fbpx
Wikipedia

Bayıl qalası

Avqust 12, 2021

Bayıl qalası – Bakının Bayıl burnu yaxınlığında, Karvansaray adasında yerləşən və hazırda dəniz sularının altında qalmış tarixi memarlıq abidəsi. Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin ən gözəl əsərlərindən biri olan və 13-cü əsrdə inşa edilmiş Bayıl qalası Xəzər dənizinin suyunun qalxıb-enməsi ilə zamanla gah dənizin üzünə çıxır, gah da sulara qərq olaraq görünməz olur.

Bayıl qalası
Qalanın qalıqları
40°21′10″ şm. e. 49°50′26″ ş. u.
Ölkə Azərbaycan Azərbaycan
Şəhər Bakı Bakı
Yerləşir Bakı buxtası
Aidiyyatı Şirvanşahlar dövləti
Memar Zeynəddin Şirvani
Sifarişçi III Fəribürz
Tikilmə tarixi 1234
Üslubu Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi
Vəziyyəti Xəzər dənizində suyun altında qalıb
UNESCO Ehtiyat Siyahısı
Rəsmi adı: The Caspian Shore Defensive Constructions
TipiMədəni
Təyin edilib2001
İstinad nöm.1573
DövlətAzərbaycan
RegionAvropa
İstinad nöm.4.5
KateqoriyaQala
ƏhəmiyyətiDünya əhəmiyyətli
Bayıl qalası
Qalanın planı
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

 
AMEA-nin Tarix İnstitutunun Xəzər arxeoloji ekspedisiyasının aşkarladığı Bayıl qalasına aid daş kitabələr

Qala mənbələrdə müxtəlif adlarla ("Sualtı şəhər" , "Bayıl daşları", "Səbayıl qalası", "Karvansara", "Xanəgah", "Kömrükxana" və s.) anılsa da elmi ədəbiyyatda daha çox "Bayıl qəsri" adı ilə tanınır.

Bayıl qəsrinin adanın biçiminə uyğun uzunsov planı var. Qalanın uzunluğu 180 m, orta eni isə 35 m-dir. Qala divarları şərqdə altı, qərbdə isə beş yarımdairəvi (Bakı qalasındakı kimi) bürclə möhkəmləndirilmişdir.

Bayıl qəsrinin tikintisi siyasi-hərbi baxımdan çox qarşıq bir çağda – monqol yürüşləri bütün Yaxın Şərqi lərzəyə gətirdiyi vaxtda (1234-1235 -ci illərdə) başa çatmışdı. Ancaq sahilə yaxın adada tikilən bu möhtəşəm qəsrin ömrü çox qısa olmuşdur. Alimlərin fikrincə, o, 1306 – cı ildə baş verən güclü zəlzələ nəticəsində dənizə batmışdır.

Arif Ərdəbili 1369 – cu ildə yazdığı "Fərhadnamə" poemasında gördüklərini belə qələmə almışdı:

Bakıda dənizdə bir qala var ki,
Yeni şəhər qalasını orda su basmışdır.

Bu misralarda şairin Bayıl qəsrindən bəhs etməsi şübhə doğurmur. Arif Ərdəbili Bayıl qalasını tikinti başa çatdıqdan bir əsr sonra görmüşdü və təbiidir ki, o, hələ el yaddaşlarında "yeni şəhər qalası" kimi qalırdı. Bu deyim, həm də Bayıl qəsrinin şəhər qalası olmasını, yəni Bakının müdafiə sisteminə daxil edilməsini bir daha təsdiq edir.

Tədqiqi

Bu abidənin 60 ildən artıq bir dövrdə öyrənilməsinə baxmayaraq, onların Xəzərin dibində olması elm aləminə lap çoxdan məlumdur. Məsələn, hələ 1782-ci ildə rus xəritəçiləri tərəfindən tərtib edilmiş Bakı limanının xəritəsində "Bayıl daşları"nın sudan çıxmağa başladığı qeyd edilmişdir. Bu marağın səbəbi abidədən daha çox, Xəzər dənizinin səviyyəsi məsələsi ilə əlaqədar olmuşdur. Bundan sonra Bayıl tərəfdə dənizin içərisindəki tikinti qalıqları haqqında 1848-ci ildə Bakıda olmuş görkəmli rus şərqşünası İ.N.Berezin və Azərbaycanın görkəmli alimi Abbasqulu ağa Bakıxanov da maraqlı məlumat vermişdir.

 
 
Bayıl daşlarında Şirvanşah III Fəribürzün və gürcü qadının (ehtimal ki Tamaranın) təsvirləri. Birincisi Azərbaycan Tarix Muzeyində, ikincisi isə Şirvanşahlar sarayı həyətində saxlanılır

Bir də yüzillər keçəndən sonra, Xəzər dənizinin səviyyəsi yenidən xeyli aşağı düşdüyü zaman Bayıl qəsri su üzündə görünməyə başlamışdır. Mütəxxəsislərin əksəriyyəti o fikirdədi ki, qəsr dörd yüz ildən artıq Xəzər suları altında gizlənməsəydi, Abşeronun bir çox abidələri kimi bu qaladan da iz qalmayacaqdı. 1939 – 1969 – cu illər ərzində qəsr ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqat işlərində divar uçuqları altından və su dibindən 700 – dən artıq yazılı daş tavalar çıxarılmışdır. Dərin oymalı bu daş tavalar nadir monumental xəttatlıq və heykəltəraşlıq əsərləri olub, nəhəng tikinti kitabəsinin ayrıntılarıdır. İlk çağda onlar divar hörgüsündə yanaşı düzülərək qala divarlarının bayır səthində uzun kitabə qurşağı (hündürlüyü 71 sm) əmələ gətirirmiş.

Bayıl qəsrinin daş kitabələrində araşdırmaçılar 15 Şirvanşahın adını, tikinti tarixlərini oxuyub, başqa müxtəlif məlumatlar aşkar etmişlər. Bu kitabələrdən Mərdəkan qalasında "müəllif qolu" olan memar Əbdülməcid Məsud oğlunun, Ustad Zeynəddin Əbdürrəşid oğlu Şirvaninin adları oxunmuşdur.

Bir kitabə daşında Bayıl qəsrinin "Bəndər qələ" adı ilə verilməsi dəyərli faktlardandır. Anlamı liman qala olan bu ad Bayıl qalasının baş funksiyalarından birini aydınlaşdırır. Bütövlükdə isə Bayıl qəsri Şirvanşahların yeni paytaxt şəhəri yanında iqamətgahı olmuş, Şamaxı qalasının müdafiəsində Gülüstan qalasının daşıdığı vəzifəni Bakı qalasının müdafiəsində Bayıl qalası daşımışdır.

Bayıl qalasının cənub qapısı və qarşısındakı tikililər dəniz ticarəti iləbağlı olduğu halda, sahilə yaxın şimal qapısı və qarşısındakı tikililər Şirvanşahların iqamətgahı olmuşdur. Qəsrin demək olar ki, ortasnda daş döşəməli meydançada monumental bir tikilinin özülü üzə çıxarılmışdır. Bəzi araşdırmaçılar bu yerdə Abşeron qalalarının ənənəvi qüllələri tipində bir qüllənin ucaldığını söylədikləri halda, əksər tədqiqatçılar onu atəşgah və ya məbəd qalıqları sayırlar. C. Qiyasi isə bu meydançada iri bir saray binasının ucalması ehtimalını irəli sürmüşdür. XII-XIII yüzillərdə möhkəm qəsr, qala liman kimi tikilmiş və Bakının dənizdən qorunmasında baş yer tutan Bayıl qəsrinin daha qədim bir memarlıq kompleksinin özülləri üzərində ucaldılması ehtimalları da vardır.

Şirvanın başqa müdafiə tikililərində (Dərbənd qalası, Şamaxı qalası, Bakı qalası, eləcə də Gülüstan qalası və Qəley-Buğurt qalası) olduğu sayaq Bayıl qəsrinin memarlıq tərtibatında da bədii daş relyeflər, yonma daş fiqurlar işlədilmişdir.

Memarlıq xüsusiyyətləri

 
Bayıl qalasının 1904-cü ildə görünüşü

Bayıl qəsri, yan divarları tamamilə düz olmayan uzunsov bir düzbucaqlı şəklindədir. Bu forma, ehtimal ki, divarların üzərində durduğu daş qayanın relyefinə uyğunlaşdırılmışdır. Qəsrin uzunluğu 175, eni isə 35 metrdir. Qalınlığı 1,2 x 1,8 m olan divarlar dairəvi və yarımdairəvi qüllələri bir-birinə birləşdirir.

Abidənin on beş qülləsi vardır. Bunlardan yalnız şimal-qərbindəki və cənubdakı iki qüllə dairəvi formada olub, içərisi boşdur. İçərisi bütöv qalan on iki qüllənin hamısı yarımdairə şəklindədir. Künclərdə olan üç dairəvi qüllənin qəsrə girmək üçün 1,3 m enində qapısı vardır. Səkkiz və doqquzuncu qüllələri birləşdirən cənub divarında, habelə on dörd və on beşinci qüllələri birləşdirən şimal qərb-divarında da 1,6 m enində qapı qoyulmuşdur. Qüllələrin bəzilərində yuxarı hissəyə çıxmaq üçün daş pilləkənlər vardır. Bütün divar boyu, kürsülükdən yuxarıda, hər 15 – 20 m məsafədən bir dördbucaqlı formalı məsafələr qalmışdır.

Abidənin tədqiqi zamanı onun dövrünü göstərən materiallar da tapılmışdır. Bəzi daşların üzərində hicri 632 – ci il tarixi qeyd olunmuşdur ki, bu da miladi 1232 – 1235 – ci illərə müvafiqdir. Bundan əlavə 1939 – cu ildə burdan tapılmış mis pullar üzərində Şirvanşah Güştasp Fərruxzadə və Xəlif əl-Nəsirin (1180-1225) adları yazılmışdır.

İstinadlar

  1. ↑ C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 161
  2. Rasim Əfəndi. Azərbaycan incəsənəti. Bakı: Şərq-Qərb, 2007.
  3. "BAKÜ - BAYIL KALESİ (KASRI) ve KİTABELERİ HAKKINDA". İstifadə tarixi: 2018-06-20.
  4. О. Ш. Исмизаде – Крепостное сооружение в Бакинской бухте, СА, 1966, № 1, ст 277
  5. K. M. Məmmədzadə – Azərbaycanda inşaat sənəti, Bakı, "Elm", 1978, səh 48
  6. О. Ш. Исмизаде – Крепостное сооружение в Бакинской бухте, СА, 1966, № 1, ст 279

Xarici keçidlər

  • Bakının tarixi abidələri. Bayıl qəsri

Həmçinin bax

Avqust 12, 2021
bayıl, qalası, bakının, bayıl, burnu, yaxınlığında, karvansaray, adasında, yerləşən, hazırda, dəniz, sularının, altında, qalmış, tarixi, memarlıq, abidəsi, şirvan, abşeron, memarlıq, məktəbinin, gözəl, əsərlərindən, biri, olan, əsrdə, inşa, edilmiş, xəzər, dən. Bayil qalasi Bakinin Bayil burnu yaxinliginda Karvansaray adasinda yerlesen ve hazirda deniz sularinin altinda qalmis tarixi memarliq abidesi Sirvan Abseron memarliq mektebinin en gozel eserlerinden biri olan ve 13 cu esrde insa edilmis Bayil qalasi Xezer denizinin suyunun qalxib enmesi ile zamanla gah denizin uzune cixir gah da sulara qerq olaraq gorunmez olur Bayil qalasiQalanin qaliqlari40 21 10 sm e 49 50 26 s u Olke Azerbaycan AzerbaycanSeher Baki BakiYerlesir Baki buxtasiAidiyyati Sirvansahlar dovletiMemar Zeyneddin SirvaniSifarisci III FeriburzTikilme tarixi 1234Uslubu Sirvan Abseron memarliq mektebiVeziyyeti Xezer denizinde suyun altinda qalibUNESCO Ehtiyat SiyahisiResmi adi The Caspian Shore Defensive ConstructionsTipiMedeniTeyin edilib2001Istinad nom 1573DovletAzerbaycanRegionAvropaAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 4 5KateqoriyaQalaEhemiyyetiDunya ehemiyyetliBayil qalasiQalanin plani Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Tarixi 2 Tedqiqi 3 Memarliq xususiyyetleri 4 Istinadlar 5 Xarici kecidler 6 Hemcinin baxTarixi Redakte AMEA nin Tarix Institutunun Xezer arxeoloji ekspedisiyasinin askarladigi Bayil qalasina aid das kitabelerQala menbelerde muxtelif adlarla Sualti seher Bayil daslari Sebayil qalasi Karvansara Xanegah Komrukxana ve s anilsa da elmi edebiyyatda daha cox Bayil qesri adi ile taninir Bayil qesrinin adanin bicimine uygun uzunsov plani var Qalanin uzunlugu 180 m orta eni ise 35 m dir Qala divarlari serqde alti qerbde ise bes yarimdairevi Baki qalasindaki kimi burcle mohkemlendirilmisdir Bayil qesrinin tikintisi siyasi herbi baximdan cox qarsiq bir cagda monqol yurusleri butun Yaxin Serqi lerzeye getirdiyi vaxtda 1234 1235 ci illerde basa catmisdi Ancaq sahile yaxin adada tikilen bu mohtesem qesrin omru cox qisa olmusdur Alimlerin fikrince o 1306 ci ilde bas veren guclu zelzele neticesinde denize batmisdir 1 Arif Erdebili 1369 cu ilde yazdigi Ferhadname poemasinda gorduklerini bele qeleme almisdi Bakida denizde bir qala var ki Yeni seher qalasini orda su basmisdir Bu misralarda sairin Bayil qesrinden behs etmesi subhe dogurmur 1 Arif Erdebili Bayil qalasini tikinti basa catdiqdan bir esr sonra gormusdu ve tebiidir ki o hele el yaddaslarinda yeni seher qalasi kimi qalirdi Bu deyim hem de Bayil qesrinin seher qalasi olmasini yeni Bakinin mudafie sistemine daxil edilmesini bir daha tesdiq edir Tedqiqi RedakteBu abidenin 60 ilden artiq bir dovrde oyrenilmesine baxmayaraq onlarin Xezerin dibinde olmasi elm alemine lap coxdan melumdur Meselen hele 1782 ci ilde rus xeritecileri terefinden tertib edilmis Baki limaninin xeritesinde Bayil daslari nin sudan cixmaga basladigi qeyd edilmisdir Bu maragin sebebi abideden daha cox Xezer denizinin seviyyesi meselesi ile elaqedar olmusdur Bundan sonra Bayil terefde denizin icerisindeki tikinti qaliqlari haqqinda 1848 ci ilde Bakida olmus gorkemli rus serqsunasi I N Berezin ve Azerbaycanin gorkemli alimi Abbasqulu aga Bakixanov da maraqli melumat vermisdir Bayil daslarinda Sirvansah III Feriburzun ve gurcu qadinin ehtimal ki Tamaranin 2 tesvirleri Birincisi Azerbaycan Tarix Muzeyinde ikincisi ise Sirvansahlar sarayi heyetinde saxlanilir 3 Bir de yuziller kecenden sonra Xezer denizinin seviyyesi yeniden xeyli asagi dusduyu zaman Bayil qesri su uzunde gorunmeye baslamisdir Mutexxesislerin ekseriyyeti o fikirdedi ki qesr dord yuz ilden artiq Xezer sulari altinda gizlenmeseydi Abseronun bir cox abideleri kimi bu qaladan da iz qalmayacaqdi 1939 1969 cu iller erzinde qesr erazisinde aparilan arxeoloji tedqiqat islerinde divar ucuqlari altindan ve su dibinden 700 den artiq yazili das tavalar cixarilmisdir Derin oymali bu das tavalar nadir monumental xettatliq ve heykelterasliq eserleri olub neheng tikinti kitabesinin ayrintilaridir Ilk cagda onlar divar horgusunde yanasi duzulerek qala divarlarinin bayir sethinde uzun kitabe qursagi hundurluyu 71 sm emele getirirmis Bayil qesrinin das kitabelerinde arasdirmacilar 15 Sirvansahin adini tikinti tarixlerini oxuyub basqa muxtelif melumatlar askar etmisler Bu kitabelerden Merdekan qalasinda muellif qolu olan memar Ebdulmecid Mesud oglunun Ustad Zeyneddin Ebdurresid oglu Sirvaninin adlari oxunmusdur Bir kitabe dasinda Bayil qesrinin Bender qele adi ile verilmesi deyerli faktlardandir Anlami liman qala olan bu ad Bayil qalasinin bas funksiyalarindan birini aydinlasdirir Butovlukde ise Bayil qesri Sirvansahlarin yeni paytaxt seheri yaninda iqametgahi olmus Samaxi qalasinin mudafiesinde Gulustan qalasinin dasidigi vezifeni Baki qalasinin mudafiesinde Bayil qalasi dasimisdir Bayil qalasinin cenub qapisi ve qarsisindaki tikililer deniz ticareti ilebagli oldugu halda sahile yaxin simal qapisi ve qarsisindaki tikililer Sirvansahlarin iqametgahi olmusdur Qesrin demek olar ki ortasnda das dosemeli meydancada monumental bir tikilinin ozulu uze cixarilmisdir Bezi arasdirmacilar bu yerde Abseron qalalarinin enenevi qulleleri tipinde bir qullenin ucaldigini soyledikleri halda ekser tedqiqatcilar onu atesgah ve ya mebed qaliqlari sayirlar C Qiyasi ise bu meydancada iri bir saray binasinin ucalmasi ehtimalini ireli surmusdur 1 XII XIII yuzillerde mohkem qesr qala liman kimi tikilmis ve Bakinin denizden qorunmasinda bas yer tutan Bayil qesrinin daha qedim bir memarliq kompleksinin ozulleri uzerinde ucaldilmasi ehtimallari da vardir Sirvanin basqa mudafie tikililerinde Derbend qalasi Samaxi qalasi Baki qalasi elece de Gulustan qalasi ve Qeley Bugurt qalasi oldugu sayaq Bayil qesrinin memarliq tertibatinda da bedii das relyefler yonma das fiqurlar isledilmisdir Memarliq xususiyyetleri Redakte Bayil qalasinin 1904 cu ilde gorunusu Bayil qesri yan divarlari tamamile duz olmayan uzunsov bir duzbucaqli seklindedir Bu forma ehtimal ki divarlarin uzerinde durdugu das qayanin relyefine uygunlasdirilmisdir Qesrin uzunlugu 175 eni ise 35 metrdir Qalinligi 1 2 x 1 8 m olan divarlar dairevi ve yarimdairevi qulleleri bir birine birlesdirir 4 Abidenin on bes qullesi vardir Bunlardan yalniz simal qerbindeki ve cenubdaki iki qulle dairevi formada olub icerisi bosdur Icerisi butov qalan on iki qullenin hamisi yarimdaire seklindedir Kunclerde olan uc dairevi qullenin qesre girmek ucun 1 3 m eninde qapisi vardir Sekkiz ve doqquzuncu qulleleri birlesdiren cenub divarinda habele on dord ve on besinci qulleleri birlesdiren simal qerb divarinda da 1 6 m eninde qapi qoyulmusdur Qullelerin bezilerinde yuxari hisseye cixmaq ucun das pillekenler vardir Butun divar boyu kursulukden yuxarida her 15 20 m mesafeden bir dordbucaqli formali mesafeler qalmisdir 5 Abidenin tedqiqi zamani onun dovrunu gosteren materiallar da tapilmisdir Bezi daslarin uzerinde hicri 632 ci il tarixi qeyd olunmusdur ki bu da miladi 1232 1235 ci illere muvafiqdir Bundan elave 1939 cu ilde burdan tapilmis mis pullar uzerinde Sirvansah Gustasp Ferruxzade ve Xelif el Nesirin 1180 1225 adlari yazilmisdir 6 Istinadlar Redakte 1 2 3 C Qiyasi Nizami dovrunun memarliq abideleri Baki Isiq nesriyyati 1991 seh 161 Rasim Efendi Azerbaycan inceseneti Baki Serq Qerb 2007 Orijinal metn azerb Bayil daslari uzerinde calisan alimlerimiz son illerde burada anfas seklinde 12 ye qeder insan basi tesvirli qabartmalar askar etmisler Onlarin fikrince bu tesvirler o dovrlerde taninmis sexslerin portretleri olmusdur Portret tesvirli qabartmalarin birinin uzerinde Sirvansah Feriburzun adinin gurcu tipine benzer basqa bir portretde ise gurcu sozunun oxunmasi yuxaridaki fikrin ne qeder inandirici oldugunu gosterir Tesvirli qabartmalar arasinda gurculere aid kitabenin olmasi hec de ebes deyildir Melum olduguna gore o vaxtlar gurculerle Sirvansahlar arasinda qohumluq olmusdur Qadin obrazini tesvir eden bu portret o zaman belke de Sirvansahlarin zovcesi Tamarani temsil edirmis BAKU BAYIL KALESI KASRI ve KITABELERI HAKKINDA Istifade tarixi 2018 06 20 Orijinal metn turk Gercekten de taslarda gorulen 12 insan figuru ayrintili bicimde incelendiginde uslup bakimindan kismen kliselismis yuz ifadelerine ragmen bunlarin alelade cizilmis birer susleme unsurundan cok donemin bazi onemli sahsiyetlerini tasvir eden bir cesit portre niteligi tasidigi30 sezilmektedir Taslarin uzerindeki bu insan basi tasvirlerinin birinin yaninda Sirvansah Feriburz un adinin ve Gurcu tipinde bir kadin tasvirinin yaninda da Gurcu adlarinin okunmasi31 bu kaniyi guclendirmektedir Res 7 10 O Sh Ismizade Krepostnoe sooruzhenie v Bakinskoj buhte SA 1966 1 st 277 K M Memmedzade Azerbaycanda insaat seneti Baki Elm 1978 seh 48 O Sh Ismizade Krepostnoe sooruzhenie v Bakinskoj buhte SA 1966 1 st 279Xarici kecidler RedakteBakinin tarixi abideleri Bayil qesriHemcinin bax RedakteBaki qalasiMenbe https az wikipedia org w index php title Bayil qalasi amp oldid 6042290, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.