fbpx
Wikipedia

Böyük Moğol imperiyası

Böyük Moğol İmperiyası (fars. گورکانیان‬‎, translit. Gūrkāniyān; urdu مغلیہ سلطنت‬‎, translit. Mughliyah Saltanat) və ya Babur İmperiyası (fars. امپراتوری مغولی هند, translit. Empīrāturī-ye Moġolī-ye Hend) — 15261857-ci illər arasında mövcud olmuş və əsası Teymurilər sülaləsindən olan Babur tərəfindən qoyulmuş türk dövləti.

fars. گورکانیان
Gūrkāniyān
urdu مغلیہ سلطنت
Mug̱ẖliyah Salṭanat
Böyük Moğol imperiyası
15261857
Bayrağı
Sultan Övrəngzebin hakimiyyəti illərində Böyük Moğol imperiyasının sərhədləri (1700-cü il)
PaytaxtıAqra (1526-1571)
Fatehpur Sikri (1571-1585)
Lahor (1585-1598)
Aqra (1598-1648)
Dehli (1648-1857)
Rəsmi dilləriÇağatay dili (ilk dövrlər)
Urdu dili (sonrakı dövrlər)
Fars dili (rəsmi yazışmalar və məhkəmə)
Dini
İslam (1526–1582)
Din-i Ilahi (1582–1605)
İslam (1605–1857)
İdarəetmə formasıMütləq monarxiya
Sultan 
• 1526 - 1530
Babur (ilk)
• 1837 - 1857
II Bahadır Şah (sonuncu)
Tarixi 
• Yaranması
1526
• Süqutu
1857
Ərazisi
• Ümumi
3,200,000 km² (1700-ci il)
Əhalisi
• Təxmini
150.000.000 nəfər (1700-cü il)
Əhali sıxlığı 46.9 nəfər/km²
ValyutasıRupi
İndi tərkibində Hindistan
Pakistan
Əfqanıstan
Banqladeş

XVI əsrin əvvəlində Şimali Hindistan Böyük Moğol İmperiyasının təsiri altına düşdü. Moğollar yerli idarə üsulunu tamamilə aradan qaldırmadı və bunun əvəzinə daha balanslaşdırılmış, mərkəzləşdirilmiş və vahid sistemə malik bir idarə üsulu bərqərar etdilər. Xüsusilə Böyük Əkbərin hakimiyyəti illərində özlərinin tarixi qəbilə əlaqələrini qoruyub saxlamaqla onlara tabe olan ərazilər çərçivəsində fars mədəniyyətini öz mədəniyyələri ilə birləşdirdilər. Moğolların iqtisadi siyasəti kənd təsərrüfatından gələn gəlirə əsaslanırdı. Vergilər əsasən möhkəm nizamlanmış gümüş valyuta ilə ödənilirdi, bu isə əkinçilərin və sənətkarların böyük əmək bazarına daxil olmasına kömək edirdi. İqtisadiyyatda nisbi sabitlik XVII əsr ərzində imperiya tərəfindən qorunub saxlanıla bildi. Marata, Racput və Sikh kimi şimali və qərbi Hindistanda məskunlaşan sosial-ictimai qruplar hərbi və idarəedici sahələrdə maraqlı idilər və bu onlara sonradan hərbi təcrübə qazandırdı. İmperiya ərazisində ticarətin genişlənməsi Hindistanın cənub və şərq sahilləri boyu siyasi və iqtisadi elitanın yüksəlməsinə şərait yaratdı. İmperiya parçalandıqca bu elitanın üzvləri öz aralarında mərkəzi hakimiyyətdən xəbərsiz əlaqələr qura bilirdilər.

Dövlətin əsasının qoyulması Baburun Dehli sultanlığının hökmdarı İbrahim Ludi üzərində Panipat döyüşündə (1526) əldə etdiyi qələbə ilə ələqələndirilir. İmperiya öz yüksəlişinin ən pik həddinə Sultan Övrəngzebin hakimiyyəti illərində çatır və onun ölümündən sonra (1706) səriştəsiz hökmdarların hakimiyyəti altında bu inkişaf sürəti yavaşlamağa başlayır. İmperiyanın parçalanması kiçik Marata İmperiyası ordusu ilə Dekan döyüşündə böyük itki verilməsi ilə başlayır və bu məğlubiyyət Benqal, Bopal, Oud, Karnatik, Rampur və Heydərabadın nəvvablarının və Əfqanıstan hakiminin öz müstəqilliklərini elan etməsi ilə nəticələnir. 1818-ci ildə baş vermiş III Anqlo-Marata müharibəsindən sonra imperiyanın sərhədləri Dehli ilə hüdudlanır və taleyi həmin ildə Hindistan üsyanı zamanı Dehlinin ələ keçirilməsi ilə həll olunur.

İmperiyanın “klassik dövr”ü 1556-cı ildə Böyük Əkbərin taxta çıxması ilə başlayır. Əkbərin və oğlu Cahangirin hakimiyyəti dönəmində imperiya dini harmoniya ilə yanaşı iqtisadi inkişaf yaşayır və hökmdarlar yerli dinlər və adət-ənənələrlə maraqlanırlar. Böyük Əkbər həm də eyni zamanda uğur qazanmış bir sərkərdə idi. O, həmçinin hindu racputlardan hərbi birləşmə yaratmışdı. Bəzi Racput hakimləri şimal-qərbi Hindistanda Moğolların hücumlarına müqavimət göstərməyə davam edirdilər, lakin onların əraziləri Böyük Əkbər tərəfindən zəbt edilmişdir. Böyük Moğol İmperiyasının hökmdarlarının böyük əksəriyyəti müsəlman idi. Ancaq Böyük Əkbər ömrünün geri qalan hissəsində və ondan sonra oğlu Cahangir yeni din olan “Din-i-İlahi”nin davamçıları olmuşlar və bu din “Ain-ə-Əkbəri Dabestan-e Mazaheb” kimi dini kitabda qeydə alınmışdır.

Dövlətin beşinci hökmdarı olan Cahan şahın hakimiyyət illəri Moğol memarlığında qızıl dövr idi. O, bir neçə memarlıq abidəsinin yaradılmasına göstəriş vermişdir. Bunlardan ən məşhuru kimi Aqradakı Tac Mahalla yanaşı yenə Aqradakı Moti məscidini, Qırmızı qalanı, Dehlidəki Cama məscidini və Lahor qalasını misal göstərmək olar. Böyük Moğol İmperiyası ərazisinin ən böyük həddinə Sultan Övrəngzebin hakimiyyəti illərində çatdı və yenə onun hakimiyyəti dövründə Şivaji Bosalın başçılıq etdiyi Marata hərbi üsyanına görə imperiyanın sonuncu eniş dövrü başladı. Hakimiyyəti boyunca cənubda qazanılmış qələbələr hesabına Böyük Moğol imperiyasının əraziləri cənuba doğru genişləndi, ölkənin əhalisi 150 milyona (təxminən bütün dünya əhalisinin ¼-i qədər), ÜDM isə indiki valyuta ilə təqribən 90 milyard ABŞ dollarına çatdı.

XVIII əsrin ortalarında Maratalar Böyük Moğol İmperiyasının ordularını məğlub edirdilər və bu qələbələrə görə Dekandan Benqala qədər olan ərazilərə nəzarət edirdilər. Daxili narazılıqlar Benqal, Bopal, Oud, Karnatik, Rampur, Heydərabad nəvvablarının və Əfqanıstan hakiminin öz müstəqilliklərini elan etməsinə görə daha da artmışdı. 1739-cu ildə Moğollar Karnal döyüşündə Nadir şahın qüvvələri tərəfindən məğlub edilmişdilər. Bunun nəticəsində paytaxtları qarət edilmiş və əllərindən alınmışdı. Bu isə onların süqutunu sürətləndirmişdir. Növbəti əsr ərzində Böyük Moğol İmperiyasının gücü məhdudlanmış və sonuncu imperator II Bahadır Şahın dövründə isə yalnız Şahcahanabad şəhəri ilə məhdudlanmışdır. O, 1857-ci ildə baş vermiş Sipahilər üsyanına kömək etməkdə günahlandırılmış, sonralar ingilislər tərəfindən xəyanətə məcbur edilmiş və həbs olunaraq Birmaya sürgün edilmişdir. Beləliklə 1857-ci ildə Böyük Moğol İmperiyası süqut etmiş, torpaqları Britaniya Hindistanının tərkibinə qatılmışdır.

Baburilərin mənşəyi haqqında

Böyük Moğol İmperiyasının əsası Zahirəddin Məhəmməd Babur (fars. ﻇﻬﻴﺮﺍﻟﺪﻳﻦ محمد ; al-ṣultānu 'l-ʿazam wa 'l-ḫāqān al-mukkarram bādshāh-e ġāzī) tərəfindən qoyulmuşdur. Babur ata tərəfdən Teymurilər sülaləsindən, ana tərəfdən isə Çingizlilər sülaləsindəndir. Baburun atası Əmir Teymurun nəvəsi olan Ömər Şeyx Mirzə Barlas idi. Baburun anası isə Çingizlilər nəslindən olan Yunus xanın qızı Qutluq Nigar xanım idi.

Baburun ata tərəfdən mənsub olduğu Teymurilər sülaləsinin əsasını qoyan Əmir Teymur əslən barlas boyundandı. Barlaslar Orta Asiyada yaşayan türkləşmiş monqol boyu idi. Monqolların gizli tarixi (rus. Монголын Нууц Товчоо) adlı əsərə görə barlaslar boruciginlərlə bir soydan gəlir. Karçar barlaslar barlas boyunun qurucu əcdadlarıdır. Monqolların gizli tarixi XIII əsrdə Ögedey xana yazılmış epik əsərdir. Bu əsərdə göstərilir ki, Karçar barlaslar eyni zamanda Çingiz xanın əcdadı olan əfsanəvi monqol lideri Bodonçirin nəslindən gəlir.

Orta Asiyanın yerli əhaliləri ilə sıx əlaqələrə görə barlaslar arasında İslam dinindən başqa digər dinlərə (Buddizm, Şamanizm) də inananlar yaşayırdı. Bu sıx əlaqələr mədəni cəhətdən bir-birlərindən təsirlənmələrinə və qarışmalarına səbəb olmuşdu. Bu kimi səbəblərdən monqol mənşəli boy olan barlaslar monqol dilindən başqa çağataycanı da (Türk dillərinin uyğur mənşəli bir növü; ərəbfars dillərindən də təsirlənmiş və çağdaş özbəkcənin yaranmasında rol oynamışdı) geniş şəkildə istifadə edirdilər. Baburun ölümündən sonra çağataycanın istifadə olunması getdikcə azalmış və əvəzinə fars dili, daha sonra da urdu dilindən istifadə olunmuşdur.

Baburun ilk illəri və hakimiyyəti

Əsas məqalə: Babur
 
Baburun portreti.

Babur 14 fevral 1483-cü ildə hal hazırda Özbəkistanda yerləşən Əndican şəhərində anadan olub. Bu müddətdə artıq Teymurilər dövləti özünün keçmiş qüdrətini itirmiş, yanlız Mərkəzi Asiyanın kiçik bir bölgəsində hakimiyyətini qoruya bilmişdi. Babur 1494-cü ildə atasının ölümündən sonra 12 yaşında olərkən Fərqanəyə hakim oldu. O, Fərqanə hakimi olduqdan sonra Səmərqənd hakimi olan əmisi Sultan Əhməd və Daşkənd hakimi olan dayısı Məhəmməd Fərqanəyə hücum etdilər. Babur atasının sərkərdələrinin köməyi ilə bu hücumları dəf edə bildi.

Babur 1497-ci ildə Səmərqəndi ələ keçirdi. Buna baxmayaraq Şeybani xanla mübarizədə uğur qazanmayaraq məğlub oldu. 1501-ci ildə Səmərqəndi yenidən ələ keçirsə də, 1503-cü ildə özbəklər növbəti dəfə şəhəri tutdular. Şeybani xan Teymurilər soyundan gələn şəxslərin idarə etdiyi bölgələri bir-bir ələ keçirdi. Nəticədə Teymurilər önəmli şəhərləri olan Səmərqənd, BuxaraHeratdakı hakimiyyətini itirdilər. Bölgədə Teymurilər sülaləsindən yanlız Babur hakimiyyətini qoruya bilmişdi. Buna baxmayaraq Babur da Şeybani xanla mübarizədə uğur qazanmayaraq Pamir dağları istiqamətində geri çəkilmişdi. Ətrafına 20000 əsgər topladıqdan sonra Hindiquş dağlarını keçərək Kabilə daxil oldu və burada özünü şah elan etdi. Babur ilk dəfə 1508-ci ilin sentyabr ayında Hindistana yürüş etdi. Üç ay davam edən bu yürüş nəticəsində Babur xeyli qənimət əldə etdi və Hindistanla yaxından tanış olmaq fürsətini qazandı.

Şeybani xan 1510-cu ildə baş vermiş Mərv döyüşündə Şah İsmayıla məğlub oldu və öldürüldü. Babur yaranan fürsətdən istifadə edərək keçmiş torpaqlarını geri qaytarmaq üçün Səfəvilərlə yaxınlaşdı. Səfəvilərin də köməyi ilə 1512-1513-cü illərdə BuxaraSəmərqənd ələ keçirildi. Baburun Səfəvilərlə yaxınlaşması uzun müddət davam etmədi. 1514-cü ildə baş vermiş Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılın Sultan Səlimə məğlub olmasından sonra özbəklərə olan Səfəvi təzyiqi azaldı. Bundan sonra Babur özbəklərin hücumları qarşısında geri çəkilməyə məcbur olmuş və Səfəvilərin dəstəyini itirmişdi.

Dövlətin əsasının qoyulması

 
Baburnamədə təsvir olunmuş Panipat döyüşünə aid illustrasiya.

Səmərqənddə möhkəmlənə bilməyən Babur cənuba irəliləyərək 1518-ci ildə Cənubi Əfqanıstana yürüş etdi. Bu yürüşdə Xeybər keçidini keçərək Sind bölgəsini ələ keçirdi. 1519-cu ilin noyabr ayında 1500 nəfərlik birliklə Sind çayını keçdi və Pişəvər ətrafına yaxınlaşdı. Babur 5 dəfə Pəncab bölgəsinə yürüş edərək buranı özünə tabe etdi. 1522-ci ildə Qəndəhar zəbt edildi. Babur 21 aprel 1526-cı ildə Panipat döyüşündə Dehli sultanı İbrahim Ludinin qüvvələri ilə qarşılaşdı. İbrahim Ludinin qüvvələri sayca üstün olsa da, Baburun ordusunda odlu silah vardı. Bu döyüşdə İbrahim Ludi ağır məğlubiyyətə uğradı və öldürüldü. Babur bu qələbədən sonra DehliAqranı ələ keçirdi. Aqra şəhəri dövlətin mərkəzi oldu. Panipat döyüşündəki qələbə tarixçilər tərəfindən dövlətin əsasının qoyulması kimi qəbul olunur. Qələbədən sonra Aqraya daxil olan Babur özünü Hindistanın hakimi elan etdi.

Baburun Panipat döyüşündə qələbə qazanması hinduları narahat edirdi. 15 fevral 1527-ci ildə Rana Saqanın başçılıq etdiyi hindu ordusu ilə Baburun qüvvələri arasında Kanya döyüşü baş verdi. Babur sayca özündən üstün olan hindu qüvvələrini məğlub etdi. Bu döyüş Baburun müsəlman olmayan bir hökmdara qarşı qələbə qazandığı ilk döyüş idi. Bu qələbə onu məşhurlaşdırdı və Babur özünə Qazi titulu götürdü.

Babur 26 dekabr 1530-cu ildə Aqrada 47 yaşında olarkən öldü. Yerinə oğlu Hümayun keçdi.

Sultan Hümayunun hakimiyyəti (1530-1540 ; 1555-1556)

  Əsas məqalə: Sultan Hümayun

Babur ölməzdən əvvəl Hümayunun hökmdar olacağını elan etmişdi. Babur öldükdən sonra Sultan Hümayun və digər qardaşları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Tabeliklərindəki ordulara arxalanan qardaşlar Sultan Hümayunun hakimiyyətini tanımadıqlarını elan etdilər. Qardaşlarının birləşmiş qüvvələri ilə mübarizə aparmaqda çətinlik çəkən Sultan Hümayun onlara geniş ərazilər və səlahiyyətlər verməyə məcbur oldu.

Bu daxili çəkişmələr Böyük Moğol İmperiyasının nüfuzuna ciddi təsir göstərirdi. Yaranan qarışıqlıqdan Baburun dövründə məğlub edilmiş olan Əfqan və Ludi nəslindən olan hakimlər istifadə etdilər. Əfqan və Ludi hakimləri qüvvələrini birləşdirərək Sultan Hümayuna qarşı mübarizə aparsa da, onlar məğlub edildi. Buna baxmayaraq dövlətdə sabitlik yaranmadı. Qucaratın valisi olan Sultan Hümayunun qardaşı Əsgəri xan dövlətin paytaxtı olan Aqra şəhəri üzərinə hücum etdi. Qardaşlar arasında razılaşma əldə olunsa da, bu onlar arasında birliyi təmin etmədi.

Yaranmış qarışıq vəziyyətdən istifadə edən Suri xanədanına mənsub olan Şir şah Aqraya hücum etdi. Qardaşlarından dəstək ala bilməyən Sultan Hümayun Səfəvilər dövlətinin hökmdarı I Təhmasibə sığındı. Şir şah Suri Osmanlı dövləti ilə əlaqələr quraraq Səfəviləri məğlub etmək üçün onlarla razılaşdı. Bundan sonra Səfəvi dövlətinin hökmdarı olan I Təhmasib Sultan Hümayunu ordu ilə dəstəkləyərək Surilərin üzərinə yolladı. Yaranmış fürsətdən istifadə edən Sultan Hümayun Kabil, QəndəharBədəxşanı geri aldı. O, Kabildən öz yürüşləri üçün istinadgah kimi istifadə etdi. Sultan Hümayun 1555-ci ildə qələbə qazanaraq Dehliyə daxil oldu və hakimiyyətini bərpa etdi. Sultan Hümayun 1556-cı ildə yıxılaraq ağır zədələndi. Ölümündən əvvəl onun qonağı olan Osmanlı admiralı Seydi Əli Rəisin məsləhəti ilə Bədəxşanda əfqanlarla mübarizə aparan oğlu Əkbərə məktub yazaraq onu taxtın varisi təyin etdi. Sultan Hümayun 1556-cı ilin yanvar ayında öldü. Onun oğlu olan Əkbər Bədəxşanda apardığı mübarizədə qalib gəldi və geri dönərkən atasının ölüm xəbərini eşidib taxta çıxdı.

Sultan Əkbərin hakimiyyəti (1556-1605)

  Əsas məqalə: Əkbər şah
 
Böyük Əkbərin Fatehpur Sikridə yerləşən ibadətxanada müxtəlif dinlərdən olan nümayəndələri qəbul etməsi, müəllif: Nar Sinq, (1605).

Əkbər atasının ölümündən sonra 14 yaşında olarkən hakimiyyətə keçdi. 20 yaşına qədər dövlət idarəsində Əkbərin Baş Vəziri olan Bayram xan Baharlının təsiri güclü idi. 1562-ci ildə Əkbər şah Bayram xan Baharlını vəzifəsindən kənarlaşdıraraq həcc ziyarətinə yolladı. Bundan sonra hakimiyyətdəki nüfuzunu gücləndirdi.

 
I Elizabetin elçisini qəbul edən Böyük Əkbəri təsvir edən səhnə.

Əkbər şah Sultan Hümayun dövründəki özbaşınalıqlar və üsyanlara səbəb olan idarəçilik sistemini ləğv etmək üçün islahatlara başladı. Mərkəzi hakimiyyətin güclənməsindən narazı olan və üsyan qaldıracaq hakimlərin qüvvələrini məğlub etmək üçün qərərgahlar və ordugahlar qurdu. Mərkəzi hakimiyyəti gücləndirdikdən sonra yürüşlər edərək 1578-ci ildə Benqalı, 1581-ci ildə Kabili, 1587-ci ildə Kəşmiri, 1592-ci ildə Sindi1594-cü ildə Qəndəharı tam şəkildə Böyük Moğol İmperiyasına tabe etdi. Qalibiyyətli yürüşlər nəticəsində bölgədə Böyük Moğol İmperiyasının nüfuzu artdı və dövlətin sərhədləri genişləndi.

Əkbər şaha qədər dövlət idarəsində, sarayda və orduda ən önəmli vəzifələr türklər tərəfindən yerinə yetirilirdi. Dövlətin ərazisi genişləndikcə Böyük Moğol İmperiyasına tabe olan ərazilərdə türklər azlıq təşkil etməyə başladılar. Bu səbəbdən türklərlə yanaşı hindlilər də dövlət vəzifələrində təmsil olunmağa başladılar. Bu daha sonralar dövlətdə türk təsirinin azalmasına gətirib çıxardı.

Əkbər şahın hakimiyyəti illərində ölkədə dini tolerantlıq təmin olundu. Dövlətin yayıldığı geniş ərazilərdə Hinduizm, İslam, Zərdüştlük, Buddizm, Sikhizm, Caynizm, Xristianlıq kimi dinlər yayılmışdı. Əkbər şah ölkədə dini birliyi təmin etmək üçün digər dinlərin sintezindən yaranan Din-i İlahi adlı dinin əsasını qoymuşdur.

Əkbər şahın siyasətinin əsasında insana dəyər vermək, yaxşı idarəçilik, iqtisadi potensialın gücləndirilməsi, əhalinin dövlət üçün yox dövlətin əhali üçün var olduğunu göstərmək kimi məsələlər qərar tuturdu. Onun 49 il davam edən hakimiyyətində Böyük Moğol İmperiyası gücləndi. Əkbər şah 1603-cü ildə xəstələndi və danışmaq qabiliyyətini itirdi. Ara müharibələrinin qarşısını almaq üçün oğlu Cahangiri varis təyin etdi və 1605-ci ildə öldü.

Sultan Cahangirin hakimiyyəti (1605-1627)

  Əsas məqalə: Sultan Cahangir
 
Sultan Cahangirin portreti. Bruklin muzeyində saxlanılır. naməlum rəssam. (1600-1610).

Sultan Cahangir hakimiyyətə keçdiyi dövrdə Böyük Moğol İmperiyası dönəmin ən güclü dövlətlərindən biri idi. Sultan Cahangir Əkbər şahdan fərqli olaraq daha çox zövq və əyləncəyə düşkün hökmdardı. Bu səbəbdən onun hakimiyyəti illərində ciddi bir uğur əldə olunmadı. Sultan Cahangir Əkbər şahın başlatdığı hərbi siyasəti davam etdirdi. Buna baxmayaraq demək olar ki, uğur əldə edə bilmədi. Səfəvilərlə baş verən toqquşmaların gedişində Qəndəhar şəhəri itirildi. Mavardakı racputlarla aparılan mübarizə 1614-cü ildə başa çatdı. Əkbər şahın Əhmədnaqara başlatdığı yürüşlər davam etdirildi, amma bu yürüşlərin çoxunun qarşısı Həbəşi Məlik Ənbər tərəfindən alındı. Daha sonra orduya rəhbərlik Şahzadə Xürrəmə tapşırıldı. Şahzadə Xürrəm 16171621-ci illərdə baş vermiş döyüşlərdə qələbə qazanaraq sülhə nail oldu.

 
Nur Cahanın portreti. (1725).

Sultan Cahangirin zəif iradəsi səbəbindən saraydakı intriqalara qadınlar da qarışmağa başladı. Daha sonra idarəetmədəki boşluqlar səbəbindən oğulları ilə də münasibətləri korlandı. 1611-ci ildən sonra Sultan Cahangir həyat yoldaşı Nur Cahan, qayınatası Etimad əd-Dövlə və digər qayınatası Asəf xanın təsiri altına düşdü. Nur Cahan qızı Mümtaz Mahalı Şahzadə Xürrəmlə, bacısını isə Şahzadə Xürrəmin kiçik qardaşı Şahzadə Şəhriyarla evləndirdi.

Sultan Cahangirin hakimiyyətinin zəiflədiyi dövrdə Nur Cahanla Şahzadə Xürrəm arasında mübarizə başladı. Şahzadə Xürrəm 16221625-ci illərdə açıq-aşkar üsyan qaldırdı. 1621-1627-ci illərdə davam edən taxt-tac müharibələrində Şahzadə Xürrəm qalib oldu və digər rəqiblərini öldürdü. Şahzadə Xürrəmin qardaşı olan Şahzadə Şəhriyarı dəstəkləyən Nur Cahan isə 1645-ci ildə Lahorda sürgündə olarkən öldü. Sultan Cahangir1627-ci ildə Kəşmirdən Lahora gedərkən yolda öldü.

Sultan Cahangir hakimiyyətinin ilk illərində məşhur 12 hökmünü ilə bölgələrdəki tımar sahiblərinin vergi yığmasının qarşısını aldı. Onun əmri ilə ucqar yerlərdə karvansaray və məscidlər, şəhərlərdə isə xəstəxanalar tikildi. O, mirasla bağlı yeni nizamlama üsulu meydana gətirdi. Sultan Cahangir evlərə zorla daxil olmaq, günahkarların burun və qulaqlarının kəsilməsi kimi cəzaları ləğv etdi. Sultan Cahangir atası Əkbər şahın Din-i İlahi siyasətini də davam etdirmişdi. Sultan Cahangir Yezuitlərin xalqın önündə İslam din xadimləri ilə mübahisə aparmasına və təbliğatlarına icazə vermişdi.

Sultan Cahan şahın hakimiyyəti (1628-1658)

  Əsas məqalə: Sultan Şahcahan
 
Sultan Cahan şahın portreti. müəllif: Haşim, (1650).
 
Sultan Cahan şahın dövrünə aid qızıl sikkə.

Sultan Cahan şah öz oğullarından başqa hökmdar nəslindən olan bütün kişiləri öldürərək hakimiyyətini möhkəmləndirmişdi. Sultan Cahan şah bundan sonra dövlətin idarə olunması məsələləri ilə məşğul oldu. O, ciddi hərbi uğurlar qazana bilmədi. Sultan Cahan şah atası Sultan Cahangirin hakimiyyəti illərindən ortaya çıxan ingilislərin fəaliyyətlərinə göz yumdu. İngilislərlə qurulan ticarət əlaqələri Böyük Moğol İmperiyasının vergi gəlirlərini artırsa da, ingilislərin burada möhkəmlənməsi və imtiyazlar qazanması gələcəkdə dövlətin süqutuna səbəb olan prosesləri sürətləndirdi.

Sultan Cahan şahın 30 il davam edən hakimiyyəti illərində dövlətin idarəolunması cəhətdən ciddi bir yenilik olmadı. Ara müharibələri səbəbindən hələ sağlığında hakimiyyətdən məhrum edildi. Tac Mahalın tikintisinin tamamlanmasından qısa müddət sonra Sultan Cahan şahın ağlını itirdiyini bəhanə edən oğlu Övrəngzeb hakimiyyətə keçdi. Sultan Cahan şah 1658-ci ildə həbsdə olduğu Aqra qalasında xəstələnərək öldü.

Sultan Övrəngzebin hakimiyyəti (1658-1707)

 
Sultan Övrəngzeb Quran oxuyarkən. (naməlum rəssam). (1860-1870).

Sultan Övrəngzeb hakimiyyətə sahib olduqdan sonra bölgələrdə hakimiyyətlərini gücləndirmək istəyən qardaşları mərkəzi hakimiyyətə və dövlətin ərazi bütövlüyünü təhdid edirdi. Sultan Övrəngzeb də atası kimi özünə rəqib ola biləcək bütün namizədləri öldürərək hakimiyyətini qanlı şəkildə möhkəmləndirdi. O, qardaşlarının yaratdığı təhdidi yox etsə də, hakimiyyətin müxtəlif pillələrində möhkəmlənən hindlilərin dövlət və ordudakı nüfuzunu qıra bilmədi. Artıq bu dövrdə həm dövlət, həm də ordu məsələlərinə hindlilərin ciddi təsiri hiss olunurdu. Sarayda nüfuzlarını qorumağa çalışan türklərlə hindlilər arasındakı çəkişmələr dövləti çıxılmaz vəziyyətə salmışdı. Sultan Övrəngzebin sələflərindən fərqli olaraq dini tolerantlığın qarşısını alması da vəziyyəti mürəkkəbləşdirmişdi. Onun ölkədəki hindu məbədlərini dağıtması bugünün özündə də hindular və müsəlmanlar arasındakı münasibətlərin pis olmasının səbəblərindən biridir.

Sultan Övrəngzebin apardığı müharibələr nəticəsində Böyük Moğol İmperiyası özünün ən böyük sərhədlərinə çatmışdı. Hindistan yarımadasının cənubunda yerləşən kiçik bölgədən başqa bütün yarımada dövlətə tabe edilmişdi. Bu dövrdə dövlətin ərazisi 3200000 km², əhalisi isə təqribən 150000000 nəfərdən ibarətdi.

Böyük Moğol İmperiyasının ciddi probleminə çevrilmiş müstəmləkəçi Avropa dövlətlərinin fəaliyyətləri Sultan Övrəngzebin hakimiyyəti illərində daha da gücləndi. Ölkədə imtiyazlı şərtlərlə fəaliyyət göstərən ingilislərlə yanaşı hollandlar da mövqe qazanmağa çalışırdı. Hollandlara da imtiyazlar verildikdən sonra Böyük Moğol İmperiyası xarici şirkətlərin axınına məruz qaldı. Bütün bunlar növbəti illərdə Böyük Moğol İmperiyası ticarətinin tamamilə avropalıların əlinə keçməsinə şərait yaratmışdı. Müstəmləkəçilərin artan nüfuzu və onların Hindistanda möhkəmlənməsi Böyük Moğol İmperiyasını süquta aparan səbəblərdən olmuşdur. Sultan Övrəngzebin hakimiyyətdə olduğu 48 il Böyük Moğol İmperiyasının müstəqil və qismən sabit keçən son dövrü hesab olunur. Sultan Övrəngzeb 1707-ci ildə öldü və onun yerinə oğlu Məhəmməd Əzəm keçdi.

Böyük Moğol İmperiyasının zəifləməsi və süqutu

 
II Aləm Şahın fərmanı. (1776).

Sultan Övrəngzebin ölümündən sonra hakimiyyətə keçən Məhəmməd Əzəm Şah cəmi dörd ay hakimiyyətdə qala bildi. Daha sonra Bahadır şah taxta keçdi. Onun hakimiyyəti illərində yerli hakimliklərin gücü artmışdı və bu mərkəzi hakimiyyətin nüfuzuna ciddi təsir göstərirdi. Bu dövrdə güclənən yerli döyüşçü qəbilələrdən olan racpuclar üsyan qaldıraraq Böyük Moğol İmperiyasının hakimiyyətlərini tanımadıqlarını bildirdilər. Yerli hökmdarların üsyan qaldırmağını fürsət bilən əfqanlar da üsyan qaldırdılar. Əfqanlar hücum edərək şəhərlərdə qarətlər həyata keçirməyə başladılar. Sikhizm tərəfdarları da üsyan qaldırdıqdan sonra Bahadır şah böyük bir daxili qarışıqlıqla mübarizə aparmalı oldu. Yaranmış vəziyyətdən istifadə etməyə çalışaraq mövqelərini möhkəmləndirməyə çalışan ingilishollandların fəaliyyətləri vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı. Bahadır şahın 1712-ci ildə ölümündən sonra oğlu Cahandar onun yerinə keçdi. Üsyanlarla mübarizə apara bilməyən Cahandar hakimiyyətdə uzun müddət qala bilmədi. 1713-cü ildə Cahandarın ölümündən sonra Fərruxsiyar hakimiyyəti ələ aldı. Fərruxsiyar 6 ildən bir qədər artıq hakimiyyətdə qalmağı bacardı, amma onun hakimiyyəti illərində də üsyanların qarşısını almaq mümkün olmadı. Əfqanların, racputların, Sikhizm tərəfdarlarının və yerli hakimlər olan racələrin üsyanı onun da hakimiyyətinin başa çatmasına səbəb oldu. 1719-cu ildə hakimiyyətə keçən Rafi ud-Darajat da cəmi 98 gün hakimiyyətdə qala bildi. Həmin il onu əvəz edən II Cahan şahın hakimiyyəti də 105 gün davam edə bildi. Ondan sonra Məhəmməd şah hakimiyyətə keçdi. 1723-cü ildə hakimiyyət çəkişmələri nəticəsində dövlət faktiki olaraq iki hissəyə bölündü. Taxtın digər varisləri qüvvələrini birləşdirərək Heydərabad xəttindən etibarən öz hakimiyyətlərini elan etdilər.

Üsyanlar və daxili çəkişmələr ölkəni xarici müdaxilə üçün müdafiəsiz vəziyyətə gətirmişdi. Yaranmış qarışıq vəziyyətdən Əfşarlar İmperiyasının əsasını qoymuş Nadir şah Əfşar istifadə etdi. 1737-ci ildə üsyan edən əfqanlara qarşı hücuma keçən Nadir şah Əfşar HeratQəndəharı tutdu. Əfqanların Böyük Moğol İmperiyasına sığınması nəticəsində Nadir şah Əfşar hücuma keçdi. Dehlinin şimal-qərbində yerləşən Karnala qədər irəliləyən Nadir şah Əfşarla Məhəmməd şahın qüvvələri arasında 24 fevral 1739-cu ildə baş verən döyüş Məhəmməd şahın məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Məhəmməd şahın məğlubiyyəti dövlətin vəziyyətini daha da ağırlaşdırır. Nadir şah Əfşarın təkcə saray xəzinəsindən əldə etdiyi qənimətin miqdarı 700 milyon rupiyə çatırdı. Böyük Moğol İmperiyası faktiki olaraq ikiyə bölünmüş, həm də paytaxtını itirmişdi.

1748-ci ildə Məhəmməd şah öldükdən sonra yerinə Əhməd şah keçdi. Bu dövrdə artıq Böyük Moğol İmperiyası özünün keçmiş qüdrətini itirmişdi. Əhməd şahın hakimiyyəti illərində əfqanlar müstəqilliklərini elan etdilər. Hücuma keçən əfqanlar bir sıra Moğol şəhərlərini də ələ keçirdilər. İngilisholland müstəmləkəçilərin fəaliyyəti nəticəsində ölkə iqtisadiyyatı tamamilə onların nəzarətinə keçmişdi.

 
II Bahadır Şahın 1858-ci ildə sürgündə olarkən çəkilmiş şəkli.

1754-cü ildə ildə Əhməd şahın yerinə II Aləmgir şah keçdi. Onun hakimiyyəti illərində də ciddi bir uğur əldə olunmadı. Əfqanlarla mübarizə aparmaq mümkün olmadı. II Aləmgir şah ölkədə təsirini artırmış ingilislərlə mübarizə aparmağa cəhd göstərsə də buna nail olmadı. Əksinə ingilislərin təsiri daha da artdı. II Aləmgir şahın 1759-cu ildə ölümündən sonra III Cahan şah hakimiyyətə keçdi. 1759-cu ildə II Aləmgir şahın oğlu olan II Aləm şah hakimiyyəti ələ keçirdi. Onun uzun müddət (46 il, 330 gün) davam edən hakimiyyəti illərində ciddi bir nailiyyət əldə olunmadı. İngilislərin təzyiqini azaltmağa çalışan II Aləm şahın qüvvələri ilə Britaniya Hindistanının qüvvələri arasında 1764-cü ildə Buksar döyüşü baş verdi. II Aləm şah bu döyüşdə məğlub oldu və nəticədə ölkədə hakimiyyət faktiki olaraq ingilislərin nəzarətinə keçdi. II Aləm şahın 1806-cı ildə ölümündən sonra hakimiyyətə keçən II Əkbər şah 31 il hakimiyyətdə qala bildi. II Əkbər şah hakimiyyəti illərində Böyük Britaniyadan asılı olaraq fəaliyyət göstərib və onun hökmdarlığı formal xarakter daşıyıb. Onun 1837-ci ildə ölümündən sonra yerinə keçən oğlu II Bahadır şah da atası kimi Böyük Britaniyadan asılı idi. II Bahadır şah 1857-ci ildə baş vermiş Sipahilər üsyanına rəhbərlik etməyə məcbur edilmişdi. Sonralar o, ingilislər tərəfindən xəyanət etməyə məcbur edildi və həbs olunaraq ailəsi ilə birlikdə Birmaya sürgün edilmişdir. Beləliklə 1857-ci ildə Böyük Moğol İmperiyası süqut etmiş, torpaqları Britaniya Hindistanının tərkibinə qatılmışdır.

İdarəetmə

 
İdarəetmədə islahatlar aparan Böyük Əkbərin portreti. (naməlum rəssam)

Böyük Moğol İmperiyasının əsası qoyulduqdan sonra yerli idarə üsulu tamamilə aradan qaldırmadı və bunun əvəzinə daha balanslaşdırılmış, mərkəzləşdirilmiş və vahid sistemə malik bir idarə üsulu bərqərar edildi. Böyük Əkbərin hakimiyyəti illərində idarəetmədə bir sıra yeniliklər tətbiq olundu. Böyük Əkbər hakimiyyəti illərində müxtəlif etnik ünsürlərdən təşkil olunmuş ölkəni idarə etmək üçün Mənsəbdari adlanan idarəetmə sistemi qurmuşdu. Bu idarəetmə sistemində önəmli vəzifələr etibarlı şəxslərə verilmişdi.

Mərkəzi hakimiyyət

Böyük Moğol İmperiyasına qeyri-məhdud səlahiyyətlərə sahib hökmdar rəhbərlik edirdi. Hökmdarlar müxtəlif vaxtlarda Sultan, Şah kimi titullar daşımışdı. Böyük Əkbər idarəetməni nizama salmaq üçün mərkəzi hakimiyyəti bölmələrə ayırmışdı. Hər bölmə ona təyin olunmuş rəhbərə tabe idi. Baş Vəzir (Vəziri Əzəm) önəmli məsələlərdə hökmdarın məsləhətçisi idi. Baş Vəzir digər Vəzirləri təyin edirdi və onlar Baş Vəzirə tabe idi. Dövlətin xəzinə və maliyyəsi Divanbəyinə tabe idi. Hərbi vəzifələrə təyinat, əsgərlərin əmək haqlarının ödənilməsi, əsgər toplanması və qeydiyyatından Miri Bəxşi cavabdeh idi. Dini elmlərin inkişafı, mübahisəli məsələlərin şəriətə uyğun həlli, müsəlman din alimlərinin fəaliyyəti və zəkatı ehtiyyacı olanlara paylamaq kimi məsələlərdən Sədr-us-Sudur cavabdeh idi. Sədr-us-Sudur mərkəzi hakimiyyətin dörd önəmli vəzirindən biri idi. Sədr-us-Sudur ölkənin əyalətlərinə qazılar təyin etmək səlahiyyətinə sahib idi. Xani Saman, Mühtəsib, Miri Atiş, Dərgahi Dak Çauki, Dərgahi Tiksal kimi vəzifə sahibləri Sədr-us-Sudura tabe idi. Xani Saman sarayın qida məsələləri ilə məşğul olurdu. O, gəzinti və yoxlamalarda hökmdarı müşayiət edirdi. Yeməyin hazırlanması, çadırların qurulması və mətbəxin nizamlanması kimi işlərdən cavabdeh idi. Əxlaqi dəyərlərin yerinə yetirilməsini yoxlayan nəzarətçiyə Mühtəsib deyilirdi. O, bu dəyərləri pozanları cəzalandırırdı. Hökmdarın topxanasından Miri Atiş cavabdeh idi. Poçt işləri ilə məşğul olan baş nəzarətçiyə Dərgahi Dak Çauki deyilirdi. O, hər cür poçt işlərinə nəzarət etməklə yanaşı, həm də idarəetmənin müxtəlif bölmələrinin fəaliyyətini nəzərdən keçirərək hökmdara məlumat verirdi. Dərgahi Tiksal hökmdarın zərbxanasından cavabdeh idi.

Yerli idarəetmə

 
Böyük Moğol İmperiyasının əyalət divanını təsvir edən səhnə, (1812).

Böyük Əkbər cagirdarlıq sisteminə son qoyaraq dövləti 12 əyalətə bölmüşdü. Qalibiyyətli döyüşlər nəticəsində sonradan bu əyalətlərin sayı 15-ə çatdı. Bu əyalətlərə Allahabad, Aqrah, Oud, Kəşmir, Əhmədabad, Benqal, Bihar, Dehli, Kabil, Lahor, Multan, Malva, Barar, Handeş və Əhmədnaqar daxil idi. Bəzi tarixçilər əyalətlərin sayının 18 olduğunu qeyd edirlər.

Əyalətdə ən böyük vəzifə sahibi və hökmdarın əyalətdəki nümayəndəsi Sipahdar (Sipahsa olaraq da adlandırılırdı) hesab olunurdu. O, əyalətdə təhlükəsizlik və sabitlikdən cavabdeh idi. Həmçinin əyalət ordusunun baş komandanı idi. O, hökmdarın qanunlarının əyalətdə icra olunmasına nəzarət edirdi. Hər bir əyalətin Divanbəyi olurdu. Əyalət divanbəyiləri mərkəzi hakimiyyət tərəfindən təyin olunurdu və vergi toplanmasından cavabdeh idi. Bu işdə ona Amil, TabaqçıXəzinədar kömək edirdi. Sipahdarın əmri ilə əsgər toplamaq, ordunu nizama salmaq və əyalət əsgərlərinin əmək haqlarını ödəməklə Bəxşi məşğul olurdu. Hər bir əyalətdə Bəxşi mərkəzi hakimiyyətdə təmsil olunan Miri Bəxşinin göstərişi ilə təyin olunurdu. Əyalətlərin dini məsələləri və zəkatın bölüşdürülməsindən Sədr cavabdeh idi. Sədrlər Sədr-us-Sudur tərəfindən təyin olunurdu. Sədrlər həmçinin əyalətdəki vəqf torpaqlarına nəzarət edirdi. Əyalət qazıları sərkər və pərganah qazılarının fəaliyyətlərinə nəzarət edirdi. Vaqah NigarSavanih Navis vəzifələrinə təyin olunanlar əyalətin idarə olunması və vacib hadisələr haqqında mərkəzi hakimiyyəti məlumatlandırırdı. Əyalət mərkəzlərinin təhlükəsizliyindən cavabdeh olan şəxs Qutval adlanırdı. O, həmçinin şəhərə yeni gələnlərə nəzarət etmək, onların yerlərini müəyyənləşdirmək və varissiz ölənlərin mallarına nəzarət etmək kimi işləri yerinə yetirirdi. Miri Bəhr qayıqlar və körpülərdən istifadə edənlərdən vergi toplamaqla məşğul olurdu. O, həmçinin dəniz yolu ilə aparılan daşımalara da nəzarət edirdi.

Hər bir əyalət sərkərlərə bölünmüşdü. Sərkərlər də öz növbəsində pərganahlara bölünürdü. Pərganahlara Şıkdarlar rəhbərlik edirdi. Pərganahlar kəndlərə bölünürdü və onlara pançayat rəhbərlik edirdi.

Xarici siyasət

Moğol-Səfəvi münasibətləri

 
Sultan HümayunI Təhmasib. (Görüş : 1543, Qəzvin, Səfəvilər dövləti). (Rəsm : Çəhəl Sütun Sarayı, İsfahan, İran)
 
I AbbasSultan Cahangirin təsviri. (müəllif: Əbül Həsən)

Böyük Moğol İmperiyası ilə Səfəvilər arasındakı münasibətlər bəzi dövrlərdə dostluq və müttəfiqliklə, bəzi dövrlərdə isə düşmənçilik və müharibələrlə müşayiət olunmuşdu. Dövlətin əsasını qoyan Baburla Səfəvilər arasındakı münasibətlər hələ Böyük Moğol İmperiyasının əsası qoyulmadığı dövrdən yaranmışdı. BaburŞah İsmayıl ortaq düşmənləri olan Şeybani xana qarşı birgə hərəkət edirdi. Səfəvilərin də köməyi ilə 1512-1513-cü illərdə BuxaraSəmərqənd ələ keçirildi. Baburun Səfəvilərlə yaxınlaşması uzun müddət davam etmədi. 1514-cü ildə baş vermiş Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılın Sultan Səlimə məğlub olmasından sonra özbəklərə olan Səfəvi təzyiqi azaldı. Bundan sonra Babur özbəklərin hücumları qarşısında geri çəkilməyə məcbur olmuş və Səfəvilərin dəstəyini itirmişdi.

Səfəvi dövlətinin hökmdarı olan I Təhmasib 1537-ci ildə hücum edərək Qəndəharı tutdu. 1538-ci ildə Sultan Hümayun Qəndəharı geri qaytarmağa cəhd göstərsə də buna nail olmadı. Sultan Hümayun Şir şah Suri tərəfindən hakimiyyətdən məhrum edildikdən sonra Səfəvilər dövlətinin hökmdarı I Təhmasibə sığındı. Şir şah Surinin Osmanlılarla yaxınlaşıb, Səfəvilərə düşmən olması səbəbindən I Təhmasibin dəstəyini qazanan Sultan Hümayun 1544-cü ildə Sultaniyyədə əldə olunan razılaşmaya əsasən Qəndəharın Səfəvilər dövlətinin tərkibində qalmasına razı oldu. Bunun müqabilində I Təhmasib Sultan Hümayunu Şir şah Suriyə qarşı müdafiə etdi. Sultan Hümayun Səfəvilərin dəstəyi ilə hakimiyyətini bərpa etdikdən sonra iki dövlət arasında olan yaxın münasibətlər uzun müddət davam etmədi. Bundan sonra Sultan Hümayun Osmanlılara yaxınlaşmağa cəhd göstərdi.

Əkbər şahın hakimiyyəti illərində Səfəvilərlə münasibətlərdə Qəndəhar xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Qəndəhar şəhəri bölgədə mühüm strateji və hərbi mərkəzdi. 1558-ci ildə şəhər yenidən Səfəvilərin nəzarətinə keçmişdi. Səfəvilərlə Böyük Moğol İmperiyası arasındakı münasibətlərə 1576-ci ildə I Təhmasibin ölümündən sonra son qoyulmuşdu. Yalnız 1587-ci ildə Səfəvilər dövlətində I Abbasın hakimiyyətə keçməsindən sonra əlaqələr bərpa edildi. 1595-ci ildə Əkbər şah Qəndəhara hücum etdi və şəhər müqavimət göstərmədən təslim oldu. Səfəvilərlə Böyük Moğol İmperiyası arasındakı müharibənin ikinci mərhələsi Əkbər şahın ölümündən sonra (1605) oğlu Sultan Cahangirin hakimiyyəti illərində, 1606-cı ildə Böyük Moğol İmperiyasının qələbəsi ilə başa çatdı. Müharibənin üçüncü mərhələsi isə 1622-1623-cü illərə təsadüf edir. Qəndəhar ətrafında baş verən toqquşmalar Səfəvilərin qələbəsi ilə başa çatdı. Səfəvilər və Böyük Moğol İmperiyası arasındakı müharibənin sonuncu, dördüncü mərhələsi 1638-ci ildə başlamışdı. Bu mərhələnin əvvəllərində Sultan Cahan şah Qəndəharı ələ keçirmişdi. Səfəvi hökmdarı Şah Səfi bölgəni geri almaq üçün hücuma keçsə də, Xorasan istiqamətində irəliləyərkən Kaşan yaxınlığında öldü. Səfəvi-Moğol müharibələri 1653-cü ildə Qəndəharın Səfəvilərin tərkibində qalması ilə başa çatdı.

Moğol-Osmanlı münasibətləri

 
Böyük Moğol İmperiyası. (1605).

Osmanlı dövləti ilə münasibətlərin qurulması Böyük Moğol İmperiyasının əsasının qoyulmasına təsadüf etmişdir. 21 aprel 1526-cı ildə Panipat döyüşündə Dehli sultanı İbrahim Ludinin qüvvələri ilə qarşılaşan Baburun ordusunda Osmanlı zabiti olan Mustafa Ruminin rəhbərlik etdiyi bir artilleriya taboru mövcuddu. Odlu silahın verdiyi üstünlük Panipat döyüşündə Baburun qələbə qazanmasında önəmli rol oynamışdı. Sultan Hümayun Səfəvilərin dəstəyi ilə hakimiyyətini bərpa etdikdən sonra Osmanlılarla yaxınlaşmağa cəhd göstərmişdi. Sultan Hümayun Sultan Süleyman Qanuniyə "Padşah ata" deyə müraciət etdiyi məktub göndərsə də, onun məktubu cavabsız qalmışdı. 1556-ci ildə yıxılaraq zədələnən Sultan Hümayunun qonağı olan Osmanlı admiralı Seydi Əli Rəisin məsləhəti ilə Bədəxşanda əfqanlarla mübarizə aparan oğlu Əkbərə məktub yazaraq onu taxtın varisi təyin etməsi Osmanlılarla Böyük Moğol İmperiyası arasında münasibətlərin olmasından xəbər verirdi.

1569-cu ildə başqa bir Osmanlı admiralı Qurdoğlu Xızır Rəis Böyük Moğol İmperiyasının sahillərinə yaxınlaşmışdı. Osmanlı admiralların məqsədi Hind okeanında Portuqaliya krallığının artan gücünə qarşı mübarizə aparmaq idi. Əkbər şahın onlar vasitəsi ilə Sultan Süleyman Qanuniyə altı sənəd göndərdiyi məlumdur. Əkbər şahın hakimiyyəti illərində Böyük Moğol İmperiyası ilə Osmanlı dövləti arasında ticarət əlaqələri inkişaf etdi. Bəsrə limani vasitəsi ilə Böyük Moğol İmperiyasından Osmanlıya ədviyyat, rəng, pambıq kimi ticarət malları daşınırdı.

Ordu quruluşu

 
Böyük Moğol ordusunun süvariləri. müəllif: Əbdül Həmid Lahori, (1636).

Böyük Moğol İmperiyasında Böyük Əkbərin islahatlarına qədər ordu quruluşu cagirdarlıq sisteminə əsaslanırdı. Cagirdarlar ordunu nizamlamaq və lazım gəldikdə ordu ilə birlikdə hərəkət etməyə borclu idi. Əsgərlərin əmək haqları, atların təchizatı xərcləri cagirdarın gəlirləri hesabına ödənilirdi. Cagirdarlar böyük ərazilərə sahib olmasına baxmayaraq saxladıqları ordu kiçik olurdu. Bu da onların haqsız qazanc əldə etməsinə səbəb olurdu. Bütün bunlar cagirdarlıq sisteminin qüsurlarından biri idi.

Böyük Əkbərin dövründə digər sahələrdə olduğu kimi ordu quruluşunda da islahatlar aparıldı. Əsgərlərin əmək haqlarının cagirdarların gəlirləri hesabına ödənilməsi qaydası ləğv olundu. Bundan sonra əsgərlərin əmək haqları hər ay dövlət xəzinəsi hesabına nəğd şəkildə ödənilirdi. Atların damğalanması sistemi davam etdirildi. İslahatlardan sonra əsgərlərin qeydiyyatı zəruri şəkildə aparılmağa başladı. İslahatlardan sonra ordu beş bölməyə (mənsəbdari, əhədi, dəxli, müstəqilvergi ödəyən racələrin orduları) ayrıldı.

Mənsəbdari ordu: Mənsəb sözü mövqe, dərəcə mənasında işlənirdi. Böyük Əkbərin dövründə dövlət məmurları 33 dərəcəyə ayrılmışdı və hər dərəcənin əmək haqları müəyyənləşdirilmişdi. Ən kiçik rütbəli mənsəb sahibləri 10, ən böyük rütbəli mənsəb sahibləri isə 10000 əsgərə rəhbərlik edirdi. Tabeliyində olan əsgərlərin sayı 100-400 arası olanlar Mənsəbdar titulu daşıyırdı. 500-2500 arası əsgərə rəhbərlik edən mənsəb sahibləri Əmir adlanırdı. Tabeliyindəki əsgərlərin sayı 3000-dən çox olan mənsəb sahibləti Əmir əl-üməra adlanırdı. Əsgər sayı 7000-dən çox hərbi birliklərə əsasən Şahzadələr rəhbərlik edirdi. Böyük Əkbərin dövründə mənsəb verilərkən dini və milli ayrıseçkilik edilmirdi. Mənsəb sahibləri dərəcələr üzrə zamanla yüksəlirdi. Bəzən dərəcələr hökmdar tərəfindən birbaşa da verilə bilirdi.

 
Moğol ordusunun zirehli döyüş fili. naməlum müəllif, (1750-1770).

Əhədi ordu: Bu birliklər yalnız süvarilərdən təşkil olunan xüsusi ordu idi. Əmək haqları hökmdarın xəzinəsi hesabına ödənilirdi. Bu birliklərə daxil olan hər əsgər çox yaxşı cins atlara sahib olmağa borclu idi. Bu birliklər hökmdara ən sadiq ordu hesab olunurdu.

Dəxli ordu: Bu birliklərə əsgərlər dövlət tərəfindən cəlb olunurdu. Dəxli ordusunun əsgərlərinin əmək haqları dövlət xəzinəsi hesabına ödənilsə də, onların təlim və nizam-intizamlarından mənsəbdarlar cavabdehlik daşıyırdı.

Müstəqil ordu: Böyük Əkbərin hakimiyyəti illərində müstəqil ordunun əsgərlərinin sayı 25000 nəfərə çatırdı. Müstəqil ordu beş bölmədən (piyada, süvari, döyüş filləri, artilleriya və dəniz qüvvələri) ibarət olurdu. Mənsəbdari sisteminin qurulmasında başlıca məqsəd müstəqil ordunu gücləndirməkdən ibarətdi.

Vergi ödəyən racələrin orduları: Dövlətə vergi verən racələrin şəxsi orduları tələb olunduğu zaman yürüşlərdə iştirak etməli idi. Böyük Əkbərin hakimiyyəti illərində onun ordusunun tərkibində vergi ödəyən racələrin birlikləri də iştirak edirdi.

Elm və texnologiya

Astronomiya

Nəzəri astronomiyaya diqqət az olsa da, Moğol astronomları təcrübi astronomiyanı inkişaf etdirdilər və yüzə yaxın təqvim traktatı yazdılar. Sultan Hümayun Dehli yaxınlığında şəxsi rəsədxana inşa etdirmişdi. Moğol müşahidəçilər tərəfindən istifadə olunan alətlər və müşahidə qurğuları İslam ənənələrinə əsaslanırdı. Xüsusilə Böyük Moğol İmperiyasında hazırlanan təhrifsiz ulduz qlobusu diqqətəlayiqdir.

Kimya

Şeyx Din Məhəmməd Moğol kimyagərliyindən çoxlu məlumatlar və şampun hazırlamaq üçün qələvi və sabundan necə istifadə etməyin qaydalarını öyrənmişdi. O, həmçinin II Aləm şah haqqında məlumatları qələmə alan önəmli yazıçılardandır. Şeyx Din Məhəmməd Dehli və Allahabad şəhərləri haqqında zəngin məlumatlar yazımışdır.

Şeyx Din Məhəmməd Böyük Britaniya kralları IV Georq və IV Uilyamın saç həkimi olmuşdu. Həmin dövrdə kralların saçlarının tez tökülməsi problemi vardı və Şeyx Din Məhəmməd Moğollardan öyrəndiyi xüsusi şampunlar hazırlamaq metodları ilə kralların saçlarına qulluq edirdi.

Texnologiya

Fətullah Şirazi fars alimi və mexanika mühəndisi idi. O, Əkbər şahın ordusu üçün yaylım atəşi aça bilən topu təkmilləşdirməsi ilə tanınır.

Əkbər şah ilk dəfə Sanbal döyüşündə döyüş fillərinə qarşı silindir formalı metal raketlərdən istifadə etmişdi.

1657-ci ildə Moğol ordusu Bidarın mühasirəsi zamanı da raketlərdən istifadə etmişdi. Şahzadə Övrəngzebin qüvvələri raket və əl qumbaralarından istifadə edərək qala divarlarını dağıtmaq istəyirdi. Sidi Mərcanın raket zərbəsi barıt anbarına dəydiyindən ölümcül yaralandı və 27 gün ağır döyüşdən sonra Bidar Moğol orduları tərəfindən zəbt olundu.

Daha sonralar Maysurların Karnatik bölgəsi nəvvabının qüvvələrinə qarşı Jinci mühasirəsi zamanı istifadə etdiyi raketlər Moğol ordusunda istifadə olunmuş raketlərin təkmilləşdirilmiş versiyası idi.

Memarlıq

  Əsas məqalə: Moğol memarlığı

Moğol memarlığının nümunələrinə Hindistan, Pakistan, ƏfqanıstanBanqladeşdə rast gəlmək mümkündür. Beş illik hakimiyyəti ərzində Babur tikintiyə böyük maraq göstərmişdir. Hal hazırda o tikililərin bir neçəsi salamat qalıb. Onun nəvəsi Əkbər şahın dövründə geniş tikinti işləri aparıldı və memarlıq daha da inkişaf etdi. Bu tikililərin arasında atası Sultan Hümayuna tikdirdiyi məqbərə, Aqra qalası və Fatehpur Sikri qala-şəhəri daha məşhurdur. Əkbər şahın oğlu Sultan Cahangir isə Kəşmirdə Şalimar bağını saldırıb.

Moğol memarlığı Sultan Cahan şahın dövründə zirvəyə çatıb. Onun göstərişi ilə Cama məscidi, Qırmızı qala, Lahorda Şalimar bağı və ən məşhur Moğol memarlığı incisi Tac Mahal tikilib.

Sultan Cahan şahın oğlu Sultan Övrəngzebin başçılığı ilə Lahorda Padşah məscidi daxil olmaqla bir neçə tikili inşa olunub. Bu dövrdə imperiya ilə bərabər memarlığın da enişi baş verib.

Sultan Cahangirin dövrü

 
Hal hazırda Pakistanda yerləşən Hiran Minar (Ceyran minarəsi) abidəsi.

Sultan Cahangirin dövründə hind memarlığının xüsusiyyətləri arxa plana çəkildi. Onun Lahorda tikdirdiyi mina təbəqəli kirəmitlə örtülmüş böyük məscid fars memarlığı üslübunda tikilib. Aqrada Etimad üd-Dövlə məqbərəsinin üstü pyetra dura mozaikası ilə örtülmüş ağ mərmərdən tikilib. Sultan Cahangir həmçinin Kəşmirdə Dal gölü sahilində ətraf tikililərlə birgə Şalimar bağını və Nişat bağını saldırıb. Bundan əlavə o, özünün ev heyvanı olan ceyran üçün hal hazırda Pakistanda yerləşən Şeyxpura şəhərində Hiran Minar (Ceyran minarəsi) abidəsini tikdirib. Sultan Cahangirin ölümündən sonra isə xanımı Lahorda onun üçün məqbərə tikdirib.

Sultan Cahan şahın dövrü

Sələflərindən fərqli olaraq Sultan Cahan şah böyük yox, zərif və zövqlü abidələr tikdirməyə üstünlük verib. Ondan əvvəlki hökmdarlar malik olduqları qüdrəti göstərmək üçün nəhəng tikililər inşa etdiriblər. Sultan Cahan şahın dövründə tikilən abidələrdə güc-qüdrət və orjinallıq zəriflik, incəlik və nəfisliklə əvəz olundu. Bunun bariz nümunəsi isə xanımı Mümtaz Mahala tikdirdiyi Tac Mahal məqbərəsidir. Aqra qalasındakı Moti məscidi (Mirvari məscidi) və Dehlidəki Cəma məscidi dəqiq simmetriya ilə tikilmiş əzəmətli abidələrdir. Sultan Cahan şah həmçinin Sultan Cahangirin məqbərəsini və Lahor qalasının bəzi hissələrini tikdirib. Moti məscidi, Şiş Mahal və Naulakha pavilyonu bunlara daxildir. O, həmçinin, Tattada öz adına Cahan şah məscidi tikdirib. Sultan Cahan şah taxtda çıxdığı zaman onun saray həkimi olan Şeyx Elməddin Ənsari Vəzir xanın adına Lahorda məscid tikdirib.

Sultan Övrəngzeb və sonrakı hökmdarların dövrü

Sultan Övrəngzebin dövründə hamarlanmış daşlar və mərməri kərpici çınqıl daşları və stukko üslublu ornamentlər əvəz etməyə başladı. Sriranqapatna və Laknauda hind-müsəlman memarlığının nümunələri mövcuddur. Sultan Övrəngzeb Lahor qalasında dəyişikliklər aparıb və indiki 13 qala qapısından birini o tikdirib. Bundan əlavə o, 1674-cü ildə Fidai Kokanın nəzarəti ilə Padşah məscidini tikdirib. Bu məscid Lahor qalasına yaxın tikilib və qırmızı qumdaşı ilə tikilən camaat məscidi seriyasından sonuncudur. Üslub cəhətdən Sultan Cahan şahın Şahcahanabadda tikdirdiyi məscidə çox yaxındır. Qırmızı qumdaşından olan qübbələr ağ mərməri və gözəl oymalarla ahəng yaradır.

Bu dövrə aid digər tikililər hökmdar sayarındakı qadınlarla bağlıdır. Dəryaqanicdəki Zinət məscidinin tikintisi Sultan Övrəngzebin ikinci qızı Zinət əl-Nisanın nəzarəti ilə aparılıb. Sultan Övrəngzebin 1671-ci ildə ölən bacısı Röşənaranın məqbərəsi və bağı uzun müddət baxımsız qalıb, indi isə dağılmaq təhlükəsi var. Bibi Ka məqbərəsi isə Sultan Övrəngzebin oğlu Şahzadə Əzəm tərəfindən anası Dilras Banu Bəyim üçün Övrəngabadda tikilib.

Moğol dövrünə aid başqa tikili isə Lalbağ qalasıdır (Aləmgir qalası kimi də tanınır) ki, Banqladeşin Dəkkə şəhərinin cənub-qərbində, Buriqanqa çayı yaxınlığında yerləşir. İnşasına 1678-ci ildə başlanıb. Bu dövrə aid Aləmgir darvazası isə 1673-cü ildə tikilib və Lahor qalasının əsas girişidir. Darvaza qərbə tərəf, Padşah məscidinə baxır.

Moğol bağları

Moğol bağları Moğol sülaləsi dövründə İslam memarlıq üslübunda tikilmiş bağlardır. Bağların üslubu fars və Teymuri memarlıq (türk) üslubundan da təsirlənib. Bağların düzxətli planı daş divarlarla hüdudlanıb. Bu bağlara xas xüsusiyyətlər hovuzlar, fəvvarələr və bağın daxilində axan kanalların olmasıdır. Ən məşhur nümunələri Tac Mahalda Çar bağ (çahar bağ – dörd bağ), Lahorda, Dehlidə, Kəşmirdə Şalimar bağları və Haryanada Pincore bağıdır.

Miras

 
Böyük Moğol İmperiyasının əsasını qoymuş Baburun şərəfinə adlandırılan Pakistan istehsalı qanadlı raket. IDEAS beynəlxalq müdafiə sərgisi. (2008).

Böyük Moğol İmperiyası Hindistanın tarixində önəmli rol oynamışdır. Teymurilər dövlətinin mirasının davamçısı olan Böyük Moğol İmperiyası Teymuri memarlığının ənənələrini daha da inkişaf etdirmiş və bu memarlıq abidələrindən bir çoxu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Moğol memarlığının ən önəmli abidəsi hesab olunan Tac Mahal Dünyanın yeni yeddi möcüzəsindən biridir. Hal hazırda Böyük Moğol İmperiyasının irsinə Hindistan, Pakistan, Banqladeş, ÖzbəkistanQırğızıstan sahib çıxır.

Hindistanda Böyük Moğol İmperiyası dövrünə aid filmlər çəkilmişdir. İlk sınaqları 2005-ci ildə həyata keçirilən Pakistana aid qanadlı raket "Babur" adlanırdı. Özbəkistanda Babura heykəllər qoyulmuşdur. Hal hazırda Özbəkistanda yerləşən və Baburun anadan olduğu Əndican şəhəri "Babur yurdu" olaraq tanınır. Bu şəhərdə Babura həsr olunmuş xatirə parkında onun simvolik məzarı və muzeyi vardır. Qırğızıstanın şəhərində yerləşən Süleyman dağındakı Baburun evi pir kimi ziyarət olunur. İnanca görə evdəki mehraba istiqəmətlənmiş diz izləri Babura məxsusdur. Baburun Süleyman dağındakı evinə çıxan yolda inanclarla bağlı müxtəlif ayinlər icra olunur. Türkiyə Prezident Forsunda ulduzlarla təmsil olunan 16 tarixi türk dövlətindən biri də Böyük Moğol İmperiyasıdır.

Qalereya

Memarlıq

Qeydlər

  1. Baburun ordusunda Osmanlı zabiti olan Mustafa Ruminin rəhbərlik etdiyi bir artilleriya taboru mövcuddu.
  2. Şahzadə Xürrəm taxta çıxdıqdan sonra Sultan Cahan şah kimi tanınmışdır.
  3. Vergi yığan məmur
  4. Maliyyə məmuru
  5. Beş nəfərdən ibarət olan idarə heyəti

İstinadlar

  1. John F. Richards, The Mughal Empire, (Cambridge University Press, 1995), 1
  2. Richards, John F. (March 18, 1993). Johnson, Gordon; Bayly, C. A., eds. The Mughal Empire. The New Cambridge history of India: 1.5. I. The Mughals and their Contemporaries. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 1, 190. doi:10.2277/0521251192. ISBN 978-0-521-25119-8.
  3. Balfour, E.G. (1976). Encyclopaedia Asiatica: Comprising Indian-subcontinent, Eastern and Southern Asia. New Delhi: Cosmo Publications. S. 460, S. 488, S. 897. ISBN 978-81-7020-325-4.
  4. L. Canfield, Robert; Jonathan Haas (2002). Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. ISBN 0-521-52291-9, 9780521522915. ; p. 20;
  5. Edward Balfour The Encyclopaedia Asiatica, Comprising Indian Subcontinent, Eastern and Southern Asia, Cosmo Publications 1976, S. 460, S. 488, S. 897
  6. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/396125/Mughal-dynasty
  7. Roux, Jean Paul (1984). Türklerin Tarihi (Historie des Turks). Ad. ISBN 975-506-018-9.
  8. Richards, John F. (1995), The Mughal Empire, Cambridge University Press, p. 6, ISBN 978-0-521-56603-2, retrieved 31 July 2013
  9. Schimmel, Annemarie (2004), The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture, Reaktion Books, p. 22, ISBN 978-1-86189-185-3,
  10. Balabanlilar, Lisa (15 January 2012), Imperial Identity in Mughal Empire: Memory and Dynastic Politics in Early Modern Central Asia, I.B.Tauris, p. 2, ISBN 978-1-84885-726-1,
  11. http://www.turkcebilgi.org/bilim/genel-tarih/baburluler-babur-imparatorlugu-gurganiyye-devleti-31601.html
  12. Robb, P. (2001), A History of India, London: Palgrave, ISBN 978-0-333-69129-8
  13. Asher, C. B.; Talbot, C (1 January 2008), India Before Europe (1st ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-51750-8
  14. Metcalf, B.; Metcalf, T. R. (9 October 2006), A Concise History of Modern India (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-68225-1
  15. Stein, B. (16 June 1998), A History of India (1st ed.), Oxford: Wiley-Blackwell, ISBN 978-0-631-20546-3
  16. Kincaid, Dennis (1937). The Grand Rebel: An Impression of Shivaji, Founder of the Maratha Empire. London: Collins. pp. 72–78, 121–125.
  17. Brown, Katherine Butler (January 2007). "Did Aurangzeb Ban Music? Questions for the Historiography of his Reign". Modern Asian Studies 41 (1): 79.
  18. Wilson Hunter, Sir William. The Indian Empire: Its People, History, and Products. p. 315.
  19. Roy Choudhury, Makhan Lal. The Din-i-Ilahi:Or, The Religion of Akbar.
  20. Richards, John F. (March 18, 1993). Johnson, Gordon; Bayly, C. A., eds. The Mughal Empire. The New Cambridge history of India: 1.5. I. The Mughals and their Contemporaries. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 1, 190. ISBN 978-0-521-25119-8.
  21. Warrior Empire: The Mughals (DVD). The History Channel. October 31, 2006.
  22. Dupuy, R. Ernest and Trevor N. Dupuy, The Harper Encyclopedia of Military History, 4th Ed., (HarperCollinsPublishers, 1993), 711.
  23. Dalrymple, The Last Mughal, p. 145 fn
  24. Emperors new names (title) Mirza, the title of Mirza and not Khan or Padishah, which were the titles of the Mongol rulers.
  25. Richards, John F. (1995), The Mughal Empire, Cambridge University Press, p. 6, ISBN 978-0-521-56603-2
  26. Schimmel, Annemarie (2004), The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture, Reaktion Books, p. 22, ISBN 978-1-86189-185-3
  27. Balabanlilar, Lisa (15 January 2012), Imperial Identity in Mughal Empire: Memory and Dynastic Politics in Early Modern Central Asia, I.B.Tauris, p. 2, ISBN 978-1-84885-726-1
  28. Bose, Sugata Bose; Ayesha Jalal (2004). Modern South Asia: History, Culture, Political Economy. Routledge. p. 28. ISBN 978-0-203-71253-5.
  29. "Mirza Muhammad Haidar". Silk Road Seattle. University of Washington. "On the occasion of the birth of Babar Padishah (the son of Omar Shaikh)"
  30. The Babur Nama in Englis, Zahiru'd-din Mubammad Babur Padshah Ghdzt, ANNETTE SUSANNAH BEVERIDGE
  31. Lal, Ruby (2005). Domesticity and power in the early Mughal world. Cambridge: Cambridge University Press. p. 69. ISBN 9780521850223.
  32. Encyclopædia Britannica, "Timur", Online Academic Edition, 2007. Quotation: "Timur was a member of the Turkicized Barlas tribe, a Mongol subgroup that had settled in Transoxania (now roughly corresponding to Uzbekistan) after taking part in Genghis Khan's son Chagatai's campaigns in that region. Timur thus grew up in what was known as the Chagatai khanate." ...
  33. G.R. Garthwaite, "The Persians", Malden, ISBN 978-1-55786-860-2, MA: Blackwell Pub., 2007. (p.148)
  34. B.F. Manz, The rise and rule of Tamerlan, Cambridge University Press, Cambridge 1989, p. 28: "... We know definitely that the leading clan of the Barlas tribe traced its origin to Qarchar Barlas, head of one of Chaghadai's regiments ... These then were the most prominent members of the Ulus Chaghadai: the old Mongolian tribes - Barlas, Arlat, Soldus and Jalayir ..."
  35. M.S. Asimov & C. E. Bosworth, History of Civilizations of Central Asia, UNESCO Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: "… One of his followers was […] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled […] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania …"
  36. The Secret History of the Mongols, transl. by I. De Rachewiltz, Chapter I 2007-02-23 at the Wayback Machine
  37. G. Doerfer, "Chaghatay", in Encyclopædia Iranica
  38. Allworth, Edward (1994). Central Asia: 130 Years of Russian Dominance, a Historical Overview. Duke University Press, 72. ISBN 0-8223-1521-1
  39. Khayrulla Ismatulla, "Modern literary Uzbek", Bloomington, Indiana University Press. 1995
  40. Robert L. Canfield, Robert L. (1991). Turko-Persia in historical perspective, Cambridge University Press, p.20. "The Mughals-Persianized Turks who invaded from Central Asia and claimed descent from both Timur and Genghis – strengthened the Persianate culture of Muslim India".
  41. "Babar". Manas. University of California Los Angeles.
  42. Khair, Tabish (6 January 2006). Other Routes: 1500 Years of African and Asian Travel Writing. Signal Books. p. 162. ISBN 1-904955-11-8.
  43. Lal, Ruby (25 September 2005). Domesticity and Power in the Early Mughal World. p. 69. ISBN 0-521-85022-3. "It was over these possessions, provinces controlled by uncles, or cousins of varying degrees, that Babur fought with close and distant relatives for much of his life."
  44. Ewans, Martin (September 2002). Afghanistan: A Short History of Its People and Politics. HarperCollins. ss. 26–7. ISBN 0-06-050508-7.
  45. Ewans, Martin (September 2002). Afghanistan: A Short History of Its People and Politics. HarperCollins. pp. 26–7. ISBN 0-06-050508-7.
  46. "The Memoirs of Babur". Silk Road Seattle. University of Washington. Retrieved 2006-11-08. "After being driven out of Samarkand in 1501 by the Uzbek Shaibanids..."
  47. SAVORY, ROGER. ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ
  48. Sicker, Martin (August 2000). The Islamic World in Ascendancy: From the Arab Conquests to the Siege in Vienna. p. 189. ISBN 0-275-96892-8. "Ismail was quite prepared to lend his support to the displaced Timurid prince, Zahir ad-Din Babur, who offered to accept Safavid suzerainty in return for help in regaining control of Transoxiana."
  49. Mahajan, V.D. (2007). History of medieval India (10th ed.). New Delhi: S Chand. pp. 428–429. ISBN 8121903645.
  50. Satish Chandra, Medieval India:From Sultanat to the Mughals, Vol. 2, 28.
  51. Eraly 2007, p. 27–29.
  52. (Davis 1999, pp. 181, 183, 184 183)
  53. Butalia, Romesh C. The Evolution of the Artillery in India: From the Battle of Plassey to the Revolt of 1857, (Allied Publishing Limited, 1998), p. 16.
  54. Chandra, Satish. Medieval India: From Sultanat to the Mughals, Vol. 2, (Har-Anand, 2009), pp. 27-31.
  55. Szczepanski, Kallie. "The First Battle of Panipat"
  56. . 2013-12-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-26.
  57. Mahajan, V.D. (2007). History of medieval India (10th ed.). New Delhi: S Chand. pp. 432–436. ISBN 8121903645.
  58. http://www.turktarihim.com/Bab%C3%BCr_%C4%B0mparatorlu%C4%9Fu.html
  59. Rama Shankar Avasthy: "The Mughal Emperor Humayun".
  60. John F. Richards, Gordon Johnson (1996). Cambridge University Press, ed. The Mughal Empire (illustrated, reprint ed.). p. 11. ISBN 0-521-56603-7.
  61. X. The Establishment of the Mughal Empire
  62. Lal, Ruby (2005). Domesticity and Power in the Early Mughal World. Cambridge University Press. p. 140. ISBN 978-0521850223.
  63. AKBAR I (949-1014/1542-1605), third and greatest of the Mughal emperors of India.
  64. Eraly, Abraham (2004). The Mughal Throne: The Saga of India's Great Emperors. Phoenix. pp. 115, 116. ISBN 9780753817582.
  65. Smith, Vincent A. (2002). The Oxford History of India. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-561297-4.
  66. Schimmel, Annemarie (2004). The Empire of the Great Mughals: History, Art, and Culture. Reaktion Books. p. 88. ISBN 978-1861891853.
  67. XVII. Yüzyıl Başlarında Hint Alt Kıtasında Devlet Yönetiminin Yeniden Oluşturulması
  68. Eraly, Abraham (2000). Emperors of the Peacock Throne: The Saga of the Great Mughals. Penguin Books India. pp. 140–141. ISBN 978-0141001432.
  69. HİNT ALT KITASI İSLAM DÜŞÜNCESİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ
  70. Babür İmparatorluğu
  71. dealized Portrait of the Mughal Empress Nur Jahan (1577-1645)
  72. Mahajan, Vidya Dhar. Muslim Rule In India.
  73. MOĞOLLAR DÖNEMİ
  74. Mahajan, Vidya Dhar. "Jahangir". Muslim Rule In India (fifth ed.). p. 148.
  75. Eraly, A. The Mughal Throne: The Saga of India’s Great Emperors. Phoenix, 2004, pp. 202–206.
  76. Chandra, Satish (2005). Medieval India: From Sultanat to the Mughals 2. Har-Anand Publications. p. 272. ISBN 9788124110669. Retrieved 29 September 2012.
  77. Brown, Katherine Butler (January 2007). "Did Aurangzeb Ban Music? Questions for the Historiography of his Reign". Modern Asian Studies 41 (1): 78.
  78. John F. Richards, The Mughal Empire, (Cambridge University Press, 1995), 1
  79. Sir Jadunath Sarkar (1933). Studies in Aurangzib's reign: (being Studies in Mughal India, first series). Orient Longman. pp. 43, 53, 56.
  80. Abdul Karim, Muhammad Azam (Prince), Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh, Asiatic Society of Bangladesh, Dhaka,
  81. Бахадур Шах I
  82. Джахандар Шах
  83. Фарук Сийяр
  84. Рафи уд-Даула Султан Мухаммад Шах Джахан
  85. Шамс уд-Дин Абу-л-Баракат Султан Мухаммад Рафи уд-Дараджат
  86. Насир уд-Дин Абу-л-Фатх Мухаммад
  87. Dupuy, 711.
  88. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/401451/Nadir-Shah
  89. "AN OUTLINE OF THE HISTORY OF PERSIA DURING THE LAST TWO CENTURIES (A.D. 1722-1922)". Edward G. Browne. London: Packard Humanities Institute. p. 33
  90. Ахмад Шах (Великий Могол)
  91. Аламгир II
  92. Шах Алам II
  93. Акбар Шах II
  94. Бахадур Шах II
  95. K.Ali, A New History of Indo-Pakistan since 1526, Book II, s. 65-66, Dacca 1968.
  96. Majumdar 1984, p. 153
  97. Eraly, Abraham (2000). Emperors of the Peacock Throne: The Saga of the Great Mughals. Penguin Books India. pp. 156–157. ISBN 978-0141001432.
  98. Majumdar 1984, p. 154
  99. Majumdar 1984, pp. 154–155
  100. Majumdar 1984, pp. 153–154
  101. Dr Farhan Ahmad Nizami (2014-01-01). "Six Ottoman Documents On Mughal-Ottoman Relations During The Reign Of Akbar" 2014-01-03 at the Wayback Machine
  102. "Book Reviews : NAIMUR RAHMAN FAROOQI, Mughal-Ottoman Relations: A Study of the Political and Diplomatic Relations between Mughal India and the Ottoman Empire, 1556-1748, Delhi"
  103. The Ottoman Empire And the World Around It - Suraiya Faroqhi. Google Books.pk. 2006-03-03. ISBN 9781845111229.
  104. http://www.academia.edu/4675325/Mansabdari
  105. http://www.preservearticles.com/2011103016235/short-essay-on-the-mansabdari-system-of-akbar.html
  106. http://www.gktoday.in/akbar-mansabdari-system/
  107. Haşmi Anvar, a.g.e., s.279.
  108. Haşmi Anvar, a.g.e., s.280.
  109. "A New History of Indo-Pakistan since 1526 Book II" Bkz., K. Ali, a.g.e., s. 67
  110. Sharma, Virendra Nath (1995), Sawai Jai Singh and His Astronomy, Motilal Banarsidass Publ., pp. 8–9, ISBN 81-208-1256-5
  111. Baber, Zaheer (1996), The Science of Empire: Scientific Knowledge, Civilization, and Colonial Rule in India, State University of New York Press, pp. 82–9, ISBN 0-7914-2919-9
  112. Teltscher, Kate (2000). "The Shampooing Surgeon and the Persian Prince: Two Indians in Early Nineteenth-century Britain". Interventions: International Journal of Postcolonial Studies, 1469-929X 2 (3): 409–23.
  113. Bag, A. K. (2005). "Fathullah Shirazi: Cannon, Multi-barrel Gun and Yarghu". Indian Journal of History of Science (New Delhi: Indian National Science Academy) 40 (3): 431–436. ISSN 0019-5235.
  114. MughalistanSipahi (2010-06-19). "Islamic Mughal Empire: War Elephants Part 3". YouTube.
  115. The Mughal Empire – Ishwari Prasad – Google Books
  116. Taj Mahal: Agra, India
  117. Пакистан повторно испытал крылатую ракету
  118. "Stamps in Honor of the Great Leader (in Uzbek)". Uznews. 2008-02-08.
  119. "Grandeur and Eternity: Zahiriddin Muhammad Bobur in Minds of People Forever". Embassy of Uzbekistan in Korea.. 2011-02-22.
  120. Cumhurbaşkanlığı Forsu

Əlavə oxu

  • Alam, Muzaffar. Crisis of Empire in Mughal North India: Awadh & the Punjab, 1707–48 (1988)
  • Ali, M. Athar. "The Passing of Empire: The Mughal Case," Modern Asian Studies (1975) 9#3 pp. 385–396
  • Asher, C. B.; Talbot, C (1 January 2008), India Before Europe (1st ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-51750-8
  • Black, Jeremy. "The Mughals Strike Twice," History Today (April 2012) 62#4 pp 22–26.
  • Blake, Stephen P. "The Patrimonial-Bureaucratic Empire of the Mughals," Journal of Asian Studies (1979) 39#1 pp. 77–94
  • Dale, Stephen F. The Muslim Empires of the Ottomans, Safavids and Mughals (Cambridge U.P. 2009)
  • Dalrymple, William (2007). The Last Mughal: The Fall of a Dynasty : Delhi, 1857. Random House Digital, Inc.
  • Faruqui, Munis D. "The Forgotten Prince: Mirza Hakim and the Formation of the Mughal Empire in India," Journal of the Economic and Social History of the Orient (2005) 48#4 pp 487–523
  • Gommans; Jos. Mughal Warfare: Indian Frontiers and Highroads to Empire, 1500–1700 (Routledge, 2002) online edition
  • Gordon, S. The New Cambridge History of India, II, 4: The Marathas 1600–1818 (Cambridge, 1993).
  • Habib, Irfan. Atlas of the Mughal Empire: Political and Economic Maps (1982).
  • Markovits, Claude, ed. (2004). A History of Modern India, 1480–1950. Anthem Press. pp. 79–184.
  • Metcalf, B.; Metcalf, T. R. (9 October 2006), A Concise History of Modern India (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-68225-1
  • Richards, John F. (1996). The Mughal Empire. Cambridge University Press.
  • Majumdar, Ramesh Chandra (1974). The Mughul Empire. B.V. Bhavan.
  • Richards, John F. The Mughal Empire (The New Cambridge History of India) (1996) excerpt and online search
  • Richards, J. F. "Mughal State Finance and the Premodern World Economy," Comparative Studies in Society and History (1981) 23#2 pp. 285–308
  • Stein, B. (16 June 1998), A History of India (1st ed.), Oxford: Wiley-Blackwell, ISBN 978-0-631-20546-3
  • Stein, B. (27 April 2010), Arnold, D., ed., A History of India (2nd ed.), Oxford: Wiley-Blackwell, ISBN 978-1-4051-9509-6
  • Orxan Zakiroğlu (Baharlı). Babur İmperatorluğu. Bakı,2015

Mədəniyyət

  • Busch, Allison. Poetry of Kings: The Classical Hindi Literature of Mughal India (2011) excerpt and text search
  • Preston, Diana and Michael Preston. Taj Mahal: Passion and Genius at the Heart of the Moghul Empire Walker & Company; ISBN 0-8027-1673-3.
  • Schimmel, Annemarie. The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture (Reaktion 2006)
  • Welch, S.C. et al (1987). The Emperors' album: images of Mughal India. New York: The Metropolitan Museum of Art. ISBN 0-87099-499-9.

Cəmiyyət və siyasət

  • Chaudhuri, K. N. "Some Reflections on the Town and Country in Mughal India," Modern Asian Studies (1978) 12#1 pp. 77–96
  • Habib, Irfan. Agrarian System of Mughal India (1963, revised edition 1999).
  • Heesterman, J. C. "The Social Dynamics of the Mughal Empire: A Brief Introduction," Journal of the Economic and Social History of the Orient, (2004) 47#3 pp. 292–297
  • Khan, Iqtidar Alam. "The Middle Classes in the Mughal Empire," Social Scientist (1976) 5#1 pp. 28–49
  • Rothermund, Dietmar. An Economic History of India: From Pre-Colonial Times to 1991 (1993)

Qədim tarixi

  • Elliot, Sir H. M., Edited by Dowson, John. The History of India, as Told by Its Own Historians. The Muhammadan Period; published by London Trubner Company 1867–1877. (Online Copy 2009-08-25 at the Wayback Machine at Packard Humanities Institute – Other Persian Texts in Translation; historical books: Author List and Title List)
  • Adams, W. H. Davenport (1893). Warriors of the Crescent. London: Hutchinson.
  • Holden, Edward Singleton (1895). The Mogul emperors of Hindustan, A.D. 1398- A.D. 1707. New York : C. Scribner's Sons.
  • Malleson, G. B (1896). Akbar and the rise of the Mughal empire. Oxford : Clarendon Press.
  • Manucci, Niccolao; tr. from French by François Catrou (1826). History of the Mogul dynasty in India, 1399–1657. London : J.M. Richardson.
  • Lane-Poole, Stanley (1906). History of India: From Reign of Akbar the Great to the Fall of Moghul Empire (Vol. 4). London, Grolier society.
  • Manucci, Niccolao; tr. by William Irvine (1907). Storia do Mogor; or, Mogul India 1653–1708, Vol. 1. London, J. Murray.
  • Manucci, Niccolao; tr. by William Irvine (1907). Storia do Mogor; or, Mogul India 1653–1708, Vol. 2. London, J. Murray.
  • Manucci, Niccolao; tr. by William Irvine (1907). Storia do Mogor; or, Mogul India 1653–1708, Vol. 3. London, J. Murray.
  • Owen, Sidney J (1912). The Fall of the Mogul Empire. London, J. Murray.

Xarici keçidlər

  • Babür İmparatorluğu
  • Mughals and Swat
  • Mughal India an interactive experience from the British Museum
  • The Mughal Empire from BBC
  • Gardens of the Mughal Empire
  • Adrian Fletcher's Paradoxplace — PHOTOS — Great Mughal Emperors of India 2017-09-30 at the Wayback Machine
  • A Mughal diamond on BBC
  • Some Mughal coins with brief history

Həmçinin bax

böyük, moğol, imperiyası, böyük, moğol, imperiyası, fars, گورکانیان, translit, gūrkāniyān, urdu, مغلیہ, سلطنت, translit, mughliyah, saltanat, babur, imperiyası, fars, امپراتوری, مغولی, هند, translit, empīrāturī, moġolī, hend, 1526, 1857, illər, arasında, mövcu. Boyuk Mogol Imperiyasi fars گورکانیان translit Gurkaniyan urdu مغلیہ سلطنت translit Mughliyah Saltanat 3 ve ya Babur Imperiyasi fars امپراتوری مغولی هند translit Empiraturi ye Moġoli ye Hend 4 5 1526 1857 ci iller arasinda movcud olmus ve esasi Teymuriler sulalesinden olan Babur terefinden qoyulmus turk dovleti 6 7 8 9 10 11 fars گورکانیان Gurkaniyan urdu مغلیہ سلطنت Mug ẖliyah SalṭanatBoyuk Mogol imperiyasi1526 1857BayragiSultan Ovrengzebin hakimiyyeti illerinde Boyuk Mogol imperiyasinin serhedleri 1700 cu il PaytaxtiAqra 1526 1571 Fatehpur Sikri 1571 1585 Lahor 1585 1598 Aqra 1598 1648 Dehli 1648 1857 Resmi dilleriCagatay dili ilk dovrler Urdu dili sonraki dovrler Fars dili resmi yazismalar ve mehkeme DiniIslam 1526 1582 Din i Ilahi 1582 1605 Islam 1605 1857 Idareetme formasiMutleq monarxiyaSultan 1526 1530Babur ilk 1837 1857II Bahadir Sah sonuncu Tarixi Yaranmasi1526 Suqutu1857Erazisi Umumi3 200 000 km 1700 ci il 1 Ehalisi Texmini150 000 000 nefer 1700 cu il 2 Ehali sixligi 46 9 nefer km ValyutasiRupiSelefi XelefiTeymuriler dovletiDehli sultanligi Marata ImperiyasiBritaniya HindistaniDurraniler ImperiyasiHeyderabad dovletiMaysur emirliyiIndi terkibindeHindistan Pakistan Efqanistan BanqladesXVI esrin evvelinde Simali Hindistan Boyuk Mogol Imperiyasinin tesiri altina dusdu 12 Mogollar yerli idare usulunu tamamile aradan qaldirmadi ve bunun evezine daha balanslasdirilmis merkezlesdirilmis ve vahid sisteme malik bir idare usulu berqerar etdiler 12 13 Xususile Boyuk Ekberin hakimiyyeti illerinde ozlerinin tarixi qebile elaqelerini qoruyub saxlamaqla onlara tabe olan eraziler cercivesinde fars medeniyyetini oz medeniyyeleri ile birlesdirdiler 14 Mogollarin iqtisadi siyaseti kend teserrufatindan gelen gelire esaslanirdi 13 Vergiler esasen mohkem nizamlanmis gumus valyuta ile odenilirdi 15 bu ise ekincilerin ve senetkarlarin boyuk emek bazarina daxil olmasina komek edirdi 13 Iqtisadiyyatda nisbi sabitlik XVII esr erzinde imperiya terefinden qorunub saxlanila bildi Marata Racput ve Sikh kimi simali ve qerbi Hindistanda meskunlasan sosial ictimai qruplar herbi ve idareedici sahelerde maraqli idiler ve bu onlara sonradan herbi tecrube qazandirdi 14 Imperiya erazisinde ticaretin genislenmesi Hindistanin cenub ve serq sahilleri boyu siyasi ve iqtisadi elitanin yukselmesine serait yaratdi 14 Imperiya parcalandiqca bu elitanin uzvleri oz aralarinda merkezi hakimiyyetden xebersiz elaqeler qura bilirdiler 13 Dovletin esasinin qoyulmasi Baburun Dehli sultanliginin hokmdari Ibrahim Ludi uzerinde Panipat doyusunde 1526 elde etdiyi qelebe ile eleqelendirilir Imperiya oz yukselisinin en pik heddine Sultan Ovrengzebin hakimiyyeti illerinde catir ve onun olumunden sonra 1706 seristesiz hokmdarlarin hakimiyyeti altinda bu inkisaf sureti yavaslamaga baslayir Imperiyanin parcalanmasi kicik Marata Imperiyasi ordusu ile Dekan doyusunde 16 boyuk itki verilmesi ile baslayir ve bu meglubiyyet Benqal Bopal Oud Karnatik Rampur ve Heyderabadin nevvablarinin ve Efqanistan hakiminin oz musteqilliklerini elan etmesi ile neticelenir 17 1818 ci ilde bas vermis III Anqlo Marata muharibesinden sonra imperiyanin serhedleri Dehli ile hududlanir ve taleyi hemin ilde Hindistan usyani zamani Dehlinin ele kecirilmesi ile hell olunur 18 Imperiyanin klassik dovr u 1556 ci ilde Boyuk Ekberin taxta cixmasi ile baslayir Ekberin ve oglu Cahangirin hakimiyyeti doneminde imperiya dini harmoniya ile yanasi iqtisadi inkisaf yasayir ve hokmdarlar yerli dinler ve adet enenelerle maraqlanirlar Boyuk Ekber hem de eyni zamanda ugur qazanmis bir serkerde idi O hemcinin hindu racputlardan herbi birlesme yaratmisdi Bezi Racput hakimleri simal qerbi Hindistanda Mogollarin hucumlarina muqavimet gostermeye davam edirdiler lakin onlarin erazileri Boyuk Ekber terefinden zebt edilmisdir Boyuk Mogol Imperiyasinin hokmdarlarinin boyuk ekseriyyeti muselman idi Ancaq Boyuk Ekber omrunun geri qalan hissesinde ve ondan sonra oglu Cahangir yeni din olan Din i Ilahi nin davamcilari olmuslar ve bu din Ain e Ekberi Dabestan e Mazaheb kimi dini kitabda qeyde alinmisdir 19 Dovletin besinci hokmdari olan Cahan sahin hakimiyyet illeri Mogol memarliginda qizil dovr idi O bir nece memarliq abidesinin yaradilmasina gosteris vermisdir Bunlardan en meshuru kimi Aqradaki Tac Mahalla yanasi yene Aqradaki Moti mescidini Qirmizi qalani Dehlideki Cama mescidini ve Lahor qalasini misal gostermek olar Boyuk Mogol Imperiyasi erazisinin en boyuk heddine Sultan Ovrengzebin hakimiyyeti illerinde catdi ve yene onun hakimiyyeti dovrunde Sivaji Bosalin basciliq etdiyi Marata herbi usyanina gore imperiyanin sonuncu enis dovru basladi Hakimiyyeti boyunca cenubda qazanilmis qelebeler hesabina Boyuk Mogol imperiyasinin erazileri cenuba dogru genislendi olkenin ehalisi 150 milyona texminen butun dunya ehalisinin i qeder UDM ise indiki valyuta ile teqriben 90 milyard ABS dollarina catdi 20 21 XVIII esrin ortalarinda Maratalar Boyuk Mogol Imperiyasinin ordularini meglub edirdiler ve bu qelebelere gore Dekandan Benqala qeder olan erazilere nezaret edirdiler Daxili naraziliqlar Benqal Bopal Oud Karnatik Rampur Heyderabad nevvablarinin ve Efqanistan hakiminin oz musteqilliklerini elan etmesine gore daha da artmisdi 1739 cu ilde Mogollar Karnal doyusunde Nadir sahin quvveleri terefinden meglub edilmisdiler 22 Bunun neticesinde paytaxtlari qaret edilmis ve ellerinden alinmisdi Bu ise onlarin suqutunu suretlendirmisdir Novbeti esr erzinde Boyuk Mogol Imperiyasinin gucu mehdudlanmis ve sonuncu imperator II Bahadir Sahin dovrunde ise yalniz Sahcahanabad seheri ile mehdudlanmisdir O 1857 ci ilde bas vermis Sipahiler usyanina komek etmekde gunahlandirilmis sonralar ingilisler terefinden xeyanete mecbur edilmis ve hebs olunaraq Birmaya surgun edilmisdir 23 Belelikle 1857 ci ilde Boyuk Mogol Imperiyasi suqut etmis torpaqlari Britaniya Hindistaninin terkibine qatilmisdir Mundericat 1 Baburilerin menseyi haqqinda 2 Baburun ilk illeri ve hakimiyyeti 2 1 Dovletin esasinin qoyulmasi 3 Sultan Humayunun hakimiyyeti 1530 1540 1555 1556 4 Sultan Ekberin hakimiyyeti 1556 1605 5 Sultan Cahangirin hakimiyyeti 1605 1627 6 Sultan Cahan sahin hakimiyyeti 1628 1658 7 Sultan Ovrengzebin hakimiyyeti 1658 1707 8 Boyuk Mogol Imperiyasinin zeiflemesi ve suqutu 9 Idareetme 9 1 Merkezi hakimiyyet 9 2 Yerli idareetme 10 Xarici siyaset 10 1 Mogol Sefevi munasibetleri 10 2 Mogol Osmanli munasibetleri 11 Ordu qurulusu 12 Elm ve texnologiya 12 1 Astronomiya 12 2 Kimya 12 3 Texnologiya 13 Memarliq 13 1 Sultan Cahangirin dovru 13 2 Sultan Cahan sahin dovru 13 3 Sultan Ovrengzeb ve sonraki hokmdarlarin dovru 13 4 Mogol baglari 14 Miras 15 Qalereya 15 1 Memarliq 16 Qeydler 17 Istinadlar 18 Elave oxu 18 1 Medeniyyet 18 2 Cemiyyet ve siyaset 18 3 Qedim tarixi 19 Xarici kecidler 20 Hemcinin baxBaburilerin menseyi haqqinda RedakteBoyuk Mogol Imperiyasinin esasi Zahireddin Mehemmed Babur fars ﻇﻬﻴﺮﺍﻟﺪﻳﻦ محمد al ṣultanu l ʿazam wa l ḫaqan al mukkarram badshah e ġazi 24 terefinden qoyulmusdur 25 26 27 28 Babur ata terefden Teymuriler sulalesinden ana terefden ise Cingizliler sulalesindendir Baburun atasi Emir Teymurun nevesi olan Omer Seyx Mirze Barlas idi 29 Baburun anasi ise Cingizliler neslinden olan Yunus xanin 30 qizi Qutluq Nigar xanim idi 31 Baburun ata terefden mensub oldugu Teymuriler sulalesinin esasini qoyan Emir Teymur eslen barlas boyundandi Barlaslar Orta Asiyada yasayan turklesmis 32 33 monqol 34 35 boyu idi Monqollarin gizli tarixi rus Mongolyn Nuuc Tovchoo adli esere gore barlaslar boruciginlerle bir soydan gelir Karcar barlaslar barlas boyunun qurucu ecdadlaridir 34 Monqollarin gizli tarixi XIII esrde Ogedey xana yazilmis epik eserdir Bu eserde gosterilir ki Karcar barlaslar eyni zamanda Cingiz xanin ecdadi olan efsanevi monqol lideri Bodoncirin neslinden gelir 36 Orta Asiyanin yerli ehalileri ile six elaqelere gore barlaslar arasinda Islam dininden basqa diger dinlere Buddizm Samanizm de inananlar yasayirdi 35 Bu six elaqeler medeni cehetden bir birlerinden tesirlenmelerine ve qarismalarina sebeb olmusdu Bu kimi sebeblerden monqol menseli boy olan barlaslar monqol dilinden basqa cagataycani da Turk dillerinin uygur menseli bir novu ereb ve fars dillerinden de tesirlenmis 37 ve cagdas ozbekcenin 38 39 yaranmasinda rol oynamisdi genis sekilde istifade edirdiler Baburun olumunden sonra cagataycanin istifade olunmasi getdikce azalmis ve evezine fars dili daha sonra da urdu dilinden istifade olunmusdur 40 Baburun ilk illeri ve hakimiyyeti RedakteEsas meqale Babur Baburun portreti Babur 14 fevral 1483 cu ilde hal hazirda Ozbekistanda yerlesen Endican seherinde anadan olub 41 Bu muddetde artiq Teymuriler dovleti ozunun kecmis qudretini itirmis yanliz Merkezi Asiyanin kicik bir bolgesinde hakimiyyetini qoruya bilmisdi Babur 1494 cu ilde atasinin olumunden sonra 12 yasinda olerken Ferqaneye hakim oldu 42 O Ferqane hakimi olduqdan sonra Semerqend hakimi olan emisi Sultan Ehmed ve Daskend hakimi olan dayisi Mehemmed Ferqaneye hucum etdiler 43 Babur atasinin serkerdelerinin komeyi ile bu hucumlari def ede bildi Babur 1497 ci ilde Semerqendi ele kecirdi 44 Buna baxmayaraq Seybani xanla mubarizede ugur qazanmayaraq meglub oldu 45 46 1501 ci ilde Semerqendi yeniden ele kecirse de 1503 cu ilde ozbekler novbeti defe seheri tutdular Seybani xan Teymuriler soyundan gelen sexslerin idare etdiyi bolgeleri bir bir ele kecirdi Neticede Teymuriler onemli seherleri olan Semerqend Buxara ve Heratdaki hakimiyyetini itirdiler Bolgede Teymuriler sulalesinden yanliz Babur hakimiyyetini qoruya bilmisdi Buna baxmayaraq Babur da Seybani xanla mubarizede ugur qazanmayaraq Pamir daglari istiqametinde geri cekilmisdi Etrafina 20000 esger topladiqdan sonra Hindiqus daglarini kecerek Kabile daxil oldu ve burada ozunu sah elan etdi 44 Babur ilk defe 1508 ci ilin sentyabr ayinda Hindistana yurus etdi Uc ay davam eden bu yurus neticesinde Babur xeyli qenimet elde etdi ve Hindistanla yaxindan tanis olmaq fursetini qazandi Seybani xan 1510 cu ilde 47 bas vermis Merv doyusunde Sah Ismayila meglub oldu ve olduruldu Babur yaranan fursetden istifade ederek kecmis torpaqlarini geri qaytarmaq ucun Sefevilerle yaxinlasdi 48 Sefevilerin de komeyi ile 1512 1513 cu illerde Buxara ve Semerqend ele kecirildi 49 Baburun Sefevilerle yaxinlasmasi uzun muddet davam etmedi 1514 cu ilde bas vermis Caldiran doyusunde Sah Ismayilin Sultan Selime meglub olmasindan sonra ozbeklere olan Sefevi tezyiqi azaldi Bundan sonra Babur ozbeklerin hucumlari qarsisinda geri cekilmeye mecbur olmus ve Sefevilerin desteyini itirmisdi Dovletin esasinin qoyulmasi Redakte Baburnamede tesvir olunmus Panipat doyusune aid illustrasiya Semerqendde mohkemlene bilmeyen Babur cenuba irelileyerek 1518 ci ilde Cenubi Efqanistana yurus etdi Bu yurusde Xeyber kecidini kecerek Sind bolgesini ele kecirdi 1519 cu ilin noyabr ayinda 1500 neferlik birlikle Sind cayini kecdi ve Pisever etrafina yaxinlasdi Babur 5 defe Pencab bolgesine yurus ederek burani ozune tabe etdi 50 51 1522 ci ilde Qendehar zebt edildi Babur 21 aprel 1526 ci ilde Panipat doyusunde Dehli sultani Ibrahim Ludinin quvveleri ile qarsilasdi Ibrahim Ludinin quvveleri sayca ustun olsa da 52 Baburun ordusunda odlu silah vardi q 1 53 Bu doyusde Ibrahim Ludi agir meglubiyyete ugradi ve olduruldu 49 54 55 Babur bu qelebeden sonra Dehli ve Aqrani ele kecirdi Aqra seheri dovletin merkezi oldu Panipat doyusundeki qelebe tarixciler terefinden dovletin esasinin qoyulmasi kimi qebul olunur Qelebeden sonra Aqraya daxil olan Babur ozunu Hindistanin hakimi elan etdi 11 56 Baburun Panipat doyusunde qelebe qazanmasi hindulari narahat edirdi 15 fevral 1527 ci ilde Rana Saqanin basciliq etdiyi hindu ordusu ile Baburun quvveleri arasinda Kanya doyusu bas verdi Babur sayca ozunden ustun olan hindu quvvelerini meglub etdi Bu doyus Baburun muselman olmayan bir hokmdara qarsi qelebe qazandigi ilk doyus idi Bu qelebe onu meshurlasdirdi ve Babur ozune Qazi titulu goturdu 7 57 Babur 26 dekabr 1530 cu ilde Aqrada 47 yasinda olarken oldu Yerine oglu Humayun kecdi Sultan Humayunun hakimiyyeti 1530 1540 1555 1556 Redakte Esas meqale Sultan HumayunBabur olmezden evvel Humayunun hokmdar olacagini elan etmisdi Babur oldukden sonra Sultan Humayun ve diger qardaslari arasinda hakimiyyet ugrunda mubarize basladi Tabeliklerindeki ordulara arxalanan qardaslar Sultan Humayunun hakimiyyetini tanimadiqlarini elan etdiler Qardaslarinin birlesmis quvveleri ile mubarize aparmaqda cetinlik ceken Sultan Humayun onlara genis eraziler ve selahiyyetler vermeye mecbur oldu 58 Sultan Humayunun portreti 1590 Bu daxili cekismeler Boyuk Mogol Imperiyasinin nufuzuna ciddi tesir gosterirdi Yaranan qarisiqliqdan Baburun dovrunde meglub edilmis olan Efqan ve Ludi neslinden olan hakimler istifade etdiler Efqan ve Ludi hakimleri quvvelerini birlesdirerek Sultan Humayuna qarsi mubarize aparsa da onlar meglub edildi 58 Buna baxmayaraq dovletde sabitlik yaranmadi Qucaratin valisi olan Sultan Humayunun qardasi Esgeri xan dovletin paytaxti olan Aqra seheri uzerine hucum etdi Qardaslar arasinda razilasma elde olunsa da bu onlar arasinda birliyi temin etmedi 59 Yaranmis qarisiq veziyyetden istifade eden Suri xanedanina mensub olan Sir sah Aqraya hucum etdi Qardaslarindan destek ala bilmeyen Sultan Humayun Sefeviler dovletinin hokmdari I Tehmasibe sigindi 59 Sir sah Suri Osmanli dovleti ile elaqeler quraraq Sefevileri meglub etmek ucun onlarla razilasdi Bundan sonra Sefevi dovletinin hokmdari olan I Tehmasib Sultan Humayunu ordu ile destekleyerek Surilerin uzerine yolladi Yaranmis fursetden istifade eden Sultan Humayun Kabil Qendehar ve Bedexsani geri aldi 60 61 O Kabilden oz yurusleri ucun istinadgah kimi istifade etdi Sultan Humayun 1555 ci ilde qelebe qazanaraq Dehliye daxil oldu ve hakimiyyetini berpa etdi Sultan Humayun 1556 ci ilde yixilaraq agir zedelendi Olumunden evvel onun qonagi olan Osmanli admirali Seydi Eli Reisin mesleheti ile Bedexsanda efqanlarla mubarize aparan oglu Ekbere mektub yazaraq onu taxtin varisi teyin etdi Sultan Humayun 1556 ci ilin yanvar ayinda oldu Onun oglu olan Ekber Bedexsanda apardigi mubarizede qalib geldi ve geri donerken atasinin olum xeberini esidib taxta cixdi 58 Sultan Ekberin hakimiyyeti 1556 1605 Redakte Esas meqale Ekber sah Boyuk Ekberin 62 Fatehpur Sikride yerlesen ibadetxanada muxtelif dinlerden olan numayendeleri qebul etmesi muellif Nar Sinq 1605 Ekber atasinin olumunden sonra 14 yasinda olarken hakimiyyete kecdi 63 64 20 yasina qeder dovlet idaresinde Ekberin Bas Veziri olan Bayram xan Baharlinin tesiri guclu idi 1562 ci ilde Ekber sah Bayram xan Baharlini vezifesinden kenarlasdiraraq hecc ziyaretine yolladi 65 Bundan sonra hakimiyyetdeki nufuzunu guclendirdi 58 I Elizabetin elcisini qebul eden Boyuk Ekberi 62 tesvir eden sehne Ekber sah Sultan Humayun dovrundeki ozbasinaliqlar ve usyanlara sebeb olan idarecilik sistemini legv etmek ucun islahatlara basladi 63 66 67 Merkezi hakimiyyetin guclenmesinden narazi olan ve usyan qaldiracaq hakimlerin quvvelerini meglub etmek ucun qerergahlar ve ordugahlar qurdu Merkezi hakimiyyeti guclendirdikden sonra yurusler ederek 1578 ci ilde Benqali 1581 ci ilde Kabili 1587 ci ilde Kesmiri 1592 ci ilde Sindi ve 1594 cu ilde Qendehari tam sekilde Boyuk Mogol Imperiyasina tabe etdi Qalibiyyetli yurusler neticesinde bolgede Boyuk Mogol Imperiyasinin nufuzu artdi ve dovletin serhedleri genislendi 58 63 68 Ekber saha qeder dovlet idaresinde sarayda ve orduda en onemli vezifeler turkler terefinden yerine yetirilirdi Dovletin erazisi genislendikce Boyuk Mogol Imperiyasina tabe olan erazilerde turkler azliq teskil etmeye basladilar Bu sebebden turklerle yanasi hindliler de dovlet vezifelerinde temsil olunmaga basladilar 67 Bu daha sonralar dovletde turk tesirinin azalmasina getirib cixardi 58 Ekber sahin hakimiyyeti illerinde olkede dini tolerantliq temin olundu Dovletin yayildigi genis erazilerde Hinduizm Islam Zerdustluk Buddizm Sikhizm Caynizm Xristianliq kimi dinler yayilmisdi Ekber sah olkede dini birliyi temin etmek ucun diger dinlerin sintezinden yaranan Din i Ilahi adli dinin esasini qoymusdur 63 63 Ekber sahin siyasetinin esasinda insana deyer vermek yaxsi idarecilik iqtisadi potensialin guclendirilmesi ehalinin dovlet ucun yox dovletin ehali ucun var oldugunu gostermek kimi meseleler qerar tuturdu 67 Onun 49 il davam eden hakimiyyetinde Boyuk Mogol Imperiyasi guclendi Ekber sah 1603 cu ilde xestelendi ve danismaq qabiliyyetini itirdi Ara muharibelerinin qarsisini almaq ucun oglu Cahangiri varis teyin etdi ve 1605 ci ilde oldu 58 63 Sultan Cahangirin hakimiyyeti 1605 1627 Redakte Esas meqale Sultan Cahangir Sultan Cahangirin portreti Bruklin muzeyinde saxlanilir namelum ressam 1600 1610 Sultan Cahangir hakimiyyete kecdiyi dovrde Boyuk Mogol Imperiyasi donemin en guclu dovletlerinden biri idi Sultan Cahangir Ekber sahdan ferqli olaraq daha cox zovq ve eylenceye duskun hokmdardi Bu sebebden onun hakimiyyeti illerinde ciddi bir ugur elde olunmadi Sultan Cahangir Ekber sahin baslatdigi herbi siyaseti davam etdirdi 69 Buna baxmayaraq demek olar ki ugur elde ede bilmedi Sefevilerle bas veren toqqusmalarin gedisinde Qendehar seheri itirildi 70 Mavardaki racputlarla aparilan mubarize 1614 cu ilde basa catdi Ekber sahin Ehmednaqara baslatdigi yurusler davam etdirildi amma bu yuruslerin coxunun qarsisi Hebesi Melik Enber terefinden alindi Daha sonra orduya rehberlik Sahzade Xurreme q 2 tapsirildi Sahzade Xurrem 1617 ve 1621 ci illerde bas vermis doyuslerde qelebe qazanaraq sulhe nail oldu Nur Cahanin portreti 71 1725 Sultan Cahangirin zeif iradesi sebebinden saraydaki intriqalara qadinlar da qarismaga basladi Daha sonra idareetmedeki bosluqlar sebebinden ogullari ile de munasibetleri korlandi 70 1611 ci ilden sonra Sultan Cahangir heyat yoldasi Nur Cahan 72 qayinatasi Etimad ed Dovle ve diger qayinatasi Asef xanin tesiri altina dusdu Nur Cahan qizi Mumtaz Mahali Sahzade Xurremle bacisini ise Sahzade Xurremin kicik qardasi Sahzade Sehriyarla evlendirdi Sultan Cahangirin hakimiyyetinin zeiflediyi dovrde Nur Cahanla Sahzade Xurrem arasinda mubarize basladi Sahzade Xurrem 1622 ve 1625 ci illerde aciq askar usyan qaldirdi 1621 1627 ci illerde davam eden taxt tac muharibelerinde Sahzade Xurrem qalib oldu ve diger reqiblerini oldurdu Sahzade Xurremin qardasi olan Sahzade Sehriyari destekleyen Nur Cahan ise 1645 ci ilde Lahorda surgunde olarken oldu Sultan Cahangir de 1627 ci ilde Kesmirden Lahora gederken yolda oldu 73 74 Sultan Cahangir hakimiyyetinin ilk illerinde meshur 12 hokmunu ile bolgelerdeki timar sahiblerinin vergi yigmasinin qarsisini aldi Onun emri ile ucqar yerlerde karvansaray ve mescidler seherlerde ise xestexanalar tikildi O mirasla bagli yeni nizamlama usulu meydana getirdi Sultan Cahangir evlere zorla daxil olmaq gunahkarlarin burun ve qulaqlarinin kesilmesi kimi cezalari legv etdi Sultan Cahangir atasi Ekber sahin Din i Ilahi siyasetini de davam etdirmisdi 69 75 Sultan Cahangir Yezuitlerin xalqin onunde Islam din xadimleri ile mubahise aparmasina ve tebligatlarina icaze vermisdi Sultan Cahan sahin hakimiyyeti 1628 1658 Redakte Esas meqale Sultan Sahcahan Sultan Cahan sahin portreti muellif Hasim 1650 Sultan Cahan sahin dovrune aid qizil sikke Sultan Cahan sah oz ogullarindan basqa hokmdar neslinden olan butun kisileri oldurerek hakimiyyetini mohkemlendirmisdi Sultan Cahan sah bundan sonra dovletin idare olunmasi meseleleri ile mesgul oldu O ciddi herbi ugurlar qazana bilmedi Sultan Cahan sah atasi Sultan Cahangirin hakimiyyeti illerinden ortaya cixan ingilislerin fealiyyetlerine goz yumdu Ingilislerle qurulan ticaret elaqeleri Boyuk Mogol Imperiyasinin vergi gelirlerini artirsa da ingilislerin burada mohkemlenmesi ve imtiyazlar qazanmasi gelecekde dovletin suqutuna sebeb olan prosesleri suretlendirdi 70 Sultan Cahan sahin 30 il davam eden hakimiyyeti illerinde dovletin idareolunmasi cehetden ciddi bir yenilik olmadi Ara muharibeleri sebebinden hele sagliginda hakimiyyetden mehrum edildi Tac Mahalin tikintisinin tamamlanmasindan qisa muddet sonra Sultan Cahan sahin aglini itirdiyini behane eden oglu Ovrengzeb hakimiyyete kecdi Sultan Cahan sah 1658 ci ilde hebsde oldugu Aqra qalasinda xestelenerek oldu 70 76 Sultan Ovrengzebin hakimiyyeti 1658 1707 Redakte Esas meqale Sultan Ovrengzeb Alemgir Sultan Ovrengzeb Quran oxuyarken namelum ressam 1860 1870 Sultan Ovrengzeb hakimiyyete sahib olduqdan sonra bolgelerde hakimiyyetlerini guclendirmek isteyen qardaslari merkezi hakimiyyete ve dovletin erazi butovluyunu tehdid edirdi Sultan Ovrengzeb de atasi kimi ozune reqib ola bilecek butun namizedleri oldurerek hakimiyyetini qanli sekilde mohkemlendirdi O qardaslarinin yaratdigi tehdidi yox etse de hakimiyyetin muxtelif pillelerinde mohkemlenen hindlilerin dovlet ve ordudaki nufuzunu qira bilmedi 70 Artiq bu dovrde hem dovlet hem de ordu meselelerine hindlilerin ciddi tesiri hiss olunurdu Sarayda nufuzlarini qorumaga calisan turklerle hindliler arasindaki cekismeler dovleti cixilmaz veziyyete salmisdi 70 Sultan Ovrengzebin seleflerinden ferqli olaraq dini tolerantligin qarsisini almasi da veziyyeti murekkeblesdirmisdi 77 Onun olkedeki hindu mebedlerini dagitmasi bugunun ozunde de hindular ve muselmanlar arasindaki munasibetlerin pis olmasinin sebeblerinden biridir Sultan Ovrengzebin apardigi muharibeler neticesinde Boyuk Mogol Imperiyasi ozunun en boyuk serhedlerine catmisdi Hindistan yarimadasinin cenubunda yerlesen kicik bolgeden basqa butun yarimada dovlete tabe edilmisdi Bu dovrde dovletin erazisi 3200000 km 78 ehalisi ise teqriben 150000000 neferden 2 ibaretdi Boyuk Mogol Imperiyasinin ciddi problemine cevrilmis mustemlekeci Avropa dovletlerinin fealiyyetleri Sultan Ovrengzebin hakimiyyeti illerinde daha da guclendi Olkede imtiyazli sertlerle fealiyyet gosteren ingilislerle yanasi hollandlar da movqe qazanmaga calisirdi Hollandlara da imtiyazlar verildikden sonra Boyuk Mogol Imperiyasi xarici sirketlerin axinina meruz qaldi 70 Butun bunlar novbeti illerde Boyuk Mogol Imperiyasi ticaretinin tamamile avropalilarin eline kecmesine serait yaratmisdi Mustemlekecilerin artan nufuzu ve onlarin Hindistanda mohkemlenmesi Boyuk Mogol Imperiyasini suquta aparan sebeblerden olmusdur Sultan Ovrengzebin hakimiyyetde oldugu 48 il Boyuk Mogol Imperiyasinin musteqil ve qismen sabit kecen son dovru hesab olunur Sultan Ovrengzeb 1707 ci ilde oldu ve onun yerine oglu Mehemmed Ezem kecdi 70 Boyuk Mogol Imperiyasinin zeiflemesi ve suqutu Redakte II Alem Sahin fermani 1776 Sultan Ovrengzebin olumunden sonra hakimiyyete kecen Mehemmed Ezem Sah 79 cemi dord ay hakimiyyetde qala bildi 80 Daha sonra Bahadir sah taxta kecdi 81 Onun hakimiyyeti illerinde yerli hakimliklerin gucu artmisdi ve bu merkezi hakimiyyetin nufuzuna ciddi tesir gosterirdi Bu dovrde guclenen yerli doyuscu qebilelerden olan racpuclar usyan qaldiraraq Boyuk Mogol Imperiyasinin hakimiyyetlerini tanimadiqlarini bildirdiler Yerli hokmdarlarin usyan qaldirmagini furset bilen efqanlar da usyan qaldirdilar Efqanlar hucum ederek seherlerde qaretler heyata kecirmeye basladilar Sikhizm terefdarlari da usyan qaldirdiqdan sonra Bahadir sah boyuk bir daxili qarisiqliqla mubarize aparmali oldu Yaranmis veziyyetden istifade etmeye calisaraq movqelerini mohkemlendirmeye calisan ingilis ve hollandlarin fealiyyetleri veziyyeti daha da agirlasdirirdi Bahadir sahin 1712 ci ilde olumunden sonra oglu Cahandar onun yerine kecdi 70 81 82 Usyanlarla mubarize apara bilmeyen Cahandar hakimiyyetde uzun muddet qala bilmedi 1713 cu ilde Cahandarin olumunden sonra Ferruxsiyar hakimiyyeti ele aldi 82 83 Ferruxsiyar 6 ilden bir qeder artiq hakimiyyetde qalmagi bacardi amma onun hakimiyyeti illerinde de usyanlarin qarsisini almaq mumkun olmadi Efqanlarin racputlarin Sikhizm terefdarlarinin ve yerli hakimler olan racelerin usyani onun da hakimiyyetinin basa catmasina sebeb oldu 1719 cu ilde hakimiyyete kecen Rafi ud Darajat da cemi 98 gun hakimiyyetde qala bildi 83 Hemin il onu evez eden II Cahan sahin hakimiyyeti de 105 gun davam ede bildi 83 84 85 Ondan sonra Mehemmed sah hakimiyyete kecdi 86 1723 cu ilde hakimiyyet cekismeleri neticesinde dovlet faktiki olaraq iki hisseye bolundu Taxtin diger varisleri quvvelerini birlesdirerek Heyderabad xettinden etibaren oz hakimiyyetlerini elan etdiler 70 86 Usyanlar ve daxili cekismeler olkeni xarici mudaxile ucun mudafiesiz veziyyete getirmisdi Yaranmis qarisiq veziyyetden Efsarlar Imperiyasinin esasini qoymus Nadir sah Efsar istifade etdi 1737 ci ilde usyan eden efqanlara qarsi hucuma kecen Nadir sah Efsar Herat ve Qendehari tutdu Efqanlarin Boyuk Mogol Imperiyasina siginmasi neticesinde Nadir sah Efsar hucuma kecdi Dehlinin simal qerbinde yerlesen Karnala 87 qeder irelileyen Nadir sah Efsarla Mehemmed sahin quvveleri arasinda 24 fevral 1739 cu ilde bas veren doyus Mehemmed sahin meglubiyyeti ile neticelendi 88 89 Mehemmed sahin meglubiyyeti dovletin veziyyetini daha da agirlasdirir Nadir sah Efsarin tekce saray xezinesinden elde etdiyi qenimetin miqdari 700 milyon rupiye catirdi 70 Boyuk Mogol Imperiyasi faktiki olaraq ikiye bolunmus hem de paytaxtini itirmisdi 1748 ci ilde Mehemmed sah oldukden sonra yerine Ehmed sah kecdi 90 Bu dovrde artiq Boyuk Mogol Imperiyasi ozunun kecmis qudretini itirmisdi Ehmed sahin hakimiyyeti illerinde efqanlar musteqilliklerini elan etdiler Hucuma kecen efqanlar bir sira Mogol seherlerini de ele kecirdiler Ingilis ve holland mustemlekecilerin fealiyyeti neticesinde olke iqtisadiyyati tamamile onlarin nezaretine kecmisdi 70 90 II Bahadir Sahin 1858 ci ilde surgunde olarken cekilmis sekli 1754 cu ilde ilde Ehmed sahin yerine II Alemgir sah kecdi 90 91 Onun hakimiyyeti illerinde de ciddi bir ugur elde olunmadi Efqanlarla mubarize aparmaq mumkun olmadi II Alemgir sah olkede tesirini artirmis ingilislerle mubarize aparmaga cehd gosterse de buna nail olmadi Eksine ingilislerin tesiri daha da artdi II Alemgir sahin 1759 cu ilde olumunden sonra III Cahan sah hakimiyyete kecdi 90 91 1759 cu ilde II Alemgir sahin oglu olan II Alem sah hakimiyyeti ele kecirdi 92 Onun uzun muddet 46 il 330 gun davam eden hakimiyyeti illerinde ciddi bir nailiyyet elde olunmadi Ingilislerin tezyiqini azaltmaga calisan II Alem sahin quvveleri ile Britaniya Hindistaninin quvveleri arasinda 1764 cu ilde Buksar doyusu bas verdi II Alem sah bu doyusde meglub oldu ve neticede olkede hakimiyyet faktiki olaraq ingilislerin nezaretine kecdi II Alem sahin 1806 ci ilde olumunden sonra hakimiyyete kecen 92 II Ekber sah 31 il hakimiyyetde qala bildi 93 II Ekber sah hakimiyyeti illerinde Boyuk Britaniyadan asili olaraq fealiyyet gosterib 93 ve onun hokmdarligi formal xarakter dasiyib Onun 1837 ci ilde olumunden sonra yerine kecen oglu II Bahadir sah da atasi kimi Boyuk Britaniyadan asili idi II Bahadir sah 1857 ci ilde bas vermis Sipahiler usyanina rehberlik etmeye mecbur edilmisdi Sonralar o ingilisler terefinden xeyanet etmeye mecbur edildi ve hebs olunaraq ailesi ile birlikde Birmaya surgun edilmisdir Belelikle 1857 ci ilde Boyuk Mogol Imperiyasi suqut etmis torpaqlari Britaniya Hindistaninin terkibine qatilmisdir 70 94 Idareetme Redakte Idareetmede islahatlar aparan Boyuk Ekberin portreti namelum ressam Boyuk Mogol Imperiyasinin esasi qoyulduqdan sonra yerli idare usulu tamamile aradan qaldirmadi ve bunun evezine daha balanslasdirilmis merkezlesdirilmis ve vahid sisteme malik bir idare usulu berqerar edildi 12 13 Boyuk Ekberin hakimiyyeti illerinde idareetmede bir sira yenilikler tetbiq olundu Boyuk Ekber hakimiyyeti illerinde muxtelif etnik unsurlerden teskil olunmus olkeni idare etmek ucun Mensebdari adlanan idareetme sistemi qurmusdu Bu idareetme sisteminde onemli vezifeler etibarli sexslere verilmisdi 67 Merkezi hakimiyyet Redakte Boyuk Mogol Imperiyasina qeyri mehdud selahiyyetlere sahib hokmdar rehberlik edirdi Hokmdarlar muxtelif vaxtlarda Sultan Sah kimi titullar dasimisdi Boyuk Ekber idareetmeni nizama salmaq ucun merkezi hakimiyyeti bolmelere ayirmisdi Her bolme ona teyin olunmus rehbere tabe idi Bas Vezir Veziri Ezem onemli meselelerde hokmdarin meslehetcisi idi Bas Vezir diger Vezirleri teyin edirdi ve onlar Bas Vezire tabe idi Dovletin xezine ve maliyyesi Divanbeyine tabe idi Herbi vezifelere teyinat esgerlerin emek haqlarinin odenilmesi esger toplanmasi ve qeydiyyatindan Miri Bexsi cavabdeh idi Dini elmlerin inkisafi mubahiseli meselelerin seriete uygun helli muselman din alimlerinin fealiyyeti ve zekati ehtiyyaci olanlara paylamaq kimi meselelerden Sedr us Sudur cavabdeh idi Sedr us Sudur merkezi hakimiyyetin dord onemli vezirinden biri idi Sedr us Sudur olkenin eyaletlerine qazilar teyin etmek selahiyyetine sahib idi Xani Saman Muhtesib Miri Atis Dergahi Dak Cauki Dergahi Tiksal kimi vezife sahibleri Sedr us Sudura tabe idi Xani Saman sarayin qida meseleleri ile mesgul olurdu O gezinti ve yoxlamalarda hokmdari musayiet edirdi Yemeyin hazirlanmasi cadirlarin qurulmasi ve metbexin nizamlanmasi kimi islerden cavabdeh idi Exlaqi deyerlerin yerine yetirilmesini yoxlayan nezaretciye Muhtesib deyilirdi O bu deyerleri pozanlari cezalandirirdi Hokmdarin topxanasindan Miri Atis cavabdeh idi Poct isleri ile mesgul olan bas nezaretciye Dergahi Dak Cauki deyilirdi O her cur poct islerine nezaret etmekle yanasi hem de idareetmenin muxtelif bolmelerinin fealiyyetini nezerden kecirerek hokmdara melumat verirdi Dergahi Tiksal hokmdarin zerbxanasindan cavabdeh idi 67 Yerli idareetme Redakte Boyuk Mogol Imperiyasinin eyalet divanini tesvir eden sehne 1812 Boyuk Ekber cagirdarliq sistemine son qoyaraq dovleti 12 eyalete bolmusdu Qalibiyyetli doyusler neticesinde sonradan bu eyaletlerin sayi 15 e catdi Bu eyaletlere Allahabad Aqrah Oud Kesmir Ehmedabad Benqal Bihar Dehli Kabil Lahor Multan Malva Barar Handes ve Ehmednaqar daxil idi Bezi tarixciler eyaletlerin sayinin 18 oldugunu qeyd edirler 67 95 Eyaletde en boyuk vezife sahibi ve hokmdarin eyaletdeki numayendesi Sipahdar Sipahsa olaraq da adlandirilirdi hesab olunurdu O eyaletde tehlukesizlik ve sabitlikden cavabdeh idi Hemcinin eyalet ordusunun bas komandani idi O hokmdarin qanunlarinin eyaletde icra olunmasina nezaret edirdi Her bir eyaletin Divanbeyi olurdu Eyalet divanbeyileri merkezi hakimiyyet terefinden teyin olunurdu ve vergi toplanmasindan cavabdeh idi Bu isde ona Amil q 3 Tabaqci q 4 ve Xezinedar komek edirdi Sipahdarin emri ile esger toplamaq ordunu nizama salmaq ve eyalet esgerlerinin emek haqlarini odemekle Bexsi mesgul olurdu Her bir eyaletde Bexsi merkezi hakimiyyetde temsil olunan Miri Bexsinin gosterisi ile teyin olunurdu Eyaletlerin dini meseleleri ve zekatin bolusdurulmesinden Sedr cavabdeh idi Sedrler Sedr us Sudur terefinden teyin olunurdu Sedrler hemcinin eyaletdeki veqf torpaqlarina nezaret edirdi Eyalet qazilari serker ve perganah qazilarinin fealiyyetlerine nezaret edirdi Vaqah Nigar ve Savanih Navis vezifelerine teyin olunanlar eyaletin idare olunmasi ve vacib hadiseler haqqinda merkezi hakimiyyeti melumatlandirirdi Eyalet merkezlerinin tehlukesizliyinden cavabdeh olan sexs Qutval adlanirdi O hemcinin sehere yeni gelenlere nezaret etmek onlarin yerlerini mueyyenlesdirmek ve varissiz olenlerin mallarina nezaret etmek kimi isleri yerine yetirirdi Miri Behr qayiqlar ve korpulerden istifade edenlerden vergi toplamaqla mesgul olurdu O hemcinin deniz yolu ile aparilan dasimalara da nezaret edirdi 67 Her bir eyalet serkerlere bolunmusdu Serkerler de oz novbesinde perganahlara bolunurdu Perganahlara Sikdarlar rehberlik edirdi Perganahlar kendlere bolunurdu ve onlara pancayat q 5 rehberlik edirdi 67 Xarici siyaset RedakteMogol Sefevi munasibetleri Redakte Esas meqale Sefevi Mogol elaqeleri Esas meqale Sefevi Mogol muharibeleri Sultan Humayun ve I Tehmasib Gorus 1543 Qezvin Sefeviler dovleti Resm Cehel Sutun Sarayi Isfahan Iran I Abbas ve Sultan Cahangirin tesviri muellif Ebul Hesen Boyuk Mogol Imperiyasi ile Sefeviler arasindaki munasibetler bezi dovrlerde dostluq ve muttefiqlikle bezi dovrlerde ise dusmencilik ve muharibelerle musayiet olunmusdu Dovletin esasini qoyan Baburla Sefeviler arasindaki munasibetler hele Boyuk Mogol Imperiyasinin esasi qoyulmadigi dovrden yaranmisdi Babur ve Sah Ismayil ortaq dusmenleri olan Seybani xana qarsi birge hereket edirdi 48 Sefevilerin de komeyi ile 1512 1513 cu illerde Buxara ve Semerqend ele kecirildi 49 Baburun Sefevilerle yaxinlasmasi uzun muddet davam etmedi 1514 cu ilde bas vermis Caldiran doyusunde Sah Ismayilin Sultan Selime meglub olmasindan sonra ozbeklere olan Sefevi tezyiqi azaldi Bundan sonra Babur ozbeklerin hucumlari qarsisinda geri cekilmeye mecbur olmus ve Sefevilerin desteyini itirmisdi Sefevi dovletinin hokmdari olan I Tehmasib 1537 ci ilde hucum ederek Qendehari tutdu 1538 ci ilde Sultan Humayun Qendehari geri qaytarmaga cehd gosterse de buna nail olmadi Sultan Humayun Sir sah Suri terefinden hakimiyyetden mehrum edildikden sonra Sefeviler dovletinin hokmdari I Tehmasibe sigindi 59 Sir sah Surinin Osmanlilarla yaxinlasib Sefevilere dusmen olmasi sebebinden I Tehmasibin desteyini qazanan Sultan Humayun 1544 cu ilde Sultaniyyede elde olunan razilasmaya esasen Qendeharin Sefeviler dovletinin terkibinde qalmasina razi oldu 60 Bunun muqabilinde I Tehmasib Sultan Humayunu Sir sah Suriye qarsi mudafie etdi Sultan Humayun Sefevilerin desteyi ile hakimiyyetini berpa etdikden sonra iki dovlet arasinda olan yaxin munasibetler uzun muddet davam etmedi Bundan sonra Sultan Humayun Osmanlilara yaxinlasmaga cehd gosterdi Ekber sahin hakimiyyeti illerinde Sefevilerle munasibetlerde Qendehar xususi ehemiyyet dasiyirdi Qendehar seheri bolgede muhum strateji ve herbi merkezdi 96 1558 ci ilde seher yeniden Sefevilerin nezaretine kecmisdi 97 Sefevilerle Boyuk Mogol Imperiyasi arasindaki munasibetlere 1576 ci ilde I Tehmasibin olumunden sonra son qoyulmusdu 98 Yalniz 1587 ci ilde Sefeviler dovletinde I Abbasin hakimiyyete kecmesinden sonra elaqeler berpa edildi 99 1595 ci ilde Ekber sah Qendehara hucum etdi ve seher muqavimet gostermeden teslim oldu 100 Sefevilerle Boyuk Mogol Imperiyasi arasindaki muharibenin ikinci merhelesi Ekber sahin olumunden sonra 1605 oglu Sultan Cahangirin hakimiyyeti illerinde 1606 ci ilde Boyuk Mogol Imperiyasinin qelebesi ile basa catdi Muharibenin ucuncu merhelesi ise 1622 1623 cu illere tesaduf edir Qendehar etrafinda bas veren toqqusmalar Sefevilerin qelebesi ile basa catdi Sefeviler ve Boyuk Mogol Imperiyasi arasindaki muharibenin sonuncu dorduncu merhelesi 1638 ci ilde baslamisdi Bu merhelenin evvellerinde Sultan Cahan sah Qendehari ele kecirmisdi Sefevi hokmdari Sah Sefi bolgeni geri almaq ucun hucuma kecse de Xorasan istiqametinde irelileyerken Kasan yaxinliginda oldu Sefevi Mogol muharibeleri 1653 cu ilde Qendeharin Sefevilerin terkibinde qalmasi ile basa catdi Mogol Osmanli munasibetleri Redakte Boyuk Mogol Imperiyasi 1605 Osmanli dovleti ile munasibetlerin qurulmasi Boyuk Mogol Imperiyasinin esasinin qoyulmasina tesaduf etmisdir 21 aprel 1526 ci ilde Panipat doyusunde Dehli sultani Ibrahim Ludinin quvveleri ile qarsilasan Baburun ordusunda Osmanli zabiti olan Mustafa Ruminin rehberlik etdiyi bir artilleriya taboru movcuddu Odlu silahin verdiyi ustunluk Panipat doyusunde Baburun qelebe qazanmasinda onemli rol oynamisdi 53 Sultan Humayun Sefevilerin desteyi ile hakimiyyetini berpa etdikden sonra Osmanlilarla yaxinlasmaga cehd gostermisdi Sultan Humayun Sultan Suleyman Qanuniye Padsah ata deye muraciet etdiyi mektub gonderse de onun mektubu cavabsiz qalmisdi 1556 ci ilde yixilaraq zedelenen Sultan Humayunun qonagi olan Osmanli admirali Seydi Eli Reisin mesleheti ile Bedexsanda efqanlarla mubarize aparan oglu Ekbere mektub yazaraq onu taxtin varisi teyin etmesi Osmanlilarla Boyuk Mogol Imperiyasi arasinda munasibetlerin olmasindan xeber verirdi 70 1569 cu ilde basqa bir Osmanli admirali Qurdoglu Xizir Reis Boyuk Mogol Imperiyasinin sahillerine yaxinlasmisdi Osmanli admirallarin meqsedi Hind okeaninda Portuqaliya kralliginin artan gucune qarsi mubarize aparmaq idi Ekber sahin onlar vasitesi ile Sultan Suleyman Qanuniye alti sened gonderdiyi melumdur 101 102 Ekber sahin hakimiyyeti illerinde Boyuk Mogol Imperiyasi ile Osmanli dovleti arasinda ticaret elaqeleri inkisaf etdi Besre limani vasitesi ile Boyuk Mogol Imperiyasindan Osmanliya edviyyat reng pambiq kimi ticaret mallari dasinirdi 103 Ordu qurulusu Redakte Boyuk Mogol ordusunun suvarileri muellif Ebdul Hemid Lahori 1636 Boyuk Mogol Imperiyasinda Boyuk Ekberin islahatlarina qeder ordu qurulusu cagirdarliq sistemine esaslanirdi Cagirdarlar ordunu nizamlamaq ve lazim geldikde ordu ile birlikde hereket etmeye borclu idi Esgerlerin emek haqlari atlarin techizati xercleri cagirdarin gelirleri hesabina odenilirdi Cagirdarlar boyuk erazilere sahib olmasina baxmayaraq saxladiqlari ordu kicik olurdu Bu da onlarin haqsiz qazanc elde etmesine sebeb olurdu Butun bunlar cagirdarliq sisteminin qusurlarindan biri idi 67 Boyuk Ekberin dovrunde diger sahelerde oldugu kimi ordu qurulusunda da islahatlar aparildi Esgerlerin emek haqlarinin cagirdarlarin gelirleri hesabina odenilmesi qaydasi legv olundu Bundan sonra esgerlerin emek haqlari her ay dovlet xezinesi hesabina negd sekilde odenilirdi Atlarin damgalanmasi sistemi davam etdirildi Islahatlardan sonra esgerlerin qeydiyyati zeruri sekilde aparilmaga basladi Islahatlardan sonra ordu bes bolmeye mensebdari ehedi dexli musteqil ve vergi odeyen racelerin ordulari ayrildi 67 Mensebdari ordu 104 105 Menseb sozu movqe derece menasinda islenirdi Boyuk Ekberin dovrunde dovlet memurlari 33 dereceye ayrilmisdi ve her derecenin emek haqlari mueyyenlesdirilmisdi En kicik rutbeli menseb sahibleri 10 en boyuk rutbeli menseb sahibleri ise 10000 esgere rehberlik edirdi Tabeliyinde olan esgerlerin sayi 100 400 arasi olanlar Mensebdar titulu dasiyirdi 500 2500 arasi esgere rehberlik eden menseb sahibleri Emir adlanirdi Tabeliyindeki esgerlerin sayi 3000 den cox olan menseb sahibleti Emir el umera adlanirdi Esger sayi 7000 den cox herbi birliklere esasen Sahzadeler rehberlik edirdi Boyuk Ekberin dovrunde menseb verilerken dini ve milli ayriseckilik edilmirdi Menseb sahibleri dereceler uzre zamanla yukselirdi Bezen dereceler hokmdar terefinden birbasa da verile bilirdi 67 106 Mogol ordusunun zirehli doyus fili namelum muellif 1750 1770 Ehedi ordu Bu birlikler yalniz suvarilerden teskil olunan xususi ordu idi Emek haqlari hokmdarin xezinesi hesabina odenilirdi Bu birliklere daxil olan her esger cox yaxsi cins atlara sahib olmaga borclu idi Bu birlikler hokmdara en sadiq ordu hesab olunurdu 67 107 Dexli ordu Bu birliklere esgerler dovlet terefinden celb olunurdu Dexli ordusunun esgerlerinin emek haqlari dovlet xezinesi hesabina odenilse de onlarin telim ve nizam intizamlarindan mensebdarlar cavabdehlik dasiyirdi 67 108 Musteqil ordu 108 Boyuk Ekberin hakimiyyeti illerinde musteqil ordunun esgerlerinin sayi 25000 nefere catirdi Musteqil ordu bes bolmeden piyada suvari doyus filleri artilleriya ve deniz quvveleri ibaret olurdu Mensebdari sisteminin qurulmasinda baslica meqsed musteqil ordunu guclendirmekden ibaretdi 67 109 Vergi odeyen racelerin ordulari Dovlete vergi veren racelerin sexsi ordulari teleb olundugu zaman yuruslerde istirak etmeli idi Boyuk Ekberin hakimiyyeti illerinde onun ordusunun terkibinde vergi odeyen racelerin birlikleri de istirak edirdi 67 108 Elm ve texnologiya RedakteAstronomiya Redakte Nezeri astronomiyaya diqqet az olsa da Mogol astronomlari tecrubi astronomiyani inkisaf etdirdiler ve yuze yaxin teqvim traktati yazdilar Sultan Humayun Dehli yaxinliginda sexsi resedxana insa etdirmisdi Mogol musahideciler terefinden istifade olunan aletler ve musahide qurgulari Islam enenelerine esaslanirdi 110 111 Xususile Boyuk Mogol Imperiyasinda hazirlanan tehrifsiz ulduz qlobusu diqqetelayiqdir Kimya Redakte Seyx Din Mehemmed Mogol kimyagerliyinden coxlu melumatlar ve sampun hazirlamaq ucun qelevi ve sabundan nece istifade etmeyin qaydalarini oyrenmisdi O hemcinin II Alem sah haqqinda melumatlari qeleme alan onemli yazicilardandir Seyx Din Mehemmed Dehli ve Allahabad seherleri haqqinda zengin melumatlar yazimisdir Seyx Din Mehemmed Boyuk Britaniya krallari IV Georq ve IV Uilyamin sac hekimi olmusdu Hemin dovrde krallarin saclarinin tez tokulmesi problemi vardi ve Seyx Din Mehemmed Mogollardan oyrendiyi xususi sampunlar hazirlamaq metodlari ile krallarin saclarina qulluq edirdi 112 Texnologiya Redakte Fetullah Sirazi fars alimi ve mexanika muhendisi idi O Ekber sahin ordusu ucun yaylim atesi aca bilen topu tekmillesdirmesi ile taninir 113 Ekber sah ilk defe Sanbal doyusunde doyus fillerine qarsi silindir formali metal raketlerden istifade etmisdi 114 1657 ci ilde Mogol ordusu Bidarin muhasiresi zamani da raketlerden istifade etmisdi 115 Sahzade Ovrengzebin quvveleri raket ve el qumbaralarindan istifade ederek qala divarlarini dagitmaq isteyirdi Sidi Mercanin raket zerbesi barit anbarina deydiyinden olumcul yaralandi ve 27 gun agir doyusden sonra Bidar Mogol ordulari terefinden zebt olundu 115 Daha sonralar Maysurlarin Karnatik bolgesi nevvabinin quvvelerine qarsi Jinci muhasiresi zamani istifade etdiyi raketler Mogol ordusunda istifade olunmus raketlerin tekmillesdirilmis versiyasi idi Memarliq Redakte Esas meqale Mogol memarligi Padsah mescidi Lahor Dunyanin yeni yeddi mocuzesinden biri hesab olunan Tac Mahal Mogol memarliginin numunelerine Hindistan Pakistan Efqanistan ve Banqladesde rast gelmek mumkundur Bes illik hakimiyyeti erzinde Babur tikintiye boyuk maraq gostermisdir Hal hazirda o tikililerin bir necesi salamat qalib Onun nevesi Ekber sahin dovrunde genis tikinti isleri aparildi ve memarliq daha da inkisaf etdi Bu tikililerin arasinda atasi Sultan Humayuna tikdirdiyi meqbere Aqra qalasi ve Fatehpur Sikri qala seheri daha meshurdur Ekber sahin oglu Sultan Cahangir ise Kesmirde Salimar bagini saldirib Mogol memarligi Sultan Cahan sahin dovrunde zirveye catib Onun gosterisi ile Cama mescidi Qirmizi qala Lahorda Salimar bagi ve en meshur Mogol memarligi incisi Tac Mahal tikilib Sultan Cahan sahin oglu Sultan Ovrengzebin basciligi ile Lahorda Padsah mescidi daxil olmaqla bir nece tikili insa olunub Bu dovrde imperiya ile beraber memarligin da enisi bas verib Sultan Cahangirin dovru Redakte Hal hazirda Pakistanda yerlesen Hiran Minar Ceyran minaresi abidesi Sultan Cahangirin dovrunde hind memarliginin xususiyyetleri arxa plana cekildi Onun Lahorda tikdirdiyi mina tebeqeli kiremitle ortulmus boyuk mescid fars memarligi uslubunda tikilib Aqrada Etimad ud Dovle meqberesinin ustu pyetra dura mozaikasi ile ortulmus ag mermerden tikilib Sultan Cahangir hemcinin Kesmirde Dal golu sahilinde etraf tikililerle birge Salimar bagini ve Nisat bagini saldirib Bundan elave o ozunun ev heyvani olan ceyran ucun hal hazirda Pakistanda yerlesen Seyxpura seherinde Hiran Minar Ceyran minaresi abidesini tikdirib Sultan Cahangirin olumunden sonra ise xanimi Lahorda onun ucun meqbere tikdirib Sultan Cahan sahin dovru Redakte Seleflerinden ferqli olaraq Sultan Cahan sah boyuk yox zerif ve zovqlu abideler tikdirmeye ustunluk verib Ondan evvelki hokmdarlar malik olduqlari qudreti gostermek ucun neheng tikililer insa etdiribler Sultan Cahan sahin dovrunde tikilen abidelerde guc qudret ve orjinalliq zeriflik incelik ve nefislikle evez olundu Bunun bariz numunesi ise xanimi Mumtaz Mahala tikdirdiyi Tac Mahal meqberesidir Aqra qalasindaki Moti mescidi Mirvari mescidi ve Dehlideki Cema mescidi deqiq simmetriya ile tikilmis ezemetli abidelerdir Sultan Cahan sah hemcinin Sultan Cahangirin meqberesini ve Lahor qalasinin bezi hisselerini tikdirib Moti mescidi Sis Mahal ve Naulakha pavilyonu bunlara daxildir O hemcinin Tattada oz adina Cahan sah mescidi tikdirib Sultan Cahan sah taxtda cixdigi zaman onun saray hekimi olan Seyx Elmeddin Ensari Vezir xanin adina Lahorda mescid tikdirib Sultan Ovrengzeb ve sonraki hokmdarlarin dovru Redakte Sultan Ovrengzebin dovrunde hamarlanmis daslar ve mermeri kerpici cinqil daslari ve stukko uslublu ornamentler evez etmeye basladi Sriranqapatna ve Laknauda hind muselman memarliginin numuneleri movcuddur Sultan Ovrengzeb Lahor qalasinda deyisiklikler aparib ve indiki 13 qala qapisindan birini o tikdirib Bundan elave o 1674 cu ilde Fidai Kokanin nezareti ile Padsah mescidini tikdirib Bu mescid Lahor qalasina yaxin tikilib ve qirmizi qumdasi ile tikilen camaat mescidi seriyasindan sonuncudur Uslub cehetden Sultan Cahan sahin Sahcahanabadda tikdirdiyi mescide cox yaxindir Qirmizi qumdasindan olan qubbeler ag mermeri ve gozel oymalarla aheng yaradir Bu dovre aid diger tikililer hokmdar sayarindaki qadinlarla baglidir Deryaqanicdeki Zinet mescidinin tikintisi Sultan Ovrengzebin ikinci qizi Zinet el Nisanin nezareti ile aparilib Sultan Ovrengzebin 1671 ci ilde olen bacisi Rosenaranin meqberesi ve bagi uzun muddet baximsiz qalib indi ise dagilmaq tehlukesi var Bibi Ka meqberesi ise Sultan Ovrengzebin oglu Sahzade Ezem terefinden anasi Dilras Banu Beyim ucun Ovrengabadda tikilib Mogol dovrune aid basqa tikili ise Lalbag qalasidir Alemgir qalasi kimi de taninir ki Banqladesin Dekke seherinin cenub qerbinde Buriqanqa cayi yaxinliginda yerlesir Insasina 1678 ci ilde baslanib Bu dovre aid Alemgir darvazasi ise 1673 cu ilde tikilib ve Lahor qalasinin esas girisidir Darvaza qerbe teref Padsah mescidine baxir Mogol baglari Redakte Mogol baglari Mogol sulalesi dovrunde Islam memarliq uslubunda tikilmis baglardir Baglarin uslubu fars ve Teymuri memarliq turk uslubundan da tesirlenib Baglarin duzxetli plani das divarlarla hududlanib Bu baglara xas xususiyyetler hovuzlar fevvareler ve bagin daxilinde axan kanallarin olmasidir En meshur numuneleri Tac Mahalda Car bag cahar bag dord bag Lahorda Dehlide Kesmirde Salimar baglari ve Haryanada Pincore bagidir Miras Redakte Boyuk Mogol Imperiyasinin esasini qoymus Baburun serefine adlandirilan Pakistan istehsali qanadli raket IDEAS beynelxalq mudafie sergisi 2008 Boyuk Mogol Imperiyasi Hindistanin tarixinde onemli rol oynamisdir Teymuriler dovletinin mirasinin davamcisi olan Boyuk Mogol Imperiyasi Teymuri memarliginin enenelerini daha da inkisaf etdirmis ve bu memarliq abidelerinden bir coxu gunumuze qeder gelib catmisdir Mogol memarliginin en onemli abidesi hesab olunan Tac Mahal Dunyanin yeni yeddi mocuzesinden biridir 116 Hal hazirda Boyuk Mogol Imperiyasinin irsine Hindistan Pakistan Banqlades Ozbekistan ve Qirgizistan sahib cixir Hindistanda Boyuk Mogol Imperiyasi dovrune aid filmler cekilmisdir Ilk sinaqlari 2005 ci ilde heyata kecirilen Pakistana aid qanadli raket Babur adlanirdi 117 Ozbekistanda Babura heykeller qoyulmusdur Hal hazirda Ozbekistanda yerlesen ve Baburun anadan oldugu Endican seheri Babur yurdu olaraq taninir Bu seherde Babura hesr olunmus xatire parkinda onun simvolik mezari ve muzeyi vardir 118 119 Qirgizistanin Os seherinde yerlesen Suleyman dagindaki Baburun evi pir kimi ziyaret olunur Inanca gore evdeki mehraba istiqemetlenmis diz izleri Babura mexsusdur Baburun Suleyman dagindaki evine cixan yolda inanclarla bagli muxtelif ayinler icra olunur Turkiye Prezident Forsunda ulduzlarla temsil olunan 16 tarixi turk dovletinden biri de Boyuk Mogol Imperiyasidir 120 Qalereya RedakteMemarliq Redakte Humayun turbesi Boyuk Ekberin turbesi Mirze Qiyas beyin mezari Qizil qala Lahor qalasi Penc MahalQeydler Redakte Baburun ordusunda Osmanli zabiti olan Mustafa Ruminin rehberlik etdiyi bir artilleriya taboru movcuddu Sahzade Xurrem taxta cixdiqdan sonra Sultan Cahan sah kimi taninmisdir Vergi yigan memur Maliyye memuru Bes neferden ibaret olan idare heyetiIstinadlar Redakte John F Richards The Mughal Empire Cambridge University Press 1995 1 1 2 Richards John F March 18 1993 Johnson Gordon Bayly C A eds The Mughal Empire The New Cambridge history of India 1 5 I The Mughals and their Contemporaries Cambridge Cambridge University Press pp 1 190 doi 10 2277 0521251192 ISBN 978 0 521 25119 8 Balfour E G 1976 Encyclopaedia Asiatica Comprising Indian subcontinent Eastern and Southern Asia New Delhi Cosmo Publications S 460 S 488 S 897 ISBN 978 81 7020 325 4 L Canfield Robert Jonathan Haas 2002 Turko Persia in Historical Perspective Cambridge University Press ISBN 0 521 52291 9 9780521522915 p 20 Edward Balfour The Encyclopaedia Asiatica Comprising Indian Subcontinent Eastern and Southern Asia Cosmo Publications 1976 S 460 S 488 S 897 http www britannica com EBchecked topic 396125 Mughal dynasty 1 2 Roux Jean Paul 1984 Turklerin Tarihi Historie des Turks Ad ISBN 975 506 018 9 Richards John F 1995 The Mughal Empire Cambridge University Press p 6 ISBN 978 0 521 56603 2 retrieved 31 July 2013 Schimmel Annemarie 2004 The Empire of the Great Mughals History Art and Culture Reaktion Books p 22 ISBN 978 1 86189 185 3 Balabanlilar Lisa 15 January 2012 Imperial Identity in Mughal Empire Memory and Dynastic Politics in Early Modern Central Asia I B Tauris p 2 ISBN 978 1 84885 726 1 1 2 http www turkcebilgi org bilim genel tarih baburluler babur imparatorlugu gurganiyye devleti 31601 html 1 2 3 Robb P 2001 A History of India London Palgrave ISBN 978 0 333 69129 8 1 2 3 4 5 Asher C B Talbot C 1 January 2008 India Before Europe 1st ed Cambridge University Press ISBN 978 0 521 51750 8 1 2 3 Metcalf B Metcalf T R 9 October 2006 A Concise History of Modern India 2nd ed Cambridge University Press ISBN 978 0 521 68225 1 Stein B 16 June 1998 A History of India 1st ed Oxford Wiley Blackwell ISBN 978 0 631 20546 3 Kincaid Dennis 1937 The Grand Rebel An Impression of Shivaji Founder of the Maratha Empire London Collins pp 72 78 121 125 Brown Katherine Butler January 2007 Did Aurangzeb Ban Music Questions for the Historiography of his Reign Modern Asian Studies 41 1 79 Wilson Hunter Sir William The Indian Empire Its People History and Products p 315 Roy Choudhury Makhan Lal The Din i Ilahi Or The Religion of Akbar Richards John F March 18 1993 Johnson Gordon Bayly C A eds The Mughal Empire The New Cambridge history of India 1 5 I The Mughals and their Contemporaries Cambridge Cambridge University Press pp 1 190 ISBN 978 0 521 25119 8 Warrior Empire The Mughals DVD The History Channel October 31 2006 Dupuy R Ernest and Trevor N Dupuy The Harper Encyclopedia of Military History 4th Ed HarperCollinsPublishers 1993 711 Dalrymple The Last Mughal p 145 fn Emperors new names title Mirza the title of Mirza and not Khan or Padishah which were the titles of the Mongol rulers Richards John F 1995 The Mughal Empire Cambridge University Press p 6 ISBN 978 0 521 56603 2 Schimmel Annemarie 2004 The Empire of the Great Mughals History Art and Culture Reaktion Books p 22 ISBN 978 1 86189 185 3 Balabanlilar Lisa 15 January 2012 Imperial Identity in Mughal Empire Memory and Dynastic Politics in Early Modern Central Asia I B Tauris p 2 ISBN 978 1 84885 726 1 Bose Sugata Bose Ayesha Jalal 2004 Modern South Asia History Culture Political Economy Routledge p 28 ISBN 978 0 203 71253 5 Mirza Muhammad Haidar Silk Road Seattle University of Washington On the occasion of the birth of Babar Padishah the son of Omar Shaikh The Babur Nama in Englis Zahiru d din Mubammad Babur Padshah Ghdzt ANNETTE SUSANNAH BEVERIDGE Lal Ruby 2005 Domesticity and power in the early Mughal world Cambridge Cambridge University Press p 69 ISBN 9780521850223 Encyclopaedia Britannica Timur Online Academic Edition 2007 Quotation Timur was a member of the Turkicized Barlas tribe a Mongol subgroup that had settled in Transoxania now roughly corresponding to Uzbekistan after taking part in Genghis Khan s son Chagatai s campaigns in that region Timur thus grew up in what was known as the Chagatai khanate G R Garthwaite The Persians Malden ISBN 978 1 55786 860 2 MA Blackwell Pub 2007 p 148 1 2 B F Manz The rise and rule of Tamerlan Cambridge University Press Cambridge 1989 p 28 We know definitely that the leading clan of the Barlas tribe traced its origin to Qarchar Barlas head of one of Chaghadai s regiments These then were the most prominent members of the Ulus Chaghadai the old Mongolian tribes Barlas Arlat Soldus and Jalayir 1 2 M S Asimov amp C E Bosworth History of Civilizations of Central Asia UNESCO Regional Office 1998 ISBN 92 3 103467 7 p 320 One of his followers was Timur of the Barlas tribe This Mongol tribe had settled in the valley of Kashka Darya intermingling with the Turkish population adopting their religion Islam and gradually giving up its own nomadic ways like a number of other Mongol tribes in Transoxania The Secret History of the Mongols transl by I De Rachewiltz Chapter I Arxivlesdirilib 2007 02 23 at the Wayback Machine G Doerfer Chaghatay in Encyclopaedia Iranica Allworth Edward 1994 Central Asia 130 Years of Russian Dominance a Historical Overview Duke University Press 72 ISBN 0 8223 1521 1 Khayrulla Ismatulla Modern literary Uzbek Bloomington Indiana University Press 1995 Robert L Canfield Robert L 1991 Turko Persia in historical perspective Cambridge University Press p 20 The Mughals Persianized Turks who invaded from Central Asia and claimed descent from both Timur and Genghis strengthened the Persianate culture of Muslim India Babar Manas University of California Los Angeles Khair Tabish 6 January 2006 Other Routes 1500 Years of African and Asian Travel Writing Signal Books p 162 ISBN 1 904955 11 8 Lal Ruby 25 September 2005 Domesticity and Power in the Early Mughal World p 69 ISBN 0 521 85022 3 It was over these possessions provinces controlled by uncles or cousins of varying degrees that Babur fought with close and distant relatives for much of his life 1 2 Ewans Martin September 2002 Afghanistan A Short History of Its People and Politics HarperCollins ss 26 7 ISBN 0 06 050508 7 Ewans Martin September 2002 Afghanistan A Short History of Its People and Politics HarperCollins pp 26 7 ISBN 0 06 050508 7 The Memoirs of Babur Silk Road Seattle University of Washington Retrieved 2006 11 08 After being driven out of Samarkand in 1501 by the Uzbek Shaibanids SAVORY ROGER ESMAʿiL I ṢAFAWi 1 2 Sicker Martin August 2000 The Islamic World in Ascendancy From the Arab Conquests to the Siege in Vienna p 189 ISBN 0 275 96892 8 Ismail was quite prepared to lend his support to the displaced Timurid prince Zahir ad Din Babur who offered to accept Safavid suzerainty in return for help in regaining control of Transoxiana 1 2 3 Mahajan V D 2007 History of medieval India 10th ed New Delhi S Chand pp 428 429 ISBN 8121903645 Satish Chandra Medieval India From Sultanat to the Mughals Vol 2 28 Eraly 2007 p 27 29 Davis 1999 pp 181 183 184 183 1 2 Butalia Romesh C The Evolution of the Artillery in India From the Battle of Plassey to the Revolt of 1857 Allied Publishing Limited 1998 p 16 Chandra Satish Medieval India From Sultanat to the Mughals Vol 2 Har Anand 2009 pp 27 31 Szczepanski Kallie The First Battle of Panipat Arxivlenmis suret 2013 12 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 26 Mahajan V D 2007 History of medieval India 10th ed New Delhi S Chand pp 432 436 ISBN 8121903645 1 2 3 4 5 6 7 http www turktarihim com Bab C3 BCr C4 B0mparatorlu C4 9Fu html 1 2 3 Rama Shankar Avasthy The Mughal Emperor Humayun 1 2 John F Richards Gordon Johnson 1996 Cambridge University Press ed The Mughal Empire illustrated reprint ed p 11 ISBN 0 521 56603 7 X The Establishment of the Mughal Empire 1 2 Lal Ruby 2005 Domesticity and Power in the Early Mughal World Cambridge University Press p 140 ISBN 978 0521850223 1 2 3 4 5 6 AKBAR I 949 1014 1542 1605 third and greatest of the Mughal emperors of India Eraly Abraham 2004 The Mughal Throne The Saga of India s Great Emperors Phoenix pp 115 116 ISBN 9780753817582 Smith Vincent A 2002 The Oxford History of India Oxford University Press ISBN 978 0 19 561297 4 Schimmel Annemarie 2004 The Empire of the Great Mughals History Art and Culture Reaktion Books p 88 ISBN 978 1861891853 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 XVII Yuzyil Baslarinda Hint Alt Kitasinda Devlet Yonetiminin Yeniden Olusturulmasi Eraly Abraham 2000 Emperors of the Peacock Throne The Saga of the Great Mughals Penguin Books India pp 140 141 ISBN 978 0141001432 1 2 HINT ALT KITASI ISLAM DUSUNCESININ TARIHI GELISIMI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Babur Imparatorlugu dealized Portrait of the Mughal Empress Nur Jahan 1577 1645 Mahajan Vidya Dhar Muslim Rule In India MOGOLLAR DONEMI Mahajan Vidya Dhar Jahangir Muslim Rule In India fifth ed p 148 Eraly A The Mughal Throne The Saga of India s Great Emperors Phoenix 2004 pp 202 206 Chandra Satish 2005 Medieval India From Sultanat to the Mughals 2 Har Anand Publications p 272 ISBN 9788124110669 Retrieved 29 September 2012 Brown Katherine Butler January 2007 Did Aurangzeb Ban Music Questions for the Historiography of his Reign Modern Asian Studies 41 1 78 John F Richards The Mughal Empire Cambridge University Press 1995 1 Sir Jadunath Sarkar 1933 Studies in Aurangzib s reign being Studies in Mughal India first series Orient Longman pp 43 53 56 Abdul Karim Muhammad Azam Prince Banglapedia The National Encyclopedia of Bangladesh Asiatic Society of Bangladesh Dhaka 1 2 Bahadur Shah I 1 2 Dzhahandar Shah 1 2 3 Faruk Sijyar Rafi ud Daula Sultan Muhammad Shah Dzhahan Shams ud Din Abu l Barakat Sultan Muhammad Rafi ud Daradzhat 1 2 Nasir ud Din Abu l Fath Muhammad Dupuy 711 http www britannica com EBchecked topic 401451 Nadir Shah AN OUTLINE OF THE HISTORY OF PERSIA DURING THE LAST TWO CENTURIES A D 1722 1922 Edward G Browne London Packard Humanities Institute p 33 1 2 3 4 Ahmad Shah Velikij Mogol 1 2 Alamgir II 1 2 Shah Alam II 1 2 Akbar Shah II Bahadur Shah II K Ali A New History of Indo Pakistan since 1526 Book II s 65 66 Dacca 1968 Majumdar 1984 p 153 Eraly Abraham 2000 Emperors of the Peacock Throne The Saga of the Great Mughals Penguin Books India pp 156 157 ISBN 978 0141001432 Majumdar 1984 p 154 Majumdar 1984 pp 154 155 Majumdar 1984 pp 153 154 Dr Farhan Ahmad Nizami 2014 01 01 Six Ottoman Documents On Mughal Ottoman Relations During The Reign Of Akbar Arxivlesdirilib 2014 01 03 at the Wayback Machine Book Reviews NAIMUR RAHMAN FAROOQI Mughal Ottoman Relations A Study of the Political and Diplomatic Relations between Mughal India and the Ottoman Empire 1556 1748 Delhi The Ottoman Empire And the World Around It Suraiya Faroqhi Google Books pk 2006 03 03 ISBN 9781845111229 http www academia edu 4675325 Mansabdari http www preservearticles com 2011103016235 short essay on the mansabdari system of akbar html http www gktoday in akbar mansabdari system Hasmi Anvar a g e s 279 1 2 3 Hasmi Anvar a g e s 280 A New History of Indo Pakistan since 1526 Book II Bkz K Ali a g e s 67 Sharma Virendra Nath 1995 Sawai Jai Singh and His Astronomy Motilal Banarsidass Publ pp 8 9 ISBN 81 208 1256 5 Baber Zaheer 1996 The Science of Empire Scientific Knowledge Civilization and Colonial Rule in India State University of New York Press pp 82 9 ISBN 0 7914 2919 9 Teltscher Kate 2000 The Shampooing Surgeon and the Persian Prince Two Indians in Early Nineteenth century Britain Interventions International Journal of Postcolonial Studies 1469 929X 2 3 409 23 Bag A K 2005 Fathullah Shirazi Cannon Multi barrel Gun and Yarghu Indian Journal of History of Science New Delhi Indian National Science Academy 40 3 431 436 ISSN 0019 5235 MughalistanSipahi 2010 06 19 Islamic Mughal Empire War Elephants Part 3 YouTube 1 2 The Mughal Empire Ishwari Prasad Google Books Taj Mahal Agra India Pakistan povtorno ispytal krylatuyu raketu Stamps in Honor of the Great Leader in Uzbek Uznews 2008 02 08 Grandeur and Eternity Zahiriddin Muhammad Bobur in Minds of People Forever Embassy of Uzbekistan in Korea 2011 02 22 Cumhurbaskanligi ForsuElave oxu RedakteAlam Muzaffar Crisis of Empire in Mughal North India Awadh amp the Punjab 1707 48 1988 Ali M Athar The Passing of Empire The Mughal Case Modern Asian Studies 1975 9 3 pp 385 396 Asher C B Talbot C 1 January 2008 India Before Europe 1st ed Cambridge University Press ISBN 978 0 521 51750 8 Black Jeremy The Mughals Strike Twice History Today April 2012 62 4 pp 22 26 Blake Stephen P The Patrimonial Bureaucratic Empire of the Mughals Journal of Asian Studies 1979 39 1 pp 77 94 Dale Stephen F The Muslim Empires of the Ottomans Safavids and Mughals Cambridge U P 2009 Dalrymple William 2007 The Last Mughal The Fall of a Dynasty Delhi 1857 Random House Digital Inc Faruqui Munis D The Forgotten Prince Mirza Hakim and the Formation of the Mughal Empire in India Journal of the Economic and Social History of the Orient 2005 48 4 pp 487 523 Gommans Jos Mughal Warfare Indian Frontiers and Highroads to Empire 1500 1700 Routledge 2002 online edition Gordon S The New Cambridge History of India II 4 The Marathas 1600 1818 Cambridge 1993 Habib Irfan Atlas of the Mughal Empire Political and Economic Maps 1982 Markovits Claude ed 2004 A History of Modern India 1480 1950 Anthem Press pp 79 184 Metcalf B Metcalf T R 9 October 2006 A Concise History of Modern India 2nd ed Cambridge University Press ISBN 978 0 521 68225 1 Richards John F 1996 The Mughal Empire Cambridge University Press Majumdar Ramesh Chandra 1974 The Mughul Empire B V Bhavan Richards John F The Mughal Empire The New Cambridge History of India 1996 excerpt and online search Richards J F Mughal State Finance and the Premodern World Economy Comparative Studies in Society and History 1981 23 2 pp 285 308 Stein B 16 June 1998 A History of India 1st ed Oxford Wiley Blackwell ISBN 978 0 631 20546 3 Stein B 27 April 2010 Arnold D ed A History of India 2nd ed Oxford Wiley Blackwell ISBN 978 1 4051 9509 6 Orxan Zakiroglu Baharli Babur Imperatorlugu Baki 2015Medeniyyet Redakte Busch Allison Poetry of Kings The Classical Hindi Literature of Mughal India 2011 excerpt and text search Preston Diana and Michael Preston Taj Mahal Passion and Genius at the Heart of the Moghul Empire Walker amp Company ISBN 0 8027 1673 3 Schimmel Annemarie The Empire of the Great Mughals History Art and Culture Reaktion 2006 Welch S C et al 1987 The Emperors album images of Mughal India New York The Metropolitan Museum of Art ISBN 0 87099 499 9 Cemiyyet ve siyaset Redakte Chaudhuri K N Some Reflections on the Town and Country in Mughal India Modern Asian Studies 1978 12 1 pp 77 96 Habib Irfan Agrarian System of Mughal India 1963 revised edition 1999 Heesterman J C The Social Dynamics of the Mughal Empire A Brief Introduction Journal of the Economic and Social History of the Orient 2004 47 3 pp 292 297 Khan Iqtidar Alam The Middle Classes in the Mughal Empire Social Scientist 1976 5 1 pp 28 49 Rothermund Dietmar An Economic History of India From Pre Colonial Times to 1991 1993 Qedim tarixi Redakte Elliot Sir H M Edited by Dowson John The History of India as Told by Its Own Historians The Muhammadan Period published by London Trubner Company 1867 1877 Online Copy Arxivlesdirilib 2009 08 25 at the Wayback Machine at Packard Humanities Institute Other Persian Texts in Translation historical books Author List and Title List Adams W H Davenport 1893 Warriors of the Crescent London Hutchinson Holden Edward Singleton 1895 The Mogul emperors of Hindustan A D 1398 A D 1707 New York C Scribner s Sons Malleson G B 1896 Akbar and the rise of the Mughal empire Oxford Clarendon Press Manucci Niccolao tr from French by Francois Catrou 1826 History of the Mogul dynasty in India 1399 1657 London J M Richardson Lane Poole Stanley 1906 History of India From Reign of Akbar the Great to the Fall of Moghul Empire Vol 4 London Grolier society Manucci Niccolao tr by William Irvine 1907 Storia do Mogor or Mogul India 1653 1708 Vol 1 London J Murray Manucci Niccolao tr by William Irvine 1907 Storia do Mogor or Mogul India 1653 1708 Vol 2 London J Murray Manucci Niccolao tr by William Irvine 1907 Storia do Mogor or Mogul India 1653 1708 Vol 3 London J Murray Owen Sidney J 1912 The Fall of the Mogul Empire London J Murray Xarici kecidler RedakteBabur Imparatorlugu Mughals and Swat Mughal India an interactive experience from the British Museum The Mughal Empire from BBC Gardens of the Mughal Empire Adrian Fletcher s Paradoxplace PHOTOS Great Mughal Emperors of India Arxivlesdirilib 2017 09 30 at the Wayback Machine A Mughal diamond on BBC Some Mughal coins with brief history Vikianbarda Boyuk Mogol imperiyasi ile elaqeli mediafayllar var Hemcinin bax RedakteBoyuk Mogol Imperiyasi hokmdarlarinin siyahisi Mogol memarligi Teymuriler dovleti Sefeviler dovleti Osmanli dovleti Efsarlar ImperiyasiMenbe https az wikipedia org w index php title Boyuk Mogol imperiyasi amp oldid 5959730, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.