fbpx
Wikipedia

Daş kömür dövrü

Avqust 11, 2021

Geoxronoloji şkala milyon
il
əvvəl
Eon Era Dövr 0
F
a
n
e
r
о
z
о
y 		Kaynozoy Dördüncü dövr 2,58
Neogen 23
Paleogen 66
Mezozoy Təbaşir 145
Yura 201
Trias 252
Paleozoy Perm 299
Karbon 359
Devon 419
Silur 444
Ordovik 485
Kembri 541
K
e
m
r
i
d
ə
n

ə
v
v
ə
l 		Proterozoy Neoproterozoy Ediakar 635
Kriogen 720
Toni 1000
Mezoproterozoy Steni 1200
Ektaz 1400
Kalim 1600
Paleoproterozoy Stater 1800
Orozir 2050
Rias 2300
Sider 2500
Arxey Neoarxey 2800
Mezoarxey 3200
Paleoarxey 3600
Eoarxey 4000
Katarxey 4600
Mənbə

Daş kömür dövrü və ya Karbon dövrü (C) — Paleozoy erasının beşinci geoloji dövrü. 354-290 milyon il bundan əvvəl mövcud olmuş Daş kömür dövrünün ən səciyyəvi xüsusiyyəti və ən məlum əlaməti külli miqdarda - dünya ehtiyatının 30%-dən çox daş kömür yataqlarının əmələ gəlməsidir. Karbon adını ilk dəfə 1822-ci ildə Viliyam Koniber və Viliyam Filips təklif etmişdir.

Ümumi qəbul olunmuş bölgüsü yox­dur. Qərbi Av­ropa 2 şöbəyə bölünür: alt (dinant) şöbəyə turne və vize mərtəbələri; üst (silez) şöbəyə namyur, vestfal və stefan mərtəbələri daxildir. Şimali Amerikada yaşca daş kömür dövrünə müvafiq gələn çöküntülər iki sistemə ayrılır: təxminən alt şöbəyə uyğun gələn hissəsini Missisipi və üst şöbəyə uyğun gələn Pensilvaniya sistemləri. 1960-cı ildə Şimali Amerika sxeminin sistemləri Daş kömür sistemi şöbələri kimi qəbul edilmişdir. Keçmiş SSRİ-də 3 şöbəyə bö­lünürdü: turne, vize və namyur mərtəbələrini əhatə edən alt şöbə; başqır və moskva mərtəbələri - orta şöbə; qjel və orenburq mərtəbələri - üst şöbə.

Paleocoğrafiyası

 
Orta Karbonda materiklərin düzülüşü

Daş- kömür dövrünün başlanğıcında şimal yarım kürəsində olan qitələr və kontinental bloklar yaxınlaşmağa başladı. Bu bloklar birləşərək Lavraziya materikinə çevrildi. Cənub supermateriki Qondvana hələ də çox nəhəng vahid kontinet olaraq qalırdı. Onun ümumi sahəsi qalan bütün kontinental blokların birlikdə sahəsindən iki dəfə çox idi. Qondvana şimal-qərb qurtaracağı ilə Lavraziyanın cənub kənarına yaxınlaşmağa başladı. Bu zaman tədricən Rey okeanı qapanmağa başladı və nəticədə bu hövzə Paleotetis okeanının qərb körfəzinə çevrildi. Daha sonra isə Yer kürəsinın ən böyük superkontinenti - Pangeya yarandı. Pangeya Lavraziya və Qondvananın birləşməsindən meydana gəldi. Toqquşma zamanı Qondvana saat istiqamətində çevrilərək onun şərq hissəsi cənuba doğru yönləndi.

Su və qitə massivlərinin yenidən paylanması qlobal okean axınları sistemini yenidən dəyişdi, o cümlədən isti tropik suları Cənub yarımkürəsinə keçməsinə maneələr yarandı. Qondvanada kontinental buzlaq örtüyü yaranmağa başladı. Soyuq hava kütləsinin qütbdəki cəbhəsi atmosferdə isti havanın yüksək en dairəsinə keçməyə qoymurdu. Bütün istiliklər tropik zonada qalırdı. İqlim zonalığı formalaşırdı və bu, məhz daş kömür dövründə baş verdi. Yuxarı qalxan tropik zonanın isti hava seli çox tez soyuyurdu, bu da çoxlu yağıntıya səbəb olurdu. Bu, təbii ki, bitkilərin inkişafına təsir edirdi. Tropik və subtropik zonalarda yağış meşələri, iri ağacların cəngəllikləri əmələ gəldi. Qırılan, sınan, yıxılan ağaclar çürümürdü, eləcə biri-birinin üstünə yığılaraq, qalın qatlar əmələ gətirirdi. Onlar çökmə süxurlar altında basdırılaraq, daş kömür yataqları əmələ gətirirdi. Qondvanada qalın örtük buzlaqların olmasını Hindistan, Afrika, Avstraliyanın, Ərəbistanın, Cənubi Amerikanın ərazilərində aşkar edilmiş buzlaq çöküntüləri sübut edir. Lavraziyanın çox əhəmiyyətli hissəsi tropik və subtropik qurşaqlarda yerləşirdi. Mərkəzi Amerika və Meksika isə Cənub yarımkürəsində yerləşirdi.

Şimal yarımkürəsində oxşar vəziyyət Qərbi Avropada, Şərqi Avropanın cənubunda, Qafqazda, Qazaxıstanda olmuşdur. Qitənin bu hissəsi həm fiziki-coğrafi şəraitinə, həm də fauna, florasına görə çox rəngarəng idi. Qərbi Avropada erkən daş kömür dövründə dənizlərin dərin hissələrində qumlu-gilli çöküntülər (hazırda Reyin şistli dağları), çökəklərin ətəklərində isə əhəngdaşlarının qalın qalıqları (Belçikada) toplanmışdır. Epoxanın axırında burada tektonik aktivlik artır: süxurlar əzilir, bükülür, qırışıqlığa uğrayır, horstlar və qrabenlər əmələ gəlir. Qraben və dağarası çökəklər qumlu çöküntülərlə dolmuş, gec daş kömür dövründə isə onların içərisində daş kömür yataqları əmələ gəlmişdir. Polşanın, Çexiyanın, Almaniyanın, Belçikanın, Fransanın, İngiltərənin kömürlü hövzələri belə formalaşmışdır.

Bitki və heyvanat aləmi

Bitkilər

 
Daş-kömür dövrünün bitki örtüyü

Daş kömür çöküntülərinin qazıntı florasını ilk dəfə XIX əsrin başlanğıcında Qərbi Avropada öyrənmiş və təsvir etmişlər. Onun ən səciyyəvi nümayəndələri plaunaoxşar lepidodendronlar , siqillyarilər və həmçinin müxtəlif növ ayıdöşəyilər olmuşdur. Onlar, hündürlüyü 40 metrə çatan, qalın qabığa və çox şaxəli budaqlar malik iri ağaclar olmuşlar. Gövdələrinin diametri 1–2 m-ə çatırdı. Ağacın gövdəsində ensiz yarpağabənzər fırlar spıral, yaxud dairəvi şəkildə cərgə ilə düzülmüş olurdu. Lepodondendronların böyük, lakin çox da dərinə getməyən rizoforları gövdənin yeraltı qolbudaq atmış bərk hissələri idi.

Qərbi Avropa florasına oxşar flora Lavrasiyanın çox geniş ərazilərində Şimali Amerikada, Mərkəzi Rusiyada, Donbasda, Qafqazda geniş yayılmışdı və hakim mövqe tuturdu. Buna Avromeriya florası deyilir. Ağaclarda il halqaları yox idi, deməli, onlar temperaturun mövsüm dəyişikliyi olmayan şaxtasız iqlim şəraitində bitirdilər.

Digər tip bitkilər Sibirin ərazisində ayrılan Anqar florası üçün səciyyəvidir. Burada, demək olar ki, irigövdəli ağaclar olan lelidodendronlara, qatırquyruğunaoxşar pazyarpaqlılara və kalamitlər rast gəlinmir. İynəyarpaqlılar və bir çox ayıdöşəyinəbənzərlər demək olar ki, yox idilər. Əvəzində hündür gövdəli çılpaqtoxumlu, sadə yarpaqlı kordaitlər görünməmiş şəkildə inkişaf etmişdir. Görkəmli rus paleobotaniki Sergey Vitoroviç Meyen Anqar florasının yayıldığı vilayəti kordaitli tayqa adlandırmışdır.

Qonvananın bitki örtüyü daş kömür dövrünün əvvəlində müəyyən qədər Avrameriya florasına uyğun olmuşdur. Qondvana bitkilərinin özünəməxsus, fərqli olması dövrün axırında gücləndi, bu zaman çılpaqtoxumlulardan qlossopteridiylərin nümayəndələri meydana gəldi. Bu alçaqboylu ağaclar və kolların tor şəkilli damarcıqları olan, dilə oxşayan yarpaqları vardı. Üst karbonun içərisində adları çəkilən bitki qalıqları olan çöküntülər səciyyəvi buzlaq əmələgəlmələrilə növbələşir, yəni bu bitkilər ekvatordan cənubda mülayim qurşaqda yayılır.

Daş kömür dövrünün sonunda yer qitələrinin "uzun səyahətiləri" sona çatdı. Onlar böyük bir materikidə - Pangeyada birləşdilər. Planetin fiziki görünüşünün və qütüblərin ətrafında buzlaq qalxanlarının dəyişmələri epikontinental dənizlərin qurumasına gətirib çıxardı: su buza çevrilərək yox oldu, yerin tarixində materiklərin növbəti durğunluq dövrü başlandı.

Heyvanlar

 
Braxiopodlar. Alt Karbon. Ohayo ştatı.

Bitkilərin belə qeyri-adi, gur inkişafı, öz növbəsində, heyvanların da bu ərazilərdə yayılıb yaşamasına zəmin yaradırdı. Quruya doğru ilk addımı onlar, məlum olduğu kimi, hələ silurun axırında atmişdılar: o vaxt yerüstü çoxayaqlılar və hörümçəklər peyda olmuşdu. Həşaratlar karbonda havaya qalxdılar. Qanadlarını açanda eni 1 m olan lepidodendron kimi nəhəng çırcıramalar da peyda oldu. Başızirehli suda-quruda yaşayanların steqosefalların müxtəlif növləri yarandı. Onların arasında kiçik kərtənkələyəoxşar heyvanlara, qısa ayaqları olan, nəhəng üçmetrlik çömçəquyruqlara və ayaqsız ilanabənzərlərə da rast gəlinirdi. Suda-quruda yaşayanlar suda çoxalıb artırdı, steqosefallar isə, əsas etibarilə, bataqlıqlarda, qatırquyruğular isə qıjıların yayıldığı yerlərdə məskunlaşırdı. Quruda çox ləng hərəkət etdiklərindən, onlar aktiv ov ovlaya bilmir və çox vaxt canlı tələyə bənzəyirdilər: çənələrini açıb gözləyirdilər ki, həşaratlar, çoxayaqlılar, yaxud ilbizlər uçub, ya da sürünüb onların ağzına düşəcək.Onlar suda daha cəld hərəkət edir, həm balıq, həm qurd və soxulcanla, həm də bu həşarat və cücülərin sürfələri qidalanırdılar.

Dördayaqlılar tədricən sudan uzaq sahələri də mənimsəməyə başladılar. Sürünənlər, yaxud reptilyalar meydana gəldi. Onlar sudan tam asılı deyildilər və bərq qabığı olan yumurtalarını quruya qoyurdular. İlk reptilyalar kiçik fəqərəsiz heyvanlarla qidalanırdı, ancaq daş kömür dövrünün ikinci yarısında onların arasından həm də əsil vəhşi heyvanabənzər yırtıcılar meydana gəldi.

Kəskin iqlim zonalığı təcə bitkilər deyil, həm də dəniz sakinlərinin tərkibinə və yayılmasına təsirini göstərdi. Ən zəngin fauna aləmi dənizlərdə, xüsusilə yaxşı qızan dayazsulu dənizlərdə inkişaf etmişdir. Belə dəniz indiki Rus ovalığı ərazisini bütünlükə örtmüşdür. Dəniz zanbaqlarının qalıqlarında uzun, ucu iti iynəli olan qədim dəniz kirpiləri sürünürdü. Braxiopodlar dayaz sularda, iri toplumlar şəklində sualtı yüksəkliklər əmələ gətiridi. Foraminiferler sinifindən füzulinidlər daş kömür və perm dövürlərinin dəniz faunasının ən səciyyəvi nümayəndələrindən biri olmuşdur. Birhüceyrəli orqanizimlərin içərisində ilk dəfə əhəngli qabıq yaradaraq iri ölçüyə çatmışlar: miləoxşar, yaxud şarşəkilli qabığı böyüyüb buğda boyda olmuşdu.

Tullimonstrum (Karbon mıxı)

 
Tullimonstrum.

Pensilvaniya ştatında Meyson -Krik çayının deltasında orta daş kömür çöküntülərində (310 milyon il bundan əvvəl) qədim meduzaların qalıqları, balıq malkovları və kürülü köpək balığı kapsulları ilə bərabər suda yaşamış onurğazsızlar -tullimonstrum da aşkar edilmişdir. Adı yunan köklü "tulos" - mıx və latın sözü olan " monstrum" - möcüzə, əcaib sözlərindən götürülmüşdür. Bu ad qeyri-adi heyvan haqqında tam təsəvvür yaradır. Onun gövdəcikləri üzərində aral-aralı yerləşmiş gözləri və xortumlu başının qurtaracağında çənəliri varmış. Ayağı olmayan bu canlı uzunsov buğumlu gövdəyə və rombşəkilli quyruq üzgəcinə malik imiş. Təbiətdə buna oxşar heyvan nə əvvəl, nə də sonra mövcud olmuşddur.

Foraminiferlər

 
Foraminifer

XIX əsrin əvvəlində xırda ölçülü (1 mm-dən kiçik) yastı, eninə arakəsmələri olan əhəngli qabıqlar aşkar edilmişdir. Onlar çox məşhur olan başıayaqlı molyuskaların nümayəndəsi nautilusun qabığına oxşayırdı və alimlər belə qərara gəldilər ki, bunlar da başıayaqlı molyuskalardı. Aşkar edilmiş qabıqlar sifonsuz idi, lakin arakəsmələrdə deşik, dəlik, pəncərə (yunanca " foramen") var idi. Ona görə də, onları foraminiferlər adlandırdılar - " deşiyi (pəncərəsi) olanlar". Sübut edildu ki, onların nə molyuskalara, nə də hər-hansı bir hüceyrəli heyvanlarla əlaqəsi var, onlar - bəsitlərə - sadə birhüceyrəli orqanizimlərə aiddirlər. Hazırda foraminiferləri amyöbün daxil olduğu tipin tərkibində sinif kimi, yaxud ayrıca müstəqil tip kimi qəbul edirlər.

Çökmə süxurların yaşının təyin edilməsində foraminiferlərdən çox geniş istifadə olunur. Paleozoyda foraminiferlər artıq məhf olmuş, bir neçə qruplarla təmsil olunmuşdur: onlardan ən çox maraq doğuranı füzulinidlərdi. Bu orqanizimlərin adı yunan dilindəki "fuzus" - mil, ox sözündən götürülmüşdür. Onların qabıqları spiral şəklində burulmuş yastı borucuqdur. Formalarına görə ya şara, ya da oxa oxşar olurlar. Qabıqların uzunluğu 3 santimetrə çatır, ona görə də füzulinidləri, iri foraminiferlərə aid edirlər.

Şəkillər

  • Conulariid

  • Meganeura

  • Pederpes

  • Akmonistion

  • Archaeothyris

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

  • Andreas Braun: Das Karbon. Nicht nur Steinkohle. In: Biologie in unserer Zeit. 32, 5, 2002, ISSN 0045-205X, S. 286–293.
  • "Geologiya" Uşaqlar üçün ensiklopediya. Bakı. "Şərq-Qərb", 2008, s.314-320.

İstinadlar

  1. Rev. W. D. Conybeare and William Phillips, Outlines of the Geology of England and Wales.Part I,(London, England: William Phillips, 1822). On page 323, Conybeare titles the chapter "Book III. Medial or Carboniferous Order."
  2. Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı: Nafta-Press. 2006. 679.
  3. Каменноугольный период
  4. Каменный уголь — Горная энциклопедия
  5. The Carboniferous coal swamp forests
  6. "Кордаитовая тайга". 1971. Мейен С.В.
  7. Systematics of modern foraminifera in Barun K. Sen Gupta (2002) Modern Foraminifera
  8. Большая советская энциклопедия. Фузулиниды это:
  9. State Symbol: Illinois State Fossil — Tully Monster (Tullimonstrum gregarium)
  10. Foraminifera

Həmçinin bax

Avqust 11, 2021
daş, kömür, dövrü, geoxronoloji, şkala, milyoniləvvəleon, dövr, 0fanerоzоy, kaynozoy, dördüncü, dövr, 58neogen, 23paleogen, 66mezozoy, təbaşir, 145yura, 201trias, 252paleozoy, perm, 299karbon, 359devon, 419silur, 444ordovik, 485kembri, 541kemridənəvvəl, proter. Geoxronoloji skala milyonilevvelEon Era Dovr 0Fanerozoy Kaynozoy Dorduncu dovr 2 58Neogen 23Paleogen 66Mezozoy Tebasir 145Yura 201Trias 252Paleozoy Perm 299Karbon 359Devon 419Silur 444Ordovik 485Kembri 541Kemridenevvel Proterozoy Neoproterozoy Ediakar 635Kriogen 720Toni 1000Mezoproterozoy Steni 1200Ektaz 1400Kalim 1600Paleoproterozoy Stater 1800Orozir 2050Rias 2300Sider 2500Arxey Neoarxey 2800Mezoarxey 3200Paleoarxey 3600Eoarxey 4000Katarxey 4600Menbe Das komur dovru ve ya Karbon dovru C Paleozoy erasinin besinci geoloji dovru 354 290 milyon il bundan evvel movcud olmus Das komur dovrunun en seciyyevi xususiyyeti ve en melum elameti kulli miqdarda dunya ehtiyatinin 30 den cox das komur yataqlarinin emele gelmesidir Karbon adini ilk defe 1822 ci ilde Viliyam Koniber ve Viliyam Filips teklif etmisdir 1 Umumi qebul olunmus bolgusu yox dur Qerbi Av ropa 2 sobeye bolunur alt dinant sobeye turne ve vize mertebeleri ust silez sobeye namyur vestfal ve stefan mertebeleri daxildir Simali Amerikada yasca das komur dovrune muvafiq gelen cokuntuler iki sisteme ayrilir texminen alt sobeye uygun gelen hissesini Missisipi ve ust sobeye uygun gelen Pensilvaniya sistemleri 1960 ci ilde Simali Amerika sxeminin sistemleri Das komur sistemi sobeleri kimi qebul edilmisdir Kecmis SSRI de 3 sobeye bo lunurdu turne vize ve namyur mertebelerini ehate eden alt sobe basqir ve moskva mertebeleri orta sobe qjel ve orenburq mertebeleri ust sobe 2 Mundericat 1 Paleocografiyasi 2 Bitki ve heyvanat alemi 2 1 Bitkiler 2 2 Heyvanlar 2 2 1 Tullimonstrum Karbon mixi 2 2 2 Foraminiferler 3 Sekiller 4 Istifade olunmus edebiyyat 5 Istinadlar 6 Hemcinin baxPaleocografiyasi Redakte Orta Karbonda materiklerin duzulusu Das komur dovrunun baslangicinda simal yarim kuresinde olan qiteler ve kontinental bloklar yaxinlasmaga basladi Bu bloklar birleserek Lavraziya materikine cevrildi Cenub supermateriki Qondvana hele de cox neheng vahid kontinet olaraq qalirdi Onun umumi sahesi qalan butun kontinental bloklarin birlikde sahesinden iki defe cox idi Qondvana simal qerb qurtaracagi ile Lavraziyanin cenub kenarina yaxinlasmaga basladi Bu zaman tedricen Rey okeani qapanmaga basladi ve neticede bu hovze Paleotetis okeaninin qerb korfezine cevrildi Daha sonra ise Yer kuresinin en boyuk superkontinenti Pangeya yarandi Pangeya Lavraziya ve Qondvananin birlesmesinden meydana geldi Toqqusma zamani Qondvana saat istiqametinde cevrilerek onun serq hissesi cenuba dogru yonlendi 3 Su ve qite massivlerinin yeniden paylanmasi qlobal okean axinlari sistemini yeniden deyisdi o cumleden isti tropik sulari Cenub yarimkuresine kecmesine maneeler yarandi Qondvanada kontinental buzlaq ortuyu yaranmaga basladi Soyuq hava kutlesinin qutbdeki cebhesi atmosferde isti havanin yuksek en dairesine kecmeye qoymurdu Butun istilikler tropik zonada qalirdi Iqlim zonaligi formalasirdi ve bu mehz das komur dovrunde bas verdi Yuxari qalxan tropik zonanin isti hava seli cox tez soyuyurdu bu da coxlu yagintiya sebeb olurdu Bu tebii ki bitkilerin inkisafina tesir edirdi Tropik ve subtropik zonalarda yagis meseleri iri agaclarin cengellikleri emele geldi Qirilan sinan yixilan agaclar curumurdu elece biri birinin ustune yigilaraq qalin qatlar emele getirirdi Onlar cokme suxurlar altinda basdirilaraq das komur yataqlari emele getirirdi Qondvanada qalin ortuk buzlaqlarin olmasini Hindistan Afrika Avstraliyanin Erebistanin Cenubi Amerikanin erazilerinde askar edilmis buzlaq cokuntuleri subut edir Lavraziyanin cox ehemiyyetli hissesi tropik ve subtropik qursaqlarda yerlesirdi Merkezi Amerika ve Meksika ise Cenub yarimkuresinde yerlesirdi Simal yarimkuresinde oxsar veziyyet Qerbi Avropada Serqi Avropanin cenubunda Qafqazda Qazaxistanda olmusdur Qitenin bu hissesi hem fiziki cografi seraitine hem de fauna florasina gore cox rengareng idi Qerbi Avropada erken das komur dovrunde denizlerin derin hisselerinde qumlu gilli cokuntuler hazirda Reyin sistli daglari cokeklerin eteklerinde ise ehengdaslarinin qalin qaliqlari Belcikada toplanmisdir Epoxanin axirinda burada tektonik aktivlik artir suxurlar ezilir bukulur qirisiqliga ugrayir horstlar ve qrabenler emele gelir Qraben ve dagarasi cokekler qumlu cokuntulerle dolmus gec das komur dovrunde ise onlarin icerisinde das komur yataqlari emele gelmisdir Polsanin Cexiyanin Almaniyanin Belcikanin Fransanin Ingilterenin komurlu hovzeleri bele formalasmisdir 4 Bitki ve heyvanat alemi RedakteBitkiler Redakte Das komur dovrunun bitki ortuyu Das komur cokuntulerinin qazinti florasini ilk defe XIX esrin baslangicinda Qerbi Avropada oyrenmis ve tesvir etmisler Onun en seciyyevi numayendeleri plaunaoxsar lepidodendronlar siqillyariler ve hemcinin muxtelif nov ayidoseyiler olmusdur Onlar hundurluyu 40 metre catan qalin qabiga ve cox saxeli budaqlar malik iri agaclar olmuslar 5 Govdelerinin diametri 1 2 m e catirdi Agacin govdesinde ensiz yarpagabenzer firlar spiral yaxud dairevi sekilde cerge ile duzulmus olurdu Lepodondendronlarin boyuk lakin cox da derine getmeyen rizoforlari govdenin yeralti qolbudaq atmis berk hisseleri idi Qerbi Avropa florasina oxsar flora Lavrasiyanin cox genis erazilerinde Simali Amerikada Merkezi Rusiyada Donbasda Qafqazda genis yayilmisdi ve hakim movqe tuturdu Buna Avromeriya florasi deyilir Agaclarda il halqalari yox idi demeli onlar temperaturun movsum deyisikliyi olmayan saxtasiz iqlim seraitinde bitirdiler Diger tip bitkiler Sibirin erazisinde ayrilan Anqar florasi ucun seciyyevidir Burada demek olar ki irigovdeli agaclar olan lelidodendronlara qatirquyrugunaoxsar pazyarpaqlilara ve kalamitler rast gelinmir Iyneyarpaqlilar ve bir cox ayidoseyinebenzerler demek olar ki yox idiler Evezinde hundur govdeli cilpaqtoxumlu sade yarpaqli kordaitler gorunmemis sekilde inkisaf etmisdir Gorkemli rus paleobotaniki Sergey Vitorovic Meyen Anqar florasinin yayildigi vilayeti kordaitli tayqa adlandirmisdir 6 Qonvananin bitki ortuyu das komur dovrunun evvelinde mueyyen qeder Avrameriya florasina uygun olmusdur Qondvana bitkilerinin ozunemexsus ferqli olmasi dovrun axirinda guclendi bu zaman cilpaqtoxumlulardan qlossopteridiylerin numayendeleri meydana geldi Bu alcaqboylu agaclar ve kollarin tor sekilli damarciqlari olan dile oxsayan yarpaqlari vardi Ust karbonun icerisinde adlari cekilen bitki qaliqlari olan cokuntuler seciyyevi buzlaq emelegelmelerile novbelesir yeni bu bitkiler ekvatordan cenubda mulayim qursaqda yayilir Das komur dovrunun sonunda yer qitelerinin uzun seyahetileri sona catdi Onlar boyuk bir materikide Pangeyada birlesdiler Planetin fiziki gorunusunun ve qutublerin etrafinda buzlaq qalxanlarinin deyismeleri epikontinental denizlerin qurumasina getirib cixardi su buza cevrilerek yox oldu yerin tarixinde materiklerin novbeti durgunluq dovru baslandi Heyvanlar Redakte Braxiopodlar Alt Karbon Ohayo stati Bitkilerin bele qeyri adi gur inkisafi oz novbesinde heyvanlarin da bu erazilerde yayilib yasamasina zemin yaradirdi Quruya dogru ilk addimi onlar melum oldugu kimi hele silurun axirinda atmisdilar o vaxt yerustu coxayaqlilar ve horumcekler peyda olmusdu Hesaratlar karbonda havaya qalxdilar Qanadlarini acanda eni 1 m olan lepidodendron kimi neheng circiramalar da peyda oldu Basizirehli suda quruda yasayanlarin steqosefallarin muxtelif novleri yarandi Onlarin arasinda kicik kertenkeleyeoxsar heyvanlara qisa ayaqlari olan neheng ucmetrlik comcequyruqlara ve ayaqsiz ilanabenzerlere da rast gelinirdi Suda quruda yasayanlar suda coxalib artirdi steqosefallar ise esas etibarile bataqliqlarda qatirquyrugular ise qijilarin yayildigi yerlerde meskunlasirdi Quruda cox leng hereket etdiklerinden onlar aktiv ov ovlaya bilmir ve cox vaxt canli teleye benzeyirdiler cenelerini acib gozleyirdiler ki hesaratlar coxayaqlilar yaxud ilbizler ucub ya da surunub onlarin agzina dusecek Onlar suda daha celd hereket edir hem baliq hem qurd ve soxulcanla hem de bu hesarat ve cuculerin surfeleri qidalanirdilar Dordayaqlilar tedricen sudan uzaq saheleri de menimsemeye basladilar Surunenler yaxud reptilyalar meydana geldi Onlar sudan tam asili deyildiler ve berq qabigi olan yumurtalarini quruya qoyurdular Ilk reptilyalar kicik feqeresiz heyvanlarla qidalanirdi ancaq das komur dovrunun ikinci yarisinda onlarin arasindan hem de esil vehsi heyvanabenzer yirticilar meydana geldi Keskin iqlim zonaligi tece bitkiler deyil hem de deniz sakinlerinin terkibine ve yayilmasina tesirini gosterdi En zengin fauna alemi denizlerde xususile yaxsi qizan dayazsulu denizlerde inkisaf etmisdir Bele deniz indiki Rus ovaligi erazisini butunluke ortmusdur Deniz zanbaqlarinin qaliqlarinda uzun ucu iti iyneli olan qedim deniz kirpileri surunurdu Braxiopodlar dayaz sularda iri toplumlar seklinde sualti yukseklikler emele getiridi Foraminiferler sinifinden fuzulinidler das komur ve perm dovurlerinin deniz faunasinin en seciyyevi numayendelerinden biri olmusdur 7 8 Birhuceyreli orqanizimlerin icerisinde ilk defe ehengli qabiq yaradaraq iri olcuye catmislar mileoxsar yaxud sarsekilli qabigi boyuyub bugda boyda olmusdu Tullimonstrum Karbon mixi Redakte Tullimonstrum Pensilvaniya statinda Meyson Krik cayinin deltasinda orta das komur cokuntulerinde 310 milyon il bundan evvel qedim meduzalarin qaliqlari baliq malkovlari ve kurulu kopek baligi kapsullari ile beraber suda yasamis onurgazsizlar tullimonstrum da askar edilmisdir Adi yunan koklu tulos mix ve latin sozu olan monstrum mocuze ecaib sozlerinden goturulmusdur Bu ad qeyri adi heyvan haqqinda tam tesevvur yaradir Onun govdecikleri uzerinde aral arali yerlesmis gozleri ve xortumlu basinin qurtaracaginda ceneliri varmis Ayagi olmayan bu canli uzunsov bugumlu govdeye ve rombsekilli quyruq uzgecine malik imis Tebietde buna oxsar heyvan ne evvel ne de sonra movcud olmusddur 9 Foraminiferler Redakte Foraminifer XIX esrin evvelinde xirda olculu 1 mm den kicik yasti enine arakesmeleri olan ehengli qabiqlar askar edilmisdir Onlar cox meshur olan basiayaqli molyuskalarin numayendesi nautilusun qabigina oxsayirdi ve alimler bele qerara geldiler ki bunlar da basiayaqli molyuskalardi Askar edilmis qabiqlar sifonsuz idi lakin arakesmelerde desik delik pencere yunanca foramen var idi Ona gore de onlari foraminiferler adlandirdilar desiyi penceresi olanlar Subut edildu ki onlarin ne molyuskalara ne de her hansi bir huceyreli heyvanlarla elaqesi var onlar besitlere sade birhuceyreli orqanizimlere aiddirler Hazirda foraminiferleri amyobun daxil oldugu tipin terkibinde sinif kimi yaxud ayrica musteqil tip kimi qebul edirler 10 Cokme suxurlarin yasinin teyin edilmesinde foraminiferlerden cox genis istifade olunur Paleozoyda foraminiferler artiq mehf olmus bir nece qruplarla temsil olunmusdur onlardan en cox maraq dogurani fuzulinidlerdi Bu orqanizimlerin adi yunan dilindeki fuzus mil ox sozunden goturulmusdur Onlarin qabiqlari spiral seklinde burulmus yasti borucuqdur Formalarina gore ya sara ya da oxa oxsar olurlar Qabiqlarin uzunlugu 3 santimetre catir ona gore de fuzulinidleri iri foraminiferlere aid edirler Sekiller Redakte Conulariid Meganeura Pederpes Akmonistion ArchaeothyrisIstifade olunmus edebiyyat RedakteAndreas Braun Das Karbon Nicht nur Steinkohle In Biologie in unserer Zeit 32 5 2002 ISSN 0045 205X S 286 293 Geologiya Usaqlar ucun ensiklopediya Baki Serq Qerb 2008 s 314 320 Istinadlar Redakte Rev W D Conybeare and William Phillips Outlines of the Geology of England and Wales Part I London England William Phillips 1822 On page 323 Conybeare titles the chapter Book III Medial or Carboniferous Order Geologiya terminlerinin izahli lugeti Baki Nafta Press 2006 679 Kamennougolnyj period Kamennyj ugol Gornaya enciklopediya The Carboniferous coal swamp forests Kordaitovaya tajga 1971 Mejen S V Systematics of modern foraminifera in Barun K Sen Gupta 2002 Modern Foraminifera Bolshaya sovetskaya enciklopediya Fuzulinidy eto State Symbol Illinois State Fossil Tully Monster Tullimonstrum gregarium ForaminiferaHemcinin bax RedaktePaleozoyMenbe https az wikipedia org w index php title Das komur dovru amp oldid 5172735, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.