fbpx
Wikipedia

Məhəmməd Hadi

Avqust 03, 2021

Ağa Məhəmməd Əbdülsəlim oğlu Əbdülsəlimzadə (1879, Şamaxı, Bakı quberniyası – may 1920, Gəncə) — azərbaycanlı şair, Azərbaycan romantizminin tanınmış nümayəndələrindən biri, Tofiq Fikrət irsinin ilk araşdırıcısı, Tatar süvari alayının imamı.

Məhəmməd Hadi
Məhəmməd Hacı Əbdülsəlimzadə Hadi (Şirvani)
İlk adı Ağa Məhəmməd Əbdülsəlimzadə
Təxəllüsü Hadi
Doğum tarixi 1879
Doğum yeri
Vəfat tarixi may 1920
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Vətəndaşlığı
Milliyyəti azərbaycanlı
Fəaliyyəti yazıçı, şair
Fəaliyyət illəri 1905–1920
Əsərlərinin dili Azərbaycan dili
Janr romantizm
Məhəmməd Hadi Vikimənbədə
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Məhəmməd Hadi XX əsr Azərbaycan şairləri içərisində mətbuatla sıx əlaqəsi olan sənətkarlardan biridir. Öz əsərlərinin əksəriyyətində vətən, millət mövzusuna toxunan Məhəmməd Hadi Azərbaycan poeziyasının intibah, azadlıq və hürriyyət mücahidlərindən biri olmuşdur. Ona görə də Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan Cümhuriyyəti əsərində "bir tərəfdən rus ədəbiyyatı, digər tərəfdən də Osmanlı ədəbiyyatı təsirində bulunan" istiqlal mövzusunda mübariz əsərlər yazan şairlər arasında Məhəmməd Hadini ayrıca dəyərləndirirdi.

Romantik maarifçilikdən inqilabi romantizmə yüksələn Məhəmməd Hadinin yaradıcılığının ən mübariz dövrü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəminə düşür. Məhəmməd Hadi yaradıcılığının ən çağdaş milli və bəşəri keyfiyyətləri məhz bu dövrdə özünü daha aydın göstərdi. O dönəmdə müharibə, azadlıq, istiqlal mövzusunda ən çox əsərlər yazan Məhəmməd Hadi olmuşdur.

Həyatı

Əsl adı Ağa Məhəmməd olan, gəncliyində özünə Hadi (ərəb. doğru yol göstərən‎‎) təxəllüsünü seçən Məhəmməd Hadi 1879-cu ildə Şamaxı şəhərinin Sarıtorpaq məhəlləsində, tacir ailəsində doğulmuşdur. İbtidai təhsilini məhəllə məktəbində şamaxılı Molla Səmədin yanında almış, sonralar şair Abbas Səhhətin atası Əliabbas əfəndinin təsis etdiyi məktəbdə oxumuş, kiçik yaşlarından ərəb və fars dillərini mükəmməl mənimsəmişdir. Hələ uşaqkən atasını itirən Hadinin anası onu və bacıları Sahibə və Əsmanı ata qohumlarının himayəsinə buraxaraq Sulut kəndində varlı biri ilə evlənmiş, bundan sonra uşaqlara böyük nənələri Əbdülsəlimin anası Teyyibə xanım baxmışdır.Şairin yaxın qohumlarından olan Mustafa Lütfi bəy onun tərbiyəsində böyük əmək sərf etmişdir. Nənəsinin vəfatından sonra Məhəmməd Hadi qohumu Mustafa Lütfinin himayəsində yaşamalı olmuş və ərəb dilini ondan öyrənmişdir. Məhəmməd Hadi gənclik illərində ilahiyyat elmləri ilə bərabər dünyəvi elmləri, xüsusilə dil, ədəbiyyat, fəlsəfə, məntiq, tarixi də dərindən öyrənmişdi. Şair hələ gənc yaşlarından xaricdə təhsil almaq istəsə də, maddi imkanı olmadığından bu arzusu ürəyində qalmışdı. Ədibin yaxın dostu, məsləkdaşı Seyid Hüseyn şair haqqında yazırdı:

  "O, oxuduğu elmlərin kəndisinə heç bir nəticə verməyəcəyini, olsa-olsa mömin bir molla əfəndidən fəzlə bir şey olmayacağına hissi-qəbləl-vüqu ilə anladığından İstambul və Əl-Qahirə kimi islam mədəniyyəti mərkəzlərinə gedib orada təhsil almaq fikrinə düşmüşdü. Mustafa Lütfi... Hadini xarici məmləkətlərə göndərəcək iqtidarı olmadığından Hadi bir neçə zəngin əqrəbasını müraciətdə bulunmuş, təhsil arzusunda olduğunu söyləyib müavinət istəmişsə də, sözünü dinləyən və yardımda bulunan olmamışdı"  

Hadi istədiyi məktəblərdə, istədiyi elmləri oxumağa nail ola bilmədiyindən əmisi oğlunun köməyi ilə ticarət işinə əl atmış, lakin bu işə marağı olmadığından işi tezliklə tərk etmişdir. 1902-ci ildə yanvar ayının son günündə Şamaxıda təbii fəlakət baş verir. Şamaxı zəlzələsindən sonra hamı kimi Məhəmməd Hadi də köçür. Bu haqda Ö.F.Nemanzadə öz xatirələrində yazır:

  "1902-ci il yanvarın 31-də cümə axşamı gündüz saat 12-də Şamaxıda indiyə qədər görünməmiş yer tərpənişi oldu. Bu gün Şamaxı üçün ən böyük fəlakət, eşidilməmiş bir dəhşət və qiyamət günü idi. Baş vermiş dağıdıcı zəlzələdən sonra bir çox şamaxılılar kimi Məhəmməd Hadi də doğma şəhərini tərk etməyə məcbur olmuş, evlərinin ənqazını (tör-töküntü) 200 manata sataraq Kürdəmirə getmiş, ibtidaən bir əttar dükanı açmış isə də, ondan da bir şey çıxmadığını görüncə, ikincikərə olaraq zərər ilə dükanı qapamışdır"  

Kasıb olduğu üçün sevgilisi tərəfindən tərk edilən Məhəmməd Hadi ölənə qədər ailə qurmamışdır.

Fəaliyyəti

Kürdəmirə köçən, tacirlik bacarmayan, iki dəfə dükan açsa da, iflasa uğrayan Məhəmməd Hadi özünü xarakterinə daha yaxın sahədə sınamaq qərarına gəlmiş və bəzi maarifpərvərlərin müavinəti ilə Kürdəmirdə yaşayan şamaxılı Ağa əfəndi ilə birlikdə məktəb açıb tədrisə başlamışdır. Çox keçmir ki, Məhəmməd Hadi Kürdəmir ziyalılarının nəzərini cəlb etmiş, onu Zaqafqaziya müəllimlər qurultayına Kürdəmir müəllimləri tərəfindən nümayəndə seçilmiş və 1904-cü ildə Tiflisdə keçirilən Zaqafqaziya müəllimlər qurultayında iştirak etmişdi. Məhəmməd Hadinin işlər

1902-1906-cı illər Kürdəmirdə yaşadığı illərdə maddi imkanları nisbətən düzələn Məhəmməd Hadi yenə də əvvəlki qayda ilə mütaliəsini davam etdirir, Kəlküttədən Həblül-mətin", İstanbuldan "Sabah", Bakıdan "Həyat", Bağçasaraydan "Tərcüman" qəzetlərini gətirdib oxuyurdu.

Yaradıcılığı

25 yaşına qədər nə bir qəsidəsi, nə də bir aşiqanə qəzəli olan şairin mətbuata gəlişi 1905-ci ilin ortalarına təsadüf edir. Onu yaxından tanıyan, yaxın dostu Mustafa Lütfi Həştərxanda "Bürhani-Tərəqqi" qəzetini nəşr edirdi və onun Məhəmməd Hadi kimi qələm sahibinə ehtiyacı var idi. Onun çağırışına görə Məhəmməd Hadi tamamilə müəllimlikdən əl çəkir, 1905-ci ildə Həştərxana gedir, mətbuatda çalışmağa başlayır. Məhəmməd Hadi "Həyat", "Füyuzat" və "Bürhani-Tərəqqi" qəzetlərində elmə, maarifə çağıran şeirlər və intibah məsələlərinə dair məqalələr yazırdı. Məhəmməd Hadi 1906-cı ildə Əli bəy Hüseynzadənin çağırışı ilə Bakıya gəlib "Füyuzat" məcmuəsində çalışır, buradakı osmanlı müəlliflərindən fərqli olaraq yerli həyata dair yazıların geniş nəşrinə çalışır. "Füyuzat" bağlandıqdan sonra o, "Təzə həyat" və "İttifaq" qəzetlərində işləyir.

1907-1908-ci illərdə Məhəmməd Hadi artıq Azərbaycan şairləri arasında görkəmli simalarından sayılırdı. "Nəğmeyi-əhraranə", "Duşizeyi-hürriyətə", "Gül, sevdiyim, gül" ("Huriyi-hürriyətə"), "Ədvari-təcəddüd", "Əsari-inqilab" və s. şeirlərində Məhəmməd Hadi bilavasitə və ya dolayısı ilə azadlıqdan danışırdı.

1908-ci ildə çıxmış "Firdovsi-ilhamat" kitabına "Varmı bundan yuxarı uçmağa istedadım" misrası ilə başlanan "Cəhalətimdən şikayət", "Aşiqi-sadiqləriz, pünhan deyil bürhanımız" misrası ilə başlanan "Bu da bir həqiqət", "Afərin olsun sənə, filusufi-zifunun" misrası ilə başlanan "Şeyxlərə-işanlara", "Sofi, gəl öyrən həyatın tərzini heyvandan" misrası ilə başlayan "Söfiyə-zahidə" və b. şeirləri, məqalələri, tərcümələri daxil edilmişdir.

Şeirləri

1906

  • Nəğmeyi-əhraranə;
  • Məktəb;
  • Məktəb şərqisi;
  • İnsan nə ilə mükərrəm olur?;
  • Biz nə haldayıq?;
  • Lövheyi-təsviri-maarif;
  • Maarifə dair;
  • Qələmə;
  • Amali-istiqbal;
  • Təraneyi-qəmpərvəranə;
  • Mənaziri-təbiət;
  • Kitabi-həyat;
  • Bədayeyi-təbiət;
  • El fəryadı;
  • İsmət, yaxud əfif olanzatların xəsaili;
  • Tövsiyeyi-mürğ.

1907

  • Təbriki-eydi-əzha;
  • Təraneyi-milli;
  • Bülbül;
  • Vətənin nidası;
  • Fəzaili-insaniyyə;
  • Saqiyə bir niyazi-ricaməndanə;
  • Pəriyi-vicdan;
  • Arzuyi-dil:
  • Sevgili şagirdlərimizə ərmağan;
  • Bir əməlim;
  • Lövheyi-bahar;
  • Şirvan xatiratı Rövşənayi-Leyldə bir xərabazarın mənzərəsi;
  • Facieyi-həyatımızdan bir pərdə;
  • Amali-vicdan;
  • Təxəttüri-mazi;
  • Ulduzlara;
  • Molla Nəsrəddinə;
  • Bükayi-təbiət;
  • Nəvayi-rindanə;
  • Axşam tənəzzöhləri;
  • Dad istibdaddan!;
  • Həsbhal, yaxud bizim Hadinin iztirabi;
  • Bir aşiqi-hürriyətin ehtisasati-ruhiyyəsini təsvir və idarə edən bir lövhədir;
  • Əlvida, yaxud acı bir iqrar;
  • Nəyimiz var?;
  • Mücahidi-millət Həsənbəyin ruhuna ithaf;
  • Dünya saheyi-qəmdir.

1908

  • Kimdən kimə şikayət edəlim?;
  • Ədibi-şəhir Həsən bəyin ruhuna ithaf;
  • Təsviri-bədaye;
  • Nəvəhati-həyat;
  • Şərareyi-ruh;
  • Təraneyi-vətənpərəstanə;
  • Ah, kimsəsiz vətən!;
  • Ey mütribeyi-dövri-təməddün;
  • İstiqbalımız parlaqdır;
  • Həqiqi bir xəyal, yaxud bir lövheyi-cəmal;
  • Biz həqiqətə gülürük, həqiqət bizə ağlayır;
  • Ləyali-vüsal, yaxud keçən gecə;
  • Ey pəriyi-istiğna;
  • İranın hürriyyət qəhrəmanlarına;
  • Təsviri-məhəbbət, yaxud vərəqi-eşqü məvəddət;
  • Mən bir kitabəm;
  • Milli nəğmələr;
  • Rəhgüzari-mətbuatda lövheyi-şəfqət, yaxud üç zavallı;
  • Ədvari-təcəddüd, əsari-inqilab;
  • Həqiqət acımı dadlımı?;
  • Ümid səhneyi-tamaşayi-həyatın ruhudur;
  • Parlaq günəş altında işıqsız gözlər;
  • Əlvahi-nəfasət;
  • Çöhreyi-fərda bu gün açsın;
  • Örtün deyirsən;
  • Mülhimeyi-əşar;
  • Layəmut şerlər;
  • Bariqeyi-inqilab;
  • Alihati-ilhamat və həyat pərəstidələri;
  • Yadi-Vətən;
  • Hüsni-qalib və hüzni-cazib;
  • Ulduzlara doğru;
  • Nasıl yüksəlməli;
  • Cəhalət zənciri və kor gözlü rəhbər;
  • Fikrət?.

1915

  • Meydani-hərb xatirələrimdən;
  • Ulduzlu bir gecədə müharibə tamaşası və "Şahnamə";
  • Şairi-ziqitidarını xatırlamaq.

1916

  • Dilək ölməz.

1917

  • Qız günlərində odlu fəğanlar;
  • Acı həqiqətlər qarşısında dadlı xatirələr;
  • Əməl;
  • Bəşər.

1918

  • Vaxtın səsi və həyatın sözü;
  • Ayrılıq dəqiqələri;
  • Bədbəxt kor çocuq;
  • Qürbət ellərdə yadi-vətən (Karpatda olarkən);
  • Aydınlıq bir gecədə təfəkkür dəqiqələri;
  • Həyati-hazirəmizin ilhamları;
  • Şer inciləri.

1919

  • Baharın ilhamlarıvə ictimai rəmzlər;
  • Kor soqqur;
  • Qəmərə;
  • Ey zavallı bəşər!;
  • Hərarətli şer və yaxud qızdırmalı halımda saçmalarım.

Qadın azadlığına həsr etdiyi şeirləri

  • "Hissiyati-madəranə" (1906);
  • "Gözlərin" (1907);
  • "Gül, sevdiyim, gül" ;
  • "Mələyim, nədir o?" (1908);
  • "Rəhgüzari-mətbuatda bir şükufeyi-məarif" (1908);
  • "Şikvayi-aşiqanə, yaxud əlhani-pərişan;" (1908);
  • "Analara vəsiyyət";
  • "Təkamüli-məkusi";
  • "Bir sərgüzəşti-xunin" (tərcümə);
  • "Cinsi Lətifə";
  • "Ümməhati-həyat" (1908);
  • "Mülhəmeyi-əşar";
  • "Ali-hati-ilhamat";
  • "Timsali-məlal";
  • "Növxəndə çiçəklər";
  • "Nisviyyət təranələri";
  • "Əlvahi-nəsafət"

Poemaları

  • Beşikdən məzara qədər bəşərin əhvalı;
  • Aləmi-müsavatdan;
  • İranlı qardaşlarıma;
  • İnsanların tarixi faciələri, yaxud əlvahi-intibah

İqtibas və tərcümələri

  • "Ədl-zülm, yaxud bir xərabəzarın mənzərəsi";
  • "Cavanmərdlik yaxud fəzaili-aliyyə" Sədi Şirazidən);
  • "Şamda qəhətlik";
  • "Hekayeyi-eşq";
  • "Məhəmmədəli Mirzənin nəzəri-diqqətinə ədalətli bir vəsiyyət";
  • "Mütaliəyə dair";
  • "Nəsimi-səbaya niyaz";
  • "Zümzümeyi-aşiqanə";
  • "Dinlə, gözəlim!";
  • "Ümidi-visali-canan, yaxud qəm yemə" (Hafiz Şirazidən);
  • "Təraneyi-tövhid";
  • "Bir iranlının lisanından";
  • "Ədib Nizaminin oğluna verdiyi nəsihəti-pədəranəsi";
  • "Mərəzi-ibrət, yaxud Şamda qəhətlik" (Sədi Şirazi);
  • "Zahirpərəst alimlərə";
  • "Təraneyi-zəfər";
  • "Tövbə-istiğfar";
  • "Xəmseyi-Nizamidən tərcümə";
  • "Nəvahati-vətən";
  • "Hər gülşəndən bir çiçək";
  • "İlhami-Xəyyam"
  • "Vəhdaniyyətvə maarif" (Sənai Qəznəvidən);

Məhəmməd Hadi və "Həyat" qəzeti

  Əsas məqalə: Həyat (qəzet)

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycandakı ictimai-siyasi durumu vaxtında, düzgün qiymətləndirən milli ziyalılar anadilli məktəb və mətbuat qıtlığından əziyyət çəkən azərbaycanlıları elmsizlik və məlumatsızlıqdan qurtarmaq üçün cəsarətli addımlar atdılar. Milllətin tərəqqi və özünüdərkinə gərəkli olan, illərdən bəri milli ziyalıların həsrətində olduqları qəzet və jurnallar ardıcıl şəkildə çap olunmağa başladı. Beləliklə, belə bir əlverişli vaxtda Azərbaycan Milli Mətbuatının bünövrəsi üçün "Əkinçi" qəzetinin (1875-1877) oynadığı rolu XX əsr milli mətbuatımız üçün oynaya biləcək bir mətbuat orqanı - "Həyat" qəzeti çap olunmağa başladı. Milyonçu, messenat H.Z.Tağıyevin maddi yardımı, gələcək Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaradıcı və başçılarından biri Ə.Topçubaşovun naşirliyi, böyük fikir sahibləri olan Ə.Hüseynzadə və Ə.Ağayevin (Ağaoğlu) müştərək redaktorluğu ilə 1905-ci il iyun ayının 7-də Bakıda Azərbaycan türkcəsində fəaliyyətə başlayan bu qəzet Azərbaycan və Qafqaz həyatının güzgüsü rolunu oynuyurdu.

Millətin məhrumiyyətlərə düçar olmasının əsas səbəbini maarif və mədəniyyətin yoxluğunda görən gənc Məhəmməd Hadinin "Bəyani-həqiqət" adlı ilk məqaləsi:

"Həyat" qəzeti, 23 iyul 1905-ci il, №35

Elmsizlik millətin bərbad və pərişan olmasına ən kəskin bir vasitədir və bu fəna əhvalın məzərrəti kimə aiddir, kimə racedir, kimsəyə yox, kəndimizədir.

"Ən əhsənətum la nəfsəkum", hərgah yaxşı eləsəniz kəndi nəfsinizə edəcəksiniz. Fənalıqda etsəniz, yenə nəfsinizə racedir, miləli-xariciyə məzərrət deyil.

Bizim cahilanəmiz mocibi-mənfəət olur, olacaq və hala olmaqdadır.

Xütteyi-Çində sərzədeyizühur olan bir ovuc yaponlardan dərsi-ibrət alalım.

Baxınız, maarifləri sayəsində dərəceyi-kəmalə əcnihəkaşi-savad olublar. Cahani-vəhşəti deyil, aləmi-mədəniyyəti böylə heyrətə salıbar

Maarif, mədəniyyət, milli oyanış, dil, din və s. bu kimi problemlərə yer ayıran qəzetdə Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, H.Zərdabi, N.Nərimanov, Ə.Haqverdiyev və b. nisbətən təcrübəli qələm sahiblərinin imzası ilə yanaşı yeni bir imza da görünməyə və dərhal da oxucuların diqqətini cəlb etməyə başladı. Bu imzanın sahibi Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi Şirvani idi. 1905-ci ilin yayında Kürdəmirdə yaşayan və yazılarını oradan Bakıya, "Həyat" qəzeti redaksiyasına göndərən Məhəmməd Hadi ilk yazılarında qəzetdə əsərlərini oxuduğu ziyalıların, daha çox Əli bəy Hüseynzadənin müzakirə obyektinə çevirdikləri məsələlərə münasibət bildirir və məqalələri içərisində bəzən mövzuya uyğun mənzum parçalar da verməsi Məhəmməd Hadinin eyni zamanda şeir yaradıcılığına böyük marağı olduğunu göstərirdi. "Həyat" qəzetinin 23 iyul 1905-ci il tarixli 35-ci nömrəsində "Əbdülsəlimzadə Şamaxiyi" imzası ilə çap etdirdiyi "Bəyani-həqiqət" adlı məqaləsi ilə başlayan Məhəmməd Hadi qısa bir zamanda "Həyat"ın ən fəal yazarlarından birinə çevrilir.

Başlıca mövzuları "mətbuatın, elm və mədəniyyətin faydası, sənaye, azadlıq hərəkatı, yeni nəslin tərbiyəsi, qadın azadlığı, dünyəvi elmlər, Vətənin tərəqqisi, cəhalətdən xilas olmaq, mədəniyyət səviyyəsini yüksəltmək, insani hisslərin müqəddəsiliyi və s." idi.

İlk yazılarında Məhəmməd Hadi belə düşünürdü ki, İslam millətinin firavan günə çıxmağının başlıca yollarından biri, bəlkə də birincisi maarifə tapınmaqda və Qurani-Kərimin göstərişlərinə əməl etməkdədir. Əsərlərində tez-tez "Utlubul elmu minəl-məhdi iləl-ləhdi" (Beşikdən məzara qədər elmi öyrənin) ayəsinə müraciət edən Məhəmməd Hadi "Həyat" qəzetində çap etdirdiyi məqalə, şeir və tərcümələrinin əksəriyyətində belə bir ideya irəli sürürdü ki, elm, maarif və mədəniyyət kəsb etmədən insanın xoşbəxliyi barədə düşünmək xoş xəyal, mənasız məşğuliyyətdir.

Məhəmməd Hadi "Həyat" qəzetində 3 istiqamətdə fəaliyyət göstərmişdir:

  1. Şair kimi;
  2. Publisist kimi;
  3. Tərcüməçi kimi

"Həyat" qəzeti fəaliyyətini dayandırmasına qədər Məhəmməd Hadi qəzetin ən fəal yazarlarından biri olaraq qalmışdı.

"Həyat"da çap olunmuş şeirləri

XX əsrin əvvəllərindən Azərbaycan poeziyasının romantizm janrında yazılmış Məhəmməd Hadinin "Həyat" qəzetində, ümumən mətbuatda çap olunmuş ilk şeiri "Lövhi-məkatib" adlanır. Sərlövhədən sonra verilən "Övladi-millətə hədiyyeyi-kəmtəranəmdir" cümləsi ilə oxuculara təqdim olunan və şairin ölümündən sonra çap olunmuş kitablarının heç birinə düşməyən bu şeir qəzetin 29 noyabr 1905-ci il tarixli 109-cu nömrəsində çap olunmuşdu. İyirmi altı misradan ibarət olub, qəsidə formasında olan şeirdə şair məktəbi millətin yaşayışı, inkişaf və tərəqqisi üçün başlıca vasitə hesab edir. Şeirin bütün misraları "məkatib" sözü ilə başlayır:

Məkatib cilvəgahi-tələti-fəyyazi-qüdrətdir,

Məkatib pərtovi-ənvari-şəmsi-sübhi-vəhdətdir

Məkatib bir behişti-ədəndir rizvani-mənayə,
Məkatib bir ədibi-tərcümani-sirri-xilqətdir.

...Məkatib baniyi-gülşənsərayi-dinü dünyadır,

Məkatib rəşhəpaşi-feyzü sərvistani-millətdir.

"Lövhi-məkatib", Məhəmməd Hadi

Bundan başqa Məhəmməd Hadi bu qəzetdə müxtəlif şeirlər də dərc etdirmişdi:

  • "Maarifin və kitabi-müqəddəsimiz Qurani-kərimin şənində", (12 beytlik şeir);
  • "Hürriyyət aləmi" (XX əsrin böyük Osmanlı türk şairi Namiq Kamaldan, onun "Nə əfsunkar imişsən, ah, ey didari-hürriyyət" misralı şeirindən təsirlənərək yazılmış 14 beyt, 28 misradan ibarət);
  • "Qüdsiyyət və ülviyyəti-islamiyyəyə bir nəzər" ("İslamiyyətin" rədifli 20 beytlik qəsidə formasında);
  • "Məktəb nə demək? Məktəb əxlaq və ədəbdir"(altılıq-müsəddəs formasında yazılan, "Firdovsi-ilhamat"dan götürülərək şairin kitablarında "məktəb" adı ilə çap olunmuş);
  • "Nun... vəlqələmi ma yəstorun" (aprelin 19-da, "Ədəbi felyeton" başlığı altında nəşr olunmuş);
  • "Qələm nə söyləyir?" (aprelin 19-da, "Ədəbi felyeton" başlığı altında nəşr olunmuş, qəzet variantında 70, kitab variantında 44 beytdən ibarətdir).);
  • "İnsan nə ilə mükərrəm olur?" ("Elmi əbdanə həqiqi bir nəzər" silsilə məqaləsinin tərkibində verilmiş, 12 beytlik qəsidə şəklində);
  • "Biz nə haldayıq?" ("Elmi əbdanə həqiqi bir nəzər" silsilə məqaləsinin tərkibində verilmiş, 9 beytlik məsnəvi formasında);
  • "Gülbangi-ittihad" ("Məktəbi-darül-ədəb ətfalına tövziyi-mükafat" adlı məqaləsinin axırına əlavə olunmuş, 28 beytdən ibarət, məsnəvi formasında olan şeir).

"Həyat"dakı publisistikası

Məhəmməd Hadi "Həyat" qəzetində ən çox publisistik yazılar və elmi məqalələrlə çıxış etmişdir. Məhəmməd Hadinin mətbuatda dərc olunan ilk yazısı "Bəyani-həqiqət" məqaləsidir ki, bu əsəri müəllif "Həyat" qəzetində dərc olunmuş bir yazının təsiri ilə yazmışdır. Məhəmməd Hadinin maraqla oxuduğu bu yazı bir şeirdir ki, burada islam ölkələrini bürüyən nadanlıq və elmsizlikdən bəhs olunmuş və müsəlmanların bədbəxtliklərinin başlıca səbəblərindən biri kimi şəriət qaydalarına yetərincə əməl olunmaması göstərilmişdir.

 
Məhəmməd Hadi, Mirzə Ələkbər Sabir, Əfəndizadə Əbdürrəhman Tofiq

Məhəmməd Hadinin çap olunmuş 2-ci əsəri "Vətəsimu bihəblil-lahi cəmiən" adlı dərin məzmunlu məqaləsidir. Sərlövhədən əvvəl "Surətul-Əraf", ayə 103" qeydi verilmişdir ki, bunun da mənası sərlövhənin həmin ayədən olmasına işarədir. "Həyat" qəzetinin 103-cü nömrəsində müəllifin "ədibi-ləbib" (ağıllı, müdrik ədib) adlandırdığı E.İbrahimovun "İslamiyyət və abrazavonni müsəlmanlar" sərlövhəsi ilə dərc olunmuş yazısını oxuduqdan sonra qələmə alınmış "Əlhüriyyətül-şəxsiyyətə vəl-vicdaniyyə fi-islam" məqaləsi ruhu etibarilə ədibin əvvəlki məqalələrinə yaxın olsa da, problemin qoyuluşu və həlli baxımından onlardan əsaslı şəkildə fərqlənir.

"Həyat" qəzetində dərc olunan yazılardan diqqəti cəlb edən, "Ə.H." imzalı "Bir balaca intiqad" adlı məqalədə əsərlərinə münasibət bildirilən, şeirlərində olduğu kimi publisistikasında da maarifçiliyə böyük önəm verən, İslamiyyəti tərifləyib Məhəmməd Peyğəmbəri ilahiləşdirməyə çalışan, "İslam dinini "müasirləşdirmək", elmlə dini barışdırmaq mövqeyində duran Məhəmməd Hadi maarifin yayılması sayəsində cəmiyyətdə köklü dəyişiliklərin baş verəcəyinə inanır və bu yolda mətbuatı başlıca vasitələrdən biri hesab edirdi. Müəllif "Aləmi-mətbuat və cəraidə bir nəzər" adlı məqaləsində qeyd edir ki, mətbuat azadlığını qazanmaq istəyində olan millətə "tərəqqiyyat, kamalat və ülum yollarını" göstərən "şöleyi-ümidi-ümmət" və "rəbəri-istiqbali-millət"dir.

1906-cı ilin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatında ədəbi dilin necə olması ətrafında qızğın mübahisələr gedir, "Həyat"ın səhifələrində H.Zərdabi, Ə.Hüseynzadə, Ə,Ağayev və başqalarının bu mövzu ilə bağlı yazıları dərc olunurdu. Məsələ ilə əlaqədar Məhəmməd Hadi də "Bəyani-təsəvvür fi xüsusil-lisan" adlı geniş bir məqalə yazaraq qəzetdə çap etdirmişdir.

"Tərəqqiyi-millət nəyə vabəstədir" adlı iri həcmli məqaləsində Məhəmməd Hadi yenidən qəzetdə çap olunmuş ilk yazısı olan "Bəyani-həqiqət" məqaləsindəki mövqeyinə qayıtmışdır. Başqa bir məqaləsi olan "Fəryadi-dili-vətənpərəstan"da Kürdəmir qəsəbəsində məktəb və mədrəsələrin açılmasına zərurətin olması niyyəti ilə yazılmışdır. Şirvan və Kürdəmir əhalisinin maarifləndirilməsi yolunda yerli ziyalıların atdığı addımları alqışlayan müəllif qeyd edir ki, "ziyalı alimlərimizdən Ağa əfəndi Əfəndizadənin həmiyyəti-alicənabanə və məsaiyi-millətpərvəranəsi ilə bazarın yavuqunda bir camei-nuraniyyəti-lamə ilə üç mədrəsə vücuda gətirilmiş və bir mədrəsənin ilk baharda bina olunacağı dərkar bulunmuşdur"

Elm mövzusu şairin poeziyasında olduğu kimi məqalələrinin də baş mövzularından biridir. "Həyat"ın səhifələrində dərc etdirdiyi "Zəman daim təcəddüd edər", "Dəyanəti-islamiyyə və maarif", "Dəyanəti-islamiyyənin nisvanə bəxş etdiyi hüquqa bir nəzər" və s. bu kimi məqalələrində Məhəmməd Hadi bu mövzu ilə bağlı fikirlərini bir qədər də genişləndirir.

Məhəmməd Hadinin "Dəyanəti-islamiyyənin bina və əsası ülfət, ittifaq, ittifaddır" məzmunlu məqaləsinə qəzet "İdarədən" başlığı altında belə bir düşündürücü qeyd - sonluq vermişdir:

"Millətimizdə xəyali-ittifaqpərvəranə" məqaləsi də məhz bu düşüncə və qənaətlərin məhsulu kimi diqqəti cəlb edir.

  "İttihad və ittifaqə sadə təhsinxan olmaq kafi deyildir, gah-gah rəfiqi-möhtərəmimiz Əhməd bəy Ağayevin "İrşad" sütunlarında etdiyi kimi Yəzidə, ələxsus "əsrimizin yəzidlərinə" də lənət oxumaq lazımdır. O yəzidlər ki, elmi-heyvanatın (mimiyətizmə) qaidəsinə təbəiyyət, batinən şeytan olduqları halda zahirən insan və müsəlman qiyafətinə girib məmləkətimizin zülmət və qaranlıqda qalan bəzi köşə-bucaqlarına sünni və şiə naminə nifaq salmaq üçün pul qüvvəti ilə çıxmışlar"  

Göründüyü kimi, "Həyat"ın redaktoru Əli bəy Hüseynzadə və onun ətrafında toplaşanlar "Haqq verilməyəndə onu almaq lazımdır" devizinə daha çox üstünlük verirdilər.

Qadın azadlığı məsələsindən bəhs edən "Dəyanəti-islamiyyənin nisvana bəxş etdiyi hüquqa bir nəzər" adlı məqaləsində yazır:

Məhəmməd Hadi "Dəyanəti-islamiyyənin nisvana bəxş etdiyi hüquqa bir nəzər" (məqalə), "Həyat" qəzeti, 2 mart 1906-ci il, №48

Gərək zükur və gərək ünas olsun,

kəsbi-fəzail və təhsili-kəmalat etməyə və bu yolda təsfiyeyi-vicdan və tətəhhüri-əxlaq qılmağa şəriət nöqteyi-nəzərində bilafərq məmur və mükəlləfdirlər.

Çirkabi-cəhalət və rəcəsi-qəflət ilə tərduman və aludə olanların xüsusında "Əlxəbisatül-xəbisin" buyurularaq şayani-təqbih və məzəmmət görülmüşkən,

maarif və ülumsərçeşməsində içənlərin şənində "Əttəyyibatül-təyyibin" edənlər mühibbi-ilahiyəyə kəsbi-ləyaqət

və edəcəkləri cahaniyanə bildirilmişdir.

Bu ki ən böyük şərəfdir!

Şeirlərində qadın azadlığını ön plana çəkən Məhəmməd Hadi "Dəyanəti-islamiyyənin nisvana bəxş etdiyi hüquqa bir nəzər" adlı məqaləsində də cəmiyyətdə qadının yeri və qadın azadlığı məsələsi mühüm yer tutur. Müsəlman ölkələrində qadınların cəhalət pərdəsi altında saxlanılmasını millətin tərəqqisinə mane olan bir əngəl kimi xarakterizə edən müəllif bunun İslam dininə heç bir aidiyyətı olmadığını Qurandan gətirdiyi ayələr və müxtəlif hədislərlə isbat edir.

Məhəmməd Hadi əsrinin ziyalılarından fərqli olaraq bildirir və "qadınları cəhalət pərdəsi altında saxlamağı guya islam dini onlara məsləhət bilmişdir", - kimi əsası olmayan ifadələr işlətməyə çalışanlara Quran ayələri ilə şərh edir ki, Allah dərgahında kişi ilə qadının hüququ birdir və qadını hüquqsuz vəziyyətə salan din deyil, dindən öz çirkin niyyətlərini həyata keçirmək üçün istifadə edən cəmiyyətin üzvləridir. Məhəmməd Hadi qeyd edir ki, bəzi oxumuşların "Xatunların oxumasına İslam dini müsaidə vermiyor", - demələri məhz iftira və böhtandır.

Məhəmməd Hadinin tərbiyə, əxlaq, cəmiyyətin inkişafı və təkamül barədəki fikirlərinin müəyyən qismi "Və innəkə li-əlaxəlqi-əzim" adlı məqaləsində öz əksini tapmışdır. Əsərlərində əxlaq məsələlərinə geniş yer ayıran, əxlaqa bir elm kimi yanaşaraq onun predmetini müəyyənləşdirməyə çalışan müəllifə görə əxlaq istər Allaha, istərsə də ətrafdakı başqa adamlara münasibətlərini tənzimləmək üçün insanların hüquq və vəzifələrinin ifadəçisidir.

Şairin "Kürdəmir"dən adlı yazısı zəmanəsi üçün çox gərəkli bir məsələ barəsindədir. Məqalədən aydın olur ki, bir neçə ay əvvəl Kürdəmir stansiyasında erməni keşişi yoxlanılarkən ondan silah-sursat müsadirə edilmişdir. Havadarlarına arxayn olduqlarından müsəlmanlarla sülh şəraitində yaşayacaqlarına söz vermiş ermənilər hələ də öz fitnəkar əməllərindən əl çəkmirlər. Keşişlərindən nümunə götürən ermənilər yenə də Şamaxının erməni kəndlərinə gizli yollarla silah daşıyır və müəllifin yazdığına görə bu işdə, deyəsən, ona "Göyçayın naçalniki" də yardım edir. Məhəmməd Hadi tam əminliklə qeyd edir ki, tutulan silahlar Şirvan torpaqlarına gətirilən silahların çox az qismi, bir qətrəsdir.

Qəzetin səhifələrində Məhəmməd Hadinin bir-birinin ardınca "Verilən ehsan sədəqələrimizdən nə üçün səmərə hasil olmayır", "Tələbəlik xatiratımdan", "Qiraətxana darül-mərifətdir" məqalələri dərc olunur. Mövzu və problematikasına görə fərqlənən bu məqalələri ümumi bir xətt birləşdirir: hürriyyət, maarif və mədəniyyət istəyi. "Şəriəti-müqəddəseyi-islamiyyənin ən möhkəm və ən mətin bina və əsasından biri də zəkatdır" cümləsi ilə başlanan "Verilən ehsan sədəqələrimizdən nə üçün səmərə hasil olmayır?" adlı məqalə ilk baxışdan dini mövzulu əsər təsiri bağışlasa da, əslində çox böyük sosioloji və fəlsəfi mahiyyət daşıyır.

Məhəmməd Hadinin əsərləri içərisində əqidəsi ilə yanaşı, tərcümeyi-halı ilə də yaxından səsləşən əsərlərindən biri "Tələbəlik xatiratımdan" adlı iri həcmli məqaləsidir. Əsərin sərlövhəsində "xatirat" kəlməsi işlənsə də, bir neçə məqamı istisna edilməklə bu əsər xatirə, memuar deyil. Günün vacib məsələlərində bəhs edən ictimai və fəlsəfi bir əsərdir. Maarifçilik ideyalarına sadiq qalan Məhəmməd Hadi "Tələbəlik xatiratın"dan adlı məqaləsində millətə azadlıq, hürriyyətlə yanaşı məktəb və maarifin də çox gərəkli olduğunu bildirir.

Ruhu etibarı ilə Məhəmməd Hadinin qəzetdə çap olunan digər məqalələri ilə səsləşən "Qiraətxana darül-mərifətdir" əsərində müəllif bəşəriyyətin tərəqqi və təkamülündə məktəblə bərabər kitabxana, kitab, qəzet və jurnalların da mühüm əhəmiyyət daşıdığını ön plana çəkir. Məqalədəki digər maraqlı məqamlardan biri Məhəmməd Hadinin kitaba olan münasibətidir. Müəllifin nəzərində kitab ölü canlara ruh, can verən İsa nəfəsi kimi bir şeydir və dünyada elə bir qəm-qüssə yoxdur ki, mütaliə yolu ilə ondan uzaqlaşmaq olmasın.

Qəzetin may ayında çıxmış 117-ci nömrəsində müəllifin "Hacıtərxandan məktub" adlı bir məqaləsi dərc olunur. Bu məqalə Məhəmməd Hadinin Həştərxana nə vaxt çatmasını dəqiqləşdirmək üçün ən tutarlı faktdır.

İyun ayının 1-də "Həyat"da Məhəmməd Hadinin "Vətənimizin temisbokl və Aristidlərinə nəsihət" adlı məqaləsi çap olunur. Əvvəlki yazılarında olduğu kimi, bu məqalədə də Məhəmməd Hadini düşündürən şəxsi məsələlər deyil, cəmiyyətin ümumi mənafeyidir. Məqalənin ilk cümləsində müəllif qeyd edir ki, şəxsi mənafe və nəfsimizə əsir olmağımızdandır ki, vətən və vətən əhli tərəqqi edib irəli getməkdənsə, tənəzzül edib günbəgün geri gedirlər.

Həştərxandan göndərdiyi yazılardan birinə "Övladi-vətən-baisi-ümrani-vətəndir" adını verən Məhəmməd Hadi millət övladlarını birliyə, vətəni sevməyə, digər mədəni millətlərdən nümunə götürməyə çağırır və yazır: "Dünyada ən müqəddəs və ən sevgili şeylərdən biri deyil, ən birincisi vətəndir"

"Məktəbi-darül-ədəb ətfalına tövziyi-mükafat" adlı məqalə Həştərxandan yazılmış və buradakı ibtidai məktəbin buraxılış günü, həmin gün məktəbdə baş verənlər barədə məlumat verilmişdir.

Qəzetdə çap etdirdiyi digər bir yazısında, "Qəməfza və möhnətamiz bir mənzərə" məqaləsində Məhəmməd Hadi yazır: "Hüquqi-şəxsiyyəsi və maliyyəsi iptal olunmuş bir millət və ya fərd məsud olamaz. Çünki o qövmün içərisində zülm hakimlik, hökmfərmanlıq edir. Zülm olan yerdə bəxtiyarlıq, məsudiyyət olarmı?" Məhəmməd Hadi publisistikasının dəyərli nümunələrindən olan bu məqaləni sənətkarın yaşadığı dövrün eybəcərliklərinə qarşı kəskin etirazı da adlandırmaq olar.

Qəzetin 18 iyul 1906-cı il 157-ci sayında Məhəmməd Hadinin "Qəflət və cəhalət aləmi-insaniyyətin ən böyük düşmənləridir" adlı məqaləsi dərc olunur. Müəllif bildirir ki, qara buludlar günəş şəfəqlərinin qarşısına səf çəkib yer üzünü qaranlıqlara qərq etdiyi kimi, qəflət də insanlığı yaxıb-yandırar, "hansı şəhərdə, hansı ölkədə yuva yapar isə, nəğməpərdazi-məşamət olar isə xarabazara döndərər"

Xoşbəxt gələcək arzusu təkcə şeirlərində deyil, həm də zəngin publisistik əsərlərinin ana xəttini təşkil edən müəəlif yazır ki: "Səadət səyin aşiqidir, səy isə şövq və həvəsin yarı... Şövq işığı hansı millətin afaqını tənvir edərsə, oradan tənbəllik və qəflət zülməti qaçar, məhv olar..."

Məhəmməd Hadi "Həyat" qəzetində çap etdirdiyi əsərlərində maarifi tərəqqi və təkamülün əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab edirdi. Məktəblərdə hansı elmlərin keçirilməsi ətrafında müzakirələr gedərkən "Həyat"da Məhəmməd Hadinin "Elmi-əbdanə həqiqi bir nəzər" adlı irihəcmli bir əsəri çap olunur. Məhəmməd Hadinin "Həyat" qəzetində dərc olunmuş əsərlərindən ən irihəcmlisi olan bu fəlsəfi əsəri müəllifin elm, sənət və bunların cəmiyyətdə, insan həyatında oynadığı rolu barədə düşüncələri də adlandırmaq olar.

"Həyat"dakı tərcümələri

Elmi-publisistik məqalələr və orijinal şeirlərində başqa "Həyat" qəzetində Məhəmməd Hadinin bir sıra tərcümələri də nəşr olunmuşdur. Nizami Gəncəvi, Sənai Qəznəvi, Xacə Hafiz və Sədi Şirazidən etdiyi bu tərcümələr, məqalələrində Şərq klassiklərindən tərcüməsini verdiyi bəzi beyt və şeir parçaları istisna olmaqla, şairin tərçüməçilik fəaliyyətinin başlanğıc mərhəlisini təşkil edir və demək olar ki, Məhəmməd Hadi sonralar da yeri gəldikcə tərcüməçiliklə məşğul olmuş, yaxşı bildiyi ərəb və fars dillərindən bir sıra əsərləri Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdi.

Məhəmməd Hadi Nizaminin "Xəmsə"sindən iki parçanı tərcümə edərək "Həyat"da nəşr etdirmiş, bunlardan biri "Sirlər xəzinəsi", digəri isə "Leyli və Məcnun" poemasındandır. "Xəmseyi-Nizamidən tərcümə" adı ilə bu ilk tərcümə 22 yanvar 1906-cı il tarixli 19-cu nömrəsində dərc olunmuşdur. Məhəmməd Hadi "Sirlər Xəzinəsi" poemasının "Ədaləti qorumaq və insafa riayət etmək haqqında" adlı ikinci məqaləsinə əlavə olunmuş "Ədalətli Nuşiravan və vəzirin hekayəsi" mənzum hekayəsinin ilk 11 beytini 13 beyt şəklində tərcümə etmiş, vəzni qorumuş, məzmunu, demək olar ki, tamamilə saxlaya bilmişdir. Məhəmməd Hadi bu tərcümənin üzərində sonralar təkmilləşdirmə işi apararaq genişləndirmiş, məqalatın sonundakı dörd beyiti və mənzum hekayədəki daha on beyti tərcümə edərək "Ədl-zülm, yaxud bir xarabazarın mənzərəsi" adı ilə "Firdovsi-İlhamat"a daxil etmiş və "Firdovsi-ilhamat"dakı mətn eyni ilə sonrakı kitablara da salınmışdır.

"Sirlər xəzinə"sindən olan filoloji tərcümədən ilk üç beyt belə tərcümə olunmuşdur:

  "Bir gün Nurişirəvan ov ovlayarkən atı
Məiyyətindən, dəstəsindən uzaqlaşdı.
Şahın yanında təkcə vəzir qalmışdı,
Şah və vəzirdən başqa kimsə yox idi.
Şah ov çox olan o nahiyədə,
Düşmən ürəyi kimi xarab bir kənd gördü" 		 

Məhəmməd Hadi həmin beytləri belə tərcümə etmişdir:

  "Seyr edərək mərkəbi-Nüşirəvan,
Düşdü uzaq kövkəbəsindən haman.
Munisi-şahanəsi ancaq vəzir,
Başqası yox, xah cavan, xah pir.
Oldu müsadif nəzəri-şəhriyar,
Nahiyədə qəryeyi-viranəzar.
Qəlbi-ədu misli pərişan idi,
Fikri-səfihan kimi viran idi" 		 

Bu üç beyti Süleyman Rüstəm isə belə tərcümə etmişdir:

  "Nuşirəvan qoşunla bir gün çıxmışdı ova,
Düşdü öz dəstəsindən uzaq at qova-qova,
Padşaha bu səfərdə yoldaş ancaq vəzirdi,
Hər ikisi at çapıb, axtarıb ov gəzirdi.
Düşmənin qəlbi kimi uçuq xaraba bir kənd,
Görüncə tacidarı bürüdü, aldı heyrət" 		 

Məhəmməd Hadinin Nizaminin "Leyli və Məcnun" əsərindən çevirdiyi iyirmi üç beytlik bir hissə "Ədib Nizaminin oğluna verdiyi nəsihəti-pədəranəsi" adı ilə "Həyat"ın aprel nömrələrində dərc olunmuşdur. Həmin tərcümə mətninin bəzi söz, ifadə və misralarında dəyişiklik edilərək "Nizaminin övladına nəsihəti" adı ilə "Füyuzat" jurnalının səhifələrində də dərc olunmuşdur. Məhəmməd Hadinin "Leyli və Məcnun"dan "Öz oğluna nəsihət haqqında" hissəsini tərcümə etməsi səbəbsiz deyil. N.Gəncəvi oğluna məsləhət görür ki, şairlik istedadına malik olduğunu görürəm, lakin bu sənətin dalınca getməsən yaxşıdır. Elm öyrən, xüsusilə o elmləri ki, onların cəmiyyətə xeyri var.

Məhəmməd Hadinin əsərlərini tərcümə edib "Həyat" qəzetində nəşr etdirdiyi sənətkarlardan biri də fars şairi Şəmsəddin Məhəmməd Hafiz Şirazidir. Məhəmməd Hadinin "Həyat" qəzetində çıxmış məqalələrinin içərisində tərcüməsini verdiyi H.Şirazinin bir çox beyt və şeir parçaları nəzərə alınmazsa, qəzetdə H.Şirazidən üç tərcüməsi dərc edilmişdir. Qəzəl formasında olan bu əsərlərin ikisi aşiqanə, digəri isə ictimai məzmunlu şeirdir. Qəzetdə tərcüməçisi göstərilmədən çap olunan birinci şeir "Zümzümeyi-aşiqanə" adlanır. Yeddi beytlik qəzəl "Füyuzat" jurnalında da çap olunmuşdur. "Həyat" qəzetinin 1906-cı il 113-cü sayında dərc olunmuş tərcümələrindən biri də fars şairi Sənai Qəznəvinin əsərlərindən olan "Tövhid" adlı şeirdir.

H.Şirazidən ikinci tərcümə qəzetdə "Nəsimi-səbayə iltifat" adı ilə dərc olunmuşdur. On iki beytlik bu əsər "Xacə Hafizdən tərcümə" adı ilə oxuculara təqdim olunmuş, sonunda isə bu sözlər verilmişdir: "Mütərcimi Məhəmmədül-Hadi əl-Hac Əbdülsəlimzadə Şirvani". Məhəmməd Hadinin H.Şirazidən etdiyi üçüncü tərcümə "Həyat" qəzetində "Ümidi-visali-canan" adı ilə dərc olunmuşdur.

Məhəmməd Hadinin "Həyat"da dərc etdirdiyi tərcümə əsərlərindən biri də "Vəhdaniyyət və maarif"dir. Fars şairi Sənai Qəznəvidən edilmiş bu tərcümə "Mütərcimi Məhəmmədül-Hadi" qeydi ilə qəzetin 1906-cı ildə çıxan 113-cü sayında işıq üzü görmüşdür. İyirmi doqquz beytdən ibarət olan bu tərcüməni Məhəmməd Hadi misra, ifadə və beytlərində müəyyən dəyişikliklər etməklə "Tövhid" adı ilə "Füyuzat" jurnalında, "Təraneyi-tövhid" sərlövhəsi ilə "Firdovsi-ilhamat" kitabında da çap etdirmişdi.

Məhəmməd Hadi və "Bürhani-tərəqqi" qəzeti

1906-cı ilin yazında Məhəmməd Hadi yaxın qohumu və ağır günlərində ona himayədarlıq etmiş "Bürhani-tərəqqi" qəzetinin naşiri və redaktoru Mustafa Lütfi İsmayılzadə tərəfindən Həştərxana dəvət olunur. Bu barədə Seyid Hüseyn yazmışdır: "Məhəmməd Hadi Kürdəmirdə təhsilində davam edib durarkən Hacıtərxandan müəllimi Mustafa Lütfi İsmayılzadə əfəndidən bu məaldan bir məktub alar ki, "Həyat"da yazılarını oxuyuram. Mən burada bir qəzet çıxaracağam. Məktubumu aldıqda işlərini təsvih edib Hacıtərxana gəl.." Məhəmməd Hadi dəvəti qəbul edib ustadının yanına yollanır. Həştərxana gedişindən sonra da onun "Həyat" qəzeti ilə əlaqələri kəsilmir və mütəmadi olaraq əsərləri "Həyat"ın səhifələrində dərc olunur. Qəzetin may ayında çıxmış 117-ci nömrəsində müəllifin "Hacıtərxandan məktub" adlı bir məqaləsi dərc olunur. Bu məqalə Məhəmməd Hadinin Həştərxana nə vaxt çatmasını dəqiqləşdirmək üçün ən tutarlı faktdır. Redaksiyaya göndərdiyi məktubunda Məhəmməd Hadi yazır:

  "Mayıs ayının 11-ci günündə Hacıtərxan şəhərinə vasil olaraq "Şurayi-islami-Rusiya", "Darül-ədəb" və "Nümuneyi-tərəqqi" məktəbi, qız məktəbləri vücudlarının səbəbi ustadi-mümtazım Mustafa Lütfi cənablarının ziyarətinə nail oldum"  

Müəllif təəssüf hissi ilə qeyd edir ki, Həştərxandakı bir çox din xadimləri Mustafa Lütfiyə yardımçı olmaqdansa, ondan qubernatora şikayət edir, bunun da nəticəsində "Bürhani-tərəqqi" qəzeti təqiblərə məruz qalır.

May ayının 11-də Həştərxana çatan Məhəmməd Hadi payıza, Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən "Füyuzat"da işləməyə dəvət olunana qədər orada yaşayır və "Bürhani-tərəqqi" qəzetində çalışır.

Məhəmməd Hadi və "Füyüzat" jurnalı

  Əsas məqalə: Füyuzat (jurnal)

Tam 1 il - 1906-cı ilin 1 noyabrından 1907-ci ilin 1 noyabrına qədər Əli bəy Hüseynzadənin redaktorluğu, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi yardımı və imtiyaz sahibliyi ilə Bakıda, Nikolayevski küçəsindəki "Kaspi" məətbəsində çap olunan "Füyuzat" jurnalının ən fəal yazarlarından biri Məhəmməd Hadi olumuşdur. Həm jurnalın bədii-tənqidi materiallarının müəllifi, həm də təmsil olunmaq baxımından ən çox əsərləri dərc olunan Məhəmməd Hadinin hər nömrəsi 16 səhifədən ibarət olan, cəmi 32 sayı işıq üzü görmüş bu məcmuənin 23, 24 və 31-ci nömrələri istisna olmaqla qalan 29 nömrəsində şeir, məqalə və tərcümələrdən ibarət əlli yazısı çap olunmuşdur.Jurnalda çap etdirdiyi əsərlərində Məhəmməd Hadi əvvəlki fikrinə sadiq qalaraq, əsasən, maarif və mədəniyyəti, insana məhəbbəti təbliğ etmişdir.

Bir illik nəşri dövründə Azərbaycan və türk xalqlarının milli əsarətə qarşı mübarizə tarixinin siyasi və bədii səlnaməsinə çevrilən jurnalın çapına hazırlıq getdiyi ərəfədə Həştərxanda yaşayan Məhəmməd Hadi Əli bəy Hüseynzadədən bir məktub alır. Məktubda qeyd olunur ki:

  Bəzi səbəblərdən dolayı "Həyat" qəzeti qapandı. Onun yerinə həftəlik "Füyuzat" namında ədəbi bir məcmuə çıxarırıq. Zati-alilərini də heyəti-təhririyə namına qeyd etmişik  

Bu məktubda 75 rüblə maaş təyin edildiyi də qeyd edilibmiş.

Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən jurnalın redaksiya heyətinə dəvət edilən Məhəmməd Hadi "Həyat" qəzetində olduğu kimi "Füyuzat"da da üç istiqamətdə - şair, publisist, tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərmişdir.

"Füyuzat"da çap olunmuş şeirləri

"Füyuzat"ın ilk nömrəsindən son nömrəsinə qədər məcmuə ilə əməkdaşlıq etmiş Məhəmməd Hadinin jurnalın ilk sayında forma məzmunca fərqli dörd şeiri çap edilmişdi. "Fünün və maarif" şeiri 17 beytdən ibarət olub qəsidə formasındadır. Bu əsər şairin 1908-ci ildə Bakıda çap etdirdiyi "Firdovsi-ilhamat" kitabı istisna olmaqla sonralar çap olunmuş heç bir kitabına düşməmişdir. Şeir mövzu etibarı ilə, demək olar ki, şairin bu əsərə qədər "Həyat" qəzetində və "Dəbistan" jurnalında dərc etdirdiyi "Məktəb", "Məktəb şərqisi", "İnsan nə ilə mükərrəm olur", "Lövheyi-təsviri-maarif", "Maarifə doğru" şeirləri ilə eynidir.

Janrına görə müxəmməs olan "Amali-tərəqqi" əsəri beş bənddən ibarətdir. Azadlıq, istiqlal və maarifin təbliği niyyəti ilə yazılmış bu şeir mətnində heç bir dəyişiklik edilmədən həm "Firdovsi-ilhamat"da, həm də Məhəmməd Hadinin kitablarında çap olunmuşdur.

Azərbaycan romantizminin məşhur nümayəndəsi, ardıcıl füyuzatçı şair Məhəmməd Hadinin birinci nömrədə çıxan şeirlərindən biri də "Qələmə" adlanır. 14 beytlik bu şeir də ənənəvi mövzudadır, yəni qələmə xitabən yazılmış bu əsər də mədəniyyət, maarif və insanlığa çağırış motivləri ilə zəngindir.

Məsnəvi formasında olan iyirmi beytlik "Şükufəzari-bənat və yaxud qızlar bağçası" adlı şeir həm "Firdovsi-ilhamat"a, həm də sonrakı kitablara salınmışdır. Hüseyn Bayqaranın "Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixində ilk milli şair" adlandırdığı Məhəmməd Hadinin "Füyuzat"ın noyabrın 13-də çıxan ikinci sayında iki şeiri dərc edilmişdir. "Bilməm ki?" rədifli "Təraneyi-qəmpərvəranə" şeiri on altı beytdən ibarətdir və qəsidə formasında yazılmışdır. Məzmun və ideya baxımından əvvəlki şeirlərindən fərqlənən bu əsəri şairin fəlsəfi lirikasının ən gözəl nümunələrindən biri hesab etmək olar. "Amali-istiqbal, yaxud ümid və əməllər" şeirini şair "Amali-istiqbal" adı ilə "Firdovsi-ilhamat" kitabına da salmışdır.

Jurnalın 3-cü nömrəsində Məhəmməd Hadinin iki şeiri nəşr olunmuşdur. "Bədaye" adlanan birinci şeir on bir beytdən, "Kitabi-həyat" şeiri isə müxəmməs formasında olmaqla on üç bənddən ibarətdir.

Jurnalın 8 dekabrda çıxan dördüncü nömrəsində Məhəmməd Hadinin 26 beytdən ibarət olan bir şeiri - "Hissiyati-madəranə və yaxud övlad bəsləmək hissləri" çap olunmuşdur. "Firdovsi-ilhamat" kitabına "Hissiyatı-madəranə" adı ilə daxil edilmiş bu şeirin əsas mövzusu ana-bala sevgisi, cəmiyyətin tərəqqisində anaların, qadınların roludur. Cəmiyyətin tərəqqisində anaların, qadınların rolunu yüksək qiymətləndirən şair yazır:

  "Nə zaman kəsbi-ülum etsə nisa,
Cismi-millət tapacaq onda şəfa.
Elmlə ruha müdavat olunur,
Elmlə kəsbi-füyuzat olunur.
Elmdir şəmsi-səhabi-əzəli,
Elm tənvir edər afaqi-dili 		 

Bundan əlavə "Füyuzat" jurnalında Məhəmməd Hadinin digər şeirləri də çap olunmuşdur:

  • "İsmət, yaxud əfif olan zatların xəsaili" (Mürəbbe formasında 9 bənddən ibarət adlı şeir jurnalın 18 dekabr 1906-cı il 5-ci nömrəsində çap olunmuşdur.)
  • "Nidaül-vətən" (Mürəbbe şəklində olan şeir "Məhəmməd Hadi" imzası ilə 1908-ci ildə çıxmış "Firdovsi-ilhamat" kitabına düşsə də, 1920-ci ildən sonra çıxan kitablarına düşməmişdir.)
  • "Dəli şairə dəlilər mühibbi olan bir quşun köməyi. Tövsiyeyi-mürğ" (Jurnalın 29 dekabr 1906-cı ildə işıq üzü görmüş 6-cı nömrəsində adlı şeiri çap olunmuşdur. Şeir jurnalın birinci nömrəsində çap olunmuş "Heyrət, yaxud bir mələyin insanlara xitabı" adlı on iki beytlik bu şeirə cavab kimi yazılmışdır)
  • "Təbriki-eydi-əzha" ("Füyuzat"ın 12 yanvar 1907-ci ildə çıxmış 7-ci nömrəsində çap olunmuşdur. Doqquz bəndlik şeir yeddilik şəklindədir.)
  • "Təraneyi-milli" ("Füyuzat"ın 12 yanvar 1907-ci ildə çıxmış 7-ci nömrəsində çap olunmuşdur. On bəndlik şeir altılıq şəklindədir. Bu şeir Məhəmməd Hadi lirikasının başlıca mövzularından biri olan millət və onun aqibəti məsələsinin şərhinə həsr olunmuşdur.)
  • "Bülbül" (Junalın 8-ci nömrəsində çıxmışdır)
  • "Fəzaili-insaniyyə" (6 fevral 1907-ci ildə çıxan jurnalın 9-cu nömrəsində çıxmış, "Məhəmməd Hadi Şirvani" imzası ilə çap olunmuşdur.)
  • "Saqiyə bur niyazi-ricaməndanə" (6 fevral 1907-ci ildə çıxan jurnalın 9-cu nömrəsində çıxmış, "Məhəmməd Hadi Şirvani" imzası ilə çap olunmuşdur. Şeirdə şairin gəldiyi qənaət bundan ibarətdir ki, gizli sirrlərin açılması üçün mütləq şəkildə elm, mərifət sahibi olan insanların özləri ruhən, mənən azad olmalıdırlar.)
  • "Fəzaili-insaniyyə" (20 fevral 1907-ci ildə çıxan jurnalın 10-cu nömrəsində çap olunmuşdur. Jurnalın 9-cu nömrəsində çıxan "Fəzaili-insaniyyə" şeiri ilə eyni adda və təxminən eyni məzmunda olan birinci şeiri onun davamı da adlandırmaq olar.)
  • "Pəriyi-vicdan" (20 fevral 1907-ci ildə çıxan jurnalın 10-cu nömrəsində çap olunmuşdur)
  • "Pəriyi-vicdan" ("Düxtəri-napakdamən sanmayın hüriyyəti" misrası ilə başlanan, məsnəvi formasında səkkiz beytdən ibarət olan bu şeir də Məhəmməd Hadi lirikasına xas ənənəvi-hürriyyət və azadlıq mövzusundadır.)
  • "Dumanın yövmi-güşadı" (Jurnalın 11-ci nömrəsində 1907-ci ilin fevral ayının 20-də yazılmış və məcmuədə "Məhəmməd Hadi Şirvani" imzası ilə çıxan yeddi beytlik şeir İkinci Dövlət Dumasının işə başlaması münasibəti ilə qələmə alınmışdır.)
  • "Bir əməlim" (Məhəmməd Hadilirikasının həm forma-məzmun, həm də ideyaca ən mükəmməl nümunələrindən bir olan müsəddəs formalı şeiri jurnalın 12-ci nömrəsində çap olunmuşdur.)
  • "Lövheyi-bahar" (Müxəmməs şəklində olan "Gör" rədifli altı bəndlik şeir. Bu şeirə M.Ə.Sabir "Tömeyi-nahar" adlı satirik parodiya yazaraq "Çaydaçapan" imzası ilə
  • "Molla Nəsrəddin" jurnalının 1907-ci il 14 aprel tarixli 15-ci nömrəsində dərc etdirmişdir.)
  • "Şirvan xatiratı" (Məhəmməd Hadi lirikasının əzəli və əbədi mövzularından olan millətin taleyi barədə düşüncələr bu əsərin aparıcı xətiini təşkil edir.)
  • "Mövludi-fəxri-aləm" ("Bu gün subhi-əzəldən doğdu bir şəmsi-ziyapərvər" misrası ilə başlanan dörd beytlik bu şeir Məhəmməd Peyğəmbərin (s) anadan olma günü münasibətilə yazılmışdır.)
  • "Facieyi-həyatımızdan bir pərdə" ("Ədəbiyyat" başlığı altında dərc olunan bu qəsidə formasında olan bu şeir 1906-cı il may ayının 11-də yazılmış, "Məhəmməd Hadi Şirvani" imzası ilə çap olunmuşdur.)
  • "Amali-vicdan" (1906-cı ilin may ayının 22-də yazılmış bu şeirində məhəbbət ideyasının tərəfdarı və təbliğatçılarından biri olan Məhəmməd Hadi bəşər övladlarını "hasili-baği-təbiət" hesab edərək bütün dünyaya sülh və əmin-amanlıq arzuluyur)
  • "Təxəttüri-mazi" ("Bir zaman, ah ki, bir tair idim azadə, Əcəba kim məi saldı bu xərabəbadı" misraları ilə başlanan səkkiz beytlik ictimai məzmunlu bir qəzəldir)
  • "Bükayi-təbiət" ("Təbiətin ağlaması" adlı doqquz bəndlik müxəmməs formalı bu şeir yazılma tarixi "30 mayıs" kimi göstərilmiş və "Məhəmməd Hadi" imzası ilə jurnalda dərc olunmuşdur.)
  • "Axşam tənəzzöhləri" (məsnəvi şəklində olan bu şeir 23 iyun tarixində "Məhəmməd Hadi" imzası ilə çap edilmişdi.)
  • "Nəvayi-rindanə" (12 iyun tarixində "Məhəmməd Hadi" imzası ilə çap olunmuşdur.)
  • "Həsbhal, yaxud bizim Hadinin iztirabı" (Jurnalda "Füyuzati" imzası ilə çap olunmuşdur.)
  • "Gözlərin" rədifli şeiri jurnalın 26-cı sayında dərc olunmuşdur. 15 beytlik bu qəzəl şairin məhəbbət mövzusunda olan çox az sayda əsərlərindən biridir.
  • "Bir aşiqi-nazənini-vətənin ehtisasati-ruhiyyəsini təsvir və iraə edən bir lövheyi-giram" "Mənim" rədifli şeiri jurnalın 26-cı sayında lirik-aşiqanə ruhda çıxmışdır.
  • "Ramazanül-mübarək" ("Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi" imzası ilə çıxan və 10 bənddən ibarət olan müsəddəs formalı bu şeir Ramazan bayramı münasibətilə yazılmış, "Ramazanül-mübarək" adı ilə "Firdovsi-ilhamat"da çap olunmuşdur.)

"Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi" imzası ilə yazılmış mürəbbe formasında olan 8 bəndlik "Əlvida, yaxud acı bir iqrar" adlı şeiri qəzetin son sayında, həmçinin "Bürhani-tərəqqi" qəzetinin 18 noyabr 1907-ci il I sayında və sonrakı kitablarında da çap olunmuşdur. "Ah, bədməstü xarabız cümləmiz bir camdan" misrası ilə başlanan bu şeir "Füyüzat"ın bağlanmasına etiraz kimi düşünülmüş, şeirdə Məhəmməd Hadi yenə də sadiq olduğu ideyaları tərənnüm etmişdi.

  "Düşməni-ənvar olur ol çeşm kim, binurdur,
Nəzreyi-xəffaşda, əlbət, günəş mənfurdur,
Didə görməz, guş eşitməz, fikrimiz məsturdur,
Qəti-ümmid eylədik biz doğrusu islamdan. 		 

Məhəmməd Hadi ənənəsinə sadiq qalaraq poetik əsərlərində də Vətən, millət və insan, onun yaşam tərzi, keçmiş, bu gün, gələcək haqqında fikir və mülahizələrini irəli sürür.

"Füyuzat"daki publisistikası

"Füyuzat"da Məhəmməd Hadinin şeirləri ilə bərabər onun inqilabi-ədəbi görüşlərini əks etdirən məqalələrinə və tərcümələrinə də geniş yer ayrılırdı. Jurnalın 3-cü nömrəsində çap olunan "Almaniyada darül-məlulin" məqaləsi Məhəmməd Hadinin orijinal əsəri deyil. Bu yazı jurnalın və müəllifin izahından aydın olunduğu kimi, "Kəlküttədə fars lisanında nəşr olunan "Həblül-mətin" cəridəsindən iqtibas olunmuşdur." "Həblül-mətin"in Almaniyadakı mənbələr əsasında nəşr etdiyi bu məqalədə Almaniyanın maarif sistemindən, əsasən buradakı şikəst, kimsəsiz uşaqların təlim-tərbiyəsindən bəhs olunur. Jurnalın 5-ci nömrəsində Qahirədə ərəb dilində çıxan "Əlməcəllətül-osmaniyyə" qəzetindən tərcümə olunmuş bir məqalə "Nidaül-vətən li əbnayi" ("Vətənin övladına nidası") adı ilə çap olunmuş, sonunda mütərcim imzası qoyulmuşdur.

"Bakı tarixindən bir nəbzə" adlı məqalədə Məhəmməd Hadi cümə günü, dekabrın 22-də Bakı dəmir yol vağzalından general-qubernator Semyon Andreyeviç Fadeyevin Tiflisə yola salınma mərasimi və mərasimdə iştirak edənlər sırasında general M.İ.Kanevski, qubernator Alişevski, Bakı qazısı Mir Nəhəmməd Kərim ağa, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin də olduğu barədə məlumat verdikdən sonra Bakının tarixi haqqında söz açır.

"Füyuzat"ın 11-ci sayında Məhəmməd Hadinin dərc olunan ikinci əsəri "Məlumati-tarixiyyə" məqaləsidir. Jurnalın 13-cü nömrəsində Məhəmməd Hadinin iki məqaləsi dərc olunmuşdur. Birinci məqalə "Çində asari-tərəqqi", ikincisi isə "Dövri-mədəniyyət" adlanır.

"Füyuzat"dakı tərcümələri

Jurnalın 5-ci nömrəsində Qahirədə ərəb dilində çıxan "Əlməcəllətül-osmaniyyə" qəzetindən tərcümə olunmuş bir məqalə "Nidaül-vətən li əbnayi" ("Vətənin övladına nidası") adı ilə çap olunmuş, sonunda "mütərcim" imzası qoyulmuşdur. Məqaləni ərəbcədən Azərbaycan türkcəsinə çevirən Məhəmməd Hadidir. "Füyuzat"ın 15-ci sayında müəllifin Sədi Şirazinin "Bustan" əsərindən çevirdiyi "Cavanmərdlik və yaxud fəzaili-aliyyə" adlı bir tərcüməsi çap olunmuşdur "Füyuzat"ın 20-ci sayında Məhəmməd Hadinin "Nümuneyi-əsarət" adlı məqaləsi və "Zümzümeyi-aşiqanə" adı ilə Hafiz Şirazidən etdiyi bir tərcüməsi çap olunmuşdur. Həcmcə o qədər də böyük olmayan bu məqalə birbaşa şairin azadlıq idealları ilə səsləşir.

"Füyuzat"ın 23-24-cü saylarında əsər çap etdirməyən Məhəmməd Hadi 25-ci nömrədə 3 yazı ilə çıxış etmişdir. Bunlardan biri məqalə, biri şeir, digəri isə Sədi Şirazidən edilmiş tərcümədir. 386-388-ci səhifələrdə özünə yer almış "Amerikada üsuli-təlim və tərbiyyə" adlı məqalə "Məhəmməd Hadi" imzası ilə çap olunmuş, sərlövhəyə "Cərideyi-ərəbiyyədən tərcümə edilmişdir" qeydi verilmişdir. Məqalədə Amerika Birləşmiş Ştatlarında məktəb və maarif sistemindən ətraflı şəkildə bəhs edilmişdir. "Füyuzat" jurnalının 27-ci nömrəsində Məhəmməd Hadinin orijinal əsəri çap edilməsə də, "Nizaminin övladına nəsihəti" adlı bir tərcüməsi dərc olunmuşdur.

Məhəmməd Hadi jurnalın 28-ci sayında "Səadət nədir?" adlı bir məqalə ilə çıxış etmişdir. Şairin qeydinə görə bu məqalə Qahirədə ərəbcə çıxan "Əl-Müəyyəd" qəzetindən tərcümə edilmişdir. Tərcümə etdiyi məqalədəki fikirlərə şərik çıxan Məhəmməd Hadi "Bədayeül-inşa" adlı bir kitabın 231 və 235-ci səhifələrindən Edison, Lok və Oskarın da səadət barəsindəki bəzi fikirlərini tərcümə edərək məqaləyə əlavə etmişdir. Jurnalın 30 nömrəsin də "Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi" imzası ilə "Hekayeyi-eşq" adlı bir şeir çap olunmuşdur. 7 beytlik bu şeirə Məhəmməd Hadi belə bir qeyd vermişdir: "Qailini məəttəssüf bilmədiyim hekayəyi-mənzumeyi-lətifəyi tərcümə etməkdən keçinmədik"

Qəsidə formasında "Məhəmməd Hadi" imzası ilə çıxan "Tövhid" adlı 29 beytlik şeir şairin imzası ilə çap olunsa da, əslində Məhəmməd Hadinin orijinal əsəri deyil, fars şairi Sənai Qəznəvidən etdiyi tərcümədir. "Füyuzat"ın 25-ci sayında Məhəmməd Hadinin Sədi Şirazinin "Bustan" əsərindən tərcümə etdiyi "Mərəzi-ibrət, yaxud Şamda qəhətlik" adlı bir əsər də çap olunmuşdur.

"Tazə-həyat" qəzeti və Məhəmməd Hadi

"Füyuzat" jurnalı bağlandıqdan sonra bir müddət "İrşad" korrektor vəzifəsində çalışan Məhəmməd Hadi 1907-ci il 1 aprel tarixində Bakıda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi yardımı və Haşım bəy Vəzirovun redaktorluğu ilə fəaliyyətə başlayan "Təzə-həyat" qəzetində çalışmaqla yanaşı, eyni zamanda əsərlərini ən çox bu qəzetdə çap etdirməyə başladı. Onun qəzetdə çıxan ilk yazısı 1907-ci il 17 dekabr tarixinə təsadüf edir. Məhəmməd Hadi "Təzə-həyat" qəzetində çap etdirdiyi publisistik yazılarında Qərb ölkələrindəki tərəqqi və maarifdən yazır, Qərbin Şərq siyasətini, xüsusilə müsəlman ölkələrinə olan münasibətini, bu ölkələri əsarəti altında saxlamaq istəklərini tənqid edirdi. Buna misal olaraq "Avropa-İslam-Mərakeş. Moizeyi-tarixiyyə" adlı məqaləsini göstərmək olar ki, burada o, Avropa ölkələrinin Şərq barədə yürütdükləri və fərqli yollarla həyata keçirdikləri siyasətin mahiyyətini şərh edir.

Qadının cəmiyyətdəki roluna böyük önəm verən ədib "Misirdə "Hürriyəti-nisvan cəmiyyəti" adlı məqaləsində qadın azadlığı və qadının cəmiyyətdəki yeri məsələsinə toxunmuşdu. "Mərəzimiz nədir?" adlı məqaləsi isə onu göstərir ki, o təkcə öz ölkəsini deyil, bütün müsəlman ölkələrinin ictimai və iqtisadi geriliyini bu ölkələrin bəlası sayır və xalqı buna qarşı mübarizəyə səsləyir. "Davamı var" qeydi ilə verilən bu məqalə ya tamamlanmamış, tamamlansa da, davamı qəzetdə dərc olunmamışdı. "Tərbiyeyi-ümmiyyə calibi-səadətdir" adlı əsərində ədib bəşər tarixində tənəzzül və tərəqqinin səbəblərini araşdırmışdı.

Məhəmməd Hadinin bəşəriyyət, insanlıq, bərabərlik kimi məsələlərə münasibət bildirmək nöqteyi-nəzərindən yazılmış əsərlərindən biri də "Budda kimdi?" adlı fəlsəfi əsəridir. Buddizm dininin yaradıcısının həyatını, yaşam tərzini və bu dinin fəlsəfi mahiyyətinin bir çox cəhətlərinin araşdırılması baxımından yazılmış bu əsər tarixi-fəlsəfi-dini mahiyyət daşısa da, əsas məğzi bu günlə, gələcəklə yaxından səsləşir. Müəllif bu dinin mahiyyəti barədə məlumat verərkən Buddanın təliminə görə qarşıya qoyulan vəzifəni icra etmək 10 maddəyə bağlıdır deyir və bunları aşağıdakılar kimi qeyd edir:

  1. Kimsəni qətl edib insan həyatını söndürmə;
  2. Oğurluq etmə;
  3. Təmizliyə diqqət et;
  4. Sədaqətli ol;
  5. Ümumi əsayişi pozan əməllərdən çəkin;
  6. And içmə;
  7. Yaxşı sözlər danış və əks surətdə dilini saxla;
  8. Tamahkar olma və başqalarının xoşbəxtliyini gördükcə şad ol;
  9. Qəlbini pislikdən saxla kimsəyə ədavət bəsləmə və düşməninə belə mərhəmət göstər;
  10. Məsləksiz olma və həqiqəti arayıb tapmağa səy etdi

Yazıçı "Ah,kimsəsiz vətən!" şeirini isə zəlzələdən sonra Şamaxının viran vəziyyətə düşməsinə həsr etmişdi. Şeirin əvvəllində qeyd edilmiş "Şamaxıdan" adlı yazıda müəllif belə qeyd edir: "Şamaxıya daxil olduğum gündən bəri özümü şəhər deyil, adətən bir məzarstanda hiss eliyirəm. Fikrim hərəkətdən, hissim fəaliyyətdən, təbim qüdrətdən, əlahasil, bütün məmləkəti-mənəviyyəm ifayi-vəzifədən qalmışdır"

Bunlardan başqa şair "Həyati-səfilə, yaxud bəxtsiz bir ailə", "Misir mətbuatı: - Osmanlı Qanuni-əsasisinə dair "Əl-müəyyəd"dən", "Osmanlı mətbuatında parlaqlıq", "Hüluli-Ramazan, yaxud matəmli bir bayram", "Məmməd Səid Ordubadi cənablarına açıq məktub", "Maziyi-müzlimə ircayi-nəzər, halımız münəvvər, istiqbalımız parlaqdır" adlı məqalələlərini də məhz bu qəzetdə dərc etdirmişdi.

"İttifaq" qəzeti və Məhəmməd Hadi

1908-ci ildə oktyabrın 7-də hökumət tərəfindən bağlanmış "Təzə həyat" qəzetinin nəşrini dayandırmasından iki ay sonra Haşım bəy Vəzirov və dostları Bakıda yeni bir qəzetin - "İttifaq"ın nəşrinə nail oldular. 1908-ci il dekabr ayının 1-də ilk nömrəsi çıxan qəzet cəmi 10 ay fəaliyyət göstərdi. 10 ay müddətində bir çox yazıçılar kimi Məhəmməd Hadi də bu qəzetdə poetik əsərləri ilə yanaşı bədii-publisitik əsərləri, elmi məqalələri və tərcümələri dərc etdirməyə başladı. Bu qəzetdə onun "Səadəti-zailə", "Maziyi-müzlimə ircayi-nəzər: halımız münəvvər, istiqbalımız yenə parlaqdır", "Balkan hadisatının hinddə əks-sədası" və digər adlı məqalə, tərcümə və iqtibasları nəşr olunmmağa başlamışdır ki, onun istər məqalələri, istərsə də Qahirədə ərəb dilində çap olunan "Əl-Müəyyəd" qəzetində çıxan "Balkan hadisatının hinddə əks-sədası" adlı məqaləsinin tərcüməsi, Hindistanda nəşr olunan "Vəkil" adlı qəzetdən olan məqalənin tərcüməsi onu göstərirdi ki, Məhəmməd Hadi digər qəzet və jurnallarda olduğu kimi "İttifaq" qəzetində də elə məqalələr yazır, yaxud tərcümə edir ki, o məqalələr millətə, türk və müsəlman xalqalarına, insanlığa faydası olsun.

"Tərəqqi" qəzeti və Məhəmməd Hadi

1909-cu ilin yaz aylarından başlayaraq şair "İttifaq" qəzeti ilə yanaşı "Tərəqqi" qəzeti ilə də yaxından əməkdaşlıq etməyə başlayır. Əhməd bəy Ağayevin redaktoru olduğu və ilk nömrəsi 1908-ci ilin iyun ayının 3-də çıxan "Tərəqqi" qəzetində də Məhəmməd Hadi 3 istiqamətdə - həm, poetik, həm publisistik, həm də tərcümə əsərlərini dərc etdirməyə başlamışdı. Məhəmməd Hadinin bu qəzetdə çap etdirdiyi ilk bədii-publisistik yazısı "Aydınlıq gecədə" adlı əsəridir. Məhəmməd Hadinin "Tərəqqi"də nəşr olunan "İzhari-şükran və ixtari-lazım" adlı məqaləsi "Firdovsi-ilhamat" kitabı ilə bağlı şairə ünvanlanan məktublara cavab kimi yazılmışdır.

"Tərəqqi" qəzeti 28 sentyabr 1909-cu il tarixli 219-cu sayında "Oxumalı kitablar" adlı xəbərdə Məhəmməd Hadinin ilk kitabı "Firdovsi-ilhamat"ın da adını çəkir. Onun "Pərdə dalında nələr varmış?" adlı məqaləsi isə 1909-cu ildə Sultan Əbdülhəmid rejiminə qarşı yönəlmiş Türkiyə inqilabını alqışlamaq niyyəti ilə yazılmışdır.

Məhəmməd Hadi qəzetin səhifələrində "Siyasət" rubrikasında "İranda Qanuni-əsasi, Şərqdə idareyi-məşrutə" adlı bir məqalənin də tərcüməsini dərc etdirmişdi. Bu tərcümə Məhəmməd Hadinin "İrani-növ" qəzetindən tərcümə etdiyi şeirlərlə eyni məzmundadır və burada şair inqilabın İran xalqlarına verdiyi azadlıqdan söhbət açmışdır.

Şairin "Şüuni-müxtəlifə və zamanın Qarunu" adlı məqaləsi, əslində tam şəkildə original məqalə deyil. Məqalədəki bir çox materiallar ərəb və fars dilli qəzetlərdən tərcümə olunmuş və müxtəlif bir çox məsələlərə şərh verməklə Şərq ölkələrində baş verənlərə münasibətini bildirmişdi. Bu qəzetdə dərc olunmuş əsərləri onu göstərir ki, həmin dövrdə Məhəmməd Hadini Şərqdə baş verən hadisələr, hürriyyət və bərabərlik problemləri daha çox narahat etmişdir.

"Səda" qəzeti və Məhəmməd Hadi

1909-cu ildə oktyabrın 2-də hökümət tərəfindən bağlanmış "İttifaq" qəzetinin nəşrini dayandırmasından 10 gün sonra Haşım bəy Vəzirovun redaktorluğu ilə Bakıda yeni bir mətbuat orqanı "Səda" qəzetinin ilk nömrəsi nəşr olundu. "İttifaq" bağlandıqdan sonra Haşım bəy Vəzirov və digər qələm sahibləri kimi Məhəmməd Hadi də öz əsərlərini "Səda" qəzetində dərc etdirməyə başladı. Onun "Səda" qəzetində çap olunan ilk əsəri "Həqiqət, acımı dadlımı?" şeiri olmuşdur. Qəzetin 1909-cu il 23, 26, 28 oktyabr tarixli 11, 13, 15-ci nömrələrində "Felyeton" rubrikası altında həm nəsr, həm nəzm hissələri olan "İki lövheyi-həyat" əsərini dərc edilmişdi.

Eyni zamanda Məhəmməd Hadinin publisistikasının dəyərli nümunələrində biri hesab olunan "Xurafat içində həqiqət" əsəri, "Düşünmüşdüm" başlıqlı məqalədən çox mənsur şeir adlandırılan "Duman süpürgəsi" əsəri, "Məktəblərimizi, kitablarımızı islah etməliyiz" adlı tərcüməsi də məhz "Səda" qəzetində dərc edilmişdi.

Məhəmməd Hadinin "Səda" qəzetində dərc etdirdiyi ən dəyərli məqalələrindən biri isə "Ədəbiyyat müştaqlarına bir bəşarət" adlı məqaləsidir. Bu əsəri o İstanbuldan, işlədiyi "Tənin" qəzetindən "Səda" qəzetinə göndərmiş və həm də qeyd etmişdir ki, bundan sonra mütəmadi olaraq Türkiyədən çap olunmaq üçün Bakıya məqalələr göndərəcək. Onun bu məqaləsi Tövfiq Fikrəti Azərbaycan oxucusuna tanıtdırır və həm də Azərbaycanda Tövfiq Fikrət haqqında yazılan ilk tədqiqlərdən biridir.

Türkiyə və "Tənin" qəzeti

1910-cu ildə Məhəmməd Hadi Türkiyənin İstanbul şəhərinə getmiş, İstanbulda olarkən mütərəqqi türk şairlərinin köməyi ilə Tofiq Fikrətlə Hüseyn Cavidin birlikdə çıxarmağa başladığı, çox çəkmədən ölkənin məşhur qəzetlərindən biri olmuş "Tənin" qəzeti redaksiyasında işə düzəlmişdir. Şərq dillərini mükəmməl bildiyindən, tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Bu qəzetdə Məhəmməd Hadinin şeirləri ilə yanaşı, nəsr əsərlərindən etdiyi tərcümələr də çıxmağa başlamışdır. Özü demişkən "Aləmi alt-üst edib, inqilab yaratmaq üçün doğulmuş" şair Türkiyədə də inqilabçı ziyalılara qoşulmuşdur. Məhəmməd Hadinin tərəqqipərvərlik ruhunda yazdığı şeirlər bütün Yaxın Şərqdə oxunub yayılırdı. Hətta şairin "Fünun və maarif" adlı şeiri Hindistanda, "Həblülmətin" qəzetində farsca tərcümə olunub çap edilmişdi.

 
Məhəmməd Hadi

1911-1912-ci illərdə Məhəmməd Hadi "Tənin" qəzeti ilə yanaşı, "Rübab", "Şahbal", "Məhtab", "Şahrahi-səbah" kimi müxtəlif mətbuat orqanlarında da şeirlər, məqalələr, tərcümələr çap etdirmişdi. Burada o Türkiyənin inqilabçı şairi Tofiq Fikrətə bir neçə şeir həsr etmişdir.

Tezliklə "Tənin" qəzeti hakim dairələrin nəzərini cəlb edir. Bir sıra inqilabçı ilə yanaşı, 1913-cü ildə Osmanlı hökuməti Məhəmməd Hadini də həbs edir və Salonikiə sürgün edir. Orada da Məhəmməd Hadidən şübhələnir, onu incitməyə başlayırlar. Məhəmməd Hadi başına gələn ağır fəlakətlərdən sonra 1914-cü ildə Bakıya qayıtmağa müvəffəq olur. Bakıya qayıtdıqdan sonra həyatdan küsmüş şair bu dövrlərdə "Gözəl düşününüz", "Bariqeyi-inqilab", "Ədəbi-ziyafət", "Hərbi-müsəlləs", "Şərareyi-əfkar", "Həyat səhifələrindən", "Ümmid səhneyi-təmaşayihəyatın ruhudur", "Halımız", "Mən ağlayıram, sən gülməyirsən", "Rüfəqadən birinin məktubuna yazılan məhəbbətnamədir", "Əzrari-əfkar", "Ağlayan şeirlər", "Qüvvət, həyat, ümid", "Nasıl yüksəlməli?", "Cəhalət zənciri və kor gözlü rəhbər" kimi əsərlərini, "Söyləyirsən söz olur, gər söyləməzsən, dildə qəm!", "Eydi-hürriyəti kim etdi haram? biz də bir bayram istəriz, bayram", "Başdan ayağa qan yeridir kainatımız", "Mən ölmədən əvvəl vətənim oldu məzarım", "Şu uzaqlarda parlayan ulduz - Əl irişməz ümidlər kimidir", "Ey bağını xəzan görəcək susmuş əndəlib" kimi misralı şeirlərini yazmışdır. O, yenidən mətbuatla əlaqələrini bərpa edir, "Tatarski-polk"un tərkibində müharibəyə gedənə qədər əsərlərini "İqbal", "Sədayi-həqq" və "Bəsirət" qəzetlərində dərc etdirir.

"İqbal" qəzeti və Məhəmməd Hadi

Türkiyə səfərindən qayıdan Məhəmməd Hadi Qara bəy Qarabəyov tərəfindən müalicə edildikdən sonra Seyid Hüseynin redaktoru olduğu "İqbal" qəzeti redaksiyasında işləməyə başlamışdır. Şair bu zaman Ömər Xəyyamın 20-ə qədər rübaisini azərbaycancaya çevirərək bu qəzetdə çap etdirir. "Eşqi-möhtəşəm, yaxud ana qucağı", "Şükufeyi-hikmət" adlı kitablarını 1914-cü ildə çap etdirir. Məhəmməd Hadinin "Ustad Əkrəmə" ithafı ilə görkəmli türk şairi Mahmud Əkrəm Rəcaizadənin ölümü münasibəti ilə qələmə alınmış ""Ağlayan şeirlər", 18 fevral 1914-cü ildə 581-ci nömrədə, qadın azadlığı mövzusunda çap olunmuş "Nisviyyət təranələri", şərq aləmi ilə qərb aləminin müqayisəsi kimi düşünülmüş "Əzhari-əfşar, neçin?", qadın azadlığı məsələsinə həsr olunan "Pəyami-dilaram", 28 fevral 1914-cü ildə "Rəsulzadə Məhəmməd Əmin qardaşıma" qeydi ilə yazılmış "Bahari-əfkar, qaçma", 1914-cü il mart ayının 11-də "Hüseyn Sadiq qardaşıma" qeydi ilə yazılmış "Dün axşamın ilhami-yetimanəsi", 1 aprel nömrəsində 19 beytlik qəsidə formalı "Asi şeirlər" yaxın dostu Sabit Manafzadəyə həsr etdiyi "Qüvvət, həyat, ümid... Yaşamağı sevirəm", qadın və cəmiyyətdə onun yeri mövzulu "Növxəndə çiçəklər", "Yeni Füyuzat" jurnalının redaktoru Əlipaşa Hüseynzadə Səburə ithaf etdiyi "Xəluqun pədəri", "Xəndeyi-zəfər", qadın və cəmiyyətdə onun yeri, qadını sıxan mühit mövzusunda yazılmış "Timsali-məlal, hüsni-məhzun", "Şərareyi-əfkar", 1917-cü ilin ortalarına - hərbi xidmətə çağırılana qədər "İqbal" qəzetinin redaktoru olan Sənətula İbrahimova ithaf etdiyi "Xabgahi-mövta, ilhamati-əmvat", "Şeir necə olmalıdır və necə yazılmalıdır?" sualı barədə düşüncələrinin məhsulu olan "Açıq və aydın düşüncələr", "Cəmiyyətin işıqlı gələcəyi necə olacaq?" duyğularının bədii ifadəsi olan "Livayi-zəfərin tamaşası", "Vətənə və millətə necə xidmət edilməlidir?" sualının cavabı olan "Ümid səhneyi tamaşayi-həyatın ruhudur", Bağçasarayda "Tərcüman" qəzetini nəşr etdirən, türk dünyasına əvəzsiz xidmətləri olan İsmayıl bəy Qaspıralının vəfatı münasibəti ilə yazdığı altı bəndlik "Böyük İsmayıl bəy" və b. şeirlərini "İqbal" qəzetində çap etdirmişdir.

Məhəmməd Hadinin "İqbal" qəzetində şeirləri ilə yanaşı, məqalə və tərcümələri də dərc olunmuşdur. "Türkiyədəki acı müşahidələrim" adlı məqaləsində böyük ümidlərlə getdiyi Türkiyədə gördüklərindən və başına gələnlərdən gileylənən Məhəmməd Hadi bu qəzetdə dərc etdirdiyi məqalələrində daha çox ədəbiyyat və sənət məsələləri ilə bağlı düşüncələrini qələmə almışdır. "Açıq məktub" adlı məqaləsi "İqbal" qəzetinin 698-ci nömrəsində Məhəmməd Hadinin əsərlərini daha çox cəmiyyətdə və insanlardakı mənfiliklərdən bəhs etməsində günahlandıran "M.M." imzalı bir məktuba cavab kimi yazılmışdır. Məhəmməd Hadi onu guya insanları sevməməkdə günahlandıran müəllifə cavab olaraq yazır:

  "Əzizim, mən insanları ciddən sevənlərdənəm. Layəzəli və layəmut məsləkimdir. Bir məslək ki mənimlə bərabər yaşamaq üçün doğulmuşdur. Fəqət uzaqdan sevirəm. Gözlərində məali-istehfam görürəm. Cavab verəyim: İnsanlara yaxınlaşdıqca təbəqeyi-sinema kimi surətlərində bir qarşıqlıq, bir ədəm və büuhiyyət nümüyan olur. Əvvəlki zövqi-tamaşa qalmayıb. Bunun üçündür ki, nəcabəti-əxlaqiyyə və fikriyyəyə malik bulunan ən mümtaz simalar - əksəriyyət üzrə mərdümgürz, inzivanişin və güşəgüzin olaraq yaşayırlar, yaşamaq istəyirlər. Nə insanlara qarışayım, görəyim nə ürəyim bulansın."  

Məhəmməd Hadinin ədəbiyyatın nəzəri və əməli məsələlərinə dair məqalələrində onun Azərbaycan ədəbiyyatının gələcək inkişafı haqqında düşüncələri maraq doğurur. "Ədibi-şəhir Həsənbəyin ruhuna ithaf", "Seyid Əzim və asarı", "Məhəmməd Səid Ordubadi cənablarına açıq məktub" və digər əsərlərdə şairi ədəbiyyatın məqsəd və vəzifələri, sənətkar və mühit, satira, tənqid kimi məsələlər düşündürür. Məhəmməd Hadin Nizami, Füzuli, Hüqo, Namiq Kamal və başqaları haqda öz əsərlərində geniş danışırdı. O, Seyid Əzim və Abbas Səhhət kimi klassiklərə xüsusi məqalələr həsr etmişdir. "Seyid Əzim və asari" adlı məqaləsində onu "yaşayışları da bəxtləri kimi qaranlıq, küskün və əməlləri bir zilli girizan olan ədəbi simalardan, parlaq nasehlərdən biri" adlandıran Məhəmməd Hadi qeyd edir ki, Seyid Əzim kimi sənətkarların ədəbi irsi layiqincə təbliğ olunmadığından çoxlarının onlar haqqında fikirləri çox bəsitdir.

Məhəmməd Hadi "İqbal" qəzetinin 608, 703, 709, 715, 720 nömrələrinin səhifələrində "İlhami-Xəyyam" adlı silsilə tərcümələr nəşr etdirmişdir.

"Bəsirət" qəzeti və Məhəmməd Hadi

"İqbal" qəzeti ilə yanaşı Məhəmməd Hadi 1914-cü il aprel ayının 12-də Hacı İbrahim Qasımovun redaktorluğu ilə nəşrə başlayan "Bəsirət" qəzeti ilə yaxından əlaqə saxlamış, həm müharibəyə gedənə qədər, həm müharibədə olduğu zaman, həm də cəbhədən qayıdandan sonra əsərlərini bu qəzetdə dərc etdirmişdir. Məhəmməd Hadinin "Bəsirət"lə əməkdaşlığı qəzetin redaktoru Hacı İbrahim Qasımova ithaf etdiyi "Yadi-vətən" şeiri ilə başlamışdır. Qəzetdə "Şirvanı Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi" imzası ilə çıxan bu şeir Məhəmməd Hadinin "Eşqi-möhtəşəm" kitabında da dərc olunmuşdur.

1915-ci ildə Qafqaz ordusunda feldşer kimi çalışdığı zaman Avstriya cəbhəsinə, Karpata getmiş, müsəlman əsgərləri arasında alay mollası vəzifəsini icra etmişdir. Şair cəbhədə ikən bir sıra xırda şeirləri ilə yanaşı tərcümeyi-halını əhatə edən "Sərgüzəşt"ini yazmağa başlamışdır. Müharibənin təsvirindən ibarət olub, Şərq ilə Qərbi müqayisə edən fəlsəfi poemanı da burada yazmışdır. 1918-ci ildə Qafqaz ordusundan qayıtdıqdan sonra Məhəmməd Hadi bir müddət Gəncədə qalır və sonra Bakıya gəlir. Bu zaman şair maddi ehtiyac içində idi. Yerli hökumət adamları şairin taleyi ilə maraqlanmırdılar. Mətbuatda şeir çap etdirməklə yaşamaq mümkün deyildi. Şair öz əsərlərini vərəq halında çap etdirərək satırdı. Abdulla Şaiq "Xatirələrim" kitabında yazır:

  "Bir gün küçədə sərxoş halda mənə təsadüf etdi. "Hərarətli şeirlərim" sərlövhəli mənzuməsini mənə uzadaraq: "Al, beş manat ver!" - dedi. Mən cibimdə olan on manatımın hamısını ona verdim. O, diqqətlə üzümə baxdıqda məni tanıdı və pulu ovcuma qoyub məni qucaqladı. Çox mütəəssir idi. "Şaiqciyim, bağışla, tanımadım" - dedi. Nə qədər israr etdim, pulu almadı.  

Hadi 1918-1919-cu illərdə yazdığı bütün əsərləri bir yerə toplayaraq dörd kitab halında çap etdirmişdir. Şairin ən iri əsəri "Əlvahi-intibah" lirik poemasıdır.

Məhəmməd Hadinin əsərləri onun sağlığında dövri mətbuatda, eyni zamanda şairin böyük çətinliklə 1908-ci ildə "Firdovsi-ilhamat", 1914-cü ildə "Eşqi-möhtəşəm", "Şükufeyi-hikmət" və 1918-1919-cu illərdə çap olunmuş kitablarında toplanmışdır. Şairin əsərləri sonralar 1936, 1957, 1979, 1980-ci illərdə Bakıda nəşr olunmuş, əsərlərinin bir qismi Türkiyə mətbuatında dərc olunmuşdur.

Məhəmməd Hadi əsərlərini əruz vəznində yazdığından şeirlərinin dili ərəb, fars sözləri ilə ağırlaşır, bu da şairin yaradıcılığının təsir dairəsini məhdudlaşdırır.

Cəbhədə yazdığı publisistik əsərləri

Məhəmməd Hadinin cəbhə həyatının ilk günləri 1914-cü ilin sonu, 1915-ci ilin əvvəllərinə təsadüf edir. Cəbhəyə gedişini "səyahət" adlandıran şair orada qaldığı 3 il müddətində də publisistik əsərlər yazmış, yazdığı əsərlərin bir qismini Bakıya, dostlarına göndərərək çapına çalışmıış, bir qismini isə ordudan qayıdandan sonra yayılmasına səy göstərmişdi. Onun müharibə dövrü yaradıcılığının nümunələrində biri 1 mart 1915-ci ildə Ukraynanın Stanislav şəhərində dostu, "Yeni füyüzat" jurnalının redaktoru olmuş Əlipaşa Hüseynzadəyə yazdığı "Məhəbbəti-səmimi, Əlipaşa qardaşım, tərk etmədin məni" adlı ədəbi məktubu olmuşdur. Məktubun şeirlə yazılmış hissəsi aşağıdakı kimidir:

  Avarı idim, yalnız idim, kölgəsiz idim,
Yurdumda yaşarkən, a Paşam, ölkəsiz idim.
Həqq anladığımlar hamısı çıxdı həyula,
Gec anladım əhbabı, fəqət anladım əla,
Gördüm də pək əla!
Dost anladığımlar bütün olmuşdu girizan,
Olmaqda idim atəşi-əhzan ilə suzan.
Ol gündə mənə yari-vəfadar sən oldun,
Həmsöhbətü həmbəzmü həməfkar sən oldun!
Sən atmadın iştə o zamanlar məni tutdun,
Guya ki, yetim bir cocuq idim də ovutdun.
Dəsti-əcəl ilə dəhənim olmasa xamuş,
Dostum, yaşadıqca səni etməm ki fəramuş! 		 

Məhəmməd Hadi eyni zamanda cəbhədə olarkən "Açıq söz" qəzeti ilə də əlaqə saxlamış, qəzetin səhifələrində bir neçə müxbir məktubunu və "Dilək ölməz" adlı şeirini, 1917-ci ildə Bakıya - "Sovqat" qəzeti redaksiyasına bir neçə şeir və "Hürriyyət şənliyi və ülvi mənzərələr" adlı məqaləsini, Hacı İbrahim Qasımova - "Bəsirət" qəzetinə göndərdiyi "Sərgüzəşti-səyahətimdən bir yarpaq" və bir neçə başqa əsərlərini dərc etdirmişdi.

Cümhuriyyət dönəmindəki fəaliyyəti

Romantik maarifçilikdən inqilabi romantizmə yüksələn Məhəmməd Hadinin yaradıcılığının ən mübariz dövrü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəminə düşür. Böyük romantik şair, publisist Məhəmməd Hadi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini sevinclə qarşılayaraq istiqlaliyyətin qorunub saxlanması mövzusunda bir sıra əsərlər yazmışdır.

Şairin cümhuriyyət dövrü yaradıcılığında "Türkün nəğməsi", "Zəfəri-nəhayəyə doğru", "Əsgərlərimizə-könüllülərimizə", "Azərbaycan dövləti-növzadına", "Vaxtın səsi və həyatın sözü" habelə başqa şeirləri və "İki simayi-siyasinin müharibə haqqında mütaliələri münasibətilə", "Zərbeyi-inqilab", "Ümid ilə yaşayın" adlı marş və hərbi vətənpərvərlik ruhlu məqalələri ilə diqqəti cəlb edir.

Son illər bu mövzuda olan əsərlərinə "Qəhrəman türk əsgərlərinə" şeiri də əlavə edilmişdir ki, bu şeiri tanınmış türk alimlərindən olan Əli Yavuz Akpınar görkəmli mütəfəkkirlərimizdən Əli bəy Hüseynzadənin Türkiyədəki arxivindən uzə çıxararaq "Kardeş kalemler" jurnalının 2007-ci il 7-ci sayında onun əslinin fotosu ilə birlikdə "Azerbaycanli şair Muhammed Hadinin bilinmeyen bir şeiri: "Kahraman türk asgerlerine" başlıqlı məqaləsi ilə çap etdirmişdir.

O dönəmlərdə Azərbaycanın köməyinə gələn Qafqaz İslam ordusunun baş qərargahı Gəncədə yerləşirdi. Həmin dövrlərdə Gəncədə olan Məhəmməd Hadi onların Azərbaycana köməyini sevinclə qarşılamış və 13 iyun 1918-ci ildə "Qəhrəman türk əsgərlərinə" şeirini burada yazmışdır.

Azərbaycan və Anadolu türkcəsinin ortaqlığından yaranmış, heca vəznində sadə dildə yazılmış bu şeirin iki bəndi aşağıdakı kimidir:

  Qorxmaz yürekli ərləriz,
Həp əsgər oğlu əsgəriz.
Türk oğlu qaçmaz hərbdən,
Qeyrətliyiz, cəngavəriz. 		 
  ... Türk milləti, türk milləti,
Qəhr etdi canlı zülməti.
Əlhəmdüillah parladı
Türkün hilalü şövkəti. 		 

"Azərbaycan" qəzetindəki fəaliyyəti

Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin bir müddət Gəncədə fəaliyyət göstərməsi ilə əlaqədar olaraq Cümhuriyyətin rəsmi orqanı olan "Azərbaycan" qəzeti də Gəncədə nəşr olunmağa başlamış, paytaxt Bakıya köçürüləndən sonra isə fəaliyyətini Bakıda davam etdirmişdi. Məhəmməd Hadi "Həyat", "Füyuzat", "Tazə həyat", "Tərəqqi", "Səda" və b. mətbuat orqanlarında olduğu kimi Ceyhun bəy Hacıbəyli və Şəfi bəy Rüstəmbəylinin ortaq redaktorluğu ilə çıxan "Azərbaycan" qəzetində də həm şeirləri, həm də kəskin publisistik yazıları ilə çıxış etmişdi. Məhəmməd Hadinin "Azərbaycan" qəzetində dərc olunmuş ilk məqaləsi "İki simayi-siyasinin müharibə haqqındakı mütaliələri münasibətilə" əsəridir. Bundan əlavə onun bu qəzetdə "Zərbeyi-inqilab", "Ümid ilə yaşayın!", "Abbas Səhhətin üfuli-əbədisi" adlı məqalələri də dərc olunmuşdu.

"Abbas Səhhətin üfuli-əbədisi" adlı məqaləsini Abbas Səhhətin Gəncə şəhərində ölümü münasibətilə qələmə almışdır. Bu məqalədə dostunun ölümündən sarsıntı keçirən Məhəmməd Hadini düşündürən Abbas Səhhətin əsərlərinin taleyi məsələsi olmuşdur. O bu narahatlığını oxuculara belə çatdırır:

  Səhhət öldü. Fəqət əsl düşünüləcək şurasıdır ki, şairi-mütəffəyatın qeyri-mətbu olan mətrukati-qələmiyyəsi nasıl oldu? Yoxsa Şirvan facieyi-əziməsində yanıb-yaxılan sərvətlər kimi Səhhətin də asari-qələmiyyəsi, sərvəti-fikriyyəsi ehraq olub getdimi? Məncə, şayani-əndişə burasıdır. Dünyamız hali-asayişə ovdət etdikdən sonra, ehtimal ki, bu həqiqət anlaşıla biləcəkdir.  

Ədibin bu qəzetdə çıxan ilk şeiri isə "Türkün nəğməsi" əsəri olmuşdur. "Türkün tökülən qanları bihudə gedərmi?" "Diqqətlə düşün, yoxsa bu qan həpsi hədərmi?" - müraciəti ilə başlanan və himn təsiri bağışlayan "Türkün nəğməsi" şeiri həcmcə on doqquz misradan ibarətdir.

Məhəmməd Hadinin "Azərbaycan" qəzeti ilə əlaqələri 1919-cu il may ayına şairin Bakını tərk etməsinə qədər davam etmişdir.

Son əsəri

Şairin tarix etibarı ilə bizə məlum olan "Hərarətli şeir, yaxud qızdırmalı halımda saçmalarım" adlı son məşhur əsərində, mövcud quruluşa qarşı son üsyan səsi "Kor soqqur" adlı şeiri olmuşdur:

  Gözüm bir gülməyir bu ərzi-fəryadı görən gündən,
Könül şad olmayır bu səhni-naşadı görən gündən.
Ürək atəşli, göz pürab, yəni kiryəpərvərdir,
Pərişanəm bu xakistani-bərbadı görən gündən...
Xilas olmaq çətindir bəhri-çuşani-məsaibdən,
İnandım mən buna əshabi-imdadi görən gündən...
Cahan əhli uzaqlaşmış ümumi bir uxuvvətdən,
Siyasiyyun əlqabında fəssadı görən gündən.
Hələ rübahlər meydanıdır bu bişeyi-dünya,
Bunu duymuş idim məhzun asadı görən gündən. 		 

"Kor soqqur" şeiri 2 may 1919-cu ildə, "Azərbaycan" qəzetinin 170-ci nömrəsində dərc olunmuşdur. Bu şeir Məhəmməd Hadinin "Bəsirət" qəzetində çap etdirdiyi "Bədbəxt kor çocuq" şeirinin bir növ genişləndirilmiş variantı hesab olunur.

Haqqında deyilənlər

Abdulla Şaiq:

  "Hadi qədər hürriyyətə həvəs göstərən bir şair olmamışdır... hər bir əsərində hürriyyəti oxşamadan keçməmişdir”  

Yaşar Qarayev:

  "XX əsr Azərbaycan şeirində romantizm cərəyanının ən qüdrətli nümayəndələrindən biri Məhəmməd Hadidir. Keşməkeşli və faciəvi sonluqla bitən bir ömür sürmüş Hadi türk, Şərq və Avropa ədəbiyyatlarını, fəlsəfəsini dərindən mənimsəmiş və bütün bu təsirləri şeirlərində yaradıcı şəkildə əks etdirərək, orijinal şair kimi ədəbiyyat tariximizdə özünə yer tutmuşdur”  

Anar:

  "Hadinin taleyindəki dəhşətli paradoks bundadır ki, nəhayət, sanki arzusu gerçəkləşdiyi, Azərbaycan öz müstəqilliyini bəyan edib, "xətti imzalar içində” yer aldığı zaman artıq qırx yaşı haqlayan Hadi bu sevinci sonadək duya bilmədi”  

Elçin:

  "XX əsr Azərbaycan klassik poeziyasında Hadi qədər birbaşa, müstəqim surətdə "vətən” və "millət” ifadələrini işlədən ikinci şair yoxdur və bu ifadələr onun poeziyasını tam, bütöv şəkildə müəyyənləşdirən obrazlara çevrilib”  

İrsi

 
Şamaxıdakı Tarix və Etnoqrafiya Muzeyindəki Məhəmməd Hadinin büstünün şəkli

2019-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə əsasən "Məhəməməd Hadinin 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında" Sərəncamı imzalamışdı. Bakı şəhərində yerləşən küçələrdən birinə, habelə Şamaxı şəhərində yerləşən 9 nömrəli tam orta məktəbə Məhəmməd Hadinin adı verilmişdir. Eyni zamanda Şamaxıdakı Tarix və Etnoqrafiya muzeyində Məhəmməd Hadinin büstü qoyulmuşdur.2012-ci ildən "Bakı Metropoliteni" QSC üç yeni metro stansiyasının tikintisinə başlayıb. Bakı Metropolitenin ikinci (Yaşıl) xəttində olan stansiyası Məhəmməd Hadi metrostansiyası adlandırılacaq.

Sakibə Ələsgərova, Rəsul Rza, İslam Qəribli, Rəfiq Zəka, Əziz Mirəhmədov və başqa tədqiqatçılar ədib haqda müxtəlif tədqiqatlar aparıb, kitablar yazıblar.

İmzaları

  • M.M;
  • Şirvanı Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi;
  • Əbdülsəlimzadə Şamaxiyi;
  • Ə.H;
  • Şirvanzadə;
  • Məhəmməd Hadi;
  • Məhəmməd Hadi Şirvani;
  • Çaydaçapan;
  • Füyuzati;
  • Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi;
  • Mütərcim;
  • Mütərcimi Hadi
  • Mütərcimi Məhəmmədül-Hadi əl-Hac Əbdülsəlimzadə Şirvani

Vəfatı

Əli Nəzminin öz xatirələrində yazdığına görə, həmin ilin yazında şair ağır maddi ehtiyacda idi. Gəncə üsyanından bir neçə gün sonra (1920-ci ili mayı) şair xəstəxanada ağır yatırmış, həmin günlərdə vəfat etdiyi güman olunur.

Məhəmməd Hadi 1920-ci ilin mayında artıq bolşeviklərin əlinə keçmiş Gəncədəki xəstəxanaların birində vəfat etmişdir. Harada dəfn edildiyi barədə uzun müddət ictimaiyyət məlumatsız qalmışdır. Sonralar şairin nəşi Gəncədə dəfn edilmişdir.

Məhəmməd Hadinin qəbrinin harada olması haqqında ilk məlumat “Bakı”(axşam) qəzetinin 4 iyun 1966-cl il tarixli 130-cu nömrəsində dərc olunmuşdur. Görkəmli alim, Məhəmməd Hadi yaradıcılığının tədqiqatçısı “Məhəmməd Hadinin xatirəsi” adlı məqalənin müəllifi Əziz Mirəhmədov 1966-cı ildə Gəncəyə gedib yerli ağsaqqalların köməyi ilə «Səbzkar» qəbristanlığında Məhəmməd Hadinin qəbrini tapmışdır. Bu barədə «Bakı» (axşam) qəzetinin 4 iyun 1966-cı il tarixli sayında məlumat dərc edərək yazır:

  “Bu yaxınlarda Kirovabad (Gəncə - İ.Q.) müəllimlərindən Kərim Tağıyev təsadüfən keçmiş qəbirqazan, 90 yaşlı Məmməd Şahmar oğlu Rzayevlə görüşüb söhbət etdiyi zaman ondan Məhəmməd Hadini soruşmuşdur. Yaşına görə xeyli qıvraq olan M.Rzayev demişdir ki, bəli, bu “qərib şairi” mən özüm dəfn etmişəm. Sonra o, Hadinin qəbrini də göstərmişdir.  

Məhəmməd Hadi 1920-ci il mayın axırı – iyun ayının əvvəllərində Gəncədə vəfat edib, orada – A.Səhhət və A.Tofiqin basdırıldığı “Səbzkar qəbiristanlığı”nda dəfn olunmuşdur”.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑ Faceted Application of Subject Terminology
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3294867"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P2163"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q846596"></a>
  2. . 2018-12-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-04.
  3. İslam Qəribli (30 aprel, 2010). "Məhəmməd Hadi Azərbaycanda Tofiq Fikrət irsinin ilk araşdırıcı kimi: Tofiq Fikrət". Ədəbiyyat qəzeti.
  4. Nağı Keykurin. Nağıbəy Şeyxzamanlının xatirələri və istiqlaliyyət fədailəri (PDF), Bakı,"Təknur MMC" mətbəəsi, 2007. səh. 22.
  5. "Cümhuriyyətə gedən yolun şairi - Məhəmməd Hadi - Elnarə Akimova". 2018-07-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-02-04.
  6. Məhəmməd Hadi, Seçilmiş əsərləri, Bakı, Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1957, 324 səh
  7. Rəsulzadə, Məhəmməd Əmin (1990). Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı: Elm. səh. 16.
  8. Hüseyn Bayqara Azərbaycan istiqlal mücadiləsi tarixi, Azərnəşr, Bakı, 1992
  9. Osmanlı, Vəli (1985). Azərbaycan romantikləri. Bakı: Yazıçı. səh. 16.
  10. "HADİ MƏHƏMMƏD". 2018-01-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-02-04.
  11. Bayramoğlu Alxan, Şamaxıda maarif və maarifçilik, Maarif nəşriyyatı, Bakı, 1997
  12. Nemanzadə Ömər Faiq. Xatirələrim, Gənclik, Bakı 1985
  13. ↑ Əziz Mirəhmədov. Məhəmməd Hadi. "Azərbaycan Uşaq və Gənclər Ədəbiyyatı nəşriyyatı" Bakı, 1962
  14. Qəribli., İslam (2011). Məhəmməd Hadi və mətbuat (1905-1920-ci illər). Bakı: Elm və təhsil. səh. 448.
  15. Təzə həyat, 6 aprel 1908, N 76
  16. "Siyasi lirikanın ustadı-Məhəmməd Hadi". 2020-02-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-02-04.
  17. Hadi, Məhəmməd (2015). Seçilmiş əsərləri. Bakı: "Şərq-Qərb".
  18. Zəka, Rəfiq (1979). Məhəmməd Hadi. Bakı: Azərbaycan SSR "Bilik" cəmiyyəti. səh. 59.
  19. Qəribli, İslam (2001). Məhəmməd Hadinin "İnsanların tarixi faciələri, yaxud əlvahi-intibah" poeması. Bakı: Elm. səh. 121.
  20. Qəribli, İslam. "Məhəmməd Hadinin ilk poetik tərcümələri". Mütərcim. 2: 99.
  21. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri. Bakı: Elm. 1989. səh. 43-52.
  22. İslam Qəribli (2008, 28 iyun). "Məhəmməd Hadi və "Həyat" qəzeti". Kredo. (#accessdate_missing_url)
  23. Seyid Hüseyn (Kazımoğlu), Ədəbiyyatımız tarixindən: Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi, Maarif və mədəniyyət jurnalı 1923, N3
  24. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası, 3 cilddə. II cild. Bakı, "Öndər nəşriyyat", 2004, 264 səh
  25. Saraçlı, Əflatun (2007). Azərbaycan Yazıçıları Cümhuriyyət dönəmində. Bakı: Elm. səh. 404.
  26. Bayramlı Ofeliya. Milli mədəniyyətimizin böyük abidəsi. (Füyuzat məcmuəsinə yazılan müqqəddimə), Çaşıoğlu, Bakı-2006
  27. Əliyeva Aybəniz (Kəngərli). Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığlnda türkçülük, Elm, Bakı-2002
  28. Məmmədəli Qulam. İmzalar. Azərnəşr, Bakı-1977
  29. Məhəmməd Hadi. Bəyani-təsəvvür fi xüsusil-lisan, 10 20 yanvar 1906, N.10,17
  30. Hacıyev Cəfər Xəndan. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, Bakı-1955
  31. Osmanlı Vəli. Məhəmməd Hadinin romantizmi. Yazıçı, Bakı, 1985
  32. Mir Cəlal, ŞAir Vətəndaş, SSR EA Azərbaycan filiallarının xəbərləri, Bakı, 1943, N 4 s.42
  33. ↑ Əziz Mirəhmədov. Məhəmməd Hadi. "Yazıçı", Bakı, 1985
  34. Məmmədov Xeyrulla, "Əkinçidən Molla Nəsrəddinə qədər, Yazıçı, Bakı, 1987"
  35. Məhəmməd Hadi, Elmi-əbdanə həqiqi bir nəzər, "Həyat" qəzeti, 17 avqust 1906, №183
  36. Məhəmməd Hadi (11 yanvar 1906). "Məktəb nə demək? Məktəb əxlaq və ədəbdir". Həyat qəzeti. (#accessdate_missing_url)
  37. Məhəmməd Hadi Nizamidən tərcümə: Nizaminin övladına nəsihəti, Füyuzat jurnalı, 18 sentyabr 1907, N.27
  38. Məhəmməd Hadi (5 fevral 1906). "Millətimizdə xəyali-ittifaqpərvəranə". Həyat qəzeti. (#accessdate_missing_url)
  39. Məhəmməd Hadi (27 noyabr, 8 dekabr 1906). "Əlhürriyyətül-şəxsiyyə vəl-vicdaniyyə fil-islam". Həyat qəzeti. (#accessdate_missing_url)
  40. Məhəmməd Hadi (18 iyul 1906). "Qəflət və cəhalət aləmi-insaniyyətin ən böyük düşmənləridir". Həyat qəzeti. (#accessdate_missing_url)
  41. Məhəmməd Hadi (1 iyun 1906). "Vətənimizin Temisboklvə Aristidlərinə nəsihət". Həyat qəzeti. (#accessdate_missing_url)
  42. Məhəmməd Hadi (14 iyul 1906). "Məktəbi-darül-ədəb ətfalına tovziyi-mükafat". Həyat qəzeti. (#accessdate_missing_url)
  43. Məhəmməd Hadi (21 aprel 1906). "Verilən ehsan və sədəqəmizdən nə üçün sədəqə hasil olmayıt?". Həyat qəzeti. (#accessdate_missing_url)
  44. Cəlal, Mir (1944). Məhəmməd Hadi. Bakı: EAAzf.
  45. Hadi, Məhəmməd (1 noyabr 1906). "Fünun və maarif". Füyuzat jurnalı.
  46. Hadi, Məhəmməd (1 noyabr 1906). "Amali-tərəqqi". Füyuzat jurnalı. 1.
  47. Məmmədov, Xeyrulla (1983). Görkəmli maarif xadimi və realist yazıçı. Bakı: Yazıçı.
  48. Məhəmməd, Hadi (8 dekabr 1906). "Nidaül-vətən li əbnayi". Füyuzat jurnalı (N.5).
  49. Şaiq, Abdulla (1973). Xatirələrim. Bakı: Gənclik.
  50. Məhəmməd Hadi Təbriki-eydi-əhza, Füyuzat jurnalı, 12 yanvar 1906, N.7
  51. Hadi, Məhəmməd. "Şükufəzari-bənat və yaxud qızlar bağçası". Füyuzat. 4: 64.
  52. Məhəmməd Hadi Firdovsi ilhamat, Kaspi mətbəəsi, Bakı, 1908
  53. Cəfər, Məmməd (1980). Şair haqqında söz. Bakı: Yazıçı. səh. 152.
  54. Məhəmməd Hadi Sənayi Qəznəvidən tərcümə, Tövhid, Füyuzat jurnalı, 16 iyul 1907, N.22 səh.347-348
  55. Hadi, Məhəmməd (1 noyabr 1907). "Əlvida yaxud acı bir iqrar". Füyuzat jurnalı. N.32.
  56. Məhəmməd Hadi (21 mart 1906). "Və innəkə liəla xəlqin əzim". Həyat qəzeti. (#accessdate_missing_url)
  57. Məhəmməd Hadi Seçilmiş əsərləri, Elm nəşriyyatı, Bakı, 1978
  58. Məhəmməd, Hadi (16 may 1906). "Amali-vicdan". Füyuzat jurnalı (N.17).
  59. Məhəmməd Hadi Fəzaili-insaniyyə, Füyuzat jurnalı, 20 fevral 1906, N.10
  60. Məhəmməd, Hadi (7 oktyabr 1907). "Ramazanül m-mübarək". Füyuzat jurnalı (N.29).
  61. Məhəmməd Hadi. Bir əməlim, Füyuzat jurnalı, 15 mart 1907, N.13
  62. Hadi, Məhəmməd (29 sentyabr 1907). "Səadət nədir". Füyuzat jurnalı (N.28).
  63. Məhəmməd Hadi Facieyi-həyatımızdan bir pərdə, Füyuzat jurnalı, 29 aprel 1907, N.16
  64. Məhəmməd Hadi. Təxəttüri-mazi, Füyuzat jurnalı, 25 may 1907, N.18
  65. Məhəmməd, Hadi (23 iyun 1907). "Hafizdən tərcümə: Zümzümeyi aşiqanə". Füyuzat jurnalı (N.20).
  66. Məhəmməd Hadi. Axşam tənəzzöhləri, Füyuzat jurnalı, 23 iyun 1907, N.7
  67. Məhəmməd Hadi. Nəvayi-rindanə, Füyuzat jurnalı 2 iyul 1907, N.21
  68. Məhəmməd Hadi, Gözlərin, Füyuzat jurnalı, 8 sentyabr 1907, N.26
  69. Hadi, Məhəmməd (12 yanvar 1906). "Bakı tarixindən bir nəbzə". Füyuzat jurnalı (N.7).
  70. Məhəmməd, Hadi (26 noyabr 1906). "Bədaye". Füyuzat jurnalı. N.3.
  71. Hadi, Məhəmməd (12 yanvar 1906). "Təraneyi-milli". Füyuzat jurnalı (N.7).
  72. Məhəmməd, Hadi (8 dekabr 1906). "Hissiyati - madəranə, yaxud övlad bəsləmək hissləri". Füyuzat jurnalı. N.5.
  73. Məhəmməd, Hadi (19 oktyabr 1907). "Hekayeyi-eşq". Füyuzat jurnalı (N.30).
  74. Məhəmməd, Hadi (7 aprel 1907). "Şirvat xatiratı". Füyuzat jurnalı. N.14.
  75. "Məlumati-tarixiyyə". Füyuzat. 11. mart, 1907.
  76. "Çində asari-tərəqqi". Füyuzat. 13. 24 mart, 1907.
  77. Məhəmməd, Hadi (1 noyabr 1906). "Almaniyada darül-məlulin". Füyuzat jurnalı. N.1.
  78. Qəribli, İslam. ""Füyuzat"ın şairi". Azərbaycan. 12: 153–158.
  79. Əliyev Kamran, Azərbaycan romantizminin poetikası, Elm, Bakı, 2002
  80. Məhəmməd Hadi (5 fevral, 1909). ""İzhari-şükran və ixtari-lazım"". "Tərəqqi". (#accessdate_missing_url)
  81. Səda qəzeti, 26 yanvar, 1920 N 1
  82. İslam Qəribli. Məhəmməd HAdi yaradıcılığının "Həyat" və "Füyuzat" mərhələsi, Bakı, 2009
  83. Bayat Əliheydər, Ali bey Hüseynzade(Turan) və Türkiyede yayımladığı eserleri, İstanbul, 1992
  84. Vəliyev Şamil. Füyuzat ədəbi məktəbi, Ejdat yayınları, Ankara 2000
  85. "Hürriyyət, Millət və İstiqlal təşnəsi Məhəmməd Hadi". 2019-02-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-02-04.
  86. Nəbiyev Bəkir. Tənqid və ədəbi proses, Azərnəşr, Bakı, 1976
  87. Mirəhmədov Əziz. Məhəmməd Hadinin tərcüməyi halına dair mənbərlər. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının məruzələri III cild N5 1947.
  88. İsrafilov Hüseyn. "Füyuzat" və milli dramaturgiya problemi, Elm, Bakı-2007
  89. Bayramoğlu, Alxan (2009). "Məhəmməd Hadinin "Qəhrəman türk əsgərlərinə" marş şeiri". Elm və həyat. 2: 35–36.
  90. Qəribli, İslam (2018). XX əsr Azərbaycan Romantizminin tədrisi. Bakı: Elm və təhsil. səh. 224.
  91. ↑ "Türkün üzü çevrilməyəcək səmti-əməldən...Məhəmməd Hadi yaradıcılığının Cümhuriyyət dövrü - İslam Qəribli". 2018-12-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-08.
  92. Məhəmməd Hadi. Seçilmiş əsərləri, Şərq-Qərb, Bakı, 2005
  93. "Görkəmli elm və ədəbiyyat xadimləri Məhəmməd Hadi irsi haqqında". 2020-03-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-08.
  94. "Məhəmməd Hadinin 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı". 2019-12-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-08.
  95. "Xətai rayonu ərazisindəki Məhəmməd Hadi küçəsi yenidən qurulur". 2020-03-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-08.
  96. "Şamaxı Rayon Təhsil Şöbəsi". 2019-07-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-08.
  97. Məmmədli, Qulam (1977). İmzalar. Bakı: Azərnəşr. səh. 120.
  98. "Məhəmməd Hadi". 2020-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-08.
  99. "Məhəmməd Hadinin həyatından dəqiqələr". 2018-02-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-08.

Xarici keçidlər

  Vikimənbədə Müəllif:Məhəmməd Hadi ilə əlaqəli məlumatlar var.

Avqust 03, 2021
məhəmməd, hadi, ağa, məhəmməd, əbdülsəlim, oğlu, əbdülsəlimzadə, 1879, şamaxı, bakı, quberniyası, 1920, gəncə, azərbaycanlı, şair, azərbaycan, romantizminin, tanınmış, nümayəndələrindən, biri, tofiq, fikrət, irsinin, araşdırıcısı, tatar, süvari, alayının, imam. Aga Mehemmed Ebdulselim oglu Ebdulselimzade 1879 1 Samaxi Baki quberniyasi may 1920 1 Gence azerbaycanli sair Azerbaycan romantizminin taninmis numayendelerinden biri Tofiq Fikret irsinin ilk arasdiricisi 3 Tatar suvari alayinin imami 4 5 Mehemmed HadiMehemmed Haci Ebdulselimzade Hadi Sirvani Ilk adi Aga Mehemmed EbdulselimzadeTexellusu HadiDogum tarixi 1879 1 Dogum yeri Samaxi Samaxi qezasi Baki quberniyasi Rusiya ImperiyasiVefat tarixi may 1920 1 Vefat yeri Gence Gence qezasi Azerbaycan SSRDefn yeri GenceVetendasligi Rusiya Imperiyasi AXCMilliyyeti azerbaycanliFealiyyeti yazici sair 2 Fealiyyet illeri 1905 1920Eserlerinin dili Azerbaycan diliJanr romantizmMehemmed Hadi Vikimenbede Vikianbarda elaqeli mediafayllarMehemmed Hadi XX esr Azerbaycan sairleri icerisinde metbuatla six elaqesi olan senetkarlardan biridir Oz eserlerinin ekseriyyetinde veten millet movzusuna toxunan Mehemmed Hadi Azerbaycan poeziyasinin intibah azadliq ve hurriyyet mucahidlerinden biri olmusdur 6 Ona gore de Mehemmed Emin Resulzade Azerbaycan Cumhuriyyeti eserinde bir terefden rus edebiyyati diger terefden de Osmanli edebiyyati tesirinde bulunan istiqlal movzusunda mubariz eserler yazan sairler arasinda Mehemmed Hadini ayrica deyerlendirirdi 7 Romantik maarifcilikden inqilabi romantizme yukselen Mehemmed Hadinin yaradiciliginin en mubariz dovru Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti donemine dusur 8 Mehemmed Hadi yaradiciliginin en cagdas milli ve beseri keyfiyyetleri mehz bu dovrde ozunu daha aydin gosterdi O donemde muharibe azadliq istiqlal movzusunda en cox eserler yazan Mehemmed Hadi olmusdur 9 Mundericat 1 Heyati 2 Fealiyyeti 3 Yaradiciligi 3 1 Seirleri 3 1 1 1906 3 1 2 1907 3 1 3 1908 3 1 4 1915 3 1 5 1916 3 1 6 1917 3 1 7 1918 3 1 8 1919 3 1 9 Qadin azadligina hesr etdiyi seirleri 3 2 Poemalari 3 3 Iqtibas ve tercumeleri 3 4 Mehemmed Hadi ve Heyat qezeti 3 4 1 Heyat da cap olunmus seirleri 3 4 2 Heyat daki publisistikasi 3 4 3 Heyat daki tercumeleri 3 5 Mehemmed Hadi ve Burhani tereqqi qezeti 3 6 Mehemmed Hadi ve Fuyuzat jurnali 3 6 1 Fuyuzat da cap olunmus seirleri 3 6 2 Fuyuzat daki publisistikasi 3 6 3 Fuyuzat daki tercumeleri 3 7 Taze heyat qezeti ve Mehemmed Hadi 3 8 Ittifaq qezeti ve Mehemmed Hadi 3 9 Tereqqi qezeti ve Mehemmed Hadi 3 10 Seda qezeti ve Mehemmed Hadi 3 11 Turkiye ve Tenin qezeti 3 12 Iqbal qezeti ve Mehemmed Hadi 3 13 Besiret qezeti ve Mehemmed Hadi 3 14 Cebhede yazdigi publisistik eserleri 3 15 Cumhuriyyet donemindeki fealiyyeti 3 15 1 Azerbaycan qezetindeki fealiyyeti 3 16 Son eseri 4 Haqqinda deyilenler 5 Irsi 6 Imzalari 7 Vefati 8 Hemcinin bax 9 Istinadlar 10 Xarici kecidlerHeyati RedakteEsl adi Aga Mehemmed olan gencliyinde ozune Hadi ereb dogru yol gosteren texellusunu secen Mehemmed Hadi 1879 cu ilde Samaxi seherinin Saritorpaq mehellesinde tacir ailesinde dogulmusdur 10 Ibtidai tehsilini mehelle mektebinde samaxili Molla Semedin yaninda almis sonralar sair Abbas Sehhetin atasi Eliabbas efendinin tesis etdiyi mektebde oxumus kicik yaslarindan ereb ve fars dillerini mukemmel menimsemisdir Hele usaqken atasini itiren Hadinin anasi onu ve bacilari Sahibe ve Esmani ata qohumlarinin himayesine buraxaraq Sulut kendinde varli biri ile evlenmis bundan sonra usaqlara boyuk neneleri Ebdulselimin anasi Teyyibe xanim baxmisdir 11 Sairin yaxin qohumlarindan olan Mustafa Lutfi bey onun terbiyesinde boyuk emek serf etmisdir Nenesinin vefatindan sonra Mehemmed Hadi qohumu Mustafa Lutfinin himayesinde yasamali olmus ve ereb dilini ondan oyrenmisdir Mehemmed Hadi genclik illerinde ilahiyyat elmleri ile beraber dunyevi elmleri xususile dil edebiyyat felsefe mentiq tarixi de derinden oyrenmisdi Sair hele genc yaslarindan xaricde tehsil almaq istese de maddi imkani olmadigindan bu arzusu ureyinde qalmisdi Edibin yaxin dostu meslekdasi Seyid Huseyn sair haqqinda yazirdi O oxudugu elmlerin kendisine hec bir netice vermeyeceyini olsa olsa momin bir molla efendiden fezle bir sey olmayacagina hissi qeblel vuqu ile anladigindan Istambul ve El Qahire kimi islam medeniyyeti merkezlerine gedib orada tehsil almaq fikrine dusmusdu Mustafa Lutfi Hadini xarici memleketlere gonderecek iqtidari olmadigindan Hadi bir nece zengin eqrebasini muracietde bulunmus tehsil arzusunda oldugunu soyleyib muavinet istemisse de sozunu dinleyen ve yardimda bulunan olmamisdi Hadi istediyi mekteblerde istediyi elmleri oxumaga nail ola bilmediyinden emisi oglunun komeyi ile ticaret isine el atmis lakin bu ise maragi olmadigindan isi tezlikle terk etmisdir 1902 ci ilde yanvar ayinin son gununde Samaxida tebii felaket bas verir Samaxi zelzelesinden sonra hami kimi Mehemmed Hadi de kocur Bu haqda O F Nemanzade oz xatirelerinde yazir 12 1902 ci il yanvarin 31 de cume axsami gunduz saat 12 de Samaxida indiye qeder gorunmemis yer terpenisi oldu Bu gun Samaxi ucun en boyuk felaket esidilmemis bir dehset ve qiyamet gunu idi Bas vermis dagidici zelzeleden sonra bir cox samaxililar kimi Mehemmed Hadi de dogma seherini terk etmeye mecbur olmus evlerinin enqazini tor tokuntu 200 manata sataraq Kurdemire getmis ibtidaen bir ettar dukani acmis ise de ondan da bir sey cixmadigini gorunce ikincikere olaraq zerer ile dukani qapamisdir Kasib oldugu ucun sevgilisi terefinden terk edilen Mehemmed Hadi olene qeder aile qurmamisdir 13 Fealiyyeti RedakteKurdemire kocen tacirlik bacarmayan iki defe dukan acsa da iflasa ugrayan Mehemmed Hadi ozunu xarakterine daha yaxin sahede sinamaq qerarina gelmis ve bezi maarifperverlerin muavineti ile Kurdemirde yasayan samaxili Aga efendi ile birlikde mekteb acib tedrise baslamisdir Cox kecmir ki Mehemmed Hadi Kurdemir ziyalilarinin nezerini celb etmis onu Zaqafqaziya muellimler qurultayina Kurdemir muellimleri terefinden numayende secilmis ve 1904 cu ilde Tiflisde kecirilen Zaqafqaziya muellimler qurultayinda istirak etmisdi Mehemmed Hadinin isler 14 1902 1906 ci iller Kurdemirde yasadigi illerde maddi imkanlari nisbeten duzelen Mehemmed Hadi yene de evvelki qayda ile mutaliesini davam etdirir Kelkutteden Heblul metin Istanbuldan Sabah Bakidan Heyat Bagcasaraydan Tercuman qezetlerini getirdib oxuyurdu Yaradiciligi Redakte25 yasina qeder ne bir qesidesi ne de bir asiqane qezeli olan sairin metbuata gelisi 1905 ci ilin ortalarina tesaduf edir Onu yaxindan taniyan yaxin dostu Mustafa Lutfi Hesterxanda Burhani Tereqqi qezetini nesr edirdi ve onun Mehemmed Hadi kimi qelem sahibine ehtiyaci var idi Onun cagirisina gore Mehemmed Hadi tamamile muellimlikden el cekir 1905 ci ilde Hesterxana gedir metbuatda calismaga baslayir Mehemmed Hadi Heyat Fuyuzat ve Burhani Tereqqi qezetlerinde elme maarife cagiran seirler ve intibah meselelerine dair meqaleler yazirdi Mehemmed Hadi 1906 ci ilde Eli bey Huseynzadenin cagirisi ile Bakiya gelib Fuyuzat mecmuesinde calisir buradaki osmanli muelliflerinden ferqli olaraq yerli heyata dair yazilarin genis nesrine calisir Fuyuzat baglandiqdan sonra o Teze heyat ve Ittifaq qezetlerinde isleyir 15 1907 1908 ci illerde Mehemmed Hadi artiq Azerbaycan sairleri arasinda gorkemli simalarindan sayilirdi Negmeyi ehrarane Dusizeyi hurriyete Gul sevdiyim gul Huriyi hurriyete Edvari teceddud Esari inqilab ve s seirlerinde Mehemmed Hadi bilavasite ve ya dolayisi ile azadliqdan danisirdi 1908 ci ilde cixmis Firdovsi ilhamat kitabina Varmi bundan yuxari ucmaga istedadim misrasi ile baslanan Cehaletimden sikayet Asiqi sadiqleriz punhan deyil burhanimiz misrasi ile baslanan Bu da bir heqiqet Aferin olsun sene filusufi zifunun misrasi ile baslanan Seyxlere isanlara Sofi gel oyren heyatin terzini heyvandan misrasi ile baslayan Sofiye zahide ve b seirleri meqaleleri tercumeleri daxil edilmisdir 16 Seirleri Redakte 1906 Redakte Negmeyi ehrarane Mekteb Mekteb serqisi Insan ne ile mukerrem olur Biz ne haldayiq Lovheyi tesviri maarif Maarife dair Qeleme Amali istiqbal Teraneyi qemperverane Menaziri tebiet Kitabi heyat Bedayeyi tebiet El feryadi Ismet yaxud efif olanzatlarin xesaili Tovsiyeyi murg 1907 Tebriki eydi ezha Teraneyi milli Bulbul Vetenin nidasi Fezaili insaniyye Saqiye bir niyazi ricamendane Periyi vicdan Arzuyi dil Sevgili sagirdlerimize ermagan Bir emelim Lovheyi bahar Sirvan xatirati Rovsenayi Leylde bir xerabazarin menzeresi Facieyi heyatimizdan bir perde Amali vicdan Texetturi mazi Ulduzlara Molla Nesreddine Bukayi tebiet Nevayi rindane Axsam tenezzohleri Dad istibdaddan Hesbhal yaxud bizim Hadinin iztirabi Bir asiqi hurriyetin ehtisasati ruhiyyesini tesvir ve idare eden bir lovhedir Elvida yaxud aci bir iqrar Neyimiz var Mucahidi millet Hesenbeyin ruhuna ithaf Dunya saheyi qemdir 1908 Kimden kime sikayet edelim Edibi sehir Hesen beyin ruhuna ithaf Tesviri bedaye Nevehati heyat Serareyi ruh Teraneyi vetenperestane Ah kimsesiz veten Ey mutribeyi dovri temeddun Istiqbalimiz parlaqdir Heqiqi bir xeyal yaxud bir lovheyi cemal Biz heqiqete guluruk heqiqet bize aglayir Leyali vusal yaxud kecen gece Ey periyi istigna Iranin hurriyyet qehremanlarina Tesviri mehebbet yaxud vereqi esqu meveddet Men bir kitabem Milli negmeler Rehguzari metbuatda lovheyi sefqet yaxud uc zavalli Edvari teceddud esari inqilab Heqiqet acimi dadlimi Umid sehneyi tamasayi heyatin ruhudur Parlaq gunes altinda isiqsiz gozler Elvahi nefaset Cohreyi ferda bu gun acsin Ortun deyirsen Mulhimeyi esar Layemut serler Bariqeyi inqilab Alihati ilhamat ve heyat perestideleri Yadi Veten Husni qalib ve huzni cazib Ulduzlara dogru Nasil yukselmeli Cehalet zenciri ve kor gozlu rehber Fikret 1915 Meydani herb xatirelerimden Ulduzlu bir gecede muharibe tamasasi ve Sahname Sairi ziqitidarini xatirlamaq 1916 Dilek olmez 1917 Qiz gunlerinde odlu feganlar Aci heqiqetler qarsisinda dadli xatireler Emel Beser 1918 Vaxtin sesi ve heyatin sozu Ayriliq deqiqeleri Bedbext kor cocuq Qurbet ellerde yadi veten Karpatda olarken Aydinliq bir gecede tefekkur deqiqeleri Heyati haziremizin ilhamlari Ser incileri 17 1919 Baharin ilhamlarive ictimai remzler Kor soqqur Qemere Ey zavalli beser Heraretli ser ve yaxud qizdirmali halimda sacmalarim Qadin azadligina hesr etdiyi seirleri Hissiyati maderane 1906 Gozlerin 1907 Gul sevdiyim gul Meleyim nedir o 1908 Rehguzari metbuatda bir sukufeyi mearif 1908 Sikvayi asiqane yaxud elhani perisan 1908 Analara vesiyyet Tekamuli mekusi Bir serguzesti xunin tercume Cinsi Letife Ummehati heyat 1908 Mulhemeyi esar Ali hati ilhamat Timsali melal Novxende cicekler Nisviyyet teraneleri Elvahi nesafet 18 Poemalari Redakte Besikden mezara qeder beserin ehvali Alemi musavatdan Iranli qardaslarima Insanlarin tarixi facieleri yaxud elvahi intibah 19 Iqtibas ve tercumeleri Redakte Edl zulm yaxud bir xerabezarin menzeresi 20 Cavanmerdlik yaxud fezaili aliyye Sedi Siraziden Samda qehetlik Hekayeyi esq Mehemmedeli Mirzenin nezeri diqqetine edaletli bir vesiyyet Mutalieye dair Nesimi sebaya niyaz Zumzumeyi asiqane Dinle gozelim Umidi visali canan yaxud qem yeme Hafiz Siraziden Teraneyi tovhid Bir iranlinin lisanindan Edib Nizaminin ogluna verdiyi nesiheti pederanesi Merezi ibret yaxud Samda qehetlik Sedi Sirazi Zahirperest alimlere Teraneyi zefer Tovbe istigfar Xemseyi Nizamiden tercume Nevahati veten Her gulsenden bir cicek Ilhami Xeyyam 21 Vehdaniyyetve maarif Senai Qezneviden Mehemmed Hadi ve Heyat qezeti Redakte Esas meqale Heyat qezet XX esrin evvellerinde Azerbaycandaki ictimai siyasi durumu vaxtinda duzgun qiymetlendiren milli ziyalilar anadilli mekteb ve metbuat qitligindan eziyyet ceken azerbaycanlilari elmsizlik ve melumatsizliqdan qurtarmaq ucun cesaretli addimlar atdilar Millletin tereqqi ve ozunuderkine gerekli olan illerden beri milli ziyalilarin hesretinde olduqlari qezet ve jurnallar ardicil sekilde cap olunmaga basladi Belelikle bele bir elverisli vaxtda Azerbaycan Milli Metbuatinin bunovresi ucun Ekinci qezetinin 1875 1877 oynadigi rolu XX esr milli metbuatimiz ucun oynaya bilecek bir metbuat orqani Heyat qezeti cap olunmaga basladi Milyoncu messenat H Z Tagiyevin maddi yardimi gelecek Azerbaycan Demokratik Cumhuriyyetinin yaradici ve bascilarindan biri E Topcubasovun nasirliyi boyuk fikir sahibleri olan E Huseynzade ve E Agayevin Agaoglu musterek redaktorlugu ile 1905 ci il iyun ayinin 7 de Bakida Azerbaycan turkcesinde fealiyyete baslayan bu qezet Azerbaycan ve Qafqaz heyatinin guzgusu rolunu oynuyurdu 22 Milletin mehrumiyyetlere ducar olmasinin esas sebebini maarif ve medeniyyetin yoxlugunda goren genc Mehemmed Hadinin Beyani heqiqet adli ilk meqalesi Heyat qezeti 23 iyul 1905 ci il 35Elmsizlik milletin berbad ve perisan olmasina en keskin bir vasitedir ve bu fena ehvalin mezerreti kime aiddir kime racedir kimseye yox kendimizedir En ehsenetum la nefsekum hergah yaxsi eleseniz kendi nefsinize edeceksiniz Fenaliqda etseniz yene nefsinize racedir mileli xariciye mezerret deyil Bizim cahilanemiz mocibi menfeet olur olacaq ve hala olmaqdadir Xutteyi Cinde serzedeyizuhur olan bir ovuc yaponlardan dersi ibret alalim Baxiniz maarifleri sayesinde dereceyi kemale ecnihekasi savad olublar Cahani vehseti deyil alemi medeniyyeti boyle heyrete salibarMaarif medeniyyet milli oyanis dil din ve s bu kimi problemlere yer ayiran qezetde E Huseynzade E Agayev H Zerdabi N Nerimanov E Haqverdiyev ve b nisbeten tecrubeli qelem sahiblerinin imzasi ile yanasi yeni bir imza da gorunmeye ve derhal da oxucularin diqqetini celb etmeye basladi Bu imzanin sahibi Ebdulselimzade Mehemmed Hadi Sirvani idi 1905 ci ilin yayinda Kurdemirde yasayan ve yazilarini oradan Bakiya Heyat qezeti redaksiyasina gonderen Mehemmed Hadi ilk yazilarinda qezetde eserlerini oxudugu ziyalilarin daha cox Eli bey Huseynzadenin muzakire obyektine cevirdikleri meselelere munasibet bildirir ve meqaleleri icerisinde bezen movzuya uygun menzum parcalar da vermesi Mehemmed Hadinin eyni zamanda seir yaradiciligina boyuk maragi oldugunu gosterirdi 23 Heyat qezetinin 23 iyul 1905 ci il tarixli 35 ci nomresinde Ebdulselimzade Samaxiyi imzasi ile cap etdirdiyi Beyani heqiqet adli meqalesi ile baslayan Mehemmed Hadi qisa bir zamanda Heyat in en feal yazarlarindan birine cevrilir 24 Baslica movzulari metbuatin elm ve medeniyyetin faydasi senaye azadliq herekati yeni neslin terbiyesi qadin azadligi dunyevi elmler Vetenin tereqqisi cehaletden xilas olmaq medeniyyet seviyyesini yukseltmek insani hisslerin muqeddesiliyi ve s idi Ilk yazilarinda Mehemmed Hadi bele dusunurdu ki Islam milletinin firavan gune cixmaginin baslica yollarindan biri belke de birincisi maarife tapinmaqda ve Qurani Kerimin gosterislerine emel etmekdedir Eserlerinde tez tez Utlubul elmu minel mehdi ilel lehdi Besikden mezara qeder elmi oyrenin ayesine muraciet eden Mehemmed Hadi Heyat qezetinde cap etdirdiyi meqale seir ve tercumelerinin ekseriyyetinde bele bir ideya ireli sururdu ki elm maarif ve medeniyyet kesb etmeden insanin xosbexliyi barede dusunmek xos xeyal menasiz mesguliyyetdir 25 Mehemmed Hadi Heyat qezetinde 3 istiqametde fealiyyet gostermisdir Sair kimi Publisist kimi Tercumeci kimi Heyat qezeti fealiyyetini dayandirmasina qeder Mehemmed Hadi qezetin en feal yazarlarindan biri olaraq qalmisdi Heyat da cap olunmus seirleri Redakte XX esrin evvellerinden Azerbaycan poeziyasinin romantizm janrinda yazilmis Mehemmed Hadinin Heyat qezetinde umumen metbuatda cap olunmus ilk seiri Lovhi mekatib adlanir Serlovheden sonra verilen Ovladi millete hediyyeyi kemteranemdir cumlesi ile oxuculara teqdim olunan ve sairin olumunden sonra cap olunmus kitablarinin hec birine dusmeyen bu seir qezetin 29 noyabr 1905 ci il tarixli 109 cu nomresinde cap olunmusdu Iyirmi alti misradan ibaret olub qeside formasinda olan seirde sair mektebi milletin yasayisi inkisaf ve tereqqisi ucun baslica vasite hesab edir Seirin butun misralari mekatib sozu ile baslayir Mekatib cilvegahi teleti feyyazi qudretdir Mekatib pertovi envari semsi subhi vehdetdirMekatib bir behisti edendir rizvani menaye Mekatib bir edibi tercumani sirri xilqetdir Mekatib baniyi gulsenserayi dinu dunyadir Mekatib reshepasi feyzu servistani milletdir Lovhi mekatib Mehemmed Hadi Bundan basqa Mehemmed Hadi bu qezetde muxtelif seirler de derc etdirmisdi Maarifin ve kitabi muqeddesimiz Qurani kerimin seninde 12 beytlik seir Hurriyyet alemi XX esrin boyuk Osmanli turk sairi Namiq Kamaldan onun Ne efsunkar imissen ah ey didari hurriyyet misrali seirinden tesirlenerek yazilmis 14 beyt 28 misradan ibaret Qudsiyyet ve ulviyyeti islamiyyeye bir nezer Islamiyyetin redifli 20 beytlik qeside formasinda Mekteb ne demek Mekteb exlaq ve edebdir altiliq museddes formasinda yazilan Firdovsi ilhamat dan goturulerek sairin kitablarinda mekteb adi ile cap olunmus Nun velqelemi ma yestorun aprelin 19 da Edebi felyeton basligi altinda nesr olunmus 26 Qelem ne soyleyir aprelin 19 da Edebi felyeton basligi altinda nesr olunmus qezet variantinda 70 kitab variantinda 44 beytden ibaretdir Insan ne ile mukerrem olur Elmi ebdane heqiqi bir nezer silsile meqalesinin terkibinde verilmis 12 beytlik qeside seklinde Biz ne haldayiq Elmi ebdane heqiqi bir nezer silsile meqalesinin terkibinde verilmis 9 beytlik mesnevi formasinda Gulbangi ittihad Mektebi darul edeb etfalina tovziyi mukafat adli meqalesinin axirina elave olunmus 28 beytden ibaret mesnevi formasinda olan seir Heyat daki publisistikasi Redakte Mehemmed Hadi Heyat qezetinde en cox publisistik yazilar ve elmi meqalelerle cixis etmisdir Mehemmed Hadinin metbuatda derc olunan ilk yazisi Beyani heqiqet meqalesidir ki bu eseri muellif Heyat qezetinde derc olunmus bir yazinin tesiri ile yazmisdir Mehemmed Hadinin maraqla oxudugu bu yazi bir seirdir ki burada islam olkelerini buruyen nadanliq ve elmsizlikden behs olunmus ve muselmanlarin bedbextliklerinin baslica sebeblerinden biri kimi seriet qaydalarina yeterince emel olunmamasi gosterilmisdir Mehemmed Hadi Mirze Elekber Sabir Efendizade Ebdurrehman Tofiq Mehemmed Hadinin cap olunmus 2 ci eseri Vetesimu biheblil lahi cemien adli derin mezmunlu meqalesidir Serlovheden evvel Suretul Eraf aye 103 qeydi verilmisdir ki bunun da menasi serlovhenin hemin ayeden olmasina isaredir Heyat qezetinin 103 cu nomresinde muellifin edibi lebib agilli mudrik edib adlandirdigi E Ibrahimovun Islamiyyet ve abrazavonni muselmanlar serlovhesi ile derc olunmus yazisini oxuduqdan sonra qeleme alinmis Elhuriyyetul sexsiyyete vel vicdaniyye fi islam meqalesi ruhu etibarile edibin evvelki meqalelerine yaxin olsa da problemin qoyulusu ve helli baximindan onlardan esasli sekilde ferqlenir 27 Heyat qezetinde derc olunan yazilardan diqqeti celb eden E H imzali Bir balaca intiqad adli meqalede eserlerine munasibet bildirilen seirlerinde oldugu kimi publisistikasinda da maarifciliye boyuk onem veren Islamiyyeti terifleyib Mehemmed Peygemberi ilahilesdirmeye calisan Islam dinini muasirlesdirmek elmle dini barisdirmaq movqeyinde duran Mehemmed Hadi maarifin yayilmasi sayesinde cemiyyetde koklu deyisiliklerin bas vereceyine inanir ve bu yolda metbuati baslica vasitelerden biri hesab edirdi Muellif Alemi metbuat ve ceraide bir nezer adli meqalesinde qeyd edir ki metbuat azadligini qazanmaq isteyinde olan millete tereqqiyyat kamalat ve ulum yollarini gosteren soleyi umidi ummet ve reberi istiqbali millet dir 28 1906 ci ilin evvellerinde Azerbaycan metbuatinda edebi dilin nece olmasi etrafinda qizgin mubahiseler gedir Heyat in sehifelerinde H Zerdabi E Huseynzade E Agayev ve basqalarinin bu movzu ile bagli yazilari derc olunurdu Mesele ile elaqedar Mehemmed Hadi de Beyani tesevvur fi xususil lisan adli genis bir meqale yazaraq qezetde cap etdirmisdir 29 Tereqqiyi millet neye vabestedir adli iri hecmli meqalesinde Mehemmed Hadi yeniden qezetde cap olunmus ilk yazisi olan Beyani heqiqet meqalesindeki movqeyine qayitmisdir Basqa bir meqalesi olan Feryadi dili vetenperestan da Kurdemir qesebesinde mekteb ve medreselerin acilmasina zeruretin olmasi niyyeti ile yazilmisdir Sirvan ve Kurdemir ehalisinin maariflendirilmesi yolunda yerli ziyalilarin atdigi addimlari alqislayan muellif qeyd edir ki ziyali alimlerimizden Aga efendi Efendizadenin hemiyyeti alicenabane ve mesaiyi milletperveranesi ile bazarin yavuqunda bir camei nuraniyyeti lame ile uc medrese vucuda getirilmis ve bir medresenin ilk baharda bina olunacagi derkar bulunmusdur Elm movzusu sairin poeziyasinda oldugu kimi meqalelerinin de bas movzularindan biridir Heyat in sehifelerinde derc etdirdiyi Zeman daim teceddud eder Deyaneti islamiyye ve maarif Deyaneti islamiyyenin nisvane bexs etdiyi huquqa bir nezer ve s bu kimi meqalelerinde Mehemmed Hadi bu movzu ile bagli fikirlerini bir qeder de genislendirir Mehemmed Hadinin Deyaneti islamiyyenin bina ve esasi ulfet ittifaq ittifaddir mezmunlu meqalesine qezet Idareden basligi altinda bele bir dusundurucu qeyd sonluq vermisdir Milletimizde xeyali ittifaqperverane meqalesi de mehz bu dusunce ve qenaetlerin mehsulu kimi diqqeti celb edir 30 Ittihad ve ittifaqe sade tehsinxan olmaq kafi deyildir gah gah refiqi mohteremimiz Ehmed bey Agayevin Irsad sutunlarinda etdiyi kimi Yezide elexsus esrimizin yezidlerine de lenet oxumaq lazimdir O yezidler ki elmi heyvanatin mimiyetizme qaidesine tebeiyyet batinen seytan olduqlari halda zahiren insan ve muselman qiyafetine girib memleketimizin zulmet ve qaranliqda qalan bezi kose bucaqlarina sunni ve sie namine nifaq salmaq ucun pul quvveti ile cixmislar Gorunduyu kimi Heyat in redaktoru Eli bey Huseynzade ve onun etrafinda toplasanlar Haqq verilmeyende onu almaq lazimdir devizine daha cox ustunluk verirdiler Qadin azadligi meselesinden behs eden Deyaneti islamiyyenin nisvana bexs etdiyi huquqa bir nezer adli meqalesinde yazir Mehemmed Hadi Deyaneti islamiyyenin nisvana bexs etdiyi huquqa bir nezer meqale Heyat qezeti 2 mart 1906 ci il 48Gerek zukur ve gerek unas olsun kesbi fezail ve tehsili kemalat etmeye ve bu yolda tesfiyeyi vicdan ve tetehhuri exlaq qilmaga seriet noqteyi nezerinde bilaferq memur ve mukellefdirler Cirkabi cehalet ve recesi qeflet ile terduman ve alude olanlarin xususinda Elxebisatul xebisin buyurularaq sayani teqbih ve mezemmet gorulmusken maarif ve ulumsercesmesinde icenlerin seninde Etteyyibatul teyyibin edenler muhibbi ilahiyeye kesbi leyaqetve edecekleri cahaniyane bildirilmisdir Bu ki en boyuk serefdir Seirlerinde qadin azadligini on plana ceken Mehemmed Hadi Deyaneti islamiyyenin nisvana bexs etdiyi huquqa bir nezer adli meqalesinde de cemiyyetde qadinin yeri ve qadin azadligi meselesi muhum yer tutur Muselman olkelerinde qadinlarin cehalet perdesi altinda saxlanilmasini milletin tereqqisine mane olan bir engel kimi xarakterize eden muellif bunun Islam dinine hec bir aidiyyeti olmadigini Qurandan getirdiyi ayeler ve muxtelif hedislerle isbat edir 31 Mehemmed Hadi esrinin ziyalilarindan ferqli olaraq bildirir ve qadinlari cehalet perdesi altinda saxlamagi guya islam dini onlara meslehet bilmisdir kimi esasi olmayan ifadeler isletmeye calisanlara Quran ayeleri ile serh edir ki Allah dergahinda kisi ile qadinin huququ birdir ve qadini huquqsuz veziyyete salan din deyil dinden oz cirkin niyyetlerini heyata kecirmek ucun istifade eden cemiyyetin uzvleridir Mehemmed Hadi qeyd edir ki bezi oxumuslarin Xatunlarin oxumasina Islam dini musaide vermiyor demeleri mehz iftira ve bohtandir Mehemmed Hadinin terbiye exlaq cemiyyetin inkisafi ve tekamul baredeki fikirlerinin mueyyen qismi Ve inneke li elaxelqi ezim adli meqalesinde oz eksini tapmisdir Eserlerinde exlaq meselelerine genis yer ayiran exlaqa bir elm kimi yanasaraq onun predmetini mueyyenlesdirmeye calisan muellife gore exlaq ister Allaha isterse de etrafdaki basqa adamlara munasibetlerini tenzimlemek ucun insanlarin huquq ve vezifelerinin ifadecisidir Sairin Kurdemir den adli yazisi zemanesi ucun cox gerekli bir mesele baresindedir Meqaleden aydin olur ki bir nece ay evvel Kurdemir stansiyasinda ermeni kesisi yoxlanilarken ondan silah sursat musadire edilmisdir Havadarlarina arxayn olduqlarindan muselmanlarla sulh seraitinde yasayacaqlarina soz vermis ermeniler hele de oz fitnekar emellerinden el cekmirler Kesislerinden numune goturen ermeniler yene de Samaxinin ermeni kendlerine gizli yollarla silah dasiyir ve muellifin yazdigina gore bu isde deyesen ona Goycayin nacalniki de yardim edir Mehemmed Hadi tam eminlikle qeyd edir ki tutulan silahlar Sirvan torpaqlarina getirilen silahlarin cox az qismi bir qetresdir 32 Qezetin sehifelerinde Mehemmed Hadinin bir birinin ardinca Verilen ehsan sedeqelerimizden ne ucun semere hasil olmayir Telebelik xatiratimdan Qiraetxana darul merifetdir meqaleleri derc olunur Movzu ve problematikasina gore ferqlenen bu meqaleleri umumi bir xett birlesdirir hurriyyet maarif ve medeniyyet isteyi Serieti muqeddeseyi islamiyyenin en mohkem ve en metin bina ve esasindan biri de zekatdir cumlesi ile baslanan Verilen ehsan sedeqelerimizden ne ucun semere hasil olmayir adli meqale ilk baxisdan dini movzulu eser tesiri bagislasa da eslinde cox boyuk sosioloji ve felsefi mahiyyet dasiyir Mehemmed Hadinin eserleri icerisinde eqidesi ile yanasi tercumeyi hali ile de yaxindan seslesen eserlerinden biri Telebelik xatiratimdan adli iri hecmli meqalesidir Eserin serlovhesinde xatirat kelmesi islense de bir nece meqami istisna edilmekle bu eser xatire memuar deyil Gunun vacib meselelerinde behs eden ictimai ve felsefi bir eserdir Maarifcilik ideyalarina sadiq qalan Mehemmed Hadi Telebelik xatiratin dan adli meqalesinde millete azadliq hurriyyetle yanasi mekteb ve maarifin de cox gerekli oldugunu bildirir Ruhu etibari ile Mehemmed Hadinin qezetde cap olunan diger meqaleleri ile seslesen Qiraetxana darul merifetdir eserinde muellif beseriyyetin tereqqi ve tekamulunde mekteble beraber kitabxana kitab qezet ve jurnallarin da muhum ehemiyyet dasidigini on plana cekir Meqaledeki diger maraqli meqamlardan biri Mehemmed Hadinin kitaba olan munasibetidir Muellifin nezerinde kitab olu canlara ruh can veren Isa nefesi kimi bir seydir ve dunyada ele bir qem qusse yoxdur ki mutalie yolu ile ondan uzaqlasmaq olmasin 33 Qezetin may ayinda cixmis 117 ci nomresinde muellifin Haciterxandan mektub adli bir meqalesi derc olunur Bu meqale Mehemmed Hadinin Hesterxana ne vaxt catmasini deqiqlesdirmek ucun en tutarli faktdir Iyun ayinin 1 de Heyat da Mehemmed Hadinin Vetenimizin temisbokl ve Aristidlerine nesihet adli meqalesi cap olunur Evvelki yazilarinda oldugu kimi bu meqalede de Mehemmed Hadini dusunduren sexsi meseleler deyil cemiyyetin umumi menafeyidir Meqalenin ilk cumlesinde muellif qeyd edir ki sexsi menafe ve nefsimize esir olmagimizdandir ki veten ve veten ehli tereqqi edib ireli getmekdense tenezzul edib gunbegun geri gedirler Hesterxandan gonderdiyi yazilardan birine Ovladi veten baisi umrani vetendir adini veren Mehemmed Hadi millet ovladlarini birliye veteni sevmeye diger medeni milletlerden numune goturmeye cagirir ve yazir Dunyada en muqeddes ve en sevgili seylerden biri deyil en birincisi vetendir Mektebi darul edeb etfalina tovziyi mukafat adli meqale Hesterxandan yazilmis ve buradaki ibtidai mektebin buraxilis gunu hemin gun mektebde bas verenler barede melumat verilmisdir Qezetde cap etdirdiyi diger bir yazisinda Qemefza ve mohnetamiz bir menzere meqalesinde Mehemmed Hadi yazir Huquqi sexsiyyesi ve maliyyesi iptal olunmus bir millet ve ya ferd mesud olamaz Cunki o qovmun icerisinde zulm hakimlik hokmfermanliq edir Zulm olan yerde bextiyarliq mesudiyyet olarmi Mehemmed Hadi publisistikasinin deyerli numunelerinden olan bu meqaleni senetkarin yasadigi dovrun eybecerliklerine qarsi keskin etirazi da adlandirmaq olar Qezetin 18 iyul 1906 ci il 157 ci sayinda Mehemmed Hadinin Qeflet ve cehalet alemi insaniyyetin en boyuk dusmenleridir adli meqalesi derc olunur Muellif bildirir ki qara buludlar gunes sefeqlerinin qarsisina sef cekib yer uzunu qaranliqlara qerq etdiyi kimi qeflet de insanligi yaxib yandirar hansi seherde hansi olkede yuva yapar ise negmeperdazi mesamet olar ise xarabazara donderer 34 Xosbext gelecek arzusu tekce seirlerinde deyil hem de zengin publisistik eserlerinin ana xettini teskil eden mueelif yazir ki Seadet seyin asiqidir sey ise sovq ve hevesin yari Sovq isigi hansi milletin afaqini tenvir ederse oradan tenbellik ve qeflet zulmeti qacar mehv olar Mehemmed Hadi Heyat qezetinde cap etdirdiyi eserlerinde maarifi tereqqi ve tekamulun esas hereketverici quvvesi hesab edirdi Mekteblerde hansi elmlerin kecirilmesi etrafinda muzakireler gederken Heyat da Mehemmed Hadinin Elmi ebdane heqiqi bir nezer 35 adli irihecmli bir eseri cap olunur Mehemmed Hadinin Heyat qezetinde derc olunmus eserlerinden en irihecmlisi olan bu felsefi eseri muellifin elm senet ve bunlarin cemiyyetde insan heyatinda oynadigi rolu barede dusunceleri de adlandirmaq olar Heyat daki tercumeleri Redakte Elmi publisistik meqaleler ve orijinal seirlerinde basqa Heyat qezetinde Mehemmed Hadinin bir sira tercumeleri de nesr olunmusdur Nizami Gencevi Senai Qeznevi Xace Hafiz ve Sedi Siraziden etdiyi bu tercumeler meqalelerinde Serq klassiklerinden tercumesini verdiyi bezi beyt ve seir parcalari istisna olmaqla sairin tercumecilik fealiyyetinin baslangic merhelisini teskil edir ve demek olar ki Mehemmed Hadi sonralar da yeri geldikce tercumecilikle mesgul olmus yaxsi bildiyi ereb ve fars dillerinden bir sira eserleri Azerbaycan turkcesine tercume etmisdi 36 Mehemmed Hadi Nizaminin Xemse sinden iki parcani tercume ederek Heyat da nesr etdirmis bunlardan biri Sirler xezinesi digeri ise Leyli ve Mecnun poemasindandir Xemseyi Nizamiden tercume adi ile bu ilk tercume 22 yanvar 1906 ci il tarixli 19 cu nomresinde derc olunmusdur 37 Mehemmed Hadi Sirler Xezinesi poemasinin Edaleti qorumaq ve insafa riayet etmek haqqinda adli ikinci meqalesine elave olunmus Edaletli Nusiravan ve vezirin hekayesi menzum hekayesinin ilk 11 beytini 13 beyt seklinde tercume etmis vezni qorumus mezmunu demek olar ki tamamile saxlaya bilmisdir Mehemmed Hadi bu tercumenin uzerinde sonralar tekmillesdirme isi apararaq genislendirmis meqalatin sonundaki dord beyiti ve menzum hekayedeki daha on beyti tercume ederek Edl zulm yaxud bir xarabazarin menzeresi adi ile Firdovsi Ilhamat a daxil etmis ve Firdovsi ilhamat daki metn eyni ile sonraki kitablara da salinmisdir 38 Sirler xezine sinden olan filoloji tercumeden ilk uc beyt bele tercume olunmusdur 39 Bir gun Nurisirevan ov ovlayarken atiMeiyyetinden destesinden uzaqlasdi Sahin yaninda tekce vezir qalmisdi Sah ve vezirden basqa kimse yox idi Sah ov cox olan o nahiyede Dusmen ureyi kimi xarab bir kend gordu Mehemmed Hadi hemin beytleri bele tercume etmisdir 40 Seyr ederek merkebi Nusirevan Dusdu uzaq kovkebesinden haman Munisi sahanesi ancaq vezir Basqasi yox xah cavan xah pir Oldu musadif nezeri sehriyar Nahiyede qeryeyi viranezar Qelbi edu misli perisan idi Fikri sefihan kimi viran idi Bu uc beyti Suleyman Rustem ise bele tercume etmisdir Nusirevan qosunla bir gun cixmisdi ova Dusdu oz destesinden uzaq at qova qova Padsaha bu seferde yoldas ancaq vezirdi Her ikisi at capib axtarib ov gezirdi Dusmenin qelbi kimi ucuq xaraba bir kend Gorunce tacidari burudu aldi heyret Mehemmed Hadinin Nizaminin Leyli ve Mecnun eserinden cevirdiyi iyirmi uc beytlik bir hisse Edib Nizaminin ogluna verdiyi nesiheti pederanesi adi ile Heyat in aprel nomrelerinde derc olunmusdur Hemin tercume metninin bezi soz ifade ve misralarinda deyisiklik edilerek Nizaminin ovladina nesiheti adi ile Fuyuzat jurnalinin sehifelerinde de derc olunmusdur Mehemmed Hadinin Leyli ve Mecnun dan Oz ogluna nesihet haqqinda hissesini tercume etmesi sebebsiz deyil N Gencevi ogluna meslehet gorur ki sairlik istedadina malik oldugunu gorurem lakin bu senetin dalinca getmesen yaxsidir Elm oyren xususile o elmleri ki onlarin cemiyyete xeyri var 41 Mehemmed Hadinin eserlerini tercume edib Heyat qezetinde nesr etdirdiyi senetkarlardan biri de fars sairi Semseddin Mehemmed Hafiz Sirazidir Mehemmed Hadinin Heyat qezetinde cixmis meqalelerinin icerisinde tercumesini verdiyi H Sirazinin bir cox beyt ve seir parcalari nezere alinmazsa qezetde H Siraziden uc tercumesi derc edilmisdir Qezel formasinda olan bu eserlerin ikisi asiqane digeri ise ictimai mezmunlu seirdir Qezetde tercumecisi gosterilmeden cap olunan birinci seir Zumzumeyi asiqane adlanir Yeddi beytlik qezel Fuyuzat jurnalinda da cap olunmusdur Heyat qezetinin 1906 ci il 113 cu sayinda derc olunmus tercumelerinden biri de fars sairi Senai Qeznevinin eserlerinden olan Tovhid adli seirdir 42 H Siraziden ikinci tercume qezetde Nesimi sebaye iltifat adi ile derc olunmusdur On iki beytlik bu eser Xace Hafizden tercume adi ile oxuculara teqdim olunmus sonunda ise bu sozler verilmisdir Mutercimi Mehemmedul Hadi el Hac Ebdulselimzade Sirvani Mehemmed Hadinin H Siraziden etdiyi ucuncu tercume Heyat qezetinde Umidi visali canan adi ile derc olunmusdur Mehemmed Hadinin Heyat da derc etdirdiyi tercume eserlerinden biri de Vehdaniyyet ve maarif dir Fars sairi Senai Qezneviden edilmis bu tercume Mutercimi Mehemmedul Hadi qeydi ile qezetin 1906 ci ilde cixan 113 cu sayinda isiq uzu gormusdur Iyirmi doqquz beytden ibaret olan bu tercumeni Mehemmed Hadi misra ifade ve beytlerinde mueyyen deyisiklikler etmekle Tovhid adi ile Fuyuzat jurnalinda Teraneyi tovhid serlovhesi ile Firdovsi ilhamat kitabinda da cap etdirmisdi 43 Mehemmed Hadi ve Burhani tereqqi qezeti Redakte 1906 ci ilin yazinda Mehemmed Hadi yaxin qohumu ve agir gunlerinde ona himayedarliq etmis Burhani tereqqi qezetinin nasiri ve redaktoru Mustafa Lutfi Ismayilzade terefinden Hesterxana devet olunur Bu barede Seyid Huseyn yazmisdir Mehemmed Hadi Kurdemirde tehsilinde davam edib durarken Haciterxandan muellimi Mustafa Lutfi Ismayilzade efendiden bu mealdan bir mektub alar ki Heyat da yazilarini oxuyuram Men burada bir qezet cixaracagam Mektubumu aldiqda islerini tesvih edib Haciterxana gel Mehemmed Hadi deveti qebul edib ustadinin yanina yollanir 44 Hesterxana gedisinden sonra da onun Heyat qezeti ile elaqeleri kesilmir ve mutemadi olaraq eserleri Heyat in sehifelerinde derc olunur Qezetin may ayinda cixmis 117 ci nomresinde muellifin Haciterxandan mektub adli bir meqalesi derc olunur Bu meqale Mehemmed Hadinin Hesterxana ne vaxt catmasini deqiqlesdirmek ucun en tutarli faktdir Redaksiyaya gonderdiyi mektubunda Mehemmed Hadi yazir Mayis ayinin 11 ci gununde Haciterxan seherine vasil olaraq Surayi islami Rusiya Darul edeb ve Numuneyi tereqqi mektebi qiz mektebleri vucudlarinin sebebi ustadi mumtazim Mustafa Lutfi cenablarinin ziyaretine nail oldum Muellif teessuf hissi ile qeyd edir ki Hesterxandaki bir cox din xadimleri Mustafa Lutfiye yardimci olmaqdansa ondan qubernatora sikayet edir bunun da neticesinde Burhani tereqqi qezeti teqiblere meruz qalir May ayinin 11 de Hesterxana catan Mehemmed Hadi payiza Eli bey Huseynzade terefinden Fuyuzat da islemeye devet olunana qeder orada yasayir ve Burhani tereqqi qezetinde calisir Mehemmed Hadi ve Fuyuzat jurnali Redakte Esas meqale Fuyuzat jurnal Tam 1 il 1906 ci ilin 1 noyabrindan 1907 ci ilin 1 noyabrina qeder Eli bey Huseynzadenin redaktorlugu Haci Zeynalabdin Tagiyevin maddi yardimi ve imtiyaz sahibliyi ile Bakida Nikolayevski kucesindeki Kaspi meetbesinde cap olunan Fuyuzat jurnalinin en feal yazarlarindan biri Mehemmed Hadi olumusdur Hem jurnalin bedii tenqidi materiallarinin muellifi 45 hem de temsil olunmaq baximindan en cox eserleri derc olunan Mehemmed Hadinin her nomresi 16 sehifeden ibaret olan cemi 32 sayi isiq uzu gormus bu mecmuenin 23 24 ve 31 ci nomreleri istisna olmaqla qalan 29 nomresinde seir meqale ve tercumelerden ibaret elli yazisi cap olunmusdur 46 Jurnalda cap etdirdiyi eserlerinde Mehemmed Hadi evvelki fikrine sadiq qalaraq esasen maarif ve medeniyyeti insana mehebbeti teblig etmisdir Bir illik nesri dovrunde Azerbaycan ve turk xalqlarinin milli esarete qarsi mubarize tarixinin siyasi ve bedii selnamesine cevrilen jurnalin capina hazirliq getdiyi erefede Hesterxanda yasayan Mehemmed Hadi Eli bey Huseynzadeden bir mektub alir Mektubda qeyd olunur ki Bezi sebeblerden dolayi Heyat qezeti qapandi Onun yerine heftelik Fuyuzat naminda edebi bir mecmue cixaririq Zati alilerini de heyeti tehririye namina qeyd etmisik Bu mektubda 75 ruble maas teyin edildiyi de qeyd edilibmis Eli bey Huseynzade terefinden jurnalin redaksiya heyetine devet edilen Mehemmed Hadi Heyat qezetinde oldugu kimi Fuyuzat da da uc istiqametde sair publisist tercumeci kimi fealiyyet gostermisdir 47 Fuyuzat da cap olunmus seirleri Redakte Fuyuzat in ilk nomresinden son nomresine qeder mecmue ile emekdasliq etmis Mehemmed Hadinin jurnalin ilk sayinda forma mezmunca ferqli dord seiri cap edilmisdi 48 Funun ve maarif seiri 17 beytden ibaret olub qeside formasindadir Bu eser sairin 1908 ci ilde Bakida cap etdirdiyi Firdovsi ilhamat kitabi istisna olmaqla sonralar cap olunmus hec bir kitabina dusmemisdir Seir movzu etibari ile demek olar ki sairin bu esere qeder Heyat qezetinde ve Debistan jurnalinda derc etdirdiyi Mekteb Mekteb serqisi Insan ne ile mukerrem olur Lovheyi tesviri maarif Maarife dogru seirleri ile eynidir 49 Janrina gore muxemmes olan Amali tereqqi eseri bes bendden ibaretdir Azadliq istiqlal ve maarifin tebligi niyyeti ile yazilmis bu seir metninde hec bir deyisiklik edilmeden hem Firdovsi ilhamat da hem de Mehemmed Hadinin kitablarinda cap olunmusdur Azerbaycan romantizminin meshur numayendesi ardicil fuyuzatci sair Mehemmed Hadinin birinci nomrede cixan seirlerinden biri de Qeleme adlanir 14 beytlik bu seir de enenevi movzudadir yeni qeleme xitaben yazilmis bu eser de medeniyyet maarif ve insanliga cagiris motivleri ile zengindir 50 Mesnevi formasinda olan iyirmi beytlik Sukufezari benat ve yaxud qizlar bagcasi adli seir 51 hem Firdovsi ilhamat a hem de sonraki kitablara salinmisdir Huseyn Bayqaranin Azerbaycan istiqlal mubarizesi tarixinde ilk milli sair adlandirdigi Mehemmed Hadinin Fuyuzat in noyabrin 13 de cixan ikinci sayinda iki seiri derc edilmisdir Bilmem ki redifli Teraneyi qemperverane seiri on alti beytden ibaretdir ve qeside formasinda yazilmisdir Mezmun ve ideya baximindan evvelki seirlerinden ferqlenen bu eseri sairin felsefi lirikasinin en gozel numunelerinden biri hesab etmek olar Amali istiqbal yaxud umid ve emeller seirini sair Amali istiqbal adi ile Firdovsi ilhamat kitabina da salmisdir 52 Jurnalin 3 cu nomresinde Mehemmed Hadinin iki seiri nesr olunmusdur Bedaye adlanan birinci seir on bir beytden Kitabi heyat seiri ise muxemmes formasinda olmaqla on uc bendden ibaretdir Jurnalin 8 dekabrda cixan dorduncu nomresinde Mehemmed Hadinin 26 beytden ibaret olan bir seiri Hissiyati maderane ve yaxud ovlad beslemek hissleri cap olunmusdur 53 Firdovsi ilhamat kitabina Hissiyati maderane adi ile daxil edilmis bu seirin esas movzusu ana bala sevgisi cemiyyetin tereqqisinde analarin qadinlarin roludur Cemiyyetin tereqqisinde analarin qadinlarin rolunu yuksek qiymetlendiren sair yazir Ne zaman kesbi ulum etse nisa Cismi millet tapacaq onda sefa Elmle ruha mudavat olunur Elmle kesbi fuyuzat olunur Elmdir semsi sehabi ezeli Elm tenvir eder afaqi dili Bundan elave Fuyuzat jurnalinda Mehemmed Hadinin diger seirleri de cap olunmusdur 54 Ismet yaxud efif olan zatlarin xesaili Murebbe formasinda 9 bendden ibaret adli seir jurnalin 18 dekabr 1906 ci il 5 ci nomresinde cap olunmusdur 55 Nidaul veten Murebbe seklinde olan seir Mehemmed Hadi imzasi ile 1908 ci ilde cixmis Firdovsi ilhamat kitabina dusse de 1920 ci ilden sonra cixan kitablarina dusmemisdir 56 Deli saire deliler muhibbi olan bir qusun komeyi Tovsiyeyi murg Jurnalin 29 dekabr 1906 ci ilde isiq uzu gormus 6 ci nomresinde adli seiri cap olunmusdur Seir jurnalin birinci nomresinde cap olunmus Heyret yaxud bir meleyin insanlara xitabi adli on iki beytlik bu seire cavab kimi yazilmisdir Tebriki eydi ezha Fuyuzat in 12 yanvar 1907 ci ilde cixmis 7 ci nomresinde cap olunmusdur Doqquz bendlik seir yeddilik seklindedir Teraneyi milli Fuyuzat in 12 yanvar 1907 ci ilde cixmis 7 ci nomresinde cap olunmusdur On bendlik seir altiliq seklindedir Bu seir Mehemmed Hadi lirikasinin baslica movzularindan biri olan millet ve onun aqibeti meselesinin serhine hesr olunmusdur 57 Bulbul Junalin 8 ci nomresinde cixmisdir 58 Fezaili insaniyye 6 fevral 1907 ci ilde cixan jurnalin 9 cu nomresinde cixmis Mehemmed Hadi Sirvani imzasi ile cap olunmusdur Saqiye bur niyazi ricamendane 6 fevral 1907 ci ilde cixan jurnalin 9 cu nomresinde cixmis Mehemmed Hadi Sirvani imzasi ile cap olunmusdur Seirde sairin geldiyi qenaet bundan ibaretdir ki gizli sirrlerin acilmasi ucun mutleq sekilde elm merifet sahibi olan insanlarin ozleri ruhen menen azad olmalidirlar Fezaili insaniyye 20 fevral 1907 ci ilde cixan jurnalin 10 cu nomresinde cap olunmusdur Jurnalin 9 cu nomresinde cixan Fezaili insaniyye seiri ile eyni adda ve texminen eyni mezmunda olan birinci seiri onun davami da adlandirmaq olar 59 Periyi vicdan 20 fevral 1907 ci ilde cixan jurnalin 10 cu nomresinde cap olunmusdur Periyi vicdan Duxteri napakdamen sanmayin huriyyeti misrasi ile baslanan mesnevi formasinda sekkiz beytden ibaret olan bu seir de Mehemmed Hadi lirikasina xas enenevi hurriyyet ve azadliq movzusundadir 60 Dumanin yovmi gusadi Jurnalin 11 ci nomresinde 1907 ci ilin fevral ayinin 20 de yazilmis ve mecmuede Mehemmed Hadi Sirvani imzasi ile cixan yeddi beytlik seir Ikinci Dovlet Dumasinin ise baslamasi munasibeti ile qeleme alinmisdir Bir emelim Mehemmed Hadilirikasinin hem forma mezmun hem de ideyaca en mukemmel numunelerinden bir olan museddes formali seiri jurnalin 12 ci nomresinde cap olunmusdur 61 Lovheyi bahar Muxemmes seklinde olan Gor redifli alti bendlik seir Bu seire M E Sabir Tomeyi nahar adli satirik parodiya yazaraq Caydacapan imzasi ile Molla Nesreddin jurnalinin 1907 ci il 14 aprel tarixli 15 ci nomresinde derc etdirmisdir Sirvan xatirati Mehemmed Hadi lirikasinin ezeli ve ebedi movzularindan olan milletin taleyi barede dusunceler bu eserin aparici xetiini teskil edir Movludi fexri alem Bu gun subhi ezelden dogdu bir semsi ziyaperver misrasi ile baslanan dord beytlik bu seir Mehemmed Peygemberin s anadan olma gunu munasibetile yazilmisdir 62 Facieyi heyatimizdan bir perde Edebiyyat basligi altinda derc olunan bu qeside formasinda olan bu seir 1906 ci il may ayinin 11 de yazilmis Mehemmed Hadi Sirvani imzasi ile cap olunmusdur 63 Amali vicdan 1906 ci ilin may ayinin 22 de yazilmis bu seirinde mehebbet ideyasinin terefdari ve tebligatcilarindan biri olan Mehemmed Hadi beser ovladlarini hasili bagi tebiet hesab ederek butun dunyaya sulh ve emin amanliq arzuluyur Texetturi mazi Bir zaman ah ki bir tair idim azade Eceba kim mei saldi bu xerabebadi misralari ile baslanan sekkiz beytlik ictimai mezmunlu bir qezeldir 64 Bukayi tebiet Tebietin aglamasi adli doqquz bendlik muxemmes formali bu seir yazilma tarixi 30 mayis kimi gosterilmis ve Mehemmed Hadi imzasi ile jurnalda derc olunmusdur 65 Axsam tenezzohleri mesnevi seklinde olan bu seir 23 iyun tarixinde Mehemmed Hadi imzasi ile cap edilmisdi 66 Nevayi rindane 12 iyun tarixinde Mehemmed Hadi imzasi ile cap olunmusdur 67 Hesbhal yaxud bizim Hadinin iztirabi Jurnalda Fuyuzati imzasi ile cap olunmusdur Gozlerin redifli seiri jurnalin 26 ci sayinda derc olunmusdur 15 beytlik bu qezel sairin mehebbet movzusunda olan cox az sayda eserlerinden biridir 68 Bir asiqi nazenini vetenin ehtisasati ruhiyyesini tesvir ve irae eden bir lovheyi giram Menim redifli seiri jurnalin 26 ci sayinda lirik asiqane ruhda cixmisdir 69 Ramazanul mubarek Ebdulselimzade Mehemmed Hadi imzasi ile cixan ve 10 bendden ibaret olan museddes formali bu seir Ramazan bayrami munasibetile yazilmis Ramazanul mubarek adi ile Firdovsi ilhamat da cap olunmusdur 70 Ebdulselimzade Mehemmed Hadi imzasi ile yazilmis murebbe formasinda olan 8 bendlik Elvida yaxud aci bir iqrar adli seiri qezetin son sayinda hemcinin Burhani tereqqi qezetinin 18 noyabr 1907 ci il I sayinda ve sonraki kitablarinda da cap olunmusdur Ah bedmestu xarabiz cumlemiz bir camdan misrasi ile baslanan bu seir Fuyuzat in baglanmasina etiraz kimi dusunulmus seirde Mehemmed Hadi yene de sadiq oldugu ideyalari terennum etmisdi 71 Dusmeni envar olur ol cesm kim binurdur Nezreyi xeffasda elbet gunes menfurdur Dide gormez gus esitmez fikrimiz mesturdur Qeti ummid eyledik biz dogrusu islamdan Mehemmed Hadi enenesine sadiq qalaraq poetik eserlerinde de Veten millet ve insan onun yasam terzi kecmis bu gun gelecek haqqinda fikir ve mulahizelerini ireli surur 72 Fuyuzat daki publisistikasi Redakte Fuyuzat da Mehemmed Hadinin seirleri ile beraber onun inqilabi edebi goruslerini eks etdiren meqalelerine ve tercumelerine de genis yer ayrilirdi Jurnalin 3 cu nomresinde cap olunan Almaniyada darul melulin meqalesi Mehemmed Hadinin orijinal eseri deyil Bu yazi jurnalin ve muellifin izahindan aydin olundugu kimi Kelkuttede fars lisaninda nesr olunan Heblul metin ceridesinden iqtibas olunmusdur Heblul metin in Almaniyadaki menbeler esasinda nesr etdiyi bu meqalede Almaniyanin maarif sisteminden esasen buradaki sikest kimsesiz usaqlarin telim terbiyesinden behs olunur Jurnalin 5 ci nomresinde Qahirede ereb dilinde cixan Elmecelletul osmaniyye qezetinden tercume olunmus bir meqale Nidaul veten li ebnayi Vetenin ovladina nidasi adi ile cap olunmus sonunda mutercim imzasi qoyulmusdur 73 Baki tarixinden bir nebze adli meqalede Mehemmed Hadi cume gunu dekabrin 22 de Baki demir yol vagzalindan general qubernator Semyon Andreyevic Fadeyevin Tiflise yola salinma merasimi ve merasimde istirak edenler sirasinda general M I Kanevski qubernator Alisevski Baki qazisi Mir Nehemmed Kerim aga Haci Zeynalabdin Tagiyevin de oldugu barede melumat verdikden sonra Bakinin tarixi haqqinda soz acir 74 Fuyuzat in 11 ci sayinda Mehemmed Hadinin derc olunan ikinci eseri Melumati tarixiyye 75 meqalesidir Jurnalin 13 cu nomresinde Mehemmed Hadinin iki meqalesi derc olunmusdur Birinci meqale Cinde asari tereqqi ikincisi ise Dovri medeniyyet adlanir 76 Fuyuzat daki tercumeleri Redakte Jurnalin 5 ci nomresinde Qahirede ereb dilinde cixan Elmecelletul osmaniyye qezetinden tercume olunmus bir meqale Nidaul veten li ebnayi Vetenin ovladina nidasi adi ile cap olunmus sonunda mutercim imzasi qoyulmusdur Meqaleni erebceden Azerbaycan turkcesine ceviren Mehemmed Hadidir Fuyuzat in 15 ci sayinda muellifin Sedi Sirazinin Bustan eserinden cevirdiyi Cavanmerdlik ve yaxud fezaili aliyye adli bir tercumesi cap olunmusdur Fuyuzat in 20 ci sayinda Mehemmed Hadinin Numuneyi esaret adli meqalesi ve Zumzumeyi asiqane adi ile Hafiz Siraziden etdiyi bir tercumesi cap olunmusdur Hecmce o qeder de boyuk olmayan bu meqale birbasa sairin azadliq ideallari ile seslesir Fuyuzat in 23 24 cu saylarinda eser cap etdirmeyen Mehemmed Hadi 25 ci nomrede 3 yazi ile cixis etmisdir Bunlardan biri meqale biri seir digeri ise Sedi Siraziden edilmis tercumedir 386 388 ci sehifelerde ozune yer almis Amerikada usuli telim ve terbiyye adli meqale Mehemmed Hadi imzasi ile cap olunmus serlovheye Cerideyi erebiyyeden tercume edilmisdir qeydi verilmisdir Meqalede Amerika Birlesmis Statlarinda mekteb ve maarif sisteminden etrafli sekilde behs edilmisdir Fuyuzat jurnalinin 27 ci nomresinde Mehemmed Hadinin orijinal eseri cap edilmese de Nizaminin ovladina nesiheti adli bir tercumesi derc olunmusdur 77 Mehemmed Hadi jurnalin 28 ci sayinda Seadet nedir adli bir meqale ile cixis etmisdir Sairin qeydine gore bu meqale Qahirede erebce cixan El Mueyyed qezetinden tercume edilmisdir Tercume etdiyi meqaledeki fikirlere serik cixan Mehemmed Hadi Bedayeul insa adli bir kitabin 231 ve 235 ci sehifelerinden Edison Lok ve Oskarin da seadet baresindeki bezi fikirlerini tercume ederek meqaleye elave etmisdir Jurnalin 30 nomresin de Ebdulselimzade Mehemmed Hadi imzasi ile Hekayeyi esq adli bir seir cap olunmusdur 7 beytlik bu seire Mehemmed Hadi bele bir qeyd vermisdir Qailini meettessuf bilmediyim hekayeyi menzumeyi letifeyi tercume etmekden kecinmedik 78 Qeside formasinda Mehemmed Hadi imzasi ile cixan Tovhid adli 29 beytlik seir sairin imzasi ile cap olunsa da eslinde Mehemmed Hadinin orijinal eseri deyil fars sairi Senai Qezneviden etdiyi tercumedir Fuyuzat in 25 ci sayinda Mehemmed Hadinin Sedi Sirazinin Bustan eserinden tercume etdiyi Merezi ibret yaxud Samda qehetlik adli bir eser de cap olunmusdur 79 Taze heyat qezeti ve Mehemmed Hadi Redakte Fuyuzat jurnali baglandiqdan sonra bir muddet Irsad korrektor vezifesinde calisan Mehemmed Hadi 1907 ci il 1 aprel tarixinde Bakida Haci Zeynalabdin Tagiyevin maddi yardimi ve Hasim bey Vezirovun redaktorlugu ile fealiyyete baslayan Teze heyat qezetinde calismaqla yanasi eyni zamanda eserlerini en cox bu qezetde cap etdirmeye basladi Onun qezetde cixan ilk yazisi 1907 ci il 17 dekabr tarixine tesaduf edir Mehemmed Hadi Teze heyat qezetinde cap etdirdiyi publisistik yazilarinda Qerb olkelerindeki tereqqi ve maarifden yazir Qerbin Serq siyasetini xususile muselman olkelerine olan munasibetini bu olkeleri esareti altinda saxlamaq isteklerini tenqid edirdi Buna misal olaraq Avropa Islam Merakes Moizeyi tarixiyye adli meqalesini gostermek olar ki burada o Avropa olkelerinin Serq barede yurutdukleri ve ferqli yollarla heyata kecirdikleri siyasetin mahiyyetini serh edir Qadinin cemiyyetdeki roluna boyuk onem veren edib Misirde Hurriyeti nisvan cemiyyeti adli meqalesinde qadin azadligi ve qadinin cemiyyetdeki yeri meselesine toxunmusdu Merezimiz nedir adli meqalesi ise onu gosterir ki o tekce oz olkesini deyil butun muselman olkelerinin ictimai ve iqtisadi geriliyini bu olkelerin belasi sayir ve xalqi buna qarsi mubarizeye sesleyir Davami var qeydi ile verilen bu meqale ya tamamlanmamis tamamlansa da davami qezetde derc olunmamisdi Terbiyeyi ummiyye calibi seadetdir adli eserinde edib beser tarixinde tenezzul ve tereqqinin sebeblerini arasdirmisdi Mehemmed Hadinin beseriyyet insanliq beraberlik kimi meselelere munasibet bildirmek noqteyi nezerinden yazilmis eserlerinden biri de Budda kimdi adli felsefi eseridir Buddizm dininin yaradicisinin heyatini yasam terzini ve bu dinin felsefi mahiyyetinin bir cox cehetlerinin arasdirilmasi baximindan yazilmis bu eser tarixi felsefi dini mahiyyet dasisa da esas megzi bu gunle gelecekle yaxindan seslesir Muellif bu dinin mahiyyeti barede melumat vererken Buddanin telimine gore qarsiya qoyulan vezifeni icra etmek 10 maddeye baglidir deyir ve bunlari asagidakilar kimi qeyd edir Kimseni qetl edib insan heyatini sondurme Ogurluq etme Temizliye diqqet et Sedaqetli ol Umumi esayisi pozan emellerden cekin And icme Yaxsi sozler danis ve eks suretde dilini saxla Tamahkar olma ve basqalarinin xosbextliyini gordukce sad ol Qelbini pislikden saxla kimseye edavet besleme ve dusmenine bele merhemet goster Mesleksiz olma ve heqiqeti arayib tapmaga sey etdiYazici Ah kimsesiz veten seirini ise zelzeleden sonra Samaxinin viran veziyyete dusmesine hesr etmisdi Seirin evvellinde qeyd edilmis Samaxidan adli yazida muellif bele qeyd edir Samaxiya daxil oldugum gunden beri ozumu seher deyil adeten bir mezarstanda hiss eliyirem Fikrim hereketden hissim fealiyyetden tebim qudretden elahasil butun memleketi meneviyyem ifayi vezifeden qalmisdir Bunlardan basqa sair Heyati sefile yaxud bextsiz bir aile Misir metbuati Osmanli Qanuni esasisine dair El mueyyed den Osmanli metbuatinda parlaqliq Hululi Ramazan yaxud matemli bir bayram Memmed Seid Ordubadi cenablarina aciq mektub Maziyi muzlime ircayi nezer halimiz munevver istiqbalimiz parlaqdir adli meqalelelerini de mehz bu qezetde derc etdirmisdi Ittifaq qezeti ve Mehemmed Hadi Redakte 1908 ci ilde oktyabrin 7 de hokumet terefinden baglanmis Teze heyat qezetinin nesrini dayandirmasindan iki ay sonra Hasim bey Vezirov ve dostlari Bakida yeni bir qezetin Ittifaq in nesrine nail oldular 1908 ci il dekabr ayinin 1 de ilk nomresi cixan qezet cemi 10 ay fealiyyet gosterdi 10 ay muddetinde bir cox yazicilar kimi Mehemmed Hadi de bu qezetde poetik eserleri ile yanasi bedii publisitik eserleri elmi meqaleleri ve tercumeleri derc etdirmeye basladi Bu qezetde onun Seadeti zaile Maziyi muzlime ircayi nezer halimiz munevver istiqbalimiz yene parlaqdir Balkan hadisatinin hindde eks sedasi ve diger adli meqale tercume ve iqtibaslari nesr olunmmaga baslamisdir ki onun ister meqaleleri isterse de Qahirede ereb dilinde cap olunan El Mueyyed qezetinde cixan Balkan hadisatinin hindde eks sedasi adli meqalesinin tercumesi Hindistanda nesr olunan Vekil adli qezetden olan meqalenin tercumesi onu gosterirdi ki Mehemmed Hadi diger qezet ve jurnallarda oldugu kimi Ittifaq qezetinde de ele meqaleler yazir yaxud tercume edir ki o meqaleler millete turk ve muselman xalqalarina insanliga faydasi olsun Tereqqi qezeti ve Mehemmed Hadi Redakte 1909 cu ilin yaz aylarindan baslayaraq sair Ittifaq qezeti ile yanasi Tereqqi qezeti ile de yaxindan emekdasliq etmeye baslayir Ehmed bey Agayevin redaktoru oldugu ve ilk nomresi 1908 ci ilin iyun ayinin 3 de cixan Tereqqi qezetinde de Mehemmed Hadi 3 istiqametde hem poetik hem publisistik hem de tercume eserlerini derc etdirmeye baslamisdi Mehemmed Hadinin bu qezetde cap etdirdiyi ilk bedii publisistik yazisi Aydinliq gecede adli eseridir Mehemmed Hadinin Tereqqi de nesr olunan Izhari sukran ve ixtari lazim adli meqalesi Firdovsi ilhamat kitabi ile bagli saire unvanlanan mektublara cavab kimi yazilmisdir 80 Tereqqi qezeti 28 sentyabr 1909 cu il tarixli 219 cu sayinda Oxumali kitablar adli xeberde Mehemmed Hadinin ilk kitabi Firdovsi ilhamat in da adini cekir Onun Perde dalinda neler varmis adli meqalesi ise 1909 cu ilde Sultan Ebdulhemid rejimine qarsi yonelmis Turkiye inqilabini alqislamaq niyyeti ile yazilmisdir Mehemmed Hadi qezetin sehifelerinde Siyaset rubrikasinda Iranda Qanuni esasi Serqde idareyi mesrute adli bir meqalenin de tercumesini derc etdirmisdi Bu tercume Mehemmed Hadinin Irani nov qezetinden tercume etdiyi seirlerle eyni mezmundadir ve burada sair inqilabin Iran xalqlarina verdiyi azadliqdan sohbet acmisdir Sairin Suuni muxtelife ve zamanin Qarunu adli meqalesi eslinde tam sekilde original meqale deyil Meqaledeki bir cox materiallar ereb ve fars dilli qezetlerden tercume olunmus ve muxtelif bir cox meselelere serh vermekle Serq olkelerinde bas verenlere munasibetini bildirmisdi Bu qezetde derc olunmus eserleri onu gosterir ki hemin dovrde Mehemmed Hadini Serqde bas veren hadiseler hurriyyet ve beraberlik problemleri daha cox narahat etmisdir Seda qezeti ve Mehemmed Hadi Redakte 1909 cu ilde oktyabrin 2 de hokumet terefinden baglanmis Ittifaq qezetinin nesrini dayandirmasindan 10 gun sonra Hasim bey Vezirovun redaktorlugu ile Bakida yeni bir metbuat orqani Seda qezetinin ilk nomresi nesr olundu Ittifaq baglandiqdan sonra Hasim bey Vezirov ve diger qelem sahibleri kimi Mehemmed Hadi de oz eserlerini Seda qezetinde derc etdirmeye basladi Onun Seda qezetinde cap olunan ilk eseri Heqiqet acimi dadlimi seiri olmusdur 33 81 Qezetin 1909 cu il 23 26 28 oktyabr tarixli 11 13 15 ci nomrelerinde Felyeton rubrikasi altinda hem nesr hem nezm hisseleri olan Iki lovheyi heyat eserini derc edilmisdi Eyni zamanda Mehemmed Hadinin publisistikasinin deyerli numunelerinde biri hesab olunan Xurafat icinde heqiqet eseri Dusunmusdum basliqli meqaleden cox mensur seir adlandirilan Duman supurgesi eseri Mekteblerimizi kitablarimizi islah etmeliyiz adli tercumesi de mehz Seda qezetinde derc edilmisdi Mehemmed Hadinin Seda qezetinde derc etdirdiyi en deyerli meqalelerinden biri ise Edebiyyat mustaqlarina bir besaret adli meqalesidir Bu eseri o Istanbuldan islediyi Tenin qezetinden Seda qezetine gondermis ve hem de qeyd etmisdir ki bundan sonra mutemadi olaraq Turkiyeden cap olunmaq ucun Bakiya meqaleler gonderecek Onun bu meqalesi Tovfiq Fikreti Azerbaycan oxucusuna tanitdirir ve hem de Azerbaycanda Tovfiq Fikret haqqinda yazilan ilk tedqiqlerden biridir Turkiye ve Tenin qezeti Redakte 1910 cu ilde Mehemmed Hadi Turkiyenin Istanbul seherine getmis Istanbulda olarken mutereqqi turk sairlerinin komeyi ile Tofiq Fikretle Huseyn Cavidin birlikde cixarmaga basladigi cox cekmeden olkenin meshur qezetlerinden biri olmus Tenin qezeti redaksiyasinda ise duzelmisdir Serq dillerini mukemmel bildiyinden tercumeci kimi fealiyyet gostermeye baslamisdir Bu qezetde Mehemmed Hadinin seirleri ile yanasi nesr eserlerinden etdiyi tercumeler de cixmaga baslamisdir Ozu demisken Alemi alt ust edib inqilab yaratmaq ucun dogulmus sair Turkiyede de inqilabci ziyalilara qosulmusdur Mehemmed Hadinin tereqqiperverlik ruhunda yazdigi seirler butun Yaxin Serqde oxunub yayilirdi Hetta sairin Funun ve maarif adli seiri Hindistanda Heblulmetin qezetinde farsca tercume olunub cap edilmisdi 82 Mehemmed Hadi 1911 1912 ci illerde Mehemmed Hadi Tenin qezeti ile yanasi Rubab Sahbal Mehtab Sahrahi sebah kimi muxtelif metbuat orqanlarinda da seirler meqaleler tercumeler cap etdirmisdi Burada o Turkiyenin inqilabci sairi Tofiq Fikrete bir nece seir hesr etmisdir 83 Tezlikle Tenin qezeti hakim dairelerin nezerini celb edir Bir sira inqilabci ile yanasi 1913 cu ilde Osmanli hokumeti Mehemmed Hadini de hebs edir ve Salonikie surgun edir Orada da Mehemmed Hadiden subhelenir onu incitmeye baslayirlar Mehemmed Hadi basina gelen agir felaketlerden sonra 1914 cu ilde Bakiya qayitmaga muveffeq olur Bakiya qayitdiqdan sonra heyatdan kusmus sair bu dovrlerde Gozel dusununuz Bariqeyi inqilab Edebi ziyafet Herbi muselles Serareyi efkar Heyat sehifelerinden Ummid sehneyi temasayiheyatin ruhudur Halimiz Men aglayiram sen gulmeyirsen Rufeqaden birinin mektubuna yazilan mehebbetnamedir Ezrari efkar Aglayan seirler Quvvet heyat umid Nasil yukselmeli Cehalet zenciri ve kor gozlu rehber kimi eserlerini Soyleyirsen soz olur ger soylemezsen dilde qem Eydi hurriyeti kim etdi haram biz de bir bayram isteriz bayram Basdan ayaga qan yeridir kainatimiz Men olmeden evvel vetenim oldu mezarim Su uzaqlarda parlayan ulduz El irismez umidler kimidir Ey bagini xezan gorecek susmus endelib kimi misrali seirlerini yazmisdir O yeniden metbuatla elaqelerini berpa edir Tatarski polk un terkibinde muharibeye gedene qeder eserlerini Iqbal Sedayi heqq ve Besiret qezetlerinde derc etdirir 13 Iqbal qezeti ve Mehemmed Hadi Redakte Turkiye seferinden qayidan Mehemmed Hadi Qara bey Qarabeyov terefinden mualice edildikden sonra Seyid Huseynin redaktoru oldugu Iqbal qezeti redaksiyasinda islemeye baslamisdir Sair bu zaman Omer Xeyyamin 20 e qeder rubaisini azerbaycancaya cevirerek bu qezetde cap etdirir Esqi mohtesem yaxud ana qucagi Sukufeyi hikmet adli kitablarini 1914 cu ilde cap etdirir Mehemmed Hadinin Ustad Ekreme ithafi ile gorkemli turk sairi Mahmud Ekrem Recaizadenin olumu munasibeti ile qeleme alinmis Aglayan seirler 18 fevral 1914 cu ilde 581 ci nomrede qadin azadligi movzusunda cap olunmus Nisviyyet teraneleri serq alemi ile qerb aleminin muqayisesi kimi dusunulmus Ezhari efsar necin qadin azadligi meselesine hesr olunan Peyami dilaram 28 fevral 1914 cu ilde Resulzade Mehemmed Emin qardasima qeydi ile yazilmis Bahari efkar qacma 84 1914 cu il mart ayinin 11 de Huseyn Sadiq qardasima qeydi ile yazilmis Dun axsamin ilhami yetimanesi 1 aprel nomresinde 19 beytlik qeside formali Asi seirler yaxin dostu Sabit Manafzadeye hesr etdiyi Quvvet heyat umid Yasamagi sevirem qadin ve cemiyyetde onun yeri movzulu Novxende cicekler Yeni Fuyuzat jurnalinin redaktoru Elipasa Huseynzade Sebure ithaf etdiyi Xeluqun pederi Xendeyi zefer qadin ve cemiyyetde onun yeri qadini sixan muhit movzusunda yazilmis Timsali melal husni mehzun Serareyi efkar 1917 cu ilin ortalarina herbi xidmete cagirilana qeder Iqbal qezetinin redaktoru olan Senetula Ibrahimova ithaf etdiyi Xabgahi movta ilhamati emvat Seir nece olmalidir ve nece yazilmalidir suali barede dusuncelerinin mehsulu olan Aciq ve aydin dusunceler Cemiyyetin isiqli geleceyi nece olacaq duygularinin bedii ifadesi olan Livayi zeferin tamasasi Vetene ve millete nece xidmet edilmelidir sualinin cavabi olan Umid sehneyi tamasayi heyatin ruhudur Bagcasarayda Tercuman qezetini nesr etdiren turk dunyasina evezsiz xidmetleri olan Ismayil bey Qaspiralinin vefati munasibeti ile yazdigi alti bendlik Boyuk Ismayil bey ve b seirlerini Iqbal qezetinde cap etdirmisdir 85 Mehemmed Hadinin Iqbal qezetinde seirleri ile yanasi meqale ve tercumeleri de derc olunmusdur Turkiyedeki aci musahidelerim adli meqalesinde boyuk umidlerle getdiyi Turkiyede gorduklerinden ve basina gelenlerden gileylenen Mehemmed Hadi bu qezetde derc etdirdiyi meqalelerinde daha cox edebiyyat ve senet meseleleri ile bagli dusuncelerini qeleme almisdir Aciq mektub adli meqalesi Iqbal qezetinin 698 ci nomresinde Mehemmed Hadinin eserlerini daha cox cemiyyetde ve insanlardaki menfiliklerden behs etmesinde gunahlandiran M M imzali bir mektuba cavab kimi yazilmisdir Mehemmed Hadi onu guya insanlari sevmemekde gunahlandiran muellife cavab olaraq yazir Ezizim men insanlari cidden sevenlerdenem Layezeli ve layemut meslekimdir Bir meslek ki menimle beraber yasamaq ucun dogulmusdur Feqet uzaqdan sevirem Gozlerinde meali istehfam gorurem Cavab vereyim Insanlara yaxinlasdiqca tebeqeyi sinema kimi suretlerinde bir qarsiqliq bir edem ve buuhiyyet numuyan olur Evvelki zovqi tamasa qalmayib Bunun ucundur ki necabeti exlaqiyye ve fikriyyeye malik bulunan en mumtaz simalar ekseriyyet uzre merdumgurz inzivanisin ve guseguzin olaraq yasayirlar yasamaq isteyirler Ne insanlara qarisayim goreyim ne ureyim bulansin Mehemmed Hadinin edebiyyatin nezeri ve emeli meselelerine dair meqalelerinde onun Azerbaycan edebiyyatinin gelecek inkisafi haqqinda dusunceleri maraq dogurur Edibi sehir Hesenbeyin ruhuna ithaf Seyid Ezim ve asari Mehemmed Seid Ordubadi cenablarina aciq mektub ve diger eserlerde sairi edebiyyatin meqsed ve vezifeleri senetkar ve muhit satira tenqid kimi meseleler dusundurur Mehemmed Hadin Nizami Fuzuli Huqo Namiq Kamal ve basqalari haqda oz eserlerinde genis danisirdi O Seyid Ezim ve Abbas Sehhet kimi klassiklere xususi meqaleler hesr etmisdir Seyid Ezim ve asari adli meqalesinde onu yasayislari da bextleri kimi qaranliq kuskun ve emelleri bir zilli girizan olan edebi simalardan parlaq nasehlerden biri adlandiran Mehemmed Hadi qeyd edir ki Seyid Ezim kimi senetkarlarin edebi irsi layiqince teblig olunmadigindan coxlarinin onlar haqqinda fikirleri cox besitdir Mehemmed Hadi Iqbal qezetinin 608 703 709 715 720 nomrelerinin sehifelerinde Ilhami Xeyyam adli silsile tercumeler nesr etdirmisdir 86 Besiret qezeti ve Mehemmed Hadi Redakte Iqbal qezeti ile yanasi Mehemmed Hadi 1914 cu il aprel ayinin 12 de Haci Ibrahim Qasimovun redaktorlugu ile nesre baslayan Besiret qezeti ile yaxindan elaqe saxlamis hem muharibeye gedene qeder hem muharibede oldugu zaman hem de cebheden qayidandan sonra eserlerini bu qezetde derc etdirmisdir Mehemmed Hadinin Besiret le emekdasligi qezetin redaktoru Haci Ibrahim Qasimova ithaf etdiyi Yadi veten seiri ile baslamisdir Qezetde Sirvani Ebdulselimzade Mehemmed Hadi imzasi ile cixan bu seir Mehemmed Hadinin Esqi mohtesem kitabinda da derc olunmusdur 1915 ci ilde Qafqaz ordusunda feldser kimi calisdigi zaman Avstriya cebhesine Karpata getmis muselman esgerleri arasinda alay mollasi vezifesini icra etmisdir Sair cebhede iken bir sira xirda seirleri ile yanasi tercumeyi halini ehate eden Serguzest ini yazmaga baslamisdir Muharibenin tesvirinden ibaret olub Serq ile Qerbi muqayise eden felsefi poemani da burada yazmisdir 1918 ci ilde Qafqaz ordusundan qayitdiqdan sonra Mehemmed Hadi bir muddet Gencede qalir ve sonra Bakiya gelir Bu zaman sair maddi ehtiyac icinde idi Yerli hokumet adamlari sairin taleyi ile maraqlanmirdilar Metbuatda seir cap etdirmekle yasamaq mumkun deyildi Sair oz eserlerini vereq halinda cap etdirerek satirdi Abdulla Saiq Xatirelerim kitabinda yazir Bir gun kucede serxos halda mene tesaduf etdi Heraretli seirlerim serlovheli menzumesini mene uzadaraq Al bes manat ver dedi Men cibimde olan on manatimin hamisini ona verdim O diqqetle uzume baxdiqda meni tanidi ve pulu ovcuma qoyub meni qucaqladi Cox muteessir idi Saiqciyim bagisla tanimadim dedi Ne qeder israr etdim pulu almadi Hadi 1918 1919 cu illerde yazdigi butun eserleri bir yere toplayaraq dord kitab halinda cap etdirmisdir Sairin en iri eseri Elvahi intibah lirik poemasidir 87 Mehemmed Hadinin eserleri onun sagliginda dovri metbuatda eyni zamanda sairin boyuk cetinlikle 1908 ci ilde Firdovsi ilhamat 1914 cu ilde Esqi mohtesem Sukufeyi hikmet ve 1918 1919 cu illerde cap olunmus kitablarinda toplanmisdir Sairin eserleri sonralar 1936 1957 1979 1980 ci illerde Bakida nesr olunmus eserlerinin bir qismi Turkiye metbuatinda derc olunmusdur 88 Mehemmed Hadi eserlerini eruz vezninde yazdigindan seirlerinin dili ereb fars sozleri ile agirlasir bu da sairin yaradiciliginin tesir dairesini mehdudlasdirir Cebhede yazdigi publisistik eserleri Redakte Mehemmed Hadinin cebhe heyatinin ilk gunleri 1914 cu ilin sonu 1915 ci ilin evvellerine tesaduf edir Cebheye gedisini seyahet adlandiran sair orada qaldigi 3 il muddetinde de publisistik eserler yazmis yazdigi eserlerin bir qismini Bakiya dostlarina gondererek capina calismiis bir qismini ise ordudan qayidandan sonra yayilmasina sey gostermisdi Onun muharibe dovru yaradiciliginin numunelerinde biri 1 mart 1915 ci ilde Ukraynanin Stanislav seherinde dostu Yeni fuyuzat jurnalinin redaktoru olmus Elipasa Huseynzadeye yazdigi Mehebbeti semimi Elipasa qardasim terk etmedin meni adli edebi mektubu olmusdur Mektubun seirle yazilmis hissesi asagidaki kimidir Avari idim yalniz idim kolgesiz idim Yurdumda yasarken a Pasam olkesiz idim Heqq anladigimlar hamisi cixdi heyula Gec anladim ehbabi feqet anladim ela Gordum de pek ela Dost anladigimlar butun olmusdu girizan Olmaqda idim atesi ehzan ile suzan Ol gunde mene yari vefadar sen oldun Hemsohbetu hembezmu hemefkar sen oldun Sen atmadin iste o zamanlar meni tutdun Guya ki yetim bir cocuq idim de ovutdun Desti ecel ile dehenim olmasa xamus Dostum yasadiqca seni etmem ki feramus Mehemmed Hadi eyni zamanda cebhede olarken Aciq soz qezeti ile de elaqe saxlamis qezetin sehifelerinde bir nece muxbir mektubunu ve Dilek olmez adli seirini 1917 ci ilde Bakiya Sovqat qezeti redaksiyasina bir nece seir ve Hurriyyet senliyi ve ulvi menzereler adli meqalesini Haci Ibrahim Qasimova Besiret qezetine gonderdiyi Serguzesti seyahetimden bir yarpaq ve bir nece basqa eserlerini derc etdirmisdi Cumhuriyyet donemindeki fealiyyeti Redakte Romantik maarifcilikden inqilabi romantizme yukselen Mehemmed Hadinin yaradiciliginin en mubariz dovru Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti donemine dusur Boyuk romantik sair publisist Mehemmed Hadi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetini sevincle qarsilayaraq istiqlaliyyetin qorunub saxlanmasi movzusunda bir sira eserler yazmisdir Sairin cumhuriyyet dovru yaradiciliginda Turkun negmesi Zeferi nehayeye dogru Esgerlerimize konullulerimize Azerbaycan dovleti novzadina Vaxtin sesi ve heyatin sozu habele basqa seirleri ve Iki simayi siyasinin muharibe haqqinda mutalieleri munasibetile Zerbeyi inqilab Umid ile yasayin adli mars ve herbi vetenperverlik ruhlu meqaleleri ile diqqeti celb edir Son iller bu movzuda olan eserlerine Qehreman turk esgerlerine seiri de elave edilmisdir ki bu seiri taninmis turk alimlerinden olan Eli Yavuz Akpinar gorkemli mutefekkirlerimizden Eli bey Huseynzadenin Turkiyedeki arxivinden uze cixararaq Kardes kalemler jurnalinin 2007 ci il 7 ci sayinda onun eslinin fotosu ile birlikde Azerbaycanli sair Muhammed Hadinin bilinmeyen bir seiri Kahraman turk asgerlerine basliqli meqalesi ile cap etdirmisdir O donemlerde Azerbaycanin komeyine gelen Qafqaz Islam ordusunun bas qerargahi Gencede yerlesirdi Hemin dovrlerde Gencede olan Mehemmed Hadi onlarin Azerbaycana komeyini sevincle qarsilamis ve 13 iyun 1918 ci ilde Qehreman turk esgerlerine seirini burada yazmisdir Azerbaycan ve Anadolu turkcesinin ortaqligindan yaranmis heca vezninde sade dilde yazilmis bu seirin iki bendi asagidaki kimidir 89 Qorxmaz yurekli erleriz Hep esger oglu esgeriz Turk oglu qacmaz herbden Qeyretliyiz cengaveriz Turk milleti turk milleti Qehr etdi canli zulmeti Elhemduillah parladiTurkun hilalu sovketi Azerbaycan qezetindeki fealiyyeti Redakte Azerbaycan Demokratik Cumhuriyyetinin bir muddet Gencede fealiyyet gostermesi ile elaqedar olaraq Cumhuriyyetin resmi orqani olan Azerbaycan qezeti de Gencede nesr olunmaga baslamis paytaxt Bakiya kocurulenden sonra ise fealiyyetini Bakida davam etdirmisdi Mehemmed Hadi Heyat Fuyuzat Taze heyat Tereqqi Seda ve b metbuat orqanlarinda oldugu kimi Ceyhun bey Hacibeyli ve Sefi bey Rustembeylinin ortaq redaktorlugu ile cixan Azerbaycan qezetinde de hem seirleri hem de keskin publisistik yazilari ile cixis etmisdi Mehemmed Hadinin Azerbaycan qezetinde derc olunmus ilk meqalesi Iki simayi siyasinin muharibe haqqindaki mutalieleri munasibetile eseridir Bundan elave onun bu qezetde Zerbeyi inqilab Umid ile yasayin Abbas Sehhetin ufuli ebedisi adli meqaleleri de derc olunmusdu Abbas Sehhetin ufuli ebedisi adli meqalesini Abbas Sehhetin Gence seherinde olumu munasibetile qeleme almisdir Bu meqalede dostunun olumunden sarsinti keciren Mehemmed Hadini dusunduren Abbas Sehhetin eserlerinin taleyi meselesi olmusdur O bu narahatligini oxuculara bele catdirir 90 Sehhet oldu Feqet esl dusunulecek surasidir ki sairi muteffeyatin qeyri metbu olan metrukati qelemiyyesi nasil oldu Yoxsa Sirvan facieyi ezimesinde yanib yaxilan servetler kimi Sehhetin de asari qelemiyyesi serveti fikriyyesi ehraq olub getdimi Mence sayani endise burasidir Dunyamiz hali asayise ovdet etdikden sonra ehtimal ki bu heqiqet anlasila bilecekdir Edibin bu qezetde cixan ilk seiri ise Turkun negmesi eseri olmusdur Turkun tokulen qanlari bihude gedermi Diqqetle dusun yoxsa bu qan hepsi hedermi muracieti ile baslanan ve himn tesiri bagislayan Turkun negmesi seiri hecmce on doqquz misradan ibaretdir 91 Mehemmed Hadinin Azerbaycan qezeti ile elaqeleri 1919 cu il may ayina sairin Bakini terk etmesine qeder davam etmisdir Son eseri Redakte Sairin tarix etibari ile bize melum olan Heraretli seir yaxud qizdirmali halimda sacmalarim adli 92 son meshur eserinde movcud qurulusa qarsi son usyan sesi Kor soqqur adli seiri olmusdur Gozum bir gulmeyir bu erzi feryadi goren gunden Konul sad olmayir bu sehni nasadi goren gunden Urek atesli goz purab yeni kiryeperverdir Perisanem bu xakistani berbadi goren gunden Xilas olmaq cetindir behri cusani mesaibden Inandim men buna eshabi imdadi goren gunden Cahan ehli uzaqlasmis umumi bir uxuvvetden Siyasiyyun elqabinda fessadi goren gunden Hele rubahler meydanidir bu biseyi dunya Bunu duymus idim mehzun asadi goren gunden Kor soqqur seiri 2 may 1919 cu ilde Azerbaycan qezetinin 170 ci nomresinde derc olunmusdur Bu seir Mehemmed Hadinin Besiret qezetinde cap etdirdiyi Bedbext kor cocuq seirinin bir nov genislendirilmis varianti hesab olunur 91 Haqqinda deyilenler RedakteAbdulla Saiq Hadi qeder hurriyyete heves gosteren bir sair olmamisdir her bir eserinde hurriyyeti oxsamadan kecmemisdir Yasar Qarayev XX esr Azerbaycan seirinde romantizm cereyaninin en qudretli numayendelerinden biri Mehemmed Hadidir Kesmekesli ve facievi sonluqla biten bir omur surmus Hadi turk Serq ve Avropa edebiyyatlarini felsefesini derinden menimsemis ve butun bu tesirleri seirlerinde yaradici sekilde eks etdirerek orijinal sair kimi edebiyyat tariximizde ozune yer tutmusdur Anar Hadinin taleyindeki dehsetli paradoks bundadir ki nehayet sanki arzusu gerceklesdiyi Azerbaycan oz musteqilliyini beyan edib xetti imzalar icinde yer aldigi zaman artiq qirx yasi haqlayan Hadi bu sevinci sonadek duya bilmedi Elcin 93 XX esr Azerbaycan klassik poeziyasinda Hadi qeder birbasa musteqim suretde veten ve millet ifadelerini isleden ikinci sair yoxdur ve bu ifadeler onun poeziyasini tam butov sekilde mueyyenlesdiren obrazlara cevrilib Irsi Redakte Samaxidaki Tarix ve Etnoqrafiya Muzeyindeki Mehemmed Hadinin bustunun sekli 2019 cu ilde Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Ilham Eliyev Konstitusiyasinin 109 cu maddesinin 32 ci bendine esasen Mehememed Hadinin 140 illiyinin qeyd edilmesi haqqinda Serencami imzalamisdi 94 Baki seherinde yerlesen kucelerden birine habele Samaxi seherinde yerlesen 9 nomreli tam orta mektebe Mehemmed Hadinin adi verilmisdir Eyni zamanda Samaxidaki Tarix ve Etnoqrafiya muzeyinde Mehemmed Hadinin bustu qoyulmusdur 95 96 2012 ci ilden Baki Metropoliteni QSC uc yeni metro stansiyasinin tikintisine baslayib Baki Metropolitenin ikinci Yasil xettinde olan stansiyasi Mehemmed Hadi metrostansiyasi adlandirilacaq Sakibe Elesgerova Resul Rza Islam Qeribli Refiq Zeka Eziz Mirehmedov ve basqa tedqiqatcilar edib haqda muxtelif tedqiqatlar aparib kitablar yaziblar Imzalari RedakteM M Sirvani Ebdulselimzade Mehemmed Hadi Ebdulselimzade Samaxiyi E H Sirvanzade Mehemmed Hadi Mehemmed Hadi Sirvani Caydacapan Fuyuzati Ebdulselimzade Mehemmed Hadi Mutercim Mutercimi Hadi Mutercimi Mehemmedul Hadi el Hac Ebdulselimzade Sirvani 97 Vefati RedakteEli Nezminin oz xatirelerinde yazdigina gore hemin ilin yazinda sair agir maddi ehtiyacda idi Gence usyanindan bir nece gun sonra 1920 ci ili mayi sair xestexanada agir yatirmis hemin gunlerde vefat etdiyi guman olunur 98 Mehemmed Hadi 1920 ci ilin mayinda artiq bolseviklerin eline kecmis Gencedeki xestexanalarin birinde vefat etmisdir Harada defn edildiyi barede uzun muddet ictimaiyyet melumatsiz qalmisdir Sonralar sairin nesi Gencede defn edilmisdir 99 Mehemmed Hadinin qebrinin harada olmasi haqqinda ilk melumat Baki axsam qezetinin 4 iyun 1966 cl il tarixli 130 cu nomresinde derc olunmusdur Gorkemli alim Mehemmed Hadi yaradiciliginin tedqiqatcisi Mehemmed Hadinin xatiresi adli meqalenin muellifi Eziz Mirehmedov 1966 ci ilde Genceye gedib yerli agsaqqallarin komeyi ile Sebzkar qebristanliginda Mehemmed Hadinin qebrini tapmisdir Bu barede Baki axsam qezetinin 4 iyun 1966 ci il tarixli sayinda melumat derc ederek yazir Bu yaxinlarda Kirovabad Gence I Q muellimlerinden Kerim Tagiyev tesadufen kecmis qebirqazan 90 yasli Memmed Sahmar oglu Rzayevle gorusub sohbet etdiyi zaman ondan Mehemmed Hadini sorusmusdur Yasina gore xeyli qivraq olan M Rzayev demisdir ki beli bu qerib sairi men ozum defn etmisem Sonra o Hadinin qebrini de gostermisdir Mehemmed Hadi 1920 ci il mayin axiri iyun ayinin evvellerinde Gencede vefat edib orada A Sehhet ve A Tofiqin basdirildigi Sebzkar qebiristanligi nda defn olunmusdur Hemcinin bax RedakteRomantizm Fuyuzat jurnal Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 Faceted Application of Subject Terminology lt a href https wikidata org wiki Track Q3294867 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P2163 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q846596 gt lt a gt Mehemmed Hadi Ebdulselimzade Sirvani 1879 1920 I 2018 12 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 02 04 Islam Qeribli 30 aprel 2010 Mehemmed Hadi Azerbaycanda Tofiq Fikret irsinin ilk arasdirici kimi Tofiq Fikret Edebiyyat qezeti Nagi Keykurin Nagibey Seyxzamanlinin xatireleri ve istiqlaliyyet fedaileri PDF Baki Teknur MMC metbeesi 2007 seh 22 Cumhuriyyete geden yolun sairi Mehemmed Hadi Elnare Akimova 2018 07 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 02 04 Mehemmed Hadi Secilmis eserleri Baki Azerbaycan Universiteti nesriyyati 1957 324 seh Resulzade Mehemmed Emin 1990 Azerbaycan Cumhuriyyeti Baki Elm seh 16 Huseyn Bayqara Azerbaycan istiqlal mucadilesi tarixi Azernesr Baki 1992 Osmanli Veli 1985 Azerbaycan romantikleri Baki Yazici seh 16 HADI MEHEMMED 2018 01 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 02 04 Bayramoglu Alxan Samaxida maarif ve maarifcilik Maarif nesriyyati Baki 1997 Nemanzade Omer Faiq Xatirelerim Genclik Baki 1985 1 2 Eziz Mirehmedov Mehemmed Hadi Azerbaycan Usaq ve Gencler Edebiyyati nesriyyati Baki 1962 Qeribli Islam 2011 Mehemmed Hadi ve metbuat 1905 1920 ci iller Baki Elm ve tehsil seh 448 Teze heyat 6 aprel 1908 N 76 Siyasi lirikanin ustadi Mehemmed Hadi 2020 02 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 02 04 Hadi Mehemmed 2015 Secilmis eserleri Baki Serq Qerb Zeka Refiq 1979 Mehemmed Hadi Baki Azerbaycan SSR Bilik cemiyyeti seh 59 Qeribli Islam 2001 Mehemmed Hadinin Insanlarin tarixi facieleri yaxud elvahi intibah poemasi Baki Elm seh 121 Qeribli Islam Mehemmed Hadinin ilk poetik tercumeleri Mutercim 2 99 XX esr Azerbaycan edebiyyati meseleleri Baki Elm 1989 seh 43 52 Islam Qeribli 2008 28 iyun Mehemmed Hadi ve Heyat qezeti Kredo accessdate missing url Seyid Huseyn Kazimoglu Edebiyyatimiz tarixinden Ebdulselimzade Mehemmed Hadi Maarif ve medeniyyet jurnali 1923 N3 Azerbaycan usaq edebiyyati antologiyasi 3 cildde II cild Baki Onder nesriyyat 2004 264 seh Saracli Eflatun 2007 Azerbaycan Yazicilari Cumhuriyyet doneminde Baki Elm seh 404 Bayramli Ofeliya Milli medeniyyetimizin boyuk abidesi Fuyuzat mecmuesine yazilan muqqeddime Casioglu Baki 2006 Eliyeva Aybeniz Kengerli Azerbaycan romantiklerinin yaradiciliglnda turkculuk Elm Baki 2002 Memmedeli Qulam Imzalar Azernesr Baki 1977 Mehemmed Hadi Beyani tesevvur fi xususil lisan 10 20 yanvar 1906 N 10 17 Haciyev Cefer Xendan XX esr Azerbaycan edebiyyati tarixi Azerbaycan Universiteti nesriyyati Baki 1955 Osmanli Veli Mehemmed Hadinin romantizmi Yazici Baki 1985 Mir Celal SAir Vetendas SSR EA Azerbaycan filiallarinin xeberleri Baki 1943 N 4 s 42 1 2 Eziz Mirehmedov Mehemmed Hadi Yazici Baki 1985 Memmedov Xeyrulla Ekinciden Molla Nesreddine qeder Yazici Baki 1987 Mehemmed Hadi Elmi ebdane heqiqi bir nezer Heyat qezeti 17 avqust 1906 183 Mehemmed Hadi 11 yanvar 1906 Mekteb ne demek Mekteb exlaq ve edebdir Heyat qezeti accessdate missing url Mehemmed Hadi Nizamiden tercume Nizaminin ovladina nesiheti Fuyuzat jurnali 18 sentyabr 1907 N 27 Mehemmed Hadi 5 fevral 1906 Milletimizde xeyali ittifaqperverane Heyat qezeti accessdate missing url Mehemmed Hadi 27 noyabr 8 dekabr 1906 Elhurriyyetul sexsiyye vel vicdaniyye fil islam Heyat qezeti accessdate missing url Mehemmed Hadi 18 iyul 1906 Qeflet ve cehalet alemi insaniyyetin en boyuk dusmenleridir Heyat qezeti accessdate missing url Mehemmed Hadi 1 iyun 1906 Vetenimizin Temisboklve Aristidlerine nesihet Heyat qezeti accessdate missing url Mehemmed Hadi 14 iyul 1906 Mektebi darul edeb etfalina tovziyi mukafat Heyat qezeti accessdate missing url Mehemmed Hadi 21 aprel 1906 Verilen ehsan ve sedeqemizden ne ucun sedeqe hasil olmayit Heyat qezeti accessdate missing url Celal Mir 1944 Mehemmed Hadi Baki EAAzf Hadi Mehemmed 1 noyabr 1906 Funun ve maarif Fuyuzat jurnali Hadi Mehemmed 1 noyabr 1906 Amali tereqqi Fuyuzat jurnali 1 Memmedov Xeyrulla 1983 Gorkemli maarif xadimi ve realist yazici Baki Yazici Mehemmed Hadi 8 dekabr 1906 Nidaul veten li ebnayi Fuyuzat jurnali N 5 Saiq Abdulla 1973 Xatirelerim Baki Genclik Mehemmed Hadi Tebriki eydi ehza Fuyuzat jurnali 12 yanvar 1906 N 7 Hadi Mehemmed Sukufezari benat ve yaxud qizlar bagcasi Fuyuzat 4 64 Mehemmed Hadi Firdovsi ilhamat Kaspi metbeesi Baki 1908 Cefer Memmed 1980 Sair haqqinda soz Baki Yazici seh 152 Mehemmed Hadi Senayi Qezneviden tercume Tovhid Fuyuzat jurnali 16 iyul 1907 N 22 seh 347 348 Hadi Mehemmed 1 noyabr 1907 Elvida yaxud aci bir iqrar Fuyuzat jurnali N 32 Mehemmed Hadi 21 mart 1906 Ve inneke liela xelqin ezim Heyat qezeti accessdate missing url Mehemmed Hadi Secilmis eserleri Elm nesriyyati Baki 1978 Mehemmed Hadi 16 may 1906 Amali vicdan Fuyuzat jurnali N 17 Mehemmed Hadi Fezaili insaniyye Fuyuzat jurnali 20 fevral 1906 N 10 Mehemmed Hadi 7 oktyabr 1907 Ramazanul m mubarek Fuyuzat jurnali N 29 Mehemmed Hadi Bir emelim Fuyuzat jurnali 15 mart 1907 N 13 Hadi Mehemmed 29 sentyabr 1907 Seadet nedir Fuyuzat jurnali N 28 Mehemmed Hadi Facieyi heyatimizdan bir perde Fuyuzat jurnali 29 aprel 1907 N 16 Mehemmed Hadi Texetturi mazi Fuyuzat jurnali 25 may 1907 N 18 Mehemmed Hadi 23 iyun 1907 Hafizden tercume Zumzumeyi asiqane Fuyuzat jurnali N 20 Mehemmed Hadi Axsam tenezzohleri Fuyuzat jurnali 23 iyun 1907 N 7 Mehemmed Hadi Nevayi rindane Fuyuzat jurnali 2 iyul 1907 N 21 Mehemmed Hadi Gozlerin Fuyuzat jurnali 8 sentyabr 1907 N 26 Hadi Mehemmed 12 yanvar 1906 Baki tarixinden bir nebze Fuyuzat jurnali N 7 Mehemmed Hadi 26 noyabr 1906 Bedaye Fuyuzat jurnali N 3 Hadi Mehemmed 12 yanvar 1906 Teraneyi milli Fuyuzat jurnali N 7 Mehemmed Hadi 8 dekabr 1906 Hissiyati maderane yaxud ovlad beslemek hissleri Fuyuzat jurnali N 5 Mehemmed Hadi 19 oktyabr 1907 Hekayeyi esq Fuyuzat jurnali N 30 Mehemmed Hadi 7 aprel 1907 Sirvat xatirati Fuyuzat jurnali N 14 Melumati tarixiyye Fuyuzat 11 mart 1907 Cinde asari tereqqi Fuyuzat 13 24 mart 1907 Mehemmed Hadi 1 noyabr 1906 Almaniyada darul melulin Fuyuzat jurnali N 1 Qeribli Islam Fuyuzat in sairi Azerbaycan 12 153 158 Eliyev Kamran Azerbaycan romantizminin poetikasi Elm Baki 2002 Mehemmed Hadi 5 fevral 1909 Izhari sukran ve ixtari lazim Tereqqi accessdate missing url Seda qezeti 26 yanvar 1920 N 1 Islam Qeribli Mehemmed HAdi yaradiciliginin Heyat ve Fuyuzat merhelesi Baki 2009 Bayat Eliheyder Ali bey Huseynzade Turan ve Turkiyede yayimladigi eserleri Istanbul 1992 Veliyev Samil Fuyuzat edebi mektebi Ejdat yayinlari Ankara 2000 Hurriyyet Millet ve Istiqlal tesnesi Mehemmed Hadi 2019 02 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 02 04 Nebiyev Bekir Tenqid ve edebi proses Azernesr Baki 1976 Mirehmedov Eziz Mehemmed Hadinin tercumeyi halina dair menberler Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasinin meruzeleri III cild N5 1947 Israfilov Huseyn Fuyuzat ve milli dramaturgiya problemi Elm Baki 2007 Bayramoglu Alxan 2009 Mehemmed Hadinin Qehreman turk esgerlerine mars seiri Elm ve heyat 2 35 36 Qeribli Islam 2018 XX esr Azerbaycan Romantizminin tedrisi Baki Elm ve tehsil seh 224 1 2 Turkun uzu cevrilmeyecek semti emelden Mehemmed Hadi yaradiciliginin Cumhuriyyet dovru Islam Qeribli 2018 12 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 03 08 Mehemmed Hadi Secilmis eserleri Serq Qerb Baki 2005 Gorkemli elm ve edebiyyat xadimleri Mehemmed Hadi irsi haqqinda 2020 03 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 03 08 Mehemmed Hadinin 140 illiyinin qeyd edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Serencami 2019 12 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 03 08 Xetai rayonu erazisindeki Mehemmed Hadi kucesi yeniden qurulur 2020 03 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 03 08 Samaxi Rayon Tehsil Sobesi 2019 07 16 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 03 08 Memmedli Qulam 1977 Imzalar Baki Azernesr seh 120 Mehemmed Hadi 2020 03 11 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 03 08 Mehemmed Hadinin heyatindan deqiqeler 2018 02 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 03 08 Xarici kecidler Redakte Vikimenbede Muellif Mehemmed Hadi ile elaqeli melumatlar var Azerbaycan Milli Kitabxanasinin Elektron Kitabxanasinda Secilmis eserleri PDF Baki Serq Qerb nesriyyati 2005 Menbe https az wikipedia org w index php title Mehemmed Hadi amp oldid 6022124, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.