdir. Hasarın tinlərində qüllələr, məhəccər və mazqallar vardır. Planda dairəv olan qəsr, yuxarı getdikcə daralır.		40°29′44″ c. e. 50°08′49″ q. u.
4.3	Ramana qəsri	Ramana	Ramana kəndində XII əsrə aid qaladır. Qalanın hüdürlüyü 15 metrdir. Ağ daşdan tikilən qalanın dəqiq tikilmə vaxtı bəlli deyil. Güman ki, müdafiə məqsədi ilə tikilib və Şirvanşahlar dövləti dövründə qəsr kimi istifadə olunub. Qala divarlarına qalxmaq üçün divarın sol tərəfində iki pilləkən var. Onlardan biri ilə, burma daş pilləkən vasitəsilə divarın içərisindən yuxarıya, təxminən yarım metr çölə tərəf tikilən dəhlizə qalxmaq mümkündür. Digər daş pilləkən isə qalanın həyətindən yuxarıya tərəf qalxır. Bu pilləkənlər vasitəsilə qala divarlarına qalxıb kəndi seyr etmək mümkündür.		40°27′22″ c. e. 49°58′48″ q. u.
4.4	Nardaran qəsri	Nardaran	Nardaranın şimal-qərbində orta əsrlərə aid (XIV əsr) ağ daşdan tikilmiş istehkam tipli dəyirmi qala. Memarı Mahmud Səd oğlu olan qalanın hündürlüyü 12,5 metrdir. Qalanın üstündəki kitabədən aydın olur ki o, 1301-ci ildə tikilmişdir.		40°33′41″ c. e. 50°00′17″ q. u.
4.5	Bayıl qəsri	Bakı buxtası	Bakı buxtasında yerləşən və hazırda dəniz sularının altında qalmış tarixi memarlıq abidəsi. Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin ən gözəl əsərlərindən biri olan və XIII əsrdə inşa edilmiş Bayıl qalası Xəzər dənizinin suyunun qalxıb-enməsi ilə zamanla gah dənizin üzünə çıxır, gah da sulara qərq olaraq görünməz olur. Bayıl qəsrinin adanın biçiminə uyğun uzunsov planı var. Qalanın uzunluğu 180 m, orta eni isə 35 m-dir. Qala divarları şərqdə altı, qərbdə isə beş yarımdairəvi (Bakı qalasındakı kimi) bürclə möhkəmləndirilmişdir. Bayıl qəsrinin tikintisi siyasi-hərbi baxımdan çox qarşıq bir çağda – monqol yürüşləri bütün Yaxın Şərqi lərzəyə gətirdiyi vaxtda (1234-1235-ci illərdə) başa çatmışdı. Ancaq sahilə yaxın adada tikilən bu möhtəşəm qəsrin ömrü çox qısa olmuşdur. Alimlərin fikrincə, o, 1306-cı ildə baş vrən güclü zəlzələ nəticəsində dənizə batmışdır.		40°21′10″ c. e. 49°50′26″ q. u.
4.6	Beşbarmaq səddi	Şabran	Xəzərsahili keçidini bağlayan üçüncü səddir. Gilgilçaydan cənubda Qafqaz silsiləsindən ayrılmış Beşbarmaq dağının sərt enişli ətəyindən başlayıb dəniz sahili qumsallığınacan uzanırdı. Beləliklə, qərbdən Beşbarmaq dağı şərqdən gil davarla qapanmış uzunsov sədd dar sahil keçidini bütünlüklə kəsmişdi. Beşbarmaq, Gilgilçay səddi və Dərbənd - Azərbaycanın şimal-şərq sərhədlərində ilkin orta əsrlərdə çəkilmiş bu üç sədd dövrün istehkam tikintisinin yüksək inkişaf səviyyəsi ilə yanaşı, siyasi-hərbi durumunu da əks etdirir. Fərziyyəyə görə, onlar III-VII əsrlərdə (əvvəl Beşbarmaq, sonra Gilgilçay, axırda isə Dərbənd müdafiə səddi) çəkilmişdi. İnşa texnikasına görə Beşbarmaq və Gilgilçay səddləri Dərbənd səddinə nisbətən saya və qədimdir.		40°55′50″ c. e. 49°14′08″ q. u.
4.7	Çıraqqala	Şabran	Şabran rayonunun mərkəzindən təqribən 20-25 kilometr aralıda, Bakı şəhərindən 150 km aralı Çaraqqaya adlanan sıldırım qayanın zirvəsində 1232 metr hündürlükdə inşa edilmiş qala-sədd sistemidir. Çıraqqala əsasən istehkam qarovulxana məqsədi ilə Sasani hökmdarları tərəfindən IV-VI əsrlərdə tikilmişdir. Gilgilçay səddinin baş qarovulxanası olub. Buradan geniş bir ərazini nəzarət altında saxlamaq və düşmənin gəlişini görüb tonqallar vasitəsilə ətrafa xəbər vermək mümkündür.		41°04′49″ c. e. 48°56′43″ q. u.
5	Qutlu Musa türbəsi	Xaçındərbətli, Ağdam	Abidə nisbətən alçaq bir kürsülük üzərində yüksələn səkkizbucaqlı piramidaşəkilli günbəzlə örtülüdür. Bu abidənin əsas məziyyəti onun həcmində deyil, bu ənənəni quruluşun özünəməxsus bir çəkildə həll edilməsidir. Xaçındərbətli abidəsinin giriş qapısı üzərindəki kitabə, onun 1314-cü ildə ustad Şahbənzər tərəfindən Musa oğlu Kutlunun məzarı üzərində tikildiyini göstərir. Xaçındərbətli abidəsinin ən zəngin hissəsini giriş səthinin memarlığı və onun daxili günbəzinin stalaktitli quruluşu təşkil edir. Xarici səthlər çox da dərin olmayan batıqlarla işlənmiş və bu batıqların yuxarı hissəsi tağlara bağlanmışdır.		40°01′58″ c. e. 46°49′01″ q. u.
6	“Allah-Allah” türbəsi və Nüşabə qalası	Bərdə şəhəri	XIV əsrdə Bərdədə iki qülləvari türbə tikilmişdir ki, onlardan biri müasir dövrə qədər qalmışdır. Elmi ədəbiyyata 1322-ci il tarixli Bərdə türbəsi adı ilə daxil olan abidənin nə vaxt və kim tərəfindən tikildiyi üstündəki kitabələrdən məlumdur. Bərdə türbəsi hələ XIX əsrdən tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. 1848-ci ildə Bərdəni ziyarət etmiş məşhur şərqşünas Xanıkov abidənin üzərindəki kitabələri oxumuş və bu kitabələr daha sonra 1861-ci ildə Bərdədə olmuş akademik Dorn tərəfindən nəşr edilmişdir. Bərdə türbəsindəki bu kitabə Naxçıvan memarlarının hələ XIV əsrdə məsul binaları tikmək üçün başqa şəhərlərə də dəvət edildiyini göstərməklə, Naxçıvan memarlıq məktəbi ənənələrinin davam etdiyini təsdiqləyən son dərəcə qiymətli bir sənət nümunəsidir.		40°22′59″ c. e. 47°07′40″ q. u.
7	Sınıq körpü	Qazax rayonu	Qazax rayonunda Gürcüstan ilə sərhədə olan və Ehram çayı üzərindən keçən körpüdür. Azərbaycanın orta əsrə aid olan nadir memarlıq incilərindən biridir. Xüsusi ad tikintidə istifadə olunmuş qırmızı daş üçün verilib. "Sınıq körpü" adı isə çay axınının 95 m aşağıda daha qədim körpünün xarabalarından gəlir. Qırmızı körpü XII əsr Azərbaycan memarları tərəfindən salınmışdır. Körpün uzunluğu 175 m və 4 aşırımlarda ibarətdir: 26,1 — 8,0 — 16,1 — 8,2. Tağtavanlar 22x22x4 sm kərpiçlərdən yığılıb. İşlək yolun eni 4,3 m, çıxışlarda isə 12,4 m-dir.		41°19′45″ c. e. 45°04′23″ q. u.
8	Məbəd	Ləkit, Qax	Qax rayonunun Ləkit kəndinin 1 km uzaqlığında yerləşən qədim alban məbədi. Ləkit məbədi alban memarlığının ən gözəl nümunələrindən biridir. İnşaat texnikası baxımından mütəxəssislər kilsənin inşa tarixini IV–VI əsrlərə aid edirlər. Ləkit məbədi Cənubi Qafqaz tetrakonxlarının təşəkkül tapması üçün əsas olmuşdur. Kilsə qədim zərdüştü məbədi əsasında yaradılmışdır. Məbədin elmi cəhətdən öyrənilməsi və bərpa işləri XX əsrin 40-cı illərində P.D. Baranovskinin rəhbərliyi ilə aparılmışdır. Məbədin ətrafı meşəlikdən təmizlənmiş və dağılmaqda olan divarlardan biri möhkəmləndirilmişdir. Məbədin Albaniya hökmdarı III Mömün Vaçaqanın hakimiyyəti dövründə kilsəyə çevrildiyi güman edilir.		41°29′36″ c. e. 46°51′23″ q. u.
9	Xınalıq	Quba rayonu	Quba rayonunun eyni adlı inzibati ərazi vahidində kənd və həmin ərazi vahidinin mərkəzi. Xınalıqlıların tarixi və mərkəzi məskənidir. Quba xanlığı dövründə Xınalıq mahalının, SSRİ dövründə Xınalıq kənd sovetliyinin, hazırda Xınalıq bələdiyyəsinin mərkəzi (1999-cu ildən). Dünyanın ən yüksək yaşayış məntəqələrindən biri (dəniz səviyyəsindən 2350 metr yüksəklikdə). 5000 illik tarixə malik olan Xınalıq fenomeni təkcə Azərbaycan tarixində deyil, həm də bəşər tarixində ən zəngin etnoqrafik dəyərlərdən biri, qədim yaşayış məntəqəsidir.		41°10′41″ c. e. 38°07′36″ q. u.
10	Gəncəsər monastırı	Vəngli, Kəlbəcər	Kəlbəcər rayonunun Vəngli kəndində, Xaçınçayın sol sahilində yerləşən XIII əsr xristian erməni monastırı. Orta əsrlərdə monastır Alban Həvvari Kilsəsinin mərkəzi iqamətgahı olmuşdur. Məbədin divarında daş üzərindəki epiqrafik yazıdan məlum olur ki, bu abidə "yüksək və büyük Arsax ölkəsinin hökmdarı, Alban geniş vilayətin çarı, Böyük Həsənin nəvəsi, Vaxtanqın oğlu, Həsən Cəlal Dövlə və anası Xorişə Xatun tərəfindən 1216-1238-ci illərdə inşa edilmişdir".		40°03′24″ c. e. 46°31′52″ q. u.
11	Xudavəng monastırı	Bağlıpəyə, Kəlbəcər	Kəlbəcər Bağlıpəyə kəndi ərazisində yerləşən alban monastırı. Xaçın knyazı Həsən Cəlalın arvadı Minə Xatun burada dəfn olunub, anası Arzu Xatun və dövrün görkəmli ziyalısı Mxitar Qoş bu məbəddə olmuş və xatirə üçün nişan daşları qoymuşdur. Kompleksə ümumilkdə doqquz tikili daxildir. Onlardan beşi əsas tikili digərləri isə köməkçi və xidməti xarakterli tikililərdir. Kompleksə daxil olan abidələrin heç də hamısı dövrümüzə yaxşı vəziyyətdə çatmamış, onlardan daha qədim olanlar nisbətən dağılmışdır.		40°09′41″ c. e. 46°17′16″ q. u.
12	11 tağlı Xudafərin körpüsü	Cəbrayıl	İran-Azərbaycan sərhəddində, Araz çayı üzərində yerləşən XI-XII əsrlərə aid körpünün qalıqlarıdır. Onbeşaşırımlı körpüdən 750 m qərbdə olan onbiraşırımlı körpü başdan-başa daşdan tikilmiş və yaxşı yonulmuş iri daş lövhələrlə üzlənmişdir. Araşdırmaçılar bu körpünün XIII yüzildə, Elxanilərin (Hülakülər) hakmiyyəti illərində antik dövr körpüsünün qalıqlar üzərində yenidən tikilməsi fikrindədirlər. Onun uzunluğu 130 metrə yaxın, eni 6 m, çay səviyyəsindən hündürlüyü 12 m-dir. Körpünün üç orta tağı sağ qalmış, sahil tağları isə XX yüzilin 30-cu illərndə Şimali və Cənubi Azərbaycan arasında əlaqələri kəsmək üçün İran və SSRİ-nin birgə qərarı ilə dağıdılmışdır.		39°09′02″ c. e. 46°56′24″ q. u.
13	15 tağlı Xudafərin körpüsü	Cəbrayıl	İran-Azərbaycan sərhəddində, Araz çayı üzərində yerləşən XIII əsrə aid körpüdür. Həmdullah Qəzvininin yazdığına görə onu "...hicri XV ildə (639) Məhəmməd peyğəmbərin yoldaşı Bəkr ibn Abdullah tərəfindən tikdirilmişdir." Körpü tağlarının dayaqları təbii özüllər — qayalar üzərində ucaldığndan aşırımlar müxtəlif ölçülü və sərbəst düzümlüdür. Bişmiş kərpic və çaydaşından tikilən on beş aşırımlı körpünün tağları sivri biçimlidir. Körpünün ümumi uzunluğu 200 metrə yaxın, eni 4, 5 m, çay səviyyəsindən ən böyük hündürlüyü 12 m, ən iri tağ aşırımı 8, 70 m, ən kiçik tağ aşırımı 5, 80 m-dir. Körpünün bütün tağları kərpicdən qurulduğu halda, əsas kütləsi çay daşındandır. Yuxarı qatda divar hörgüsü kərpicdən də aparılmışdır ki, bu da Arran memarlıq məktəbi üçün xarakterikdir. Bu iki materialın uyarlığı körpüyə özümlü bədiilik və konstruktiv görkəm verir.		39°09′02″ c. e. 46°56′24″ q. u.
14	Lahıc Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu	İsmayıllı	İsmayıllı rayonunu ərazisində yerləşən tarixi qəsəbə ərazisində yaradılmış tarix-mədəniyyət qoruğudur. Lahıc Tarix-Mədəniyyət qoruğu Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin dekabr 1980-ci il tarixli qərarı ilə yaradılmışdır. Qoruq Lahıc qəsəbəsinin və Ərəgit kəndinin 80 ha-lıq ərazisində mövcud olan 100-ə yaxın tarix-mədəniyyət abidələrinin, təbii landşaftın, əhalinin adət-ənənələrinin, şəhərsalma və sənətkarlıq mədəniyyətinin qorunması məşğul olur. Qoruq ərazisində dövlət qeydiyyatına alınmış 92 tarix-mədəniyyət abidələri yerli şəhərsalma və memarlıq qaydaları ilə inşa edilmişdir. Belə ki, həm tarix-mədəniyyət abidəsi kimi qeydiyyata alınmış, həm də bütün digər tikililər çay daşından istifadə olunmaqla və kətillər quraşdırmaqla tikilmişdir. Tarix-mədəniyyət abidələri arasında ümumi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş binalar-məscidlər, körpülər, hamamlar və bulaqüstü tikililər xüsusi zövqlə - döymə çay daşı, əhəng və kərpiclə inşa edilmişdir. Tarix-mədəniyyət abidələrindən başqa ərazinin küçə və meydanlarının daş döşəmə örtüyü və bütün ərazini əhatə edən kürəbənd (konalizasiya) sistemi də Lahıcın özünəməxsus şəhərsalma mədəniyyətinin ən mühüm elementlərindəndir.		40°50′57″ c. e. 48°23′01″ q. u.
15	Yusif ibn Küseyir türbəsi	Naxçıvan	Naxçıvan şəhərində yerləşən, Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbinin ən böyük nümayəndələrindən biri olan memar Əcəmi Naxçıvaninin əsəri olan tarixi memarlıq abidəsi. 1161-1162-cı illərdə inşa edilmiş türbə ikiqatlı olub, hər iki qatı planda səkkizbucaqlı biçimdədir. Sərdabə yer altına salındığından türbə bayırdan birqatlı qüllə kimi görünür. Yusif Küseyir oğlu türbəsi ilk baxışdan tutumunun həndəsi təmizliyi, nisbətlərinin incəliyi və harmonik gözəlliyi ilə yadda qalır. Sərdabə ikiüzlü plana uyğun ortası yastı olan günbəzlə örtülüdür. Üst qüllədə isə səkkizüzlünün həm içəri, həm də bayır üzlərində dayaz sivri tağçalar (içəridə sivri, bayırda düzbucaqlı) verilmiş, iç məkan sferonik, bayır prizmatik tutum isə səkkizüzlü uca piramidavari günbəzlə örtülmüşdür. Bütün türbə bişmiş kərpicdən tikilib, yüksək tikinti texnikası ilə seçilir. Türbənin yuxarı kamerasının döşəməsində düzəldilmiş səkkizbucaqlı deşik, onun altında yerləşən sərdabəyə açılır. Sərdabənin damı mürəkkəb günbəz şəklindədir. Divar müstəviləri ilə günbəz (qübbə) arasında kiçik çıxıntılar vardır. Sərdabə qübbəsinin təpəsi kəsilmiş səkkizbucaqlı xonça ilə tamamlanır. Yusif Küseyir oğlu türbəsi Azərbaycanın qülləvari türbələri içərisində üst piramidal örtüyü 800 oldən artq bir müddərdə salamat qalan tək abidədir.		39°12′06″ c. e. 45°24′50″ q. u.
16	Möminə Xatun türbəsi	Naxçıvan	Əcəmi Naxçıvaninin şah əsəri və Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbinin ən dəyərli abidələrindən biri. Naxçıvan şəhərinin tarixi mərkəzində — Atabəylər Memarlıq Kompleksinin tərkibində yerləşir. Möminə xatun türbəsi həmin kompleksdən dövrümüzə çatmış yeganə abidədir. Türbə 1186-1187-cı illərdə Məhəmməd Cahan Pəhləvanın sifarişi ilə inşa edilmişdir. Türbənin yerüstü qülləsinin plan biçimi bayırda onbucaqlı, içəridə dairəvidir. Araşdırmalar göstərmişdir ki, onbucaqlı plan seçilməsi təsadüfi deyildir. Mömünəxatun türbəsinin plan-məkan quruluşu bütövlükdə onluq prinsipi üzrə qurulmuşdur. Bu da böyük mütənnasiblik və ahəndarlıq yaradan qızıl bölgünün əsasıdır.		39°12′18″ c. e. 45°24′22″ q. u.
17	Qarabağlar Tarix Memarlıq Kompleksi	Qarabağlar, Şərur	Elxanilər dövrünə aid türbə və baştağdan ibarət memarlıq kompleksidir. Qarabağlar abidələri bir kompleks şəklində olub, buraya türbə, qoşa minarə və bu iki abidənin arasında yerləşən dini binanın qalıqları daxildir. Bu kompleksə daxil olan qoşa minarələrin XII əsrin axırlarında və ya XIII əsrin əvvəllərində tikilməsi güman edilir. Bu iki minarəni bir-birinə bağlayan portal quruluşu isə XIV əsrə aid quruluşdur. Bu kiçik portalın üzərində Qoday xatunun adı oxunur. Qoday xatun ola bilsin ki, Abaqa xanın (1265-1282) arvadı olmuş Qoday xatundur. Ona görə belə mülahizə yürütmək olar ki, hələ XII-XIII əsrlərdə tikilmiş yeni binalar kompleksinin daxilində Qoday xatunun şərəfinə bu xatirə abidəsini yaratmağı qarşısına məqsəd qoymuş memar, o zaman bu portalı tikmişdir. Üslub və tikinti texnikası xüsusiyyətləri türbəni Sultan Əbu Səid Bahadur xanın hakimiyyət illərinə (1319-1335-cu illər), minarələri isə XII əsrə aid etməyə imkan verir.		39°25′ c. e. 45°11′ q. u.
18	Gülüstan türbəsi	Cuğa, Culfa	Erkən orta əsrlər dövrünə aid Cuğa şəhərinin xarabalıqları yerləşən ərazidə dövrümüzə çatmış azsaylı memarlıq abidələrindən biridir. XII əsrin sonları-XIII əsrin əvvəllərində inşa edilməsi güman olunan türbə, Araz çayı sahilində, yaşıl dərədə yerləşir. Üstündə kitabəsi qalmadığından türbənin dəqiq tikilmə tarixi, sifarişçisi, kimin şərəfinə tikilməsi və memarı bilinmir. Gülüstan türbəsi sərdabə qatı yer üstünə qaldırılan və ona görə bayır tutumu ikiqatlı quruluş alan qülləvari türbə tipinə aiddir. Bütünlüklə qırmızı tufdan ucaldılan türbənin yalnız qatlararsı iç günbəzi kərpicdən yığılmışdır. Onun iri üzlük lövhələrdən böyük ustalıqla hörülmüş kürsülüyü bütöv kütlə kimi baxılır. Bu ağır, gözəl biçimli oturacağı prizmatik qüllə təbii şəkildə davam etdirir. Qüllənin üzləri isə incə profilli qabarıq tinlərin yuxarıda haçalanması yolu ilə tağçalara çevrilmişdir. Gülüstan türbəsi kvadrat əsasdan çevrəyə, kubik tutumdan konik biçimə keçməyin bədii-texniki həlli baxımından parlaq örnəyidir. Gülüstan türbəsi möhkəm postament üzərində qurulmuş onikitilli qüllədən ibarətdir. Quruluşu etibarilə kvadrat olan türbənin tinləri iki müstəvi ilə kəsilsiyi üçün ikinci yarusda onikitilli olur. Postament zəngin bəzədilmiş karnizlə tamamlanır ki, onun da üzərində günbəz ucalır. Yuxarı hissənin müstəviləri üzərində mürəkkəb və zərif ornament vardır. Türbənin ən üstdə olan örtüyü bizə qədər gəlib çatmamışdır. Məqbərənin hündürlüyü 9 m-dir. Türbə planının xarici konturu hər tərəfi 6, 60 m-ə bərabər olan kvadratdır.		38°58′16″ c. e. 45°35′14″ q. u.
19	Ordubad Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu	Ordubad	Tarixi Ordubad şəhərində yerləşən qoruq Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1977-ci ildə verdiyi qərarla yaradılıb. Qoruq ərazisində 600-dən çox daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri qeydiyyata alınıb. Qoruğun mərkəzi Ordubad şəhərinin beş mərkəzi məhəlləsi hesab edilir: Ambaras, Kürdətal, Mingis, Sərşəhər və Üçtürləngə. Bütün küçələr boyu relyefdən asılı olaraq müxtəlif yüksəkliklərdə 2-3, bəzən isə 4 kiçik meydan yerləşir. Bu meydanlar ensiz, qəribə, əyri-üyrü, 3-4 küçənin qovuşuğunda yerləşib. Hər belə meydan özündə bir sıra xidmət ediyi elementləri birləşdirir. Bura kiçik məscid (məhəllə məscidi), çeşmə və meydanı öz çətiri ilə örtən çinarlar aiddir. Həmin meydanlarda yerləşən məhəllə məscidlərinin minarəsi olmur. Minarəni məscidin damında yerləşən səki əvəz edir. Şəhərin baş magistralını qədim küçə təşkil edir. Bu küçə indi də əsas küçə kimi öz əhəmiyyətini saxlayaraq şəhərin mərkəzini dəmiryol vağzalı ilə birləşdirir. Şəhərin ümumi panoramasını yaratmış yaşayış binaları şəhəri Azərbaycanın başqa şəhərlərindən xeyli fərqləndirir. Məhəllələr ikimərtəbəli şəhər evləri və səkkizbucaqlı daxili həyətə malik kiçik memarlıq elementləri ilə zəngin olan binalardan təşkil olunub.		38°54′17″ c. e. 46°01′23″ q. u.
20	Yuxarı Baş Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu və Şəki xan sarayı	Şəki	Şəki şəhərinin qədim tarixi mərkəzini əhatə edən tarix-memarlıq qoruğudur. Qoruğun sahəsi 283 hektardır. 1968-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə yaradılmış qoruq ərazisinə Şəki qalası, Şəki xan sarayı, Şəkixanovların evi, məscidlər, minarələr, karvansaralar, hamamlar, sənətkarların tarixi dükanları, Şəki şəhərinin Gileyli, Qırçı, Qullar, Duluzlar, Əfqanlar və sair tarixi yaşayış məhəllələri daxildir. Şəki qalası daxilində yerləşən və qala divarları ilə əhatə olunmuş Şəki xan sarayı Şəki xanlarının yay iqamətgahı olmuşdur. Saray 1790-1797-ci illərdə Məhəmmədhəsən xanın sifarişi ilə memar Hacı Zeynalabdin Şirazi tərəfindən inşa edilmişdir.		41°12′16″ c. e. 47°11′50″ q. u.
21	Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu	Şuşa	1977-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə yaradılmış və Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzini əhatə edən tarix-memarlıq qoruğudur. 400 hektar ərazisi olan qoruqda 549 qədim bina (bunlardan 72-si Azərbaycan tarixində iz qoymuş şəxslərin yaşayış evləri və ya ev muzeyləridir), 17 məhəllə bulağı, 17 məscid, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, bir neçə kilsə və monastır, 2 qəsr və qala divarları qeydiyyata alınmışdır. Bu abidələrin çoxu XIX əsrdə yaşamış memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən tikilmiş və həmin dövrün ən məşhur nəqqaşı Kərbəlayi Səfərəli tərəfindən bəzədilmişdir.		39°45′30″ c. e. 46°44′54″ q. u.

İstinadlar

1. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli qərarına 1 nömrəli əlavə, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, İstifadə tarixi:9 yanvar 2015
2. К. М. Мамедзаде. Строительное искусство Азербайджана (с древнейших времен до XIX в.), Баку, 1983:

   Атешгях—это индийский храм огня, возникший в XVII—XVIII вв. на месте «вечных» неугасимых огней—горящих выходов естественного газа

3. Alakbarov, Farid (Summer 2003), «Observations from the Ancients», Azerbaijan International 11 (2): «„according to historical sources, before the construction of the Indian Temple of Fire (Atashgah) in Surakhani at the end of the 17th century, the local people also worshiped at this site because of the 'seven holes with burning flame'.“„
4. The Indian diaspora in Central Asia and its trade, 1550—1900 “… George Forster … On the 31st of March, I visited the Atashghah, or place of fire; and on making myself known to the Hindoo mendicants, who resided there, I was received among these sons of Brihma as a brother; an appellation they used on perceiving that I had acquired some knowledge of their mythology, and had visited their most sacred places of worship …»
5. Ervad Shams-Ul-Ulama Dr. Sir Jivanji Jamshedji Modi, Translated by Soli Dastur (1926), My Travels Outside Bombay: Iran, Azerbaijan, BakuFarroukh Isfandzadeh … Not just me but any Parsee who is a little familiar with our Hindu brethren’s religion, their temples and their customs, after examining this building with its inscriptions, architecture, etc., would conclude that this is not a Parsee Atash Kadeh but is a Hindu Temple … informed me that some 40 years ago, the Russian Czar, Alexander III, visited this place with a desire to witness the Hindu Brahmin Fire ritual … gathered a few Brahmins still living here and they performed the fire ritual in this room in front of the Czar … I asked for a tall ladder and with trepidation I climbed to the top of the building and examined the foundation stone which was inscribed in the Nagrik [or Nagari] script … the installation date is mentioned as the Hindu Vikramaajeet calendar year 1866 (equivalent to 1810 A. D.) …"
6. Е. И. Тамм. Энциклопедия туриста. — Большая Российская энциклопедия, 1993. — С. 174. — 607 с.

   Сохранилась древняя часть Б. — Ичери- шехер (т. н. крепость, или Внутренний город)…

7. Леонид Семенович Бретаницкий. Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока / Главная редакция восточной литературы. — Наука, 1966.. — С. 401. — 556 с.
8. Тимур Ханагаоглы. Какие новинки ждут нас в Ичери Шехер? 2011-10-20 at the Wayback Machine // газета : Неделя. — 4 августа 2011.
9. Сара Ашурбейли. Государство Ширваншахов / Главная редакция восточной литературы. — Элм, 1983.. — С. 111. — 341 с.

   Раскопки эти установили плотную заселенность территории Ичери шехер и развитие ремесла и торговли в Баку в VIII — XI вв.

10. Ziya Bünyadov, Azərbaycan Atabəylər dövləti
11. Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower
12. "АЗЕРБАЙДЖАН IV—XVIII веков" Л. С. Бретаницкий, Б. В. Веймарн Издательство "ИСКУССТВО ", Москва, 1976
13. Искусство Азербайджана Всеобщая история искусств. — Искусство, 1961.. — Т. 2-й. — С. 113.
14. Ашурбейли, 1992. səh. 175
15. Левиатов, 1944. səh. 10
16. Левиатов, 1944. səh. 13
17. Divanxana^{[ölü keçid]}
18. Jonathan M. Bloom, Sheila Blair. The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. — Oxford University Press, 2009. — Т. 2. — С. 240. — 513 с. — ISBN 9780195309911.
19. Бретаницкий, Веймарн, 1976. səh. 113
20. Леонид Семенович Бретаницкий. Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. — Наука, Глав. ред. восточной литературы, 1966. — С. 540. — 556 с.

    131. Ансамбль дворца Ширваншахов. Генеральный план (по обмеру С. Дадашева, М. Усейнова и др.)... 7.Дворцовые бани (XV)...

21. The Caspian Shore Defensive Constructions, UNESCO
22. Б. Ибрагимoв – Kруглая башня в селении Мардакяны, ААЭН, Баку, 1946, стр.33
23. Л.Г. Мамиконов – Замок с круглым донжонов в селении Мардакяны, ИА, т. V, Баку, 1956, ст 193 - 209
24. "Möhtəşəm Ramana qalası".
25. . 2016-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
26. "Башни Апшерона".
27. . 2010-03-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
28. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, VII cild. Bakı, 1983. səh.159
29. C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 161
30. Л. С. Бретаницкий. К вопросу об истоках мусульманского искусства / Под ред. В. Г. Гафурова. — Центральная Азия в кушанскую эпоху: труды Международной конференции по истории, археологии и культуре Центральной Азии в кушанскую эпоху: Наука, 1968. — Т. II. — С. 406.

    Для сопоставления здесь взяты серебряная ваза, на дне которой выгравирован когтящий оленя грифон (Кахский район, III в. н. э.), и изображение на одной из плоскостей фасада мавзолея в Хачин-Дорбатлы, сохранившего не только дату строительства (1314 г.), но также имена зодчего (устад Шахензи) и заказчика (Катава Ходжа, сын Мусы).

31. Чудеса Азербайджана, Красный мост
32. К.М. Мамед-Заде, Строительное Искусство Азерабайджана (С древнейших времен до XIX века), стр. 47, изд. "ЕЛМ", Баку 1983
33. C. Qurbanov, H. İsgəndər, "Körpü sənət abidəsi", Nurlan nəş., Bakı, 2006
34. Архитектура Азербайджана, эпоха Низами,М-Б 1947
35. "Xınalıq" məqaləsi, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, X cild. Bakı, 1987, səh. 89.  (azərb.)
36. Исследования по истории культуры народов Востока" (сборник в честь академика И. А. Орбели), Л., 1960, стр. 144—151
37. Якобсон А. Л. Из истории армянского средневекового зодчества (Гандзасарский монастырь XIII в.) // К освещению проблем истории и культуры Кавказской Албании и восточных провинций Армении : Сб. — Ер.: Наука, 1991. — С. 447.:

    В центральной части древнеармянской области Арцах, нынешнем Нагорном Карабахе, в конце XII в., после распада со седнего Сюнийского царства выдвинулось маленькое феодальное княжество Хачен. Оно просуществовало дольше других армянских княжеств, чему способствовал труднодоступный горный и лесистый характер страны, затруднявший нападение на нее степняков-завоевателей. Сопротивление монголо-татарским захватчикам и борьба с ними наполнили всю историю независимого хаченского княжества.
    Первая половина XIII в. была временем его подъема. Именно в это время здесь были созданы выдающиеся произведения искусства, вошедшие в золотой фонд армянского художественного наследия1. Произведения эти сосредоточены в Гандзасарском монастыре, служившем родовой усыпальницей хаченских владетелей и являвшемся вплоть до XIX в. кафедрой католикоса Агванка. На протяжении многих веков Гандзасар был культурным центром страны. Здесь уцелела жемчужина армянского зодчества—храм и гавит (притвор).

38. Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 212. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.

    В 1970-е гг. азербайджанские историки перешли от замалчивания к присвоению армянского исторического наследия. Средневековое княжество Хачен в одночасье стало «албанским», а принадлежавший ему Гандзасарский монастырь был объявлен «памятником культуры и религии Кавказской Албании» (Геюшев, 197За; 19736). В 1986 г. в Баку в популярной серии «Памятники материальной культуры Азербайджана» была опубликована брошюра, где Хаченское княжество и Гандзасарский монастырь представлялись безусловным историческим наследием Кавказской Албании на том основании, что местные католикосы отождествляли себя с особой Албанской церковью (Геюшев, 1986. С. 7-8; Геюшев, Ахадов, 1991. С. 85. См. также Ахундов, Ахундов, 1983. С. 9-10; 1986. С. ПО; Ахундов, 1986. С. 224—229). В то же время, авторы этих публикаций умалчивали о том, что храм являлся типичным образцом армянского зодчества X—XIII вв., что в нём сохранились многочисленные армянские надписи (11), что никакого Албанского государства в ту эпоху уже давно не существовало и что правитель Хаченского княжества назывался в источниках армянским князем. Что же касается названия «Албанская церковь», то оно, как указывали специалисты, лишь отражало консервативность церковной традиции (Якобсон, 1977; 1984. С. 146—147; Улубабян, 1981а; 1988. С. 86-87, 89).

39. Robert G. Ousterhout. A Byzantine settlement in Cappadocia. — Dumbarton Oaks, 2006. — С. 151.

    In the Armenian monastery of Dadivank', however, dated 1211, a four-columned, domed hall is set into a range of rooms chat included the kitchen and refectory.

40. C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq, 1991, səh 137
41. C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq, 1991, səh 136
42. C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq, 1991,səh 137
43. Lahıc Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin rəsmi saytı, İstifadə tarixi:9 yanvar 2016
44. K. M. Məmmədzadə - Azərbaycanda inşaat sənəti, Bakı, "Elm", 1978, səh 43
45. S. A. Əliyeva. Naxçıvan abidələrinə diqqəti artırmalı. "Azərbaycan abidələri" dərgisi, N 1, Bakı, 1984
46. С.А. Дадашев, М.А. Усейнов. Очерки по истории архитектуры народов СССР. Архитектура Азербайджана. — М:1948 — стр. 10
47. Ayvazian, Argam. 1988. The Historical Monuments of Nakhichevan. Detroit: Wayne State University Press, 90-92
48. . 2012-01-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-09.
49. Л. С. Бретаницкий, Б. В. Веймарн. Очерки истории и теории изобразительных искусств. Искусство Азербайджана. Стр. 136
50. Мамед-заде К. М. Строительное искусство Азербайджана (с древнейших времён до XIX века) / Научный редактор aкадемик АН Азерб. ССР А. В. Саламзаде. — Баку: Элм, 1983. — С. 36-37.
51. Бретаницкий Л. С., Веймарн Б. В. Искусство Азербайджана IV — XVIII веков / Редактор И. А. Шкирич. — Москва: Искусство, 1976. — С. 80. — 272 с.
52. C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 100
53. Abidələr şəhəri – Ordubad, Mədəniyyət qəzeti, 9 oktyabr 2009 , səh.16.
54. Ханларов, 1972
55. Саламзаде, Исмаилов, Мамед-заде, 1988
56. ""Yuxarı Baş" Dövlət Tarix - Memarlıq Qoruğu" (azərb.). Şəki şəhəri mədəniyyət və turizm şöbəsi. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. İstifadə tarixi: 2015-07-31.
57. Şuşa rayonunun ərazisi və təbii sərvətləri, tarixi və memarlıq abidələri 2019-05-17 at the Wayback Machine, shusha.az, İstifadə tarixi:9 yanvar 2015

Ədəbiyyat

• Ашурбейли С. Б. История города Баку. Период средневековья. — Б.: Азернешр, 1992. — 408 с. — ISBN 5-552-00479-5.
• Бретаницкий Л. С. Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. — Наука, Главная редакция восточной литературы, 1966. — 556 с.
• Бретаницкий Л. С., Веймарн Б. В. Искусство Азербайджана IV — XVIII веков / Редактор И. А. Шкирич. — Москва: Искусство, 1976. — 272 с.

Həmçinin bax

• Azərbaycanda qeydiyyata alınmış dünya əhəmiyyətli arxeoloji abidələrin siyahısı
• Azərbaycanda qeydiyyata alınmış ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidələrinin siyahısı
• Azərbaycanda qeydiyyata alınmış yerli əhəmiyyətli memarlıq abidələrinin siyahısı