fbpx
Wikipedia

Ağqoyunlular

Ağqoyunlular (azərb-ərəb. آغ‌قویونلولار‎; fars. آق‌ قویونلو, translit. Āq Quyūnlū; türk. Ak Koyunlu) və ya Bayandurilər — 1378–1508-ci illərdə şərqi Anadolunu, Azərbaycanıİranı idarə etmiş türk oğuz boylarından ibarət Bayandur tayfasının rəhbərliyi altındakı tarixi dövlət. Ağqoyunlular Azərbaycan xalqının təşəkkülündə mühüm rol oynamaqla yanaşı, Azərbaycan dövlətçilik tarixində də əhəmiyyətli yer tutmuşlar.

آق قویونلو
Bayanduriyyə
Ağqoyunlular
13781503/1508
Bayrağı
Gerbi
Ağqoyunlular (1478)
Statusuİmperiya
Paytaxtı

Diyarbəkir
(1401–1468)
Təbriz
(1468–1501)

Bağdad
(1500–1508)
Ən böyük şəhəriƏrzurum,İrəvan, Naxçıvan,Kərkük
Rəsmi dilləriAzərbaycan türkcəsi
Fars dili
Dini
İslam (Sünni)
İdarəetmə formasıMütləq monarxiya
• İlk Bəy
Turəli bəy (1340–1362)
• Son Bəy
Cahangir bəy (1444–1451)
• İlk Sultan , Padşah
Sultan Həsən (1451–1477)
• Son Sultan
Sultan Murad (1499–1508)
Tarixi 
• Yaranması
1378
• Süqutu
1503/1508
Ərazisi
ValyutasıTəngə
İndi tərkibində Azərbaycan

 Türkmənistan
 Türkiyə
 Ermənistan
 İran
 Gürcüstan
 İraq
 Suriya
 Rusiya

 Küveyt

Ağqoyunlu tayfa ittifaqının başçısı Bayandur tayfasından olan Pəhləvan bəy idi. Qara Yuluq Osman bəy isə mərkəzi Diyarbəkir olan Ağqoyunlu bəyliyinin əsasını qoymuşdur və adına pul kəsdirmişdir. Qara Yuluq Osman bəy böyük yürüşlər edərək Şərqi Anadolunun çox hissəsini ələ keçirmişdi. Ondan sonra bəyliyə onun övladları Cahangir Mirzə və 1453-cü ildə Həsən bəy Bayandur başçılıq etmişdir. 1467-ci ildə Muş döyüşündə Qaraqoyunluların məğlub edilməsi ilə Bağdada qədər olan geniş ərazi Ağqoyunluların əlinə keçir. 1468-ci ildə Uzun Həsən Həsənəlini də məğlub edərək Ağqoyunlu imperiyasının əsasını qoyur.

Uzun Həsənin hakimiyyəti illərində Ağqoyunlu imperiyası bütün Yaxın və Orta Şərqdə qüdrətli hərbi-siyasi amilə çevrildi. Uzun Həsən güclü mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq siyasəti yeridirdi. O, bu məqsədlə xüsusi "Qanunnamə" hazırlatmışdı.

Ağqoyunlu hökmdarları Uzun Həsən, Sultan XəlilSultan Yaqubun dövründə Ağqoyunlu imperiyasında elm, incəsənətin inkişafının pik nöqtəsi idi. Hökmdarın şəxsi kitabxanasında 60-a qədər alim çalışırdı. Uzun Həsən sarayında dövrün görkəmli alimlərindən ibarət elmi məclis fəaliyyət göstərirdi. Böyük hökmdar Qurani-Kərimi Azərbaycan türkcəsinə çevirtmiş, dövrün görkəmli elm adamı Əbu Bəkr əl-Tehraniyə "Kitabi-Diyarbəkriyyə" adlı Oğuznamə yazdırmışdı.

Sultan Rüstəmin ölümündən sonra Ağqoyunlular daxili çəkişmələr nəticəsində tədricən tənəzzülə uğradılar. 1499-cu ildə Ağqoyunlu dövləti artıq iki hissəyə bölündü. 1501-ci ildə qızılbaşlara Şərur məğlubiyyətindən sonra Ağqoyunluların Azərbaycandakı hakimiyyətlərinə son qoyuldu.1508-ci ildə qızılbaşlar tərəfindən İraqdakı hakimiyyətlərinə də son verildikdən sonra Ağqoyunlular tamamilə süqut etdi və yerini I Şah İsmayılın yaratdığı Səfəvi imperiyasına verdi.

Bayandur sülaləsinin mənşəyi

  Əsas məqalələr: Bayandur eliBayandur (tayfa)

Ağqoyunlular hələ erkən orta əsrlərdə Cənubi Qafqazda, Qafqaz dağları ilə Araz çayı arasındakı ərazidə, həmçinin Göyçə gölü ətrafında, Alagöz yaylaqlarında, həmçinin Azərbaycanın cənub bölgələri, Şərqi Anadolu , Qərbi İran, DəcləFərat vadiləri də daxil olmaqla, çox geniş ərazidə yayılmışdılar.

Ağqoyunlular Oğuzların Bayandur boyuna mənsub idilər. Adları türkdilli qaynaqlarda "Bayandur xan oğlanları", farsdilli qaynaqlarda isə "Bayanduriyyə" olaraq verilir. Qədim türk dilində "Bayandur" sözü "Daim nemətlə dolu olan yer" mənasına gəlir.Bayandur adı, Oğuz xanın oğullarından Göy xanın ən böyük oğlu Bayandurdan gəlir. Ağqoyunlular özlərini Bayandur xanın nəslindən sayırdılar.

Həmzə bəy dövründə Bayandur damğası, Ağqoyunlu sikkələrinin üzərinə vurulurdu. Uzun Həsən və xələfləri dövründə Bayandur damğası yenə dövlətin əlaməti olaraq sikkələrin üzərinə vurulurdu. Ağqoyunlu bayrağı və yazılarda da bu damğadan istifadə olunurdu. Bayandurların damğası budur: 

Quruluş dövrü

Turəli bəy (1340–1362)

  Əsas məqalə: Əlaəddin Turəli bəy

Ağqoyunlu dövlətinin ilk tarixi şəxsiyyəti Əlaəddin Turəli bəydir. Elxani hökmdarı Əbu Səidin ölümündən sonra dövləti ara müharibələri və feodal çıxışları bürüdü. Sutayoğulları və Çobanilər hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başladılar. Bu mübarizədə Ağqoyunlular Mosul və Diyarbəkirdə hakimiyyət quran Sutayoğullarının, Qaraqoyunlular isə İraqdakı Cəlarilərin tabeliyində idilər. Sutayoğulları bu mübarizədə məğlub oldular və Mosulla, Diyarbəkiri itirdilər. Turəli bəy bundan sonra Mardində hökm sürən Artuqoğulları ilə ittifaq qurdu.

Turəli bəy dövründə Ağqoyunluların Trabzon ilə əlaqələri yaxşı deyildi. 1340-cı Turəli bəyin başçılığı ilə Ağqoyunlular Trabzon yaxınlığında bir yaylaqda yerləşmişdilər. Bu vaxt Trabzon dövlətinin ordusu hücuma keçərək Ağqoyunluların heyvanlarını ələ keçirmiş, bir qismini isə öldürmüşdü.Buna cavab olaraq Ağqoyunlular 1341-ci böyük ordu ilə Trabzona hücum edərək qarşılarına çıxan ordunu məğlub etdilər və yaxşı qənimətlə geri döndülər. 1348-ci ildə Əlaəddin Turəli bəy, Ərzincan hakimi Qiyasəddinahi Ayna bəy və Bayburt hakimi Mahmud Riqabdar birləşərək Trabzonu mühasirəyə aldılar. Ancaq buranı tuta bilmədilər və geri qayıtdılar.

Lakin müttəfiqlər imperator III Alexiosun gözünü qorxurda bildilər. Türkmanlardan çəkinən III Alexios 1352-ci ildə bacısını Turəli bəyin oğlu və xələfi Qutlu bəylə evləndirərək nigah diplomatiyasına əl atdı.

Qutlu bəy (1362–1389)

  Əsas məqalə: Fəxrəddin Qutlu bəy

Turəli bəydən sonra Fəxrəddin ləqəbini daşıyan Qutlu bəy Ağqoyunluların hökmdarı oldu. Fəxrəddin Qutlu bəyi dindar və səmimi bir hökmdar olaraq təsvir edən Əbu Bəkr Tehrani, Kitab-i Diyarbəkriyyə əsərində onun Axısqanı ələ keçirdiyini və böyük qənimətlə geri döndüyünü yazır.

Qutlu bəyin dövründə Ağqoyunlular, Ərzincan hakimi Müdahhardən, Ərətnalılar, Qazi BürhanəddinMəmlüklər arasındakı mübarizələrdə fəal rol oynadılar.

Ərətna hökmdar Əlaəddin Əli bəyin 1380-ci ildə ölməsindən sonra hakimiyyət onun kiçik yaşlı oğlu gəldi. Əslində isə dövləti vəzir Qazi Bürhanəddin idarə edirdi. Bir müddət sonra isə Qazi Bürhanəddin Sivasda özünü müstəqil hakim elan etdi.

Qazi Bürhanəddinin qüvvətlənməsindən narahat olan Ağqoyunlu-Müddahardən ittifaqı, Qutlu bəyin oğlu Əhməd bəyi Sivasa hücuma göndərdi. Əhməd bəy, əvvəlcə Qazi Bürhanəddinin komandirlərindən olan Yusif bəyi məğlub edərək öldürsə də, Qazinin böyük qoşunla Sivasa yaxınlaşdığını xəbər tutduqdan sonra mühasirədən əl çəkib geri çəkildi.

1387-ci ildə Məmlüklərin Malatya hakimi Mintaş, mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxdı və Qazi Bürhanəddindən kömək istədi. Bunun qarşılığında Malatyanı Qazi Bürhanəddinə təklif etdi. Bu zaman Əhməd bəy Bürhanəddinin hüzuruna gələrək Ağqoyunluların tabeliyini bildirdi və Malatya yürüşünə qatıldı.

Lakin nə Ağqoyunlular, nə də Qazi Bürhanəddin bu yürüşdən heçnə əldə edə bilmədilər. Əlavə olaraq Məmlüklərin də düşmənliyini qazandılar.1389-cu ildə Qutlu bəy öldü. O, Bayburtda dəfn edildi.

Əhməd bəy (1389–1403)

  Əsas məqalə: Əhməd bəy Bayandur

Fəxrəddin Qutlu bəyin ölümündən sonra hakimiyyətə oğlu Əhməd bəy gəldi. Əhməd bəyin dövründə Müdahhardən ilə ittifaq pozuldu. Bunun səbəbi isə Ərzincan əmiri Müdahhardənin Qutlu bəyin ölümündən istifadə edərək, Ağqoyunlulara hücumlara başlaması idi. Lakin Əhməd bəyin əks hücumu ilə geri otuzduruldu.

Bu məğlubiyyətdən sonra Müdahhardən Qaraqoyunlu Qara Məhəmməddən kömək istədi. Bu istəyi qəbul edən Qara Məhəmməd, Ağqoyunlulara qarşı hücuma keçərək Əhməd bəyi ağır məğlubiyyətə uğratdı. Qaraqoyunluların güclü rəqib olduğunu başa düşən Əhməd bəy Qazi Bürhanəddin bəy ilə ittifaq bağladı.

1386-cı ildə Əhməd bəyə qarşı üsyan qaldıran Osman bəy, Əhməd bəydən ayrılaraq Kəmax qalasına hücuma keçdi. Qazi Bürhanəddin qoşunu ilə Kəmaxa gəlib Osman bəyin qarşını kəsdi və onu geri otuzdurdu.Sonradan Osman bəy Qazi Bürhanəddin ilə sülh bağladı.

1396-cı ildə Qara Yuluq Osman bəy Qazi Bürhanəddinin də köməyi ilə Əhməd bəyi hakimiyyətdən saldı və faktiki olaraq Ağqoyunluların başçısı oldu. Əhməd bəy 1403-cü ildə Paluda öldü.

Bəylik dövrü

 
Hasankeyf, Ağqoyunlu dövlətinin ilkin əraziləri.

Qara Yuluq Osman bəy (1403–1435)

  Əsas məqalə: Qara Yuluq Osman bəy

Ağqoyunlu bəyliyinin ən böyük və güclü hökmdarlarından biri də Qara Yuluq Osman bəydir (və yaxud Osman bəy). 1353-cü ildə Fəxrəddin Qutlu bəyin Trabzon İmperatorunun qızı Mariyadan olan oğludur. Onun dövründə Ağqoyunlular geniş ərazilər ələ keçirərək bəyliyə çevrildilər.

Əmir Teymur və Qazi Bürhanəddin ilə münasibətlər

Bir müddət sonra Qazi Bürhanəddin ilə Osman bəy arasında ittifaq pozuldu. Dövrün mənbələri bu müharibəni bir cür işıqlandırmır, səbəbi müxtəlif cür yazırlar. Sivas yaxınlığında hər iki ordu üzləşdi. Qəfil hücuma keçən Qara Yuluq Osman bəy, Qazi Bürhanəddini məğlub etdi. Qazi Bürhanəddin döyüşdə öldürüldü.

Qazi Bürhanəddinin ölümündən sonra əyanlar onun oğlu Əlaəddin Əli Çələbini hökmdar elan etdilər. Qarışıqlıqlardan istifadə edən Osman bəy Sivası mühasirəyə aldı. Sivaslılar şəhərin alınmasından sonra şəhərin qarət edilməsindən qorxdular, bu səbəbdən Osmanlılardan kömək istədilər. Osmanlı sultanı İldırım Bəyazid, büyük oğlu Süleyman Çələbini böyük ordu ilə Sivasa göndərdi. Osman bəy döyüşdə məğlub oldu. Beləliklə, Qazi Bürhanəddinin torpaqlarının çoxu Osmanlıların əlinə keçdi.

Qara Yuluq Osman bəy Müdahhardənin vasitəçiliyi ilə 1399-ci ildə Əmir Teymurun Qarabağdakı qışlağına gedərək, ona tabeliyini bildirdi. 1400-cü ildə yenidən Teymurun hüzuruna gedən Osman bəy onun Anadoluya olan yürüşlərində iştirak etdi. Ağqoyunlu qüvvələrinin başçılıq etdiyi Teymuri ordusu əvvəl Sivası sonra isə, ƏlbistanMalatyanı tutdu. Əmir Teymur,Qara Yuluq Osman bəyin xidmətlərinə qarşılıq olaraq Malatyanı ona verdi.

Teymurun Məmlüklərə qarşı yürüşündə iştirak edən Ağqoyunlular, HələbŞam yaxınlığında olan döyüşlərdə xüsusilə fərqləndilər. Əmir Teymur, 1401-ci ildə Diyarbəkiri(Amidi) Osman bəyə verdi. 1401-ci ildə Qara Yuluq Osman bəy Əmir Teymurun əmri ilə Artuqlu hakimiyyətində olan Mardin qalasını mühasirəyə aldı. Mardin Osman bəydən aslı vəziyyətə düşdü.

Əmir Teymurun 1402-ci ildə Anadoluya II yürüşü zamanı Qara Yuluq Osman bəy qardaşları ilə yenidən Əmir Teymurun ordusuna qatıldı. 1402-ci ildə Osmanlı sultanı İldırım Bəyazid ilə Əmir Teymurun arasında baş verən Ankara döyüşündə, Ağqoyunlu qüvvələri Teymuri qoşunun mərkəzində yer almışdılar.Bu döyüşdə Teymurilər Osmanlılara qalib gəldilər və İldırım Bəyazid əsir alındı.

Məmlüklərlə münasibətlər

Məmlük hökmdarı Sultan Fərəc, 1405–1406-cı illərdə Əmir Çəkəmi Hələbə hakim təyin etdi və Tripolinin idarə edilməsini ona həvalə etdi. Sultan olmaq niyyətində olan Əmir Çəkəm Sultan Fərəcə qarşı üsyan qaldırdı. Dəməşq hakimi Şeyxi məğlub edərək Suriyanı ələ keçirdi. 1407-ci ildə Sultan Fərəc Əmir Çəkəmin üzərinə qoşunla gəlsə də, heç bir uğur əldə edə bilmədi. 1407-ci ilin mart-aprel aylarında Əmir Çəkəm "əl-Məlik əl-Adil" ləqəbi götürərək özünü sultan elan etdi. Fəratdan, Qəzzəyə qədər olan torpaqlarda öz adına sikkə vurdurdu. Divriğ, Malatya Hələb, Şam, Humus, Hama və Trablus torpaqlarını özünə tabe etmişdi.

Əmir Çəkəm Məmlük ordularını məğlub etdikdən sonra şimala irəliləməyə can atırdı. Əmir Çəkəmin məqsədi şimaldakı strateji əhəmiyyətli Ağqoyunlu ərazilərini ələ keçirmək və oradan başqa dövlətlərin ərazisinə soxulmaq idi. Bunun üçün bəhanə axtaran Əmir Çəkəm, Mardin hökmdarı əz-Zahir ilə Osman bəy arasında olan münaqişədən istifadə etdi. Osman bəyin qarşısında duruş gətirə bilməyəcəklərini başa düşən Mardin hökmdarı əz-Zahir və kürdlər Əmir Çəkəmdən kömək istədilər.Əmir Çəkəm bu təklifi qəbul etdi. Hərəkətə keçən Əmir Çəkəm Birəciyi tutdu, şəhər hakimi Gözəli öldürdü. Qara Yuluq Osman bəy Əmir Çəkəmə sülh təklif etsə də, Çəkəm buna razı olmadı.

Əmir Çəkəm Mardinə dogru irəlilədi şəhərin yaxınlığında Xarzəm adlı ərazidə baş vermiş döyüşdə Osman bəy məğlub oldu.Oğlu İbrahim döyüşdə öldürüldü. Ibrahimin ölümündən sonra Osman bəy Diyarbəkir qalasına çəkildi. Qalanı qorumaq üçün ətrafda bataqlıqlar yaradan Osman bəy Əmir Çəkəmin süvarilərini geri otuzdurdu. Əmir Çəkəm özü palçıqda ilişib qaldı və Türkman(Ağqoyunlu) əsgərləri palçığa ilişən Əmir Çəkəmi daşlayaraq öldürdülər. Döyüşdə məğlub olan Çəkəm ordusu böyük sərkərdələrini də itirdi.

Bu döyüşdə Qara Yuluq Osman bəy, oğlu Ibrahimi itirsə də böyük bir qələbəyə imza atdı. Bu qələbədən sonra Osman bəy Ağqoyunlulara qatılmış Döğərli oğuz tayfası ilə 1408-ci ildə Ruha şəhərini tutdu.

1426-cı ildə Osman bəy Malatyaya hücumlar etməyə başlamışdı. Osman bəyin Malatya yaxınlığında çoxlu sayda Məmlük əsgərini öldürdüyü xəbər sultana çatdıqda sultan, Ağqoyunlulara qarşı yürüş etməyi qərara aldı. Bu yürüşə Əmir-i Kəbir Yaşbək əl-Ərəc, Əmir Özbək əd-Dəvadar və s. kimi sərkərdələr başçılıq edirdilər. Amma sonradan bu yürüş ləğv edildi. Osman bəy Ərzincan və ətrafını sonra isə, Bayburtu tutdu.

Osman bəyin 1429-cu ildə Məmlüklərdən aslı vəziyyətdə olan Zülqədəroğulları bəyliyinə hücum edərək Harputu tutması Ağqoyunlu-Məmlük münasibətlərini müharibə vəziyyətinə gətirdi. Məmlük sultanı Barsbay, 1429-cu ildə Əmir Tanrıvermişin başçılığı ilə Ruhaya qoşun göndərdi. Məmlük ordusu şəhəri ələ keçirdi, Aynal əl-Əcrud şəhərə hakim təyin edildi. Məmlükərin bu yürüşü Ağqoyunluların sərhədyanı bölgələrə yürüşlərinin qarşısını ala bilmədi və tezliklə Ruha yenidən Ağqoyunluların əlinə keçdi.

1432 ilin martında Osman bəy Mardini Qaraqoyunlu hakimi Nasirəddindən alaraq ən böyük qalibiyyətlərindən birini qazandı Buranın idarəsini oğlu Həmzə bəyə verdi. Həmzə bəy həmin ildə Məmlük dövlətinə tabe olan Heysəmi(Haytam) tutdu. Buranın əhalisini Mardinə köçürdü. Qara Yuluq Osman bəy Barsbayın hücuma keçməməsi üçün dostluq mənasında, Mardin qalasının açarlarını sultana göndərdi.

Lakin Barsbay, 1433-cü ildə Ağqoyunluları darmadağın etmək üçün böyük və yaxşı silahlanmış ordu göndərdi. Ruhanı tutan Məmlük ordusu bir həftə sonra Diyarbəkiri mühasirəyə aldı. Qara Yuluq Osman bəy Diyarbəkirin müdafiəsi üçün qüvvə qoyaraq özü Ərgani qalasına çəkildi və tez-tez qaladan çıxaraq Məmlük ordusuna zərbə vurmağa başladı.Sultan Barsbay həm Diyarbəkir, həm də Ərgani qalalarındakı Ağqoyunlu qüvvələrinə qarşı 2 cəbhədə mübarizə aparmağa məcbur oldu. Pis vəziyyətdə qalan Barsbay, Osman bəyin sülh təklifini qəbul etdi. Müqaviləyə görə Məmlük dövləti, Ağqoyunluların Ərməniyyə və Diyarbəkirdəki hakimiyyətini tanıyırdı, qarşılığında Osman bəy Barsbayın adına xütbə oxutmalı və sikkələrin üzərində Barsbayın da adını vurdurmalı idi. Həmçinin Ağqoyunlular həcc və tacir karvanlarının keçməsini asanlaşdırmalı, Məmlük dövlətinin sərhədlərini pozmamalı idi. Ancaq Məmlük sultanı da daxil olmaqla heç kəs Ağqoyunluların bu şərtlərə icra edəcəyinə inanmırdı. Osman bəy tezliklə bu sülhü pozdu.

1434–1435-ci ildə Qara Yuluq Osman bəy əsgər toplayaraq Ruhanı yenidən elə keçirdi və ordusu oğlu Əmir Osmanın başçılığı ilə Malatyaya qədər irəlilədi.

Qaraqoyunlularla münasibətlər

1409-cu ildə Urfanı tutan Osman bəy Mardinə doğru irəlilədi və şəhəri mühasirəyə aldı. Mardin Artuqluları Osman bəyə müqavimət göstərə bilməyəcəklərini görüb Qara Yusifdən kömək istədilər. Qara Yusif bu təklifi qəbul edərək, Mardinə doğru Ağqoyunlulara qarşı yürüşə çıxdı. 1409-cu ildə baş verən döyüşdə Ağqoyunlular məğlub oldular. Mardin Qaraqoyunluların əlinə keçdi. Bununla da Mardin və ətrafında 3 əsrlik Artuqoğlu hakimiyyətinə son qoyuldu.

Qara Yusif 1410-cu ildə Ərzincanı tutdu. Bayburt, Tərcan və İspiri də tutan Qara Yusif bu ərazilərə Pir Öməri hakim təyin etdi. Qaraqoyunlulara qarşı müqavimət göstərməyən Osman bəyin əlində Diyarbəkir, UrfaƏrgani şəhərləri qaldı. Beləliklə Qara Yusif Ağqoyunluları hər iki tərəfdən mühasirəyə aldı. Bu mühasirəni qırmaq istəyən Osman bəy Əmir Teymurun sərkərdələrindən olan Şəmsədinin əlində olan Kəmax qalasını tutdu. TeymurilərMəmlüklərdən dəstək alan Osman bəy Qaraqoyunlularla döyüşə davam etdi.

Qaraqoyunlular 1417-ci ildə Ağqoyunlular üzərinə hücuma keçdilər. Qaraqoyunlu ordusu Ağqoyunluları məğlub edərək Malatyaya qədər olan əraziləri qarət etdi. Nəhayət Osman bəylə, Qara Yusif arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Osman bəy Savur qalasını Qaraqoyunlulara verdi, bunun əvəzində Qara Yusif Ağqoyunlulara bir milyon dirhəm, 100 at verdi. Bu sülh müqaviləsi tezliklə pozuldu.

1418-ci ildə, Qara Yuluq Osman bəy, Mardini mühasirəyə aldı ətrafını isə qarət etdi. Qara Yusifə aid səkkiz qalanı tutdu, 220 kəndin əhalisini öz torpaqlarına köçürdü. İki Türkman dövlətinin mübarizəsi hər ikisini zəiflədirdi, bu isə Məmlük və Teymuri dövlətlərinə sərf edirdi. Bunu eşidən Qara Yusif Ağqoyunlulara qarşı hücuma keçdi, Diyarbəkir yaxınlığında Osman bəyi məğlub etdi. Osman bəy Məmlük dövlətinin ərazisinə qaçdı. Qara Yusif onu təqib etsə də, tuta bilmədi.

1420-ci ildə Qaraqoyunluların Ərzincan hakimi Pir Ömər, Osman bəyin oğlu Yaqub bəyin hakim olduğu Kəmaxa hücuma keçdi. Kəmax qalası yaxınlığında döyüşdə Yaqub bəy əsir alınaraq Təbrizə göndərildi. Qalanı tuta bilməyən Pir Ömər, Ərzincana geri döndü. Pir Ömər, Osman bəyin hücum edəcəyini bilirdi, buna görə də Qara Yusifdən kömək istədi. O, Bayram bəyin başçılığı ilə Pir Ömərə 20 minlik qoşun göndərdi. Bundan xəbər tutan Qara Yuluq Osman bəy, bu qoşunun Pir Ömərlə birləşməməsi üçün tələsik Ərzincana hücuma keçdi. Pir Ömər ələ keçirilərək öldürüldü, Osman bəy onun başını Məmlük sultanına göndərdi. Qara Yusif sevimli sərkərdəsinin ölüm xəbərini etşitdikdə Ağqoyunlulara qarşı hücuma keçmək isdəsə də, Teymuri Sultan Şahruxun hücum xəbəri buna imkan vermədi. Sadəcə olaraq kiçik oğlu Əbu Səidi Ərzincana hakim təyin etməklə kifayətlənməyə məcbur oldu.

Qara Yusifin ölümündən sonra Qaraqoyunlu dövləti zəiflədi. Teymuri Şahrux Azərbaycana hücuma keçdi, Qaraqoyunlu hökmdarı İskəndər Ərzuruma çəkilməyə məcbur oldu.Osman bəyə məktub yazan Teymuri Sultan Şahrux ondan Qara İsgəndərin qarşısını kəsməsini istədi. 1435-ci ilin avqustunda Ərzurum yaxınlığında Qaraqoyunlular və onların yollarını kəsən Ağqoyunlular arasında toqquşma oldu.Bu döyüşdə Ağqoyunlular məğlub oldular, 80 yaşlı Osman bəy atdan yıxılaraq öldü. O, Ərzurumda dəfn edildi.

Əli bəy (1435–1438) və Həmzə bəy (1438–1444)

  Əsas məqalələr: Cəlaləddini Əli bəy və Həmzə bəy Bayandur

Osman bəyin ölümündən sonra Ağqoyunlu bəyliyində pərakəndəlik yarandı. Belə ki,o müxtəlif ərazilərə öz oğulları və qohumlarını hakim təyin etmişdi. Onun ölümündən sonra hakimlər müstəqilliyə can atır, mərkəzi hakimiyyətlə hesablaşmırdılar. Əli bəy Harputda, böyük oğlu Yaqub bəy Kəmaxda və Hisarda,Həmzə bəy Mardində, Məhəmməd Çəmikəzəkdə, Şeyx Həsən Ərzurumda, Qılıc Arslan Paluda, Piltən Kişıda, Qutlu Bayburtda, Musa isə Tərcana hakim idilər. Cəlaləddin Əli bəy Sultan Şahruxun işə qarışmasıyla Ağqoyunlu hökmdarı oldu. Əli bəy bacısı Xanımı, Teymuri Sultan Şahruxun oğlu Cuki ilə evləndirdi. Beləliklə həm Ağqoyunlu-Teymuri əlaqələrini möhkəmləndirdi, həm də tayfa ittifaqı içində nüfuzunu gücləndirdi. Onun vəliəhdliyi qəbul edildi və ona tabe oldular.

Cəlaləddin Əli bəy Məmlüklərlə əlaqələrin yaxşı olmasını istəyirdi. Buna görə də oğlu Hüseyni Qahirəyə göndərdi. Amma Məmlük sultanı nəinki Hüseyni yaxşı qarşılanmadı, hətta onu həbs etdi. Osman bəyin ölümündən sonra baş vermiş qarışıqlıqdan istifadə etməyə çalışan Məmlük sultanı Barsbay, Diyarbəkirə Əli bəyin üzərinə qoşun göndərdi. Məmlük ordusu Diyarbəkiri tuta bilməsə də, Əli bəyin oğlu Cahangir Mirzəni ələ keçirərək paytaxta göndərdi.

Bu hadisələrdən sonra Əli bəy Yaqub bəy, Şeyx Həsən, Mahmud bəy, Məhəmməd bəy və Pir Əli bəy Harputda şura keçirdilər. Şurada Qaraqoyunlulara qarşı birgə mübarizə və daxili çəkişmələrə son qoymaq qərarı alındı. Lakin şuranın toplanmasının bir nəticəsi olmadı.

Ağqoyunlu şahzadələri daxili çəkişmələrdə Qaraqoyunlulardan da kömək istəyirdilər. Bu fürsəti dəyərləndirən Qara İsgəndər, Ağqoyunlu şahzadəsi Qılıc Arslana kömək edərək, tayfa daxili çəkişməni daha da gücləndirdi. Əli bəy tək qaldı və Qaraqoyunluların hücumları qarşısında Diyarbəkirə çəkildi. Qara İsgəndər Ərzurum, Ərzincan bölgələrini qarət etdi.

Ərməniyyədə Yaqub, Mardində Həmzə bəy müstəqil hakimlik edərək mərkəzi hakimiyyət ilə hesablaşmırdılar. Ərzurumun da Qaraqoyunlular tərəfindən tutulması, Ağqoyunlular arasında Əli bəyin nüfuzunu getdikcə aşağı salırdı. Bir neçə düşmənlə birgə mübarizə aparmağın çətin olduğunu başa düşən Əli bəy, Məmlükərlə sülh müqaviləsi bağlamaq üçün danışıqlara başladı. Əli bəy, həm də, bu yolla Məmlük əsirliyindəki iki oğlunu geri qaytarmaq istəyirdi. Məmlük sultanı oğullarının qaytarılmasına qarşılıq olaraq vaxtilə Osman bəy tərəfdən ələ keçirilmiş Harputun geri qaytarılmasını istədi. Əli bəy bu şərtlərlə razılaşaraq Harputu Məmlüklərin vassalı Zülqədəroğullarına təhvil verdi.

Sultan Barsbayla sülh müqaviləsinə başı qarışan Əli bəy, qardaşı Həmzə bəyin fəaliyyətlərindən xəbərsiz idi. Qaraqoyunluların Bağdad hakimi Əmir İsfahan Ağqoyunluların daxilindəki ara müharibələrindən istifadə edərək sərhədlərini genişləndirmək istəyirdi. Həmzə bəy 1437-ci ilin yazında İsfahan bəyi məğlub edərək Ağqoyunlular arasında nüfuzunu qaldırdı. O, böyük ordu toplayaraq Qaraqoyunlu qüvvələrini Diyar-i Rəbiyyədən və Şimali Cəzirədən çıxardı. Əli bəy isə, Həmzə bəyə qarşı Qara İsgəndərlə əlaqə quraraq tamamilə nüfuzunu itirdi.

Həmzə bəy hücuma keçərək Diyarbəkiri tutdu. Bu qələbədən sonra Həmzə bəy əyanlar tərəfindən "Ulu Bəy" adlandırılmağa başlandı.

Diyarbəkirin Həmzə bəy tərəfindən tutulmasından sonra Əli bəy, oğulları ilə birlikdə Kəmax-Ərzincan-Qarahisar hakimi Yaqub bəyin yanına getdi.Yaqub bəydən istədiyi köməyi ala bilməyən Əli bəy Osmanlılara sığındı. Sultan İskilip ərasizisini ona verdi.

Əli bəy, İskilipdə çox qalmadı Ərzincana oğullarının yanına geri qayıtdı.Əli bəyin oğlu Cahangir Mirzə Diyarbəkiri yenidən ələ keçirmək üçün Qahirəyə, Məmlüklərdən kömək istəməyə getdi. Məmlük sultanı bu təklifi qəbul edərək,50 minlik Atabəkül-Əsakir Tanrıvermişin başçılığı ilə Diyarbəkirdəki Həmzə bəyin və Azərbaycandakı Qaraqoyunlu Cahanşahın üzərinə göndərdi.1438-ci ildə Məmlük sultanı Barsbayın ölümü bu yürüşün baş verməsinə mane oldu və Məmlük ordusu geriyə qayıtdı.

Həmzə bəy, Yaqub bəyin əlindəki Ərzincanı da tutaraq vəziyyəti yaxşılaşdırdı və daxili mübarizəni zəiflətdi. Əli bəyin oğlu Cahangir Mirzə şəhəri geri almaq istəsə də, buna nail ola bilmədi.

1444-cü Əli bəy Hələbdə öldü. Qardaşı Həmzə bəy də onun ölümündən biraz sonra xəstələnərək öldü.

Cahangir Mirzə (1444–1451)

  Əsas məqalə: Cahangir Mirzə

Həmzə bəy Bayandurun ölümündən sonra Ağqoyunlular 2 yerə bölündülər. Pornak, MosulluQoca Hacılu tayfaları Həmzə bəyin qardaşı Şeyx Həsəni, Mamuşlu tayfası isə Urfa hakimi Cahangir Mirzəni dəstəkləyirdilər. Cahangir Mirzə daha tez Diyarbəkirə çataraq özünü Ağqoyunlu hökmdarı elan etdi, Şeyx Həsən geri qayıtmaq məcburiyyətində qaldı.

Ağqoyunluların böyük dəstəkçisi Teymuri Sultan Şahruxun ölümü Cahangir Mirzənin vəziyyətini pisləşdirdi. Teymurilərin köməyindən məhrum olduqdan sonra Osmanlı, MəmlükQaraqoyunlu dövlətləri Ağqoyunlu torpaqlarını ələ keçirmək istəyir və daxili münaqişələrdən yararlanmağa çalışırdılar.

Bu dövrdə Qaraqoyunluların Bağdad hakimi İsfahan bəyin ölümü, İraqda qarşılıq yaratdı. 1446-cı ildə Qaraqoyunlu Cahanşah Bağdaddakı ara müharibələrini yatırdaraq burada Qaraqoyunlu hakimiyyətini möhkəmləndirdi. Mosulu Qara İsgəndərin oğulları Əlvənd, Rüstəm və Tehrana verdi. Əlvənd bəy daha çox torpağın verilməsini tələb etsə də, Cahanşah bu tələbi rədd etdi. Əmisinə qiyam qaldıran Əlvənd bəy, məğlub edildi və Cahangir Mirzənin yanına qaçdı. Cahanşah Əlvənd bəyi geri istəsə də, Cahangir Mirzə bu təklifi qəbul etmədi.

1450-ci ildə Qaraqoyunlu Cahanşah, Ağqoyunlulara qarşı yürüşə başladı. Ağqoyunlu əmirləri Şeyx Həsən, Musa bəy və Rüstəm bəy Tərxan Cahanşahın tərəfinə keçdilər. Cahanşah, Mahmud bəyin hakimlik etdiyi ƏrzincanBayburtu tutdu. Mardin və Urfaya böyük qoşun göndərdi. Cahangir Mirzə Qaraqoyunlulara qarşı müqavimət göstərmək istəsə də ordusundakı Pörnək, Hacılu və Mosullu tayfalarından olan əsgərlərin Şeyx Həsənin tərəfinə keçməsi , Cahangir Mirzəni Məmlük dövlətinin nəzarətində olan Suriyaya çəkilməyə məcbur etdi. Məmlük sultanı Cahangir Mirzəyə narazılığını bildirirək, Məmlük torpaqlarından çıxmasını tələb etdi.

Cahangir Mirzə 1451-ci ildə Diyarbəkirə doğru geri çəkildi. Qaraqoyunlu qüvvələri də onun arxasınca şəhəri mühasirəyə aldılar. Dövlət içərisində nüfuzunu tamamilə itirən Cahangir Mirzənin bütün tərəfdarları əmisi Şeyx Həsənin tərəfinə keçmişdilər. 1451-ci ildə Qardaşı Cahangir Mirzənin köməyinə çatan Uzun Həsən, az miqdarda qüvvəylə Ruha qalasına daxil olaraq əmisi Şeyx Həsəni qətlə yetirdi və tərəfdarlarının çoxunu öldürdü. Ardınca Uzun Həsən Diyarbəkiri mühasirəyə almış Qaraqoyunlu qüvvələrinə hücum edərək, Rüstəm bəyi geri otuzdurdu.,

1452-ci ildə Cahangir Mirzə, Qaraqoyunlu Cahanşahla sülh müqaviləsi imzaladı. Bu müqavilədən narazı olan Uzun Həsən, qardaşının kürdlərə qarşı vuruşmaq üçün paytaxtdan çıxmasından istifadə edərək Diyarbəkiri ələ keçirdi. Bununla da Cahangir Mirzənin hakimiyyəti devrildi, o, 1469-cu ildə vəfat etdi.

İmperiya dövrü

Uzun Həsən (1453–1478)

  Əsas məqalə: Uzun Həsən

Uzun Həsənin hakimiyyətinin ilk dövrlərində qardaşı Cahangir Mirzə onun hakimiyyətini tanımadı. Cahangir Mirzə digər qardaşı, Ruha hakimi Üveyslə ittifaq quraraq Uzun Həsənə qarşı qoşun yığmağa başladı. Uzun Həsən onları qabaqlayaraq məğlub etdi və Ruhadan çıxardı. 1457-ci ildə Sara xatunun araya qarışması ilə sülh bağlansa da, bu sülhün müddəti çox çəkmədi. Mardinin hakimliyi Cahangir Mirzəyə tapşırıldı. Sülh müqaviləsinə məhəl qoymayan Cahangir Mirzə hakimiyyəti yenidən ələ keçirmək üçün əlverişli vaxtı gözləyirdi. Nəhayət, 1458-ci ildə Uzun Həsənin Ərzincan yürüşü zamanı atdan yıxılaraq yaralanmasından istifadə edən Cahangir Mirzə Diyarbəkiri mühasirəyə aldı. Uzun Həsənin qüvvələri, Cahangir Mirzənin qoşununun yenidən məğlubiyyətə uğratdılar, Cahangir Mirzə Qaraqoyunlu Cahanşaha sığındı. Dövrün tarixçisi Əbubəkr Tehrani Kitab-i Diyarbəkriyyə əsərində yazır:

  Cahangir qardaşı Uzun Həsəndən incidi, onun günü-gündən artan zəfərlərindən qorxaraq Cahanşahm dərgahına yollandı. Uzun Həsən onu bu əməlindən çəkindirmək istədi və Osmanı risalətə göndərdi. Dedi ki, biz bir anadan və atadan doğulmuş iki qardaşıq. Gərək bir-birimizlə əhd-peyman bağlayaq, and içək ki, bundan sonra sülh və dostluq yolunu tutacaq, müxalifət və düşmənçilikdən uzaq olacağıq. Bizimlə qaraqoyunlular arasında qədim ədavət olduğuna görə, ona birləşmək münasib deyildir.  

Cahangir Mirzənin Mardinə qayıdışından xəbər tutan Uzun Həsən şəhəri mühasirəyə aldı. Qaraqoyunlu Cahanşah, Cahangir Mirzəyə kömək üçün Rüstəm bəyin başçılığı ilə böyük ordu göndərdi. 1457-ci ilin mayında, Fərat çayı yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Uzun Həsən qalib gəldi, Rüstəm öldürüldü. Uzun Həsən yenidən Mardininin mühasirəsinə başladı. Anaları Sara xatun yenidən işə qarışmasıyla tərəflər arasında yekun sülh müqaviləsi imzalandı. Müqavilənin şərtlərinə əsasən Cahangir Mirzə, Uzun Həsənin hakimiyyətini tanıdı və oğlu Əli xanı onun yanına göndərdi. Beləliklə Qara Yuluq Osman bəyin ölümündən sonra başlayan ara müharibələrinə son qoyuldu.

Qaraqoyunlu və Teymuri dövlətləri ilə münasibətlər, Muş döyüşü

 
Uzun Həsənin oğlu Yusif Mirzə

Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah 1457-ci ildəki məğlubiyyətin qisasını almaq üçün həm də, Ağqoyunluları tabe etmək üçün yürüşə başladı. 1467-ci ildə Qaraqoyunlu ordusu Diyarbəkir üzərinə hücuma keçdi. Uzun Həsən qayalıqları çəkilərək, müdafiə olunmağa başladı. Qayalıqlara çəkilmiş Ağqoyunlular ilə mübarizənin çətinləşməsi, həmdə qış ayı olduğu üçün Cahanşah geri çəkilərək, yazda geri dönməyi qərara aldı. Əsas qüvvələri Təbrizə göndərən Cahanşah özü az qüvvəylə düşərgədə qaldı.Bu fürsətdən istifadə edən Uzun Həsən düşərgəyə hücuma keçərək Cahanşahın böyük əmirlərini və Cahanşahın özünü öldürür.Həsən bəy Rumlu yazır:

  O (Cahanşah), evdə(düşərgədə) yatdığı və qoşunu başqa düşərgəyə yollandığı zaman Həsən bəy fürsət tapıb altı min süvari ilə onun üstünü aldı və həmin ilin rəbiüssani ayının 12-də (30.10.1468) qaçarkən naməlum bir şəxs tərəfindən öldürüldü. Oğlanları Məhəmmədi və Əbu Yusif əsir düşdü. Məhəmmədi öldürüldü və o biri kor edildi.  

Uzun Həsən 1468-ci ildə Qaraqoyunlu dövlətinin daxilindəki ara müharibələrindən qalib çıxan Həsənəlinin üzərinə yürüşə başladı. 1468-ci ildə Xoy yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Həsənəli məğlub oldu.Bərdəyə qaçaraq Qaramanlı tayfasına sığındı.

1468-ci ildə Həsənəliyə kömək etmək üçün Teymuri hökmdarı Əbu Səid böyük orduyla Azərbaycana yürüşə başladı. Uzun Həsən Teymurilərin qüvvəsinin çox olduğunu bildiyi üçün sülh təklifi etsə də, Əbu Səid bunu qəbul etmədi. Mahmudabbadda düşərgə salan Teymuri ordusu Uzun Həsənin yolları bağlanmasına görə aclıq çəkməyə başladı. Əbu Səidin vəziyyətinin get-gedə pisləşməsindən xəbər tutan Uzun Həsən 1469-cu ilin yanvarın 30-da Əbu Səidin düşərgəsinə hücum edərək onu darmadağın etdi, Əbu Səid öldürüldü.

Beləliklə, Azərbaycan Qaraqoyunlu dövləti süqut etdi və yerində yeni bir Azərbaycan dövləti olan Ağqoyunlu dövlətinin əsası qoyuldu. Teymurilər isə böyük zərbə alaraq Xorasana sıxışdırıldılar. Uzun Həsən dövlətin paytaxtını Təbrizə köçürdü.

Osmanlı dövləti ilə münasibətlər

Osmanlılar ilə Ağqoyunlular arasında ilk toqquşma Qara Yuluq Osman bəy dövründə baş vermişdi. Qazi Bürhanəddini öldürən Osman bəy onun tabeliyində olan Sivası mühasirəyə aldı.Lakin Osmanlıların böyük qüvvə ilə buraya gəlməsi ilə Ağqoyunlu ordusu geri çəkilməyə məcbur olur və Sivas Osmanlıların əlinə keçir. Qisas almaq üçün Əmir Teymurun Anadoluya yürüşü zamanı onun qüvvələrinə qoşulan Osman bəy, Əmir Teymur ilə Osmanlı sultanı İldırım Bəyazid arasında baş vermiş Ankara döyüşündə öz qüvvələri ilə birlikdə Əmir Teymurun ordusunun mərkəzində yer tutdu. Döyüşdə Osmanlılar məğlub edildilər və İldırım Bəyazid əsir alındı.

Ağqoyunlular-Osmanlı münasibətlərində Trabzon imperiyası da böyük rol oynayırdı. Trabzon imperiyası ilə Ağqoyunlu dövləti arasında sıx əlaqələr mövcud idi. Ağqoyunlu dövləti üçün Trabzon çox böyük əhəmiyyətə malik idi.

Trabzon imperatoru David Ağqoyunlu sarayına elçi göndərərək, Osmanlılara hər il ödədikləri xəracın əfv edilməsi üçün kömək istədi. Ağqoyunlu elçiləri 1459-cu ildə İstanbula çataraq II Mehmedə Uzun Həsənin təkliflərini çatdırdılar. Elçilər həmçinin, Trabzon imperatorunun qızına cehiz olaraq verilmiş Kapadokyanı geri istədilər. II Sultan Mehmet bu təklifi qəbul etmədi.Bunun qarşılığında 1459-cu Uzun Həsən oğlu Uğurlu Məhəmmədin başçılığı ilə ordu göndərərək Qoyluhisarı tutdu.

Qoyluhisarın Ağqoyunlular tərəfindən tutulması Sultan Mehmedi sülh danışıqlarına başlamağa məcbur etdi. Sultan II Mehmedin sülh təklifinə müsbət cavab verən Uzun Həsən, öz elçilərini Osmanlı sarayına göndərdi. Bununla da sülh müqaviləsi imzalandı və bir müddət bu sülh qüvvədə qaldı.

1461-ci ildə II Mehmed hücuma keçərək Trabzonu mühasirəyə aldı. Həmin dövrdə Ağqoyunlu dövləti Qaraqoyunlularla da vəziyyətin gərginləşməsi səbəbindən sülh danışıqlarına başlamağa məcbur oldu. İmzalanan sülh müqaviləsinə görə, 1461-ci ildə Trabzon Osmanlıların əlinə keçdi və Trabzon xəzinəsinin bir hissəsi qohumluq münasibətlərinə görə Ağqoyunlulara verildi.

1472-ci ildə Təbrizdə Osmanlı dövləti əleyhinə Venesiya Respublikası ilə Ağqoyunlu dövləti arasında sülh müqaviləsi imzalandı.Bu koalisya planına uyğun olaraq, 1472-ci ilin yazında Uzun Həsən Osmanlılar üzərinə hücuma keçdi. Mirzə Yusif xanın başçılığı ilə Ərzincandan Qaraman istiqamətində hərəkət edən ağqoyunlular parlaq qələbə çalaraq Aralıq dənizi sahilinə çıxdılar. Lakin burada Uzun Həsənin ordusu üçün silah və artileriya mütəxəssisi gətirəcək Venesiya gəmiləri yox idi. Venesiya Respublikası isə vəziyyətdən istifadə edərək, ticarətdə üstünlüyü ələ almaq üçün gizli diplomatik danışıqlar aparırdı.

1473-cü il avqustun 1-də Malatyada Ağqoyunlularla Osmanlılar arasında döyüş baş verdi.Bu döyüşdə Osmalı qüvvələri ağır məğlubiyyətə uğradıldı.Uzun Həsən Osmanlı qüvvələrini Fəratın sol sahilinə çəkərək darmadağın etdi.Sultan II Mehmed geri çəkilərək qaçmağa başladı. Osmanlı sultanı döyüşdən sonra öz zabitlərindən birini sülh bağlamaq üçün Ağqoyunlu hökmdarının yanına göndərdi.Lakin Uzun Həsən sülh təklifini qəbul etmədi.

Malatya qələbəsindən sonra Uzun Həsən Bayandur öz sərkərdələrinin Osmanlı qoşunlarına qarşı yenidən hücuma keçmək haqqında təkliflərini dəfələrlə rədd etmişdi. Ağqoyunlu hökmdarı yaxşı bilirdi ki, uzun sürən açıq vuruşmada onun süvariləri odlu silahlara malik olan, xüsusilə ağır toplarla silahlanmış Osmanlı piyadasına – yeniçərilərə davam gətirə bilməz. Lakin sərkərdələrin təkidi ilə Osmanlı qoşunlarını təqib etmək qərara alındı. Əvvəlcədən hazırlanmış döyüş planına uyğun olaraq Malatya döyüşündən 10 gün keçmiş, 1473-cü il avqustun 11-də Ağqoyunlu süvariləri II Mehmedin qoşunlarını Ərzincanla Ərzurum arasındakı Üçağızlı dərəsində qabaqladılar. Otluqbeli adlanan bu döyüşdə üstünlük Ağqoyunluların əlində olsa da, Osmanlıların düzənlik sahəyə çıxaraq topları işə salması vəziyyəti dəyişdi.Döyüş Osmanlıların qələbəsi ilə başa çatdı.Otluqbeli vuruşmasının iştirakçısı olan Katerino Zeno bu döyüş haqqında belə yazır:

  "Həmin gün saat 9-a işləyəndə o(Uzun Həsən), ata minib Osmana(II Mehmede) qarşı hücuma başladı və həmişə üstünlüyü əldə saxladı. Osmanı(II Mehmeti) qaçmağa məcbur etdi. Hər iki tərəfdən çox adam qırıldı... Lakin qüdrətli hökmdar(Uzun Həsən) Osmanın döyüş arabasına yaxınlaşdıqda ona toplardan elə atəş açdılar ki, hökmdarın adamları qaçmağa üz qoydular"  

Ağqoyunlular qarğı, qılınc, şeşbər, altı dilimli toppuz, xəncər, yay-ox, gürz və s. nisbətən dövrü keçmiş olan ənənəvi silahlarla silahlandığı halda, Osmanlı ordusu ən müasir odlu silahlara, xüsusilə ağır toplara malik idilər. Bunu Osmanlı mənbələri də təsdiq edir. Mehmed Neşrinin fikrincə, Ağqoyunlular Otluqbelidə ona görə məğlub oldular ki, onlar "belə top-tüfəng davası görməmişdilər"

Məmlüklərlə münasibətlər

Ağqoyunluların ərazilərini cənub-şərqə doğru genişləndirmələri, Məmlüklərlə də münasibətlərə təsir edirdi. Uzun Həsənin hakimiyyətinin ilk illərində Məmlüklərlə əlaqələr yaxşı olsa da, sonradan onun dəniz sahillərində torpaq ələ keçirmək niyyətləri Məmlüklərin şimal sərhədlərində tez-tez təhlükələrə yol açırdı.

Ağqoyunlularla Məmlüklər arasında sərhəd Fərat çayı boyunca uzanırdı.Uzun Həsənin Məmlük sərhədlərinə basqınlara başlamasının bir səbəbi də, Venesiya gəmilərini qəbul etmək və Venesiya tərəfindən göndərilmiş topları götürmək üçün idi. Uzun Həsən bu məqsədlə, Aralıq dəniz sahillərinə-Məmlük dövlətinin şimal sərhədlərinə yürüşə çıxsa da, Osmanlı təhlükəsinə görə və Məmlüklərin şimal sərhədlərinin çox böyük olması səbəbindən geri çəkildi.

1463-cü ildə Məmlüklərə tabe olan əsas sərhəd qalalarından biri olan Gərgər qalası kürdlər tərəfindən hiylə yolu ilə ələ keçirildi.Sitat səhvi: Closing </ref> missing for <ref> tag Uzun Həsən Gərgər qalasına öz qüvvələrini yerləşdirdi. Məmlük sultanı Xoşqədəm, Ağqoyunlu sarayına elçi göndərərək qalanın geri verilməsini tələb etdi. Uzun Həsən Gərgər qalasının qarşılığında Harputu və 10 min dinar verilməsini istədi. Sultan Xoşqədəm Harputun verilməsinə razı olmadı. Ağqoyunlu elçisini 1000 dinar və çoxlu hədiyyələrlə Diyarbəkirə göndərdi. Uzun Həsən Gərgər qalasının açarlarını Məmlük sultanına göndərdi və beləliklə Gərgər qalası Məmlük qarnizonuna təhvil verildi.

1467−1468-ci illərdə Dulqədiroğlu Şahsuvar bəy Məmlük ordusunu bir neçə dəfə məğlub edərək, Məmlüklərin əsas rəqibinə çevrilmişdi. Məmlüklərlə- Dulqədiroğulları bəyliyi arasında başlanan mübarizədən istifadə etməyə çalışan Uzun Həsən, Məmlük dövlətinə qarşı siyasətini dəyişdi.

1472-ci ildə Uzun Həsən Fəratı keçərək Malatya, Qəhta, Gərgər və Ayntabı tutdu. Hələbə doğru irəliləyən Ağqoyunlu ordusu Birəni də tutdu. Uzun Həsən buraya Uğurlu Məhəmmədi təyin edərək, Fəratın şimalına geri döndü.Uzun Həsən həm də Dulqədir bəyliyinin torpaqlarının çoxunu ələ keçirərək Toros keçidində möhkəmləndi.

Həmin ilin mart ayında Məmlük qoşunu, Yəşbəyin başçılığı ilə Birədə az qüvvəylə müdafiə olunan Uğurlu Məhəmmədi yaxaladı, Ağqoyunlu şahzadəsi ağır yaralandı və Ağqoyunlu ordusu Ruhaya geri çəkilməyə məcbur oldu. Ağqoyunlular Məmlüklərdən ələ keçirdikləri torpaqların çox hissəsini itirsələr də Dulqədiroğullarından ələ keçirdikləri torpaqlarda möhkəmlənə bildilər.

Gürcüstan yürüşləri

Uzun Həsən Osmanlılara qarşı başlayacağı müharibədə arxasını etibarlı şəkildə möhkəmləndirmək üçün niyyətində idi. O, 1472-ci ildə Gürcüstana beşinci yürüşə çıxaraq mühüm uğurlar qazandı. Uzun Həsən bu yürüşə çıxmadan öncə Osmanlı şahzadəsi II Bayəzidə göndərdiyi məktubunda hazırda Qum şəhərində qışladığını, baharda Gürcüstan səfərinə çıxacağını, "kilsələrin yerinə məscidlər tikdirəcəyini" bildirmişdi. Uzun Həsən bu yürüşü zamanı Samsxeyə daxil oldu, bir neçə qalanı fəth etdi və Tiflisi ələ keçirdi.

Uzun Həsən Tiflisi böyük əmirlərindən Sufi Xəlil Bektaşa iqta olaraq verdi. Gürcü sərhəd bölgələrinin idarəsi də ona həvalə olundu. Uzun Həsən Gürcüstanı tərk edən zaman çar Baqratın elçisi onun yanına gəldi. Elçinin əlində 19 misqal ağırlığında bir yaqut və 12 misqal ağırlığında bir ləl vardı. Baqrat bu hədiyyələri verərək əvəzində taxt-tacını geri almaq niyyətində idi. Lakin Uzun Həsən bu təklifi rədd etdi və onları geri qaytardı. Gürcüstanı böyük qənimət və 3 min əsirlə tərk etdi.

Uzun Həsən 1477-ci ildə Gürcüstanda hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün 26 minlik qüvvə ilə şimal-qərb istiqamətində yürüşə başladı. Gürcüləri duyuq salmamaq üçün Ağqoyunluların Osmanlılara qarşı yürüşə çıxması ilə bağlı xəbərlər yayıldı. 7 günlük yürüşdən sonra sağa — Gürcüstan istiqamətinə dönüldü. Ağqoyunlu ordusu gürcü torpaqlarına yaxınlaşdıqca, keçidlər meşələrlə örtülü olduğundan Uzun Həsən 5 minlik süvari dəstəsini ordunun hərəkətini təmin etmək üçün irəli göndərdi. Bu qüvvələr çətin keçilən bölgələrdən ordunun keçməsini təmin etdi. İki günlük yürüşdən sonra ordu Tiflisə daxil oldu. Şəhər əhali tərəfindən tərk edildiyi üçün müqavimətsiz ələ keçirildi.

Tiflisdə möhkəmlənən Ağqoyunlular gürcüləri itaət altına aldılar. Burada süvari dəstə saxlayaraq Qoriyə doğru irəlilədilər. Qorinin əhalisi dağlara qaçdığı üçün Ağqoyunlular boş şəhərə daxil oldular. Beləliklə, Tiflisdən sonra Qori də Uzun Həsənin əlinə keçdi. Ağqoyunlu hökmdarı 15 gün ərzində meşələrə sığınmış gürcüləri əsir aldı. Bu zaman çar Baqrat Radşaya qaçdı. Öz qərargahını Muxranda quran Uzun Həsənin ətrafa göndərdiyi dəstələr Tiyanetiyə kimi irəlilədilər. Kaxetiya şahzadəsi I Georgi Ağqoyunlu hökmdarına hədiyyələr göndərərək itaət edəcəyinə təminat verdi. Çar Baqrat və Kvarkvare yeddi nəfərlik elçi heyətini Uzun Həsənin yanına göndərərək ildə 16 min qızıl duka vergi vermək şərti ilə sülh bağlamağı təklif etdilər. Ağqoyunlu hökmdarı bu təklifi qəbul etdi. Sülhün şərtlərinə görə Tiflis də daxil olmaqla şərqi Gürcüstan Ağqoyunlu dövlətinə tabe edildi. Uzun Həsən 1477-ci ilin sonunda ələ keçirdiyi 5 min əsirlə Təbrizə qayıtdı.

Sultan Yaqub (1478–1490)

  Əsas məqalələr: Sultan YaqubSultan Xəlil
 
Sultan Xəlil saray adamları ilə.

Uzun Həsən Gürcüstan yürüşündən sonra xəstələnmiş və dövlət işlərindən uzaqlaşmışdı. Buna görə baş xatun Səlcuqşah bəyim Fars hakimi olan, oğlu Xəlil mirzəni Təbrizə çağırdı. Xəlil mirzə Təbrizə gəldikdə, qardaşı Uğurlu Məhəmmədin Sivasdan paytaxta gəlmək istəyindən xəbər tutdu. Xəlil mirzə Ərzincana doğru hərəkət edərək, Uğurlu Məhəmmədin ordusunu qarşıladı. Döyüşdə Uğurlu Məhəmmədin qüvvələri məğlubiyyətə uğradıldı, özü isə öldürüldü. Qardaşı Maksudu da həps elədikdən sonra qarşısında heç bir maneə qalmayan Xəlil mirzə 1478-ci yanvarında Təbrizdə sultan elan edilir.

Atası Uzun Həsənin mərkəzləşdirmə siyasətini davam etdirən Sultan Xəlil həm əmisi Cahangirin oğullarının, həmdə qardaşlarının müqaviməti ilə üzləşdi. Ona qarşı ilk müqavimət Savə hakimi əmisi oğlu Muraddan gəldi. 1478-ci ildə Sultan Xəlilin şəxsən başçılıq etdiyi döyüşdə Murad məğlub edildi. Muradın özü isə əsir götürülərək edam edildi. Qardaşı Ibrahimi də həbsə atan Sultan Xəlil hakimiyyətini möhkəmləndirdi.

Yaqub bəy isə saray qarışıqlıqlarından kənar qalmaq üçün qardaşı Sultan Xəlildən icazə alaraq Diyarbəkirə getdi. Qısa bir zamanda Diyarbəkirə Sultan Xəlilin müxalifləri yığışmağa başladılar. Yaqub bəyin başçılığı altında böyük Ağqoyunlu sərkərdələri, Bayandur bəy, Süleyman bəy, və böyük din adamı Qazi Isa bəy birləşərək Sultan Xəlilə qarşı cəbhə əmələ gətirdilər. Belə vəziyyətdən narahatlıq keçirən Sultan Xəlil, Yaqub bəyə qarşı hərəkətə başladı. İki ordu Xoy çayı yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Sultan Xəlil qüvvələrinin üstünlüyünə baxmayaraq məğlub oldu və öldürüldü.

 
Sultan Yaqub saray adamları ilə.

Sultan Yaqub Təbrizə gəldikdən sonra ölkədəki birliyi qorumaq üçün Xoy döyüşünə qatılanları bağışladı. Sultan Yaqubun hakimiyyətinə qarşı olan əyanlar, Sultan Xəlilin oğulları Əli və Əlvəndin ətrafından yığışmağa başladılar. Əli və adamları çox keçməmiş mərkəzi hakimiyyətə tabe olsalarda, Əlvənd tabelik göstərmək istəmirdi. Amma Əlvənd bu müxalifəti çox apara bilmədi Şirazda xəstələnərək öldü. Bununla da Fars vilayətində olan üsyan təhlükəsi aradan qalxdı.

Sultan Yaqub dövründə Ağqoyunluların ən böyük xarici təhlükələrindən biri də Məmlük dövləti idi. Məmlük sultanı Qayıtbəy Uzun Həsənin ölümündən istifadə edərək, Əmir Yaşbəyin başçılığı ilə 100 minlik ordunu Urfanı tutmaq üçün göndərdi. Əmir Yaşbəy 1580-ci ildə Fəratı keçərək Urfanın mühasirəsinə başladı. Bu xəbər Sultan Yaquba çatdıqda Bayandur bəy, Süleyman bəy BicanoğluXəlil bəy Bektaşın başçılığı ilə Urfanın müdafiəsi üçün qoşun göndərdi.

Ağqoyunlu qüvvələrinin şəhərə yaxınlaşmasından xəbər tutan Məmlük sərkərdələri Əmir Yaşbəyə geri çəkilməli olduqlarının daha doğru olduğunu desələr də, Əmir qoşunu geri çəkmədi. Beləliklə Urfa yaxınlığında iki ordu qarşılaşdı. Məmlük ordusunun sağ tərəfinə Dəməşq hakimi Qansu Yəhyavi,sol tərəfinə Hələb hakimi Özdəmir, mərkəzinə isə Yaşbəy başçılıq edirdilər. Döyüşün sonunda Məmlük qüvvələri ağır məğlubiyyətə uğradılaraq, darmadağın edildilər. Əmir Yaşbək, Qansu Yəhyəvi və Özdəmir əsir alındılar, məşvərət keçirildikdən sonra hər üçü edam edildilər. Əmir Yaşbəyin başı Sultan Yaquba göndərildi. Məmlük dövləti bu döyüşdən sonra ağır zərbə aldı və böyük sərkərdələrinin itirərək sarsıldı.

Sultan Yaqub 1482-ci ildə Gürcüstanda Ağqoyunlu hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün yürüşə başladı. Axıska və Xatun qalaları ələ keçirildi. Ağqoyunlular bu yürüşdən böyük qənimət əldə etdilər.

Uzun Həsənin hakimiyyəti dövründə Bayandurlar sülaləsinin Səfəvilərlə münasibətləri yaxşı idi. Lakin Sultan Yaqub Səfəvi şeyxləri ilə münasibətdə atasının siyasi xəttini dəyişdi. Şeyx Heydər, 1488-ci ildə atasının qisasını almaq üçün Şirvana hücuma keçdi. Şirvanşah I Fərrux Yasar qüvvələrinin çoxluğuna baxmayaraq, Sultan Yaqubdan kömək istədi. Sultan Yaqub bu təklifi qəbul edərək Süleyman bəy Bicanoğlunun başçılığı ilə Şeyx Heydərə qarşı qoşun göndərdi. Döyüşdə Şeyx Heydər öldürüldü, qüvvələri isə dağıdıldı.

1489-cu ildə Van gölü yaxınlığında kürdlərin Ağqoyunlu dövlətinə qarşı böyük üsyanı oldu. Həmin ildə Süleyman bəyin sərkərdəlik etdiyi ordu kürdləri Van yaxınlığında məğlub etdi.

Ağqoyunlu dövlətinin qüdrətli hökmdarlarından biri olan Sultan Yaqub 1490-cı ilin 24 dekabrında, 20 yaşında olarkən vəfat etdi. Sultan Yaqubu Nəsriyyə məscidində dəfn etdilər.

Sultan Baysunqur (1490–1492) və Sultan Rüstəm (1492–1497)

  Əsas məqalələr: Sultan BaysunqurSultan Rüstəm

Sultan Yaqubun ölümündən sonra boş qalmış taxta kimin keçməsi barəsində qarışıqlıqlar oldu. Taxt uğrunda mübarizəyə qoşulan şahzadələr dövlətin siyasi görünüşünə də zərbə vururdular. Baysunqur mirzə Sufi Xəlillə birləşərək döyüşlərdə öz sülaləsinin digər üzvlərinə qalib gəldi və Təbrizdə özünü sultan elan etdi.

Sultan Baysunqurun atabəyi olan Sufi Xəlil hökmdarın azyaşlı olmasından istifadə edərək, hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirmək istəyirdi. Apardığı döyüşlərdə çoxlu düşmən qazanan Sufi Xəlil, köhnə düşməni Süleyman bəyə qisas almaq üçün şərait yaradırdı. Beləliklə Sufi Xəlil Süleyman bəy tərəfindən öldürüldü. Süleyman bəy Bicanoğlu Sultan Baysunqurun yeni atabəyi oldu.

Süleyman bəyin hakimiyyəti əlində cəmləşdirmək istəməsi Ağqoyunlu əmrlərini narahat edirdi. Həm də Süleyman bəyin əyanlara qarşı haqsız tədbirləri hərbi əyanları ona qarşı hərəkət etməyə məcbur edirdi. Qacar, MosulluPörnək tayfaları birləşərək Əlincə qalasına salınmış Rüstəm bəyi həpsdən azad etdilər. Sultan Baysunqur Təbriz yaxınlığında darmadağın edildi. Baysunqur Şirvana, Süleyman bəy isə Diyarbəkirə qaçdı.

Rüstəm bəy Baysunqurun Şirvana qaçması ilə, 1492-ci ilin mayın 28-də Ağqoyunlu taxtına oturdu. Süleyman bəyi də öldürən Sultan Rüstəm hakimiyyətini möhkəmləndirdi. Sultan Rüstəm Ağqoyunlu taxtında tamamilə möhkəmlənmək və ara müharibəsinə son qoymaq üçün islahatlar keçirdi. İlk növbədə Baysunqurun sığındığı Şirvanşah I Fərrux Yəsarla sülh müqaviləsi imzalandı. Şeyx Məhəmmədi və Mahmud Deyləmliyi saraydakı vəzifələrinə qaytararaq maliyyə işlərini onlara tapşırdı. Lakin islahatlar ölkəni bürümüş olan ara müharibələrindən tam qurtara bilmədi. 1492-ci ilin payızında Astrabadda Hüseyn Bayqaranın dəstəyi ilə Qasım bəyin üsyanı qalxdı. Üsyan tezliklə yatırıldı

Hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra Sultan Rüstəm Baysunqura qarşı hərəkətə keçməyə başladı. Baysunqurla tək bacarmayacağını bilən Sultan Rüstəm Sultan Yaqub dövründə həps edilmiş Səfəvi sülaləsinin üzvlərini həbsdən çıxararaq, onlarla müttəfiqlik etməyə başladı. Səfəvi şeyxi Şeyx Sultan Əlinin və Sultan Rüstəmin birləşmiş qüvvələri 1493-cü ildə Baysunquru məğlub etdilər. Geri çəkilmək istəyən Baysunqur döyüşdə öldürüldü. Sultan Rüstəm əsas rəqibini məğlub etdikdən sonra Səfəvilərə qarşı siyasətini dəyişdi. Ərdəbil yaxınlığında, Şəməsi döyüşündə Şeyx Sultan Əli məğlub edildi və öldürdü.

Sultan Rüstəm əyanların rəğbətini qazanmaq üçün çoxlu sayda soyurqallar paylayırdı. Hərbi əyanlar ilk əvvəllər ona rəğbət bəsləslər də, sonradan qüvvətləndilər və mərkəzi hakimiyyətə tabesizlik göstərməyə başladılar. Narazı əyanlar Sultan Rüstəmə qarşı çıxaraq,Osmanlı sarayına məktub yazdılar. Əyanlar Uğurlu Məhəmmədin oğlu şahzadə Əhmədin Ağqoyunlu dövlətinə təhvil verilməsini tələb edirdilər.

Nurəli bəy Gödək Əhmədi Ərzincanda qarşıladı. 1497-ci ildə Diyarbəkirdən Təbrizə doğru hərəkətə başlayan Gödək Əhmədin tərəfdarları və Sultan Rüstəmin qoşunu üz-üzə gəldi. Ağqoyunlu əyanlarının Gödək Əhmədin tərəfinə keçməsi ilə Sultan Rüstəm məğlub edildi. Gürcüstana qaçan Sultan Rüstəm tezliklə elə keçirilərək öldürüldü.

Süqutu

Gödək Əhməd hakimiyyətə gəldikdən sonra dövləti əvvəlki iqtisadi vəziyyətinə gətirmək və mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək üçün islahatlara başladı. Vergiləri qaydaya salmağa çalışan Sultan, İslami vergilərdən başqa bütün vergiləri ləğv etdi.

Gödək Əhmədin dövründə sarayda Pörnək tayfasının nümayəndələri çox idi. Bu isə mərkəzi hakimiyyət üçün böyük təhlükə yaradırdı. Bu təhlükəni aradan qaldırmaq, pörnəkləri sarayda zəiflətmək siyasəti yeridən Gödək Əhməd, onların güclü sərkərdələrini Hüseynəli xanı və Müzəffər bəyi edam etdirdi.

Gödək Əhməd hakimiyyətə gəlməsində böyük rol oynayan Eybə sultanı Kirman hakimi təyin etdi. Gödək Əhməd Eybə sultanı Kirmana təyin etməklə onu mərkəzdən uzaqlaşdırmaq istəyirdi. Onun bu siyasətindən narahatlıq keçirən Eybə sultan Fars hakimi Qasım bəy ilə birləşdi. Müttəfiqlər Sultan Yaqubun Şirvandakı oğlu Muradı hökmdar elan edərək, mərkəzi hakimiyyətə tabesizlik göstərməyə başladılar. Sultan Gödək Əhməd qış mövsümü olmasına baxmayaraq müxaliflərə qarşı hərəkətə başladı. 1497-ci ilin dekabrın 14-də, İsfahan döyüşündə Gödək Əhməd məğlub edildi və öldürüldü.

Gödək Əhmədin ölümündən sonra Ağqoyunlu dövlətində ara müharibələri yenidən başladı. Hər şahzadə bir vilayətdə özünü müstəqil hakim elan edir və Təbrizi elə keçirməyə çalışırdılar. Məhəmməd Mirzə Yəzddə, Əlvənd Mirzə Azərbaycanda, Murad Mirzə isə Şirvanda dəstəklənirdi.

1498-ci ildə Eybə sultan və tərəfdarları Əlvənd Mirzəni dəstəkləyərək Muradı məğlub etdilər. Murad Mirzə tutularaq Marağada həps edildi. Eybə sultanın qardaşı Nurəli bəy isə Məhəmməd Mirzəni Sultan elan etdi. 1499-cu ildə Eybə sultanın qoşunu məğlub edildi və özü də öldürüldü. Bu məğlubiyyətdən sonra Əlvənd Mirzə Diyarbəkirə çəkilməyə başladı. Boş qalmış Təbrizə daxil olan Məhəmməd Mirzə özünü sultan elan etdi. Lakin onun hakimiyyəti çox çəkmədi, Əlvənd Mirzə Diyarbəkirdən Təbrizə qayıdaraq onu məğlub etdi və paytaxtdan çıxardı.

Eybə sultanın digər qardaşı Gözəl Əhməd bəy isə həps edilmiş Murad Mirzəni azad edərək onu keçmiş Fars hakimi Qasım bəyin yanına gətirdi. Birləşmiş qüvvələr Fars vilayətinə hücum edərək Sultan Məhəmmədin tərəfdarlarını məğlub etdilər döyüşdə Məhəmməd Mirzə öldürüldü.

Sultan Murad, Məhəmməd Mirzəni məğlub etdikdən sonra 1500-ci ilin payızında Əlvənd Mirzənin üzərinə hücuma keçdi. Nəhayət, 1500-cü ildə Dərviş Baba Xeyrullahının vasitəçiliyi ilə Təbriz yaxınlığında Əbhər adlanan yerdə tərəflər arasında sülh sazişi imzalandı. Müqavilənin şərtinə əsasən Qızılüzən çayı sərhəd olmaqla Azərbaycan və Diyarbəkir Əlvəndə, Ərəb İraqı, Əcəm İraqı, Kirman isə Murada qaldı.

Daxili münaqişələr nəticəsində Ağqoyunlu dövləti zəifləmiş, əvvəlki qüdrətini tamamilə itirmişdi. Bu dövrdə Şeyx İsmayıl Lahincandan Ərdəbilə ordan da Ərzincana doğru hərəkətə keçərək tərəfdarlarını öz ətrafına toplamağa başlamışdı. Şirvan qoşununu darmadağın edən qızılbaşlar Əlvənd Mirzənin də narahatçılığına səbəb olurdular. 1501-ci ildə Əlvənd Mirzə Təbrizdən çıxaraq qızılbaşlarla döyüşmək üçün hərəkətə başladı. Həmin ildə ildə Naxçıvan yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Əlvənd məğlub edildi və Diyarbəkirə qaçdı. Təbriz qızılbaşlar tərəfindən ələ keçirildi və İsmayıl özünü şah elan etdi.

1503-cü ildə Sultan Murad Bağdaddan I Şah İsmayılın üzərinə hərəkətə başladı. 1503-cü ildə Həmədan yaxınlığında baş vermiş Almaqulağı döyüşündə Sultan Murad məğlub edildi. Bağdada geri çəkilən Sultan Murad burada hakimiyyətini 5 il davam etdirdi. 1508-ci ildə I Şah İsmayılın Bağdada hücumu barədə məlumat alan Sultan Murad şəhəri tərk edərək qaçdı. Ərəb İraqı Səfəvilər tərəfindən ələ keçirildi.

Ordu

 
Ağqoyunlu döyüşçüsünə aid dəbilqə.

Ağqoyunlu dövlətində ordu sarayın ixtiyarındakı qoşundan və ayrı-ayrı vilayətlərdən toplanan döyüşçü dəstələrindən- çəriklərdən ibarət olmuşdur. Mənbələrdə ordu sözü "ləşgər", "qoşun", ordunu təşkil edən əsgərlər isə "mülazim", "əsgər", "dilavər" adlandırılmışlar. Ağqoyunlu hökmdarlarının bilavasitə mühafizəsi isə məşğul olan alaylara qoruyucular deyilirdi.

Ağqoyunlu ordusunun sağ cinahının "bərənğar", sol cinahının "cəvanğər" və mərkəz hissəsinin-"İluğ" adlandığını və müharibə zamanı mərkəz hissədən önə göndərilən qoşuna "mənqəlay" deyilirdi. Fəzlullah ibn Ruzbehan Xunci 1478-ci ilin 15 iyulunda Sultan Xəlillə Yaqub arasında baş vermiş döyüşdə çərxçi və muçi adlı hərbi dəstələrin də iştirak etdiyini yazır.

Ağqoyunlu qoşunun əsgərləri: puşandarlardan-ağır silahlanmış, zirehli süvarilərdən, tirkəşbəndlərdən-ox atanlardan, qulluqçulardan ibarət olurdu. Puşandarlar gümüş və ya qızıl suyuna çəkilmiş xırda lövhəciklərdən qayrılmış zirehli paltarlar geyirdilər. Tirkəşbəndlər isə möhkəm dəri paltarlar geyirdilər ki, bunları nə qılınc zərbəsi kəsə bilir, nə də ox deşə bilirdi.

Ağqoyunlu ordusu zireh, nizə, qılınc,şeşbər (altı dilimli toppuz) xəncər, ox, kaman və kürzlə silahlandığını silahlanırdı.Orduda təbil, nağara, böyük nağara, nəfır, zurnadan ibarət təbilxana və nağaraçılar heyəti vardı. Hücum vaxtı kərənay (uzun zurna), qələbə çalınanda isə nağara səslənirdi.

Ağqoyunlu hökmdarlarının şəxsi qoşunu 25 min süvari və 10 min piyadadan ibarət olmuşdur. Vilayətlərdən yığılan qoşunları da buraya əlavə edildikdə bu qoşunun sayı 100 min nəfərə çatırdı.

Dövlət quruluşu

Divan

Başqa ŞərqAzərbaycan dövlətlərində olduğu kimi Ağqoyunlu dövlətində də hökmdardan asılı divan fəaliyyət göstərirdi. Divan hökmdarın əmriylə toplanır və daxili məsələri həll edirdi.

  • Əmir əl-üməra — Dövlətdə ikinci şəxs sayılırdı. Divanın ən nüfuzlu üzvü olan Əmir əl-üməra hökmdarın iştirak etmədiyi yürüşlərdə ordunun baş komandanı olurdu. Bu titul dövrün hökmdarı tərəfindən şəxsən verilirdi.
  • SədrVəqf torpaqlarının bütün məsələləri, qazı, müdərris, və ruhani idarələrinin ixtiyarı baş Sədrə məxsus idi. Sədrin nəzarəti altında məhkəmə və dini işlərə baxan Sədarət divanı vardı. Mədrəsələrin nəzarət və təftişi də Sədarət divanının ixtiyarında idi.
  • Baş Vəzir — Mərkəzi dövlət idarəsində mühüm yerlərdən biri də dövlətin gəlirlərinə nəzarət edən və maliyyə aparatını idarə edən baş vəzirə məxsus olmuşdur. O, həmçinin ölkənin xarici işləri ilə məşğul olur və mülki-inzibati idarələrə başçılıq edirdi. Baş vəzir ali divana rəhbərlik etdiyinə görə, "Sahib divan" da adlanırdı.
  • Təvaçi — Müharibə gözlənilən təqdirdə tabeliyindəki vilayətlərə gedərək hərbi qüvvə toplayan və ayrı-ayrı hərbi dəstələr arasında əlaqə yaradan əmirlərə deyilirdi. Onlar döyüşçüləri səfərbər edir, ordunun yerini bildirir, döyüşçülərin sayını özünün "təvaçi dəftərinə" qeyd edirdi.

Vergilər və torpaq sahibliyi

Uzun Həsənin hakimiyyət başına gəldiyi illərdə şəhərlilər və kəndlilər üzərinə qoyulmuş vergi və mükəlləfıyyətlər çox ağır idi. Burada toplanan müxtəlif vergilərin miqdarı getdikcə artırdı. Bu, nəinki geniş xalq kütlələrinin vəziyyətini ağırlaşdırırdı, hətta ölkənin mədaxilinin azalmasına səbəb olur, onun iqtisadi əsasını zəiflədirdi. Uzun Həsən mükəlləfiyyət və vergilərin miqdarını müəyyənləşdirmək, zorakılığın qarşısını almaq, vergi toplayan məmurların xəyanətlərinə son qoymaq məqsədiylə vergi işlərini nizama salan "Qanunnamə" tərtib etdirdi. Uzun Həsənin "Qanunnamə"si kəndlilərdən, sənətkarlardan və tacirlərdən alınan vergiləri qaydaya salmağı nəzərdə tutmuşdu. O, hətta bütün hərbi vergiləri ləvğ etməyə çalışmış, lakin mülki və hərbi idarəçilərin etirazları ilə qarşılaşmışdı.

Ağqoyunlu dövlətində dövlət (divan), sülalə (xass), xüsusi irs (mülk) və müsəlman ruhanilərin isə vəqf torpaqları var idi. Hərbi-köçmə əyanlara iqta əvəzinə irsən keçən soyurqal torpaq paylanırdı. Soyurqal sahiblərinin iqtaya nisbətən hüquqları daha geniş idi, onlar vergi toxunulmazlığı hüququna malik idi. Kəndlilər 40-dan çox vergi verir və mükəlləfiyyət icra edirdilər. Malcəhət (məhsul vergisi) Uzun Həsənin "Qanunnamə"sinə əsasən məhsulun 1/5 təşkil edirdi. Sudan istifadə müqabilində bəhrə vergisi, maldarlardan çobanbəyi, sənətkar və tacirlərdən tamğa, bac vergisi, əhalidən can vergisi alınırdı.

Mədəniyyət

 
Sara Xatun məscidi

Uzun Həsəndən başlayaraq Ağqoyunlu hökmdarları elmə və incəsənətə hamilik etmişlər.

Uzun Həsən dövrünün ən qabaqcıl alimlərini öz sarayına toplamışdı. Hökmdarın şəxsi kitabxanasında 60-a qədər alim çalışırdı.

Xəttatlıq (kalliqrafiya) və miniatür rəssamlığı bu dövrün Azərbaycan mədəni həyatının diqqəti cəlb edən sahələrindən olmuşdur. Ağqoyunlu hökmdarlarının saray kitabxanalarında elmi, bədii, fəlsəfi, dini, tarixi məzmunlu əsərlərin üzü köçürülür, əlyazmalarına miniatürlər çəkilirdi. Şair Hidayətin "Divan"ının əlyazmasına çəkilmiş 4 miniatür təsvir Sultan Xəlil tərəfindən 1478-ci ildə tərtib olunmuşdu. Bu əlyazma nüsxəsi Azərbaycan türkcəsindədir.

Bu dövrdə Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində Mirəli Təbrizi, Mirabdulla Təbrizi, Süleyman Əli Yaqubi, Nizaməddin Əli Ərdəbili, Cəfər Təbrizi, Əzhər Təbrizi, Əbdürrəhim əl-Yaqubi kimi mahir xəttatlar fəaliyyət göstərmişlər.

Uzun Həsənin sarayında dövrün görkəmli alimlərindən ibarət elmi məclis fəaliyyət göstərirdi. Uzun Həsən Qurani-Kərimi Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etdirmiş, dövrün görkəmli elm adamı Əbu Bəkr əl-Tehraniyə "Kitabi-Diyarbəkriyyə" adlı Oğuznamə yazdırmışdı. Fəzlullah ibn Ruzbehan Xunci 1487-ci ildə TəbrizəSultan Yaqubun sarayına gəlmiş və Ağqoyunlu dövlətinin tarixini yazmağa başlamışdı.

Əfsəhəddin Hidayətullah (Hidayət) XV əsrin sonlarınadək Təbrizdə yaşamış, Ağqoyunlu dövlətinin banisi Uzun Həsənin və Sultan Xəlilin sarayında böyük əmir rütbəsinə qədər xidmət etmiş, bir qədər sonra isə onun qardaşı Sultan Yaqubun sarayında yaşamış, fəaliyyət göstərmişdir. Hidayətin şeirlər divanı vardır. O, zəmanəsinə görə sadə Azərbaycan dilində şeirlər yazmışdır. Ədib şeirlərində daha çox Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatından yararlanırdı. Dövrün tanınmış şairlərindən biri olan Nemətulla Kişvəri dövrün 1490-cı ilə qədər Ağqoyunlu sultanı Yaqubun sarayında yaşamış, sultan öldükdən sonra saraydan uzaqlaşmışdı. Kişvəri Azərbaycan türkcəsində və Fars dilində "Divan" yaratmışdı. Onun Əlişir Nəvaiyə həsr olunmuş bir sıra şeirləri var. Sultan Yaqubun özü də Azərbaycan türkcəsində və Fars dilində şeirlər yazan bir şair idi. Onun məclislərində 15-ə yaxın şair və musiqiçilər iştirak edirdi.

Ağqoyunlu dövründə də Azərbaycanda musiqinin geniş yayılması, Təbriz şəhərinin musiqi həyatı Avropa səyyahları və elçilərinin də diqqətini cəlb etmişdi. Musiqi yalnız sarayda deyil, Təbrizin 30 min tamaşaçı tutan "Qurd meydanı"nda təşkil olunan müxtəlif məclislərdə də səslənirdi.

Ağqoyunluların dövründə Təbriz şəhəri sürətlə inkişaf edirdi. Təbrizdə Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən tərəfindən 1478–1484-cü illərdə iri saray kompleksi tikdirilmişdi. Sarayda 20 min otaq mövcud idi. Saray kompleksinin fərqli xüsusiyyəti onun ərazi baxımından böyük olan bağ daxilində yerləşməsidir. Saray kompleksi "Həşt behişt" ("Səkkiz cənnət") adlanırdı. Buna görə də, Azərbaycan memarlıq obyektlərinin bir çoxunun bu şəhərdə cəmləşməsi təsadüfi deyildir. Şəhəri müxtəlif təyinatlı memarlıq abidələri bəzəyirdi. Şərq ölkələrində ən gözəl və geniş bazar kimi şöhrət tapmış və əsası Uzun Həsən tərəfindən qoyulmuş "Qeysəriyyə" üstüörtülü və səkkizkünclü idi. Onun üstü günbəz və tağla örtülmüşdü. Bu bazarda qiymətli mallar və cəvahirat satılırdı.

Ağqoyunlu memarlığının şah əsərlərindən biridə Zeynal bəy türbəsidir. Türbə Otluqbeli döyüşündə öldürülmüş, Uzun Həsənin oğlu Zeynal bəy üçün inşa etdirilmişdir. Türbənin girişində yazılır: "Bu türbə, Sultan Həsən Bahadır xanın oğlu məğfur sultan, şəhid xaqan Zeynal bəyindir. Allah qəbrini nur etsin"

Sara xatun məscidi, Sara xatunun əmri ilə 1585-ci ildə inşa edilmişdir. Məscidin mərkəzində onu saxlayan əsas 3 dayaq yerləşir. Minbəri bəzədilmişdir, minarəsi ayrı rənglərdə olan və 2 növ ayrı daşlardan ibarətdir.

Memarlıq obyektlərinin və bitki örtüyünün uzlaşdırılması Təbrizin memarlıq inkişafında önəmli yer tutmuşdur. Təbrizdə böyük bağlar var idi. Uzun Həsən tərəfindən əsası qoyulmuş "Bağı-nəsriyyə" və Sultan Yaqubun tikdirdiyi "Baği-şimal"ı ("Şimal bağı") Fəzli İsfahani "qızıl güllərinin cənnət çırağına bənzətmişdi".

Qeydlər

  1. Mardinə bağlı A Qızıltəpənin 8 km şimal-qərbində, Zərkan suyu yaxınlığında olar bir kənddir. Artuq hökmdarları Xarzəmdə böyük tikinti işləri görmüşlər.
  2. Türkiyənin Şanlıurfa ilinin inzibati mərkəzidir. Ərəblər bu şəhərə "Ər-Ruha" deyiblər. Hazırda "Ər-Ruha" adı Urfada olduqca məşhurdur.
  3. Əməvilər sülaləsi dövründəki inzibati bölgü üzrə Xilafət sistemindəki IV əmirlik(canişinlik). Ərməniyyənin indiki Ermənistanla (ermənilərlə, yəni haylarla) heç bir əlaqəsi yoxdur.
  4. Gərgər dövrümüzdə Fərat çayı sahilində, Türkiyədə Adıyamanın bir ilçəsidir.

İstinadlar

  1. (Xuseyn. "Bedai ul-vekai (Udivitelğnıe sobıtiə). "İzdanie teksta, vvedenii i obşaə redaküiə A.S.Tveritinovoy) Moskva: İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı. v.446a-b ))
  2. The Last Great Muslim Empires
  3. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövləti
  4. Ağqoyunlu dövləti
  5. Şahin Fərzəlibəyli. Azərbaycan VƏ Osmanlı İmperiyası. səh. 36
  6. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası. Azərbaycan Dili. səh.3[ölü keçid]
  7. Uzun Həsənin fəthnaməsi
  8. Michael M. Gunter, Historical dictionary of the Kurds (2010), p. 29
  9. A.Bakıxanov, Gülüstani-İrəm, səh.41
  10. A.Bakıxanov, Gülüstani-İrəm, səh.40
  11. XIV-XVI əsrlərdə Şirvanşahlar dövlətinin pul tədavülü və sikkə zərbi
  12. Gəncə zərbxanası
  13. Ağqoyunlular[ölü keçid]
  14. AZƏRBAYCAN TARİXİ KAYZEN
  15. . 2017-10-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-06.
  16. . 2017-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-06.
  17. http://forum.hunturk.net/qaraqoyunlu-v-601-agqoyunlu-imperatorluqlari-4783.html Ağqoyunlu dövlətinin yaranması və genişlənərək imperatorluğa
  18. İradə Nuriyeva. Azərbaycan Tarixi (ən qədim zamanlardan – XXI əsrin əvvəllərinədək), səh.104
  19. Faruk Sümer, "Akkoyunlular", Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi s. 270.
  20. Faruk Sümer, "Bayındır", C. III, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi , İstanbul, 1992, s. 246.
  21. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't — Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, s.56
  22. Çetin Varlık, "Akkoyunlular",VIII, İstanbul, 1988, s. 408.
  23. F. Sümer, "Akkoyunlular", Türk Dünyası Aratırmaları , s. 4
  24. Faruk Sümer, "Akkoyunlular", Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi s. 270–271
  25. Faruk Sümer, "Akkoyunlular", Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi s. 271.
  26. Ebû Bekr-i Tihrânî, Kitâb-ı Diyârbekriyye, C. I–II, ne- r. N. Lugal, F. Sümer, Ankara, 1993, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 2001., s.20–21.
  27. Yaşar Yücel, Mutahharten ve Erzincan Emirliği, Ankara, 1982., s. 20
  28. Aziz b. Erdeşir-i Esterâbâdî, Bezm u Rezm, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 1990., s.317
  29. Aziz b. Erdeşir-i Esterâbâdî, Bezm u Rezm, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 1990., s.323–324
  30. Aziz b. Erdeşir-i Esterâbâdî, Bezm u Rezm, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 1990., s.325–335
  31. Esterâbâdî, Bezm u Rezm, s. 342–343
  32. Faruk Sümer, "Akkoyunlular", Diyanet İslam Araştırmaları, s.271
  33. F. Sümer, Kara Koyunlular (Balanğıçtan Cihan-şah’a Kadar), C. I,Ankara, 1992.s. 49
  34. Esterâbâdî, Bezm-u Rezm, s. 343
  35. Esterâbâdî, Bezm u Rezm, s. 438–439.
  36. Tihrânî, Diyârbekriyye, s. 40–43, çev. s. 39–40
  37. J. E. Woods, 300 Yıllık Türk Imparatorluğu Akkoyunlular, Aşiret, Konfederasyon, Imparatorluk, çev. Sibel Özbudun, Milliyet yay., İstanbul, 1993., s.79.
  38. 2 Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 45, çev. s. 42
  39. Yücel, Yaşar,Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Ankara, 1983.,s.156;
  40. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 80;
  41. F. Sümer, "Akkoyunlular", Diyanet İslam Araştırmaları, s. 271;
  42. Yaşar Yücel, Kadı Burhaneddin, s. 160
  43. Yaşar Yücel, Kadı Burhaneddin, s. 160–161.
  44. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 47–48, çev. s. 43
  45. F.Sümer,"Akkoyunlular", Diyanet Islam Araştırmaları, s. 271
  46. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 48,çev. s. 43.
  47. N.Şâmi, Zafernâme, çev. N. Lugal, Ankara, 1949, s. 260–263
  48. F. Sümer, "Akkoyunlular",Türk Dünyası Araştırmaları , s. 9
  49. İlhan Erdem, "Akkoyunlu Devleti’nin Kurucusu Kara Yülük Osman Bey’in Hayatı ve Faaliyetleri", XXXIV/1–2, Ankara, 1990, s. 100
  50. W. Hinz,Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s.112
  51. F. Sümer, "Akkoyunlular", Diyanet Islam Araştırmaları, s. 271
  52. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 50, çev. s. 45.
  53. el-Makrîzî, es-Sülûk, C. IV/I, s. 41
  54. İbn Tagrı Birdî, en-Nücûmü’z-Zâhire, , C. XIII, s. 22
  55. Faruk Sümer, "Çukurova Tarihine DairAraştırmalar", Tarih Araştırmaları Dergisi, C. I, Ankara, 1965, s. 42–43
  56. K. Y. Kopraman, "Mısır Memlûkleri", s. 115.
  57. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 59, çev. s. 49
  58. el-Makrîzî, es-Sülûk, C. IV/I, s. 45
  59. İbn İlyâs, Bedâyiü’z-Zuhûr, C. I/II, s. 772.
  60. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 61, çev. s. 50
  61. İbn Tagrı Birdî, en-Nücûmu’z-Zâhire, , C. XIII, s. 23
  62. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 64, çev. s. 52
  63. el-Makrîzî, es-Sülûk, C. IV, s. 46
  64. İbn İlyâs, Bedâyi'ü’z-Zuhûr, C. I/II, s. 772–773
  65. İbn Tagrı Birdî, en-Nücûmû’z-Zâhire, s. 25
  66. İbn İlyâs, Bedâ’i ez-Zuhûr, C. I/II, s. 772–773
  67. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 67, çev. s. 53.
  68. el-Makrîzî, es-Sülûk, C. IV/II, s. 739.
  69. el-Makrîzî, es-Sülûk, C. IV/II, s. 806
  70. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 101–104, çev. s. 72–73
  71. İbn İlyâs, Bedâyi'ü’z -Zuhûr, C. II, s. 141
  72. İbn Hacer, İnbâ’ü’l-Gumr, C. VIII, s. 253
  73. İ. Erdem, M. Uyar, "Akkoyunlular’ın Tarih Sahnesine Çıkışı", s. 875
  74. İbn Hacer, İnbâ’ü’l-Gumr, C. VIII, s. 254
  75. İbn İlyâs, Bedâyi'ü’z -Zuhûr, C.II, s. 141.
  76. Tagrı Birdî, en-Nücûmü’z-Zâhire, C. XIV, s. 202–212
  77. İbn İlyâs, Bedâyi'ü’z -Zuhûr, C. II, s. 148–149
  78. el-Makrîzî, es-Sülûk, C. IV/II, s. 895–97
  79. İbn Tagrı Birdî, en Nücûmü’z-Zâhire, C. XIV, s. 220–221
  80. el-Makrîzî, es-Sülûk, C. IV/II, s. 897
  81. el-Makrîzî, es-Sülûk, C. IV/II, s. 938
  82. J. E. Woods,Akkoyunlular, s. 95.
  83. İbn Hacer, İnbâ’ü’l-Gumr, C. VIII, s. 337
  84. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 68, çev. s. 54;
  85. Cəfər İbrahimov,Azərbaycanın XV Əsr Tarixinə Dair Oçerklər, Bakı, 1958, s. 67
  86. XV. Faruk Sümer, "Karakoyunlular",s. 435
  87. İsmail Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti (Kara Koyunlular Devri), Ankara, 2001, s. 8.
  88. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 68, çev. s. 54
  89. F. Sümer, Kara Koyunlular, s. 80
  90. İ. Erdem, "Akkoyunlu Devleti’nin Kurucusu", s. 103.
  91. F. Sümer, "Karakoyunlular", s. 435
  92. İ. Erdem, "Akkoyunlu Devleti’nin Kurucusu", s. 103–104;
  93. F. Sümer, Kara Koyunlular, s. 97
  94. İbn Hacer, İnbâ’ü’l-Gumr, C. VII, s. 264
  95. el-Makrîzî, es-Sülûk, C. IV/I, s. 450
  96. F. Sümer, Kara Koyunlular, s. 99
  97. C. İbrahimov, Azərbaycanın XV Əsr Tarixinə Dair Oçerklər, s. 68.
  98. İbn Hacer, İnbâ’ü’l-Gumr, C. VII, s. 314
  99. F. Sümer, Kara Koyunlular, s. 97–98.
  100. Metin Sözen, "Anadolu’da Akkoyunlu Mimarisi", s. 361
  101. F. Sümer, Kara Koyunlular, s. 102–103
  102. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 69, s. 54
  103. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 88
  104. Ibn Ilyâs, Bedâyi'ü’z-Zuhûr, C. II, s. 55
  105. Ibn Hacer, Inbâ’ü’l-Gumr, C. VII, s. 387
  106. el-Makrîzî, es-Sülûk, C. IV/I, s. 535
  107. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 69–71, çev. s. 55
  108. F. Sümer, Kara Koyunlular, s. 102–10
  109. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 112–122, çev. s. 78–83;
  110. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 119, çev. s. 82;
  111. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 119, çev. s. 82
  112. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 115, çev. s. 81
  113. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 120, çev. s. 83
  114. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 127.
  115. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 121–123; çev. s. 83–84
  116. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 127–128;
  117. W. Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 113
  118. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 128, çev. s. 88
  119. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 129.
  120. 310 J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 129
  121. F. Sümer, Kara Koyunlular, C. I, s. 139.
  122. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 129, çev. s. 88
  123. F. Sümer, "Akkoyunlular", T. D. A., s. 9.
  124. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 129
  125. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 130–134, çev. s. 88–91.
  126. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 136, çev. s. 92
  127. Ibn Tagrı Birdi, en-Nücûmü’z-Zâhire, C. XIV, s.270
  128. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 130
  129. F. Sümer, "Akkoyunlular",s. 272.
  130. F. Sümer, "Akkoyunlular", s. 16.
  131. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 140, çev. s. 94
  132. F. Sümer, "Ak Koyunlular", Diyanet İslam Araştırmaları, s. 272
  133. İ. H. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 189
  134. F. Sümer, "Akkoyunlular", T. D. A., s. 16.
  135. F.Sümer, "Akkoyunlular", T. D. A, s. 17.
  136. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 158, çev. s. 104
  137. F. Sümer, "Akkoyunlular", T. D. A., s. 17.
  138. İbn İlyâs, Bedâyiü’z-Zuhûr, C. II, s. 243
  139. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 168, çev. s. 109
  140. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 168–69, çev. s. 110
  141. Ibn Ilyâs, Bedâyi'ü’z -Zuhûr, C.II, s. 243;
  142. F. Sümer, "Akkoyunlular",s. 18
  143. F. Sümer, "Kara Koyunlular",Diyanet İslam Araştırmaları, s. 436;
  144. I.Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti, s. 26.
  145. F. Sümer, "Akkoyunlular", Türk Dünyası Araştırmaları, s. 18
  146. J.E. Woods, Akkoyunlular, s. 138;
  147. F. Sümer, "Kara Koyunlular", Diyanet İslam Araştırmaları, s. 436
  148. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 178, çev. s. 114
  149. Tihrânî, Diyârbekriyye, s. 178, çev. s. 114
  150. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 138.
  151. F. Sümer, "Akkoyunlular", Diyanet İslam Araştırmaları, s. 272
  152. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 139
  153. Tihrânî, Diyârbekriyye, s. 179–80, çev. s. 115
  154. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 180, çev. s. 115.
  155. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 140.
  156. Ibn Ilyâs, Bedâyi'ü’z -Zuhûr, C. II, s. 290
  157. Ibn Tagrı Birdî, Havâdisü’d-Duhûr, V. VIII/I, s. 104;
  158. F. Sümer, "Akkoyunlular",Türk Dünyası Araştırmaları, s. 19.
  159. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 233, çev. s. 143
  160. F. Sümer, "Akkoyunlular",Diyanet Islam Araştırmaları s. 272.
  161. W. Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 115;
  162. J.E. Woods, Akkoyunlular, s. 145–48.
  163. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 235, çev. s. 144
  164. F. Sümer, "Akkoyunlular", Diyanet İslam Ansiklopedisi , s. 272
  165. F. Sümer, "Karakoyunlular", Diyanet İslam Ansilopedisi, s. 437
  166. C. İbrahimov, Azərbaycanın XV əsr Tarixinə Dair Oçerklər, s. 71.
  167. Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında. Bakı: Çaşıoğlu, 2000, səh 40.
  168. I. Erdem-M. Uyar, "Karakoyunlular", Türkler Ans., s. 866.
  169. W. Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 115
  170. J. E. Woods, Akkoyunlular, s.151;
  171. Ibn Ilyâs, Bedâyi'ü’z-Zuhûr, C. II, s. 340
  172. Ibn Tagrı Birdî, en-Nücûmü’z-Zâhire, C. XVI, s. 85
  173. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 280, çev. s. 170
  174. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 151
  175. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 280, çev. s. 171
  176. W. Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 116.
  177. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. II, s. 407, çev. s. 246
  178. W.Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 42.
  179. I. Aka, Iran’da Türkmen Hâkimiyeti, s. 68
  180. C. Ibrahimov, Azərbaycanın XV Əsr Tarixinə Dair Oçerklər, s. 72
  181. I. H. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 191
  182. «Tarix-i Qezelbaşan», ©Vivo-Book.com|Bakı - 2015,səh.23
  183. F. Sümer, "Karakoyunlular", Diyanet Vakfı Islam Ansiklopedisi , s. 437
  184. 51 Tihrânî, Diyârbekriyye, C. II, s. 474, çev. s. 287
  185. I. H. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 192
  186. W.Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 45
  187. C. Ibrahimov, Azərbaycanın XV Əsr Tarixinə Dair Oçerklər, s. 75.
  188. F. Sümer, "Akkoyunlular", Türk Dünyası Araştırmaları, s. 23
  189. C. Ibrahimov, Azərbaycanın XV Əsr Tarixinə Dair Oçerklər, s. 78
  190. J. E. Woods, Akkoyunlular,s. 177
  191. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. II, s. 424–432, çev. s. 256–261
  192. W. Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 47
  193. S. Tansel, Osmanlı Kaynaklarına Göre, s. 263–264
  194. W. Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 33
  195. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. II, s. 392, çev. s. 236.
  196. S. Tansel, Osmanlı Kaynaklarına Göre, s. 269
  197. Cəfər Ibrahimov, XV. Əsr Azərbaycan Tarixinə Dair Oçerklər, s. 86
  198. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. II, s. 392, çev. s. 237
  199. W. Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 37
  200. F. Sümer, "Akkoyunlular", s. 272
  201. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 167
  202. S. Tansel, Osmanlı Kaynaklarına Göre, s. 269–270;
  203. Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında. 52
  204. İradə Nuriyeva. Azərbaycan Tarixi (ən qədim zamanlardan – XXI əsrin əvvəllərinədək), səh.108
  205. Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında. 53
  206. I. H. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 193.
  207. Ibn Tagrı Birdî, en-Nücûmü’z-Zâhire, C. XVI, s. 257
  208. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. II, s. 404, çev. s. 244.
  209. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. II, s. 405, çev. s. 244–245
  210. Ibn Ilyâs, Bedâyi'ü’z -Zuhûr , C. II, s. 427
  211. Ibn Ilyâs, Bedâyi'ü’z -Zuhûr , C. II, s. 428
  212. Ibn Ilyâs, Bedâyi'ü’z -Zuhûr , C. II, s.430.
  213. Kâzım Yaşar Kopraman, "Osmanlı-Memlûk Münâsebetleri", Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman, Makaleler, Haz. E. Semih Yalçın, A. Çetin, Ankara, 2005, s. 184.
  214. K. Y. Kopraman, "Osmanlı-Memlûk Münâsebetleri", s. 184.
  215. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 195
  216. Ibn Ilyâs, Bedâyi'ü’z -Zuhûr , C. III, s. 80–82
  217. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 195.
  218. Ibn Ilyâs, Bedâyi'ü’z -Zuhûr, C. III, s. 86–87;
  219. Tihrânî, Diyârbekriyye, C. I, s. 569, çev. s. 345
  220. Kirzioğlu F. Kars tarihi. c. I. İstanbul, 1953. səh. 494
  221. Paydaş K. Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu Türkmenlerin Gürcüstana yaptıkları seferler. Tarih İncelemeleri Dergisi, c. XXI, sayı 2, 2006. səh. 186
  222. Paydaş K. Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu Türkmenlerin Gürcüstana yaptıkları seferler. Tarih İncelemeleri Dergisi, c. XXI, sayı 2, 2006. səh. 186–187
  223. Paydaş K. Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu Türkmenlerin Gürcüstana yaptıkları seferler. Tarih İncelemeleri Dergisi, c. XXI, sayı 2, 2006. səh.187
  224. Seyyahların Gözüyle Sultanlar ve Savaşlar. Giovanni Maria Angiolello-Venedikli bir tüccar ve Vincenzo D`Aleksandrinin seyahatnameleri. Çeviri ve notlar: Tufan Gündüz. Yedditepe Yayınevi, İstanbul, 2007. səh.65–66
  225. Barbaro J. Anadoluya ve İrana seyahat. Çeviri ve notlar: Tufan Gündüz. Yedditepe Yayinevi, İstanbul, 2005. səh.110–111
  226. Paydaş K. Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu Türkmenlerin Gürcüstana yaptıkları seferler. səh.188
  227. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 203.
  228. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 231
  229. W. Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 57
  230. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 233–234
  231. I. H. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 195;
  232. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 233
  233. W.Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 57.
  234. I. H. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 195
  235. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 234
  236. C.İbrahimov, Azərbaycan Tarixinə Aid Oçerklər, s. 99–100
  237. İbn İlyâs, Bedâyi'ü’z -Zuhûr , C. III, s. 161
  238. V. Minorsky, Persia in A. D. 1478–1490, s. 38–39.
  239. Minorsky, Persia in A. D. 1478–1490, s. 40.
  240. Ibn Ilyâs, Bedâyi'ü’z -Zuhûr, C. III, s. 166
  241. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 236.
  242. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 236
  243. V. Minorsky, Persia in A.D. 1478–1490, s. 44
  244. V.Minorsky, Persia in A. D. 1478–1490, s. 45
  245. Ibn Ilyâs, Bedâ’i ez-Zuhûr, C. III, s. 170–173.
  246. F. Sümer, "Çukurova Tarihine Dair Araştırmalar", s. 54
  247. F. Sümer, "Akkoyunlular", D. I. A., s. 273
  248. I. H. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 195.
  249. Ibn Ilyâs, Bedâyi'ü’z –Zuhûr, C. III, s. 175.
  250. H. D. Yıldız, "The Akkoyunlu", s. 218
  251. M. H. Yinanç, "Akkoyunlular, İ. A., s. 261
  252. V. Minorsky, Persia in A. D. 1478–1490, s. 75
  253. V. Minorsky, Persia in A. D.1478–1490, s. 80–81
  254. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 248
  255. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 248.
  256. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 250
  257. W. Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 76
  258. Sümer, "Akkoyunlular", s. 28
  259. V. Minorsky, Persia in A. D. 1478–1490, s. 113
  260. F. Sümer, "Akkoyunlular", s. 28
  261. C. İbrahimov, Azərbaycan Tarixinə Aid Oçerklər, s. 102
  262. C. İbrahimov, Azərbaycan Tarixinə Aid Oçerklər, s. 103
  263. W. Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 80
  264. V. Minorsky, Persia in A. D. 1478–1490, s. 114
  265. C. İbrahimov, Azərbaycan Tarixinə Aid Oçerklər, s. 104–105
  266. F. Sümer, "Akkoyunlular",s. 29.
  267. C. İbrahimov, Azərbaycan Tarixinə Aid Oçerklər,s. 105
  268. C.Kanat, "Ak-Koyunlular ve Toprak Reformları", s. 875.
  269. George Sale,George Psalmanazar,Archibald Bower,George Shelvocke,John Campbell,John Swinton — An Universal history, from the earliest account of time, 6. cild
  270. F. Sümer, "Ahmed", Türk Dünyası Araştırmaları, s. 11.
  271. C.Kanat, "Ak-Koyunlular ve Toprak Reformları", s. 876
  272. C. İbrahimov, Azərbaycan Tarixinə Aid Oçerklər, s. 109
  273. C. İbrahimov, Azərbaycan Tarixinə Aid Oçerklər, s. 110
  274. F. Sümer, "Akkoyunlular", s. 31.
  275. İradə Nuriyeva. Azərbaycan Tarixi(ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək),səh.111
  276. C. İbrahimov, Azərbaycan Tarixinə Aid Oçerklər, s. 111
  277. E. Woods, Akkoyunlular, s. 265
  278. M. H. Yinanç, "Akkoyunlular", s. 262
  279. J. E. Woods, Akkoyunlular, s. 268.
  280. Şahin Fərzəliyev. Azərbaycan XV–XVI əsrlərdə. "Elm nəşriyyatı", 1983. səh.46
  281. Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında. səh.32
  282. Fəzlullah ibn Ruzbixan Xundji. Tarixi alam-aray-i Amini. Perevod s anqliyskoqo na russkiy T.A.Minorskoy.- Baku, 1987. səh. 53–54.
  283. Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s. 95
  284. Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s. 96.
  285. Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında . səh.31
  286. Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında . səh.32
  287. Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında . səh.29
  288. Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək).səh. 114
  289. Əsgər Əhməd. "XII–XV əsrlərdə Аzərbaycanın mənəvi mədəniyyəti". səh.7
  290. Xeyirbəy Qasımov. Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti. s.160
  291. Xeyirbəy Qasımov. Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti.s.158
  292. Əsgər Əhməd. " XII–XV əsrlərdə Аzərbaycanın mənəvi mədəniyyəti". səh.8
  293. Xeyirbəy Qasımov. Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti.s.24
  294. Xeyirbəy Qasımov. Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti.s.156
  295. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 196.
  296. Xeyirbəy Qasımov. Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti.s.164
  297. Xeyirbəy Qasımov. Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti.s.163
  298. Sarahatun Cami
  299. Xeyirbəy Qasımov. Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti. s.163–164

Ədəbiyyat

  • A. Bakıxanov. Gülüstani-İrəm (Tərcümə edəni M. Əskərli) — Bakı: "Minarə", 2000.
  • Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında. Bakı: "Çaşıoğlu", 2000.
  • Cəfər İbrahimov, Azərbaycanın XV Əsr Tarixinə Dair Oçerklər, Bakı, 1958
  • Həsən bəy Rumlu, Qızılbaşlar tarixi. Tərcümə və şərhlər M. Ə. Məhəmmədinindir. — Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı. 1993–48 s. (yüklə)
  • Şahin Fazil Fərzəlibəyli. Azərbaycan və Osmanlı İmperiyası (XV – XVI Əsrlər). "Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı". Bakı-1995 (yüklə)
  • Şahin Fərzəliyev. Azərbaycan XV–XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə) . "Elm nəşriyyatı", 1983.(yüklə)
  • Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri.Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Tarix İnstitututunun əsərləri. c.I, Bakı, 1951.
  • Əsgər Əhməd. " XII–XV əsrlərdə Аzərbaycanın mənəvi mədəniyyəti". Bakı-2012, "Elm" nəşriyyatı, 372 səh. ISBN 978-9952-453-29-4
  • Xeyirbəy Qasımov Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti. Bakı "Aspoliqraf", 2008, 448 s.
  • Fəzlullah ibn Ruzbixan Xundji. Tarixi alam-aray-i Amini. Perevod s anqliyskoqo na russkiy T.A.Minorskoy. Baku, 1987.
  • V. Minorsky, Persia in A.D. 1478–1490 An abridge translation of Fadlullah b. Ruzbihan Khunji’s Tarikh-ı ‘Alam-Ârâ-yı Aminî, London, 1957.
  • Seyyahların Gözüyle Sultanlar ve Savaşlar. Giovanni Maria Angiolello-Venedikli bir tüccar ve Vincenzo D`Aleksandrinin seyahatnameleri. Çeviri ve notlar: Tufan Gündüz. Yedditepe Yayınevi, Istanbul, 2007.
  • Paydaş K. Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu Türkmenlerin Gürcüstana yaptıkları seferler. Tarih İncelemeleri Dergisi, c. XXI, sayı 2, 2006.
  • Kirzioğlu F. Kars tarihi. c. I. İstanbul, 1953.
  • Barbaro J. Anadoluya ve İrana seyahat. Çeviri ve notlar: Tufan Gündüz. Yedditepe Yayinevi, İstanbul, 2005.
  • İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri, 4-cü Baskı,Ankara, 1988.
  • Metin Sözen,"Anadolu’da Ak Koyunlu Mimarisi", Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu, (Haz. N. Aygün Akkoyunlu, Dr. Adil Şen), Ankara, 2003.
  • Ebû Bekr-i Tihrânî, Kitâb-ı Diyârbekriyye, C. I–II, ner. N. Lugal, F. Sümer, Ankara, 1993, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 2001.
  • Faruk Sümer, "Akkoyunlular", Diyanet Islam Araştırmaları, C. II, İstanbul, 1989
  • F. Sümer, "Ak Koyunlular",Türk Dünyası Araştırmaları,İstanbul,"Şubat", 1986.
  • Aziz b. Erdeşir-i Esterâbâdî, Bezm u Rezm, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 1990.
  • F. Sümer, Kara Koyunlular (Balangıçtan Cihan-şah’a Kadar), C. I, Ankara, 1992.
  • John E. Woods. 300 Yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular: aşiret, konfederasyon, imparatorluk (15. yüzyıl Türk-İran siyaseti üzerine bir inceleme). Çeviren: Sibel Özbudun. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1993.
  • Yücel Yaşar, Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Ankara, 1983.
  • Hinz, Walter, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, çev. Tevfik Bıyıklıoğlu, Ankara, 1992.
  • Faruk Sümer, "Çukurova Tarihine Dair Araştırmalar", Tarih Araştırmaları Dergisi, C. I, Ankara, 1965
  • El-Makrîzî, Takiyüddin Ahmed bin Ali, Kitâbu’s-Sülûk li Ma’rifet-i Düveli’l-Mülûk, Tahkik: Sa’id Abdulfettâh Âşur, Mısır, 1970–1973.
  • İbn Tagrı Birdî, Ebû’l-Mehâsin Cemâleddin Yusuf, en-Nücûmü’z-Zâhire fi Mülûk-i Mısr ve’l-Kâhire, C. XIII, Beyrut-Lübnan, 1992
  • M. C. Şehabeddin Tekindağ, "Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış", İstanbul, 1971, s. 23
  • İbn Hacer el-Askalânî, İnbâ’el-Gumr bi- Ebnâ el- Umr, Tah. Muhammed Abdulmuid Han, Dârul-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1986.
  • XV. Faruk Sümer, "Karakoyunlular", Diyanet İslam Araşdırmaları, C. XXIV, İstanbul,2001, s. 435
  • İsmail Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti (Kara Koyunlular Devri), Ankara, 2001.
  • İlhan Erdem, "Akkoyunlu Devleti’nin Kurucusu Kara Yülük Osman Bey’in Hayatı ve Faaliyetleri", Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi , XXXIV/1–2, Ankara, 1990
  • Selâhattin Tansel, Osmanlı Kaynaklarına Göre Fâtih Sultan Mehmed’in Siyasî ve Askerî Faaliyeti,Istanbul, 1971
  • Şerafettin Turan, "Fâtih Mehmed-Uzun Hasan Mücadelesi ve Venedik", Türkmen Akkoyunlu Imparatorluğu, Haz. N. Aygün Akkoyunlu-Dr. Adil Şen, Ankara, 2003.
  • Kâzım Yaşar Kopraman, "Osmanlı-Memlûk Münâsebetleri", Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman, Makaleler, Haz. E. Semih Yalçın, A. Çetin, Ankara,2005
  • Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't — Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

 
   

Vikianbarda Ağqoyunlular ilə əlaqəli mediafayllar var.

ağqoyunlular, azərb, ərəb, آغ, قویونلولار, fars, آق, قویونلو, translit, quyūnlū, türk, koyunlu, bayandurilər, 1378, 1508, illərdə, şərqi, anadolunu, azərbaycanı, iranı, idarə, etmiş, türk, oğuz, boylarından, ibarət, bayandur, tayfasının, rəhbərliyi, altındakı,. Agqoyunlular azerb ereb آغ قویونلولار fars آق قویونلو translit Aq Quyunlu turk Ak Koyunlu ve ya Bayanduriler 1378 1508 ci illerde serqi Anadolunu Azerbaycani ve Irani idare etmis turk oguz boylarindan ibaret Bayandur tayfasinin rehberliyi altindaki tarixi dovlet Agqoyunlular Azerbaycan xalqinin tesekkulunde muhum rol oynamaqla yanasi Azerbaycan dovletcilik tarixinde de ehemiyyetli yer tutmuslar 13 آق قویونلوBayanduriyye 1 Agqoyunlular1378 1503 1508 2 Bayragi GerbiAgqoyunlular 1478 StatusuImperiyaPaytaxtiDiyarbekir 3 1401 1468 Tebriz 4 1468 1501 Bagdad 1500 1508 En boyuk seheriErzurum Irevan Naxcivan KerkukResmi dilleriAzerbaycan turkcesi 5 6 Fars dili 7 DiniIslam Sunni 8 Idareetme formasiMutleq monarxiya Ilk BeyTureli bey 1340 1362 Son BeyCahangir bey 1444 1451 Ilk Sultan 9 Padsah 10 Sultan Hesen 1451 1477 Son SultanSultan Murad 1499 1508 Tarixi Yaranmasi1378 Suqutu1503 1508 2 ErazisiValyutasiTenge 11 12 Selefi XelefiQaraqoyunlular SefevilerOsmanlilarIndi terkibinde Azerbaycan Turkmenistan Turkiye Ermenistan Iran Gurcustan Iraq Suriya Rusiya KuveytAgqoyunlu tayfa ittifaqinin bascisi Bayandur tayfasindan olan Pehlevan bey idi Qara Yuluq Osman bey ise merkezi Diyarbekir olan Agqoyunlu beyliyinin esasini qoymusdur ve adina pul kesdirmisdir Qara Yuluq Osman bey boyuk yurusler ederek Serqi Anadolunun cox hissesini ele kecirmisdi Ondan sonra beyliye onun ovladlari Cahangir Mirze ve 1453 cu ilde Hesen bey Bayandur basciliq etmisdir 1467 ci ilde Mus doyusunde Qaraqoyunlularin meglub edilmesi ile Bagdada qeder olan genis erazi Agqoyunlularin eline kecir 1468 ci ilde Uzun Hesen Hesenelini de meglub ederek Agqoyunlu imperiyasinin esasini qoyur 14 Uzun Hesenin hakimiyyeti illerinde Agqoyunlu imperiyasi butun Yaxin ve Orta Serqde qudretli herbi siyasi amile cevrildi Uzun Hesen guclu merkezlesdirilmis dovlet yaratmaq siyaseti yeridirdi O bu meqsedle xususi Qanunname hazirlatmisdi 15 Agqoyunlu hokmdarlari Uzun Hesen Sultan Xelil ve Sultan Yaqubun dovrunde Agqoyunlu imperiyasinda elm incesenetin inkisafinin pik noqtesi idi Hokmdarin sexsi kitabxanasinda 60 a qeder alim calisirdi Uzun Hesen sarayinda dovrun gorkemli alimlerinden ibaret elmi meclis fealiyyet gosterirdi Boyuk hokmdar Qurani Kerimi Azerbaycan turkcesine cevirtmis dovrun gorkemli elm adami Ebu Bekr el Tehraniye Kitabi Diyarbekriyye adli Oguzname yazdirmisdi 16 Sultan Rustemin olumunden sonra Agqoyunlular daxili cekismeler neticesinde tedricen tenezzule ugradilar 1499 cu ilde Agqoyunlu dovleti artiq iki hisseye bolundu 1501 ci ilde qizilbaslara Serur meglubiyyetinden sonra Agqoyunlularin Azerbaycandaki hakimiyyetlerine son qoyuldu 3 1508 ci ilde qizilbaslar terefinden Iraqdaki hakimiyyetlerine de son verildikden sonra 17 Agqoyunlular tamamile suqut etdi ve yerini I Sah Ismayilin yaratdigi Sefevi imperiyasina verdi Mundericat 1 Bayandur sulalesinin menseyi 2 Qurulus dovru 2 1 Tureli bey 1340 1362 2 2 Qutlu bey 1362 1389 2 3 Ehmed bey 1389 1403 3 Beylik dovru 3 1 Qara Yuluq Osman bey 1403 1435 3 1 1 Emir Teymur ve Qazi Burhaneddin ile munasibetler 3 1 2 Memluklerle munasibetler 3 1 3 Qaraqoyunlularla munasibetler 3 2 Eli bey 1435 1438 ve Hemze bey 1438 1444 3 3 Cahangir Mirze 1444 1451 4 Imperiya dovru 4 1 Uzun Hesen 1453 1478 4 1 1 Qaraqoyunlu ve Teymuri dovletleri ile munasibetler Mus doyusu 4 1 2 Osmanli dovleti ile munasibetler 4 1 3 Memluklerle munasibetler 4 1 4 Gurcustan yurusleri 4 2 Sultan Yaqub 1478 1490 4 3 Sultan Baysunqur 1490 1492 ve Sultan Rustem 1492 1497 5 Suqutu 6 Ordu 7 Dovlet qurulusu 7 1 Divan 7 2 Vergiler ve torpaq sahibliyi 8 Medeniyyet 9 Qeydler 10 Istinadlar 11 Edebiyyat 12 Hemcinin bax 13 Xarici kecidlerBayandur sulalesinin menseyi Redakte Esas meqaleler Bayandur eli ve Bayandur tayfa Agqoyunlular hele erken orta esrlerde Cenubi Qafqazda Qafqaz daglari ile Araz cayi arasindaki erazide hemcinin Goyce golu etrafinda Alagoz yaylaqlarinda hemcinin Azerbaycanin cenub bolgeleri Serqi Anadolu Qerbi Iran Decle ve Ferat vadileri de daxil olmaqla cox genis erazide yayilmisdilar 18 Agqoyunlular Oguzlarin Bayandur boyuna mensub idiler Adlari turkdilli qaynaqlarda Bayandur xan oglanlari farsdilli qaynaqlarda ise Bayanduriyye olaraq verilir 19 Qedim turk dilinde Bayandur sozu Daim nemetle dolu olan yer menasina gelir Bayandur adi Oguz xanin ogullarindan Goy xanin en boyuk oglu Bayandurdan gelir Agqoyunlular ozlerini Bayandur xanin neslinden sayirdilar Hemze bey dovrunde Bayandur damgasi Agqoyunlu sikkelerinin uzerine vurulurdu Uzun Hesen ve xelefleri dovrunde Bayandur damgasi yene dovletin elameti olaraq sikkelerin uzerine vurulurdu Agqoyunlu bayragi ve yazilarda da bu damgadan istifade olunurdu 20 Bayandurlarin damgasi budur 21 Qurulus dovru RedakteTureli bey 1340 1362 Redakte Esas meqale Elaeddin Tureli beyAgqoyunlu dovletinin ilk tarixi sexsiyyeti Elaeddin Tureli beydir Elxani hokmdari Ebu Seidin olumunden sonra dovleti ara muharibeleri ve feodal cixislari burudu Sutayogullari ve Cobaniler hakimiyyet ugrunda mubarizeye basladilar Bu mubarizede Agqoyunlular Mosul ve Diyarbekirde hakimiyyet quran Sutayogullarinin Qaraqoyunlular ise Iraqdaki Celarilerin tabeliyinde idiler Sutayogullari bu mubarizede meglub oldular ve Mosulla Diyarbekiri itirdiler Tureli bey bundan sonra Mardinde hokm suren Artuqogullari ile ittifaq qurdu 22 Tureli bey dovrunde Agqoyunlularin Trabzon ile elaqeleri yaxsi deyildi 1340 ci Tureli beyin basciligi ile Agqoyunlular Trabzon yaxinliginda bir yaylaqda yerlesmisdiler Bu vaxt Trabzon dovletinin ordusu hucuma kecerek Agqoyunlularin heyvanlarini ele kecirmis bir qismini ise oldurmusdu Buna cavab olaraq Agqoyunlular 1341 ci boyuk ordu ile Trabzona hucum ederek qarsilarina cixan ordunu meglub etdiler ve yaxsi qenimetle geri donduler 23 1348 ci ilde Elaeddin Tureli bey Erzincan hakimi Qiyaseddinahi Ayna bey ve Bayburt hakimi Mahmud Riqabdar birleserek Trabzonu muhasireye aldilar Ancaq burani tuta bilmediler ve geri qayitdilar 24 Lakin muttefiqler imperator III Alexiosun gozunu qorxurda bildiler Turkmanlardan cekinen III Alexios 1352 ci ilde bacisini Tureli beyin oglu ve xelefi Qutlu beyle evlendirerek nigah diplomatiyasina el atdi 25 Qutlu bey 1362 1389 Redakte Esas meqale Fexreddin Qutlu beyTureli beyden sonra Fexreddin leqebini dasiyan Qutlu bey Agqoyunlularin hokmdari oldu Fexreddin Qutlu beyi dindar ve semimi bir hokmdar olaraq tesvir eden Ebu Bekr Tehrani Kitab i Diyarbekriyye eserinde onun Axisqani ele kecirdiyini ve boyuk qenimetle geri donduyunu yazir 26 Qutlu beyin dovrunde Agqoyunlular Erzincan hakimi Mudahharden Eretnalilar Qazi Burhaneddin ve Memlukler arasindaki mubarizelerde feal rol oynadilar Eretna hokmdar Elaeddin Eli beyin 1380 ci ilde olmesinden sonra hakimiyyet onun kicik yasli oglu geldi Eslinde ise dovleti vezir Qazi Burhaneddin idare edirdi Bir muddet sonra ise Qazi Burhaneddin Sivasda ozunu musteqil hakim elan etdi Qazi Burhaneddinin quvvetlenmesinden narahat olan Agqoyunlu Muddaharden ittifaqi Qutlu beyin oglu Ehmed beyi Sivasa hucuma gonderdi Ehmed bey evvelce Qazi Burhaneddinin komandirlerinden olan Yusif beyi meglub ederek oldurse de 27 Qazinin boyuk qosunla Sivasa yaxinlasdigini xeber tutduqdan sonra muhasireden el cekib geri cekildi 1387 ci ilde Memluklerin Malatya hakimi Mintas merkezi hakimiyyete qarsi cixdi ve Qazi Burhaneddinden komek istedi Bunun qarsiliginda Malatyani Qazi Burhaneddine teklif etdi 28 Bu zaman Ehmed bey Burhaneddinin huzuruna gelerek Agqoyunlularin tabeliyini bildirdi ve Malatya yurusune qatildi 29 Lakin ne Agqoyunlular ne de Qazi Burhaneddin bu yurusden hecne elde ede bilmediler Elave olaraq Memluklerin de dusmenliyini qazandilar 1389 cu ilde Qutlu bey oldu 30 O Bayburtda defn edildi Ehmed bey 1389 1403 Redakte Esas meqale Ehmed bey BayandurFexreddin Qutlu beyin olumunden sonra hakimiyyete oglu Ehmed bey geldi Ehmed beyin dovrunde Mudahharden ile ittifaq pozuldu Bunun sebebi ise Erzincan emiri Mudahhardenin Qutlu beyin olumunden istifade ederek Agqoyunlulara hucumlara baslamasi idi Lakin Ehmed beyin eks hucumu ile geri otuzduruldu 31 32 Bu meglubiyyetden sonra Mudahharden Qaraqoyunlu Qara Mehemmedden komek istedi Bu isteyi qebul eden Qara Mehemmed Agqoyunlulara qarsi hucuma kecerek Ehmed beyi agir meglubiyyete ugratdi 33 Qaraqoyunlularin guclu reqib oldugunu basa dusen Ehmed bey Qazi Burhaneddin bey ile ittifaq bagladi 34 1386 ci ilde Ehmed beye qarsi usyan qaldiran 35 Osman bey Ehmed beyden ayrilaraq Kemax qalasina hucuma kecdi Qazi Burhaneddin qosunu ile Kemaxa gelib Osman beyin qarsini kesdi ve onu geri otuzdurdu Sonradan Osman bey Qazi Burhaneddin ile sulh bagladi 36 1396 ci ilde Qara Yuluq Osman bey Qazi Burhaneddinin de komeyi ile Ehmed beyi hakimiyyetden saldi 37 ve faktiki olaraq Agqoyunlularin bascisi oldu Ehmed bey 1403 cu ilde Paluda oldu Beylik dovru Redakte Hasankeyf Agqoyunlu dovletinin ilkin erazileri Qara Yuluq Osman bey 1403 1435 Redakte Esas meqale Qara Yuluq Osman beyAgqoyunlu beyliyinin en boyuk ve guclu hokmdarlarindan biri de Qara Yuluq Osman beydir ve yaxud Osman bey 1353 cu ilde Fexreddin Qutlu beyin Trabzon Imperatorunun qizi Mariyadan olan ogludur Onun dovrunde Agqoyunlular genis eraziler ele kecirerek beyliye cevrildiler Emir Teymur ve Qazi Burhaneddin ile munasibetler Redakte Bir muddet sonra Qazi Burhaneddin ile Osman bey arasinda ittifaq pozuldu Dovrun menbeleri bu muharibeni bir cur isiqlandirmir sebebi muxtelif cur yazirlar Sivas yaxinliginda her iki ordu uzlesdi Qefil hucuma kecen Qara Yuluq Osman bey Qazi Burhaneddini meglub etdi Qazi Burhaneddin doyusde olduruldu 38 39 40 41 Qazi Burhaneddinin olumunden sonra eyanlar onun oglu Elaeddin Eli Celebini hokmdar elan etdiler Qarisiqliqlardan istifade eden Osman bey Sivasi muhasireye aldi 42 Sivaslilar seherin alinmasindan sonra seherin qaret edilmesinden qorxdular bu sebebden Osmanlilardan komek istediler Osmanli sultani Ildirim Beyazid buyuk oglu Suleyman Celebini boyuk ordu ile Sivasa gonderdi Osman bey doyusde meglub oldu Belelikle Qazi Burhaneddinin torpaqlarinin coxu Osmanlilarin eline kecdi 43 Qara Yuluq Osman bey Mudahhardenin vasiteciliyi ile 1399 ci ilde Emir Teymurun Qarabagdaki qislagina gederek ona tabeliyini bildirdi 44 45 1400 cu ilde yeniden Teymurun huzuruna geden Osman bey onun Anadoluya olan yuruslerinde istirak etdi Agqoyunlu quvvelerinin basciliq etdiyi Teymuri ordusu evvel Sivasi sonra ise Elbistan ve Malatyani tutdu 46 47 Emir Teymur Qara Yuluq Osman beyin xidmetlerine qarsiliq olaraq Malatyani ona verdi 48 Teymurun Memluklere qarsi yurusunde istirak eden Agqoyunlular Heleb ve Sam yaxinliginda olan doyuslerde xususile ferqlendiler Emir Teymur 1401 ci ilde Diyarbekiri Amidi Osman beye verdi 49 50 51 1401 ci ilde Qara Yuluq Osman bey Emir Teymurun emri ile Artuqlu hakimiyyetinde olan Mardin qalasini muhasireye aldi Mardin Osman beyden asli veziyyete dusdu Emir Teymurun 1402 ci ilde Anadoluya II yurusu zamani Qara Yuluq Osman bey qardaslari ile yeniden Emir Teymurun ordusuna qatildi 52 1402 ci ilde Osmanli sultani Ildirim Beyazid ile Emir Teymurun arasinda bas veren Ankara doyusunde Agqoyunlu quvveleri Teymuri qosunun merkezinde yer almisdilar Bu doyusde Teymuriler Osmanlilara qalib geldiler ve Ildirim Beyazid esir alindi Memluklerle munasibetler Redakte Memluk hokmdari Sultan Ferec 1405 1406 ci illerde Emir Cekemi Helebe hakim teyin etdi ve Tripolinin idare edilmesini ona hevale etdi Sultan olmaq niyyetinde olan Emir Cekem Sultan Ferece qarsi usyan qaldirdi Demesq hakimi Seyxi meglub ederek Suriyani ele kecirdi 1407 ci ilde Sultan Ferec Emir Cekemin uzerine qosunla gelse de hec bir ugur elde ede bilmedi 1407 ci ilin mart aprel aylarinda Emir Cekem el Melik el Adil leqebi goturerek ozunu sultan elan etdi 53 54 55 56 Feratdan Qezzeye qeder olan torpaqlarda oz adina sikke vurdurdu Divrig Malatya Heleb Sam Humus Hama ve Trablus torpaqlarini ozune tabe etmisdi 57 Emir Cekem Memluk ordularini meglub etdikden sonra simala irelilemeye can atirdi Emir Cekemin meqsedi simaldaki strateji ehemiyyetli Agqoyunlu erazilerini ele kecirmek ve oradan basqa dovletlerin erazisine soxulmaq idi Bunun ucun behane axtaran Emir Cekem Mardin hokmdari ez Zahir ile Osman bey arasinda olan munaqiseden istifade etdi Osman beyin qarsisinda durus getire bilmeyeceklerini basa dusen Mardin hokmdari ez Zahir ve kurdler Emir Cekemden komek istediler Emir Cekem bu teklifi qebul etdi Herekete kecen Emir Cekem Bireciyi tutdu seher hakimi Gozeli oldurdu 58 59 Qara Yuluq Osman bey Emir Cekeme sulh teklif etse de Cekem buna razi olmadi Emir Cekem Mardine dogru ireliledi seherin yaxinliginda Xarzem a 60 adli erazide bas vermis doyusde Osman bey meglub oldu Oglu Ibrahim doyusde olduruldu Ibrahimin olumunden 61 62 63 64 sonra Osman bey Diyarbekir qalasina cekildi Qalani qorumaq ucun etrafda bataqliqlar yaradan Osman bey Emir Cekemin suvarilerini geri otuzdurdu Emir Cekem ozu palciqda ilisib qaldi ve Turkman Agqoyunlu esgerleri palciga ilisen Emir Cekemi daslayaraq oldurduler Doyusde meglub olan Cekem ordusu boyuk serkerdelerini de itirdi 65 66 Bu doyusde Qara Yuluq Osman bey oglu Ibrahimi itirse de boyuk bir qelebeye imza atdi Bu qelebeden sonra Osman bey Agqoyunlulara qatilmis Dogerli oguz tayfasi ile 1408 ci ilde Ruha b seherini tutdu 67 1426 ci ilde Osman bey Malatyaya hucumlar etmeye baslamisdi Osman beyin Malatya yaxinliginda coxlu sayda Memluk esgerini oldurduyu xeber sultana catdiqda sultan Agqoyunlulara qarsi yurus etmeyi qerara aldi 68 Bu yuruse Emir i Kebir Yasbek el Erec Emir Ozbek ed Devadar ve s kimi serkerdeler basciliq edirdiler Amma sonradan bu yurus legv edildi Osman bey Erzincan ve etrafini sonra ise Bayburtu tutdu Osman beyin 1429 cu ilde Memluklerden asli veziyyetde olan Zulqederogullari beyliyine hucum ederek Harputu tutmasi Agqoyunlu Memluk munasibetlerini muharibe veziyyetine getirdi 69 70 Memluk sultani Barsbay 1429 cu ilde Emir Tanrivermisin basciligi ile Ruhaya qosun gonderdi Memluk ordusu seheri ele kecirdi Aynal el Ecrud sehere hakim teyin edildi Memlukerin bu yurusu Agqoyunlularin serhedyani bolgelere yuruslerinin qarsisini ala bilmedi ve tezlikle Ruha yeniden Agqoyunlularin eline kecdi 1432 ilin martinda Osman bey Mardini Qaraqoyunlu hakimi Nasireddinden alaraq en boyuk qalibiyyetlerinden birini qazandi 71 72 Buranin idaresini oglu Hemze beye verdi Hemze bey hemin ilde Memluk dovletine tabe olan Heysemi Haytam tutdu Buranin ehalisini Mardine kocurdu 73 Qara Yuluq Osman bey Barsbayin hucuma kecmemesi ucun dostluq menasinda Mardin qalasinin acarlarini sultana gonderdi 74 75 Lakin Barsbay 1433 cu ilde Agqoyunlulari darmadagin etmek ucun boyuk ve yaxsi silahlanmis ordu gonderdi 76 Ruhani tutan Memluk ordusu bir hefte sonra Diyarbekiri muhasireye aldi 77 78 Qara Yuluq Osman bey Diyarbekirin mudafiesi ucun quvve qoyaraq ozu Ergani qalasina cekildi ve tez tez qaladan cixaraq Memluk ordusuna zerbe vurmaga basladi Sultan Barsbay hem Diyarbekir hem de Ergani qalalarindaki Agqoyunlu quvvelerine qarsi 2 cebhede mubarize aparmaga mecbur oldu Pis veziyyetde qalan Barsbay Osman beyin sulh teklifini qebul etdi Muqavileye gore Memluk dovleti Agqoyunlularin Ermeniyye c ve Diyarbekirdeki hakimiyyetini taniyirdi qarsiliginda Osman bey Barsbayin adina xutbe oxutmali ve sikkelerin uzerinde Barsbayin da adini vurdurmali idi Hemcinin Agqoyunlular hecc ve tacir karvanlarinin kecmesini asanlasdirmali Memluk dovletinin serhedlerini pozmamali idi 79 80 Ancaq Memluk sultani da daxil olmaqla hec kes Agqoyunlularin bu sertlere icra edeceyine inanmirdi Osman bey tezlikle bu sulhu pozdu 1434 1435 ci ilde Qara Yuluq Osman bey esger toplayaraq Ruhani yeniden ele kecirdi ve ordusu oglu Emir Osmanin basciligi ile Malatyaya qeder ireliledi 81 82 83 Qaraqoyunlularla munasibetler Redakte 1409 cu ilde Urfani tutan Osman bey Mardine dogru ireliledi ve seheri muhasireye aldi Mardin Artuqlulari Osman beye muqavimet gostere bilmeyeceklerini gorub Qara Yusifden komek istediler Qara Yusif bu teklifi qebul ederek Mardine dogru Agqoyunlulara qarsi yuruse cixdi 1409 cu ilde bas veren doyusde Agqoyunlular meglub oldular 84 85 86 87 Mardin Qaraqoyunlularin eline kecdi Bununla da Mardin ve etrafinda 3 esrlik Artuqoglu hakimiyyetine son qoyuldu 88 89 Qara Yusif 1410 cu ilde Erzincani tutdu Bayburt Tercan ve Ispiri de tutan Qara Yusif bu erazilere Pir Omeri hakim teyin etdi Qaraqoyunlulara qarsi muqavimet gostermeyen Osman beyin elinde Diyarbekir Urfa ve Ergani seherleri qaldi 90 91 Belelikle Qara Yusif Agqoyunlulari her iki terefden muhasireye aldi Bu muhasireni qirmaq isteyen Osman bey Emir Teymurun serkerdelerinden olan Semsedinin elinde olan Kemax qalasini tutdu Teymuriler ve Memluklerden destek alan Osman bey Qaraqoyunlularla doyuse davam etdi Qaraqoyunlular 1417 ci ilde Agqoyunlular uzerine hucuma kecdiler Qaraqoyunlu ordusu Agqoyunlulari meglub ederek Malatyaya qeder olan erazileri qaret etdi Nehayet Osman beyle Qara Yusif arasinda sulh muqavilesi imzalandi Osman bey Savur qalasini Qaraqoyunlulara verdi bunun evezinde Qara Yusif Agqoyunlulara bir milyon dirhem 100 at verdi 92 93 94 Bu sulh muqavilesi tezlikle pozuldu 1418 ci ilde Qara Yuluq Osman bey Mardini muhasireye aldi etrafini ise qaret etdi Qara Yusife aid sekkiz qalani tutdu 220 kendin ehalisini oz torpaqlarina kocurdu 95 96 97 98 Iki Turkman dovletinin mubarizesi her ikisini zeifledirdi bu ise Memluk ve Teymuri dovletlerine serf edirdi 99 Bunu esiden Qara Yusif Agqoyunlulara qarsi hucuma kecdi Diyarbekir yaxinliginda Osman beyi meglub etdi Osman bey Memluk dovletinin erazisine qacdi Qara Yusif onu teqib etse de tuta bilmedi 1420 ci ilde Qaraqoyunlularin Erzincan hakimi Pir Omer Osman beyin oglu Yaqub beyin hakim oldugu Kemaxa hucuma kecdi Kemax qalasi yaxinliginda doyusde Yaqub bey esir alinaraq Tebrize gonderildi Qalani tuta bilmeyen Pir Omer Erzincana geri dondu 100 Pir Omer Osman beyin hucum edeceyini bilirdi buna gore de Qara Yusifden komek istedi 101 102 O Bayram beyin basciligi ile Pir Omere 20 minlik qosun gonderdi Bundan xeber tutan Qara Yuluq Osman bey bu qosunun Pir Omerle birlesmemesi ucun telesik Erzincana hucuma kecdi Pir Omer ele kecirilerek olduruldu Osman bey onun basini Memluk sultanina gonderdi 103 104 105 106 107 108 Qara Yusif sevimli serkerdesinin olum xeberini etsitdikde Agqoyunlulara qarsi hucuma kecmek isdese de Teymuri Sultan Sahruxun hucum xeberi buna imkan vermedi Sadece olaraq kicik oglu Ebu Seidi Erzincana hakim teyin etmekle kifayetlenmeye mecbur oldu Qara Yusifin olumunden sonra Qaraqoyunlu dovleti zeifledi Teymuri Sahrux Azerbaycana hucuma kecdi Qaraqoyunlu hokmdari Iskender Erzuruma cekilmeye mecbur oldu Osman beye mektub yazan Teymuri Sultan Sahrux ondan Qara Isgenderin qarsisini kesmesini istedi 101 102 1435 ci ilin avqustunda Erzurum yaxinliginda Qaraqoyunlular ve onlarin yollarini kesen Agqoyunlular arasinda toqqusma oldu Bu doyusde Agqoyunlular meglub oldular 80 yasli Osman bey atdan yixilaraq oldu O Erzurumda defn edildi Eli bey 1435 1438 ve Hemze bey 1438 1444 Redakte Esas meqaleler Celaleddini Eli bey ve Hemze bey BayandurOsman beyin olumunden sonra Agqoyunlu beyliyinde perakendelik yarandi Bele ki o muxtelif erazilere oz ogullari ve qohumlarini hakim teyin etmisdi Onun olumunden sonra hakimler musteqilliye can atir merkezi hakimiyyetle hesablasmirdilar Eli bey Harputda boyuk oglu Yaqub bey Kemaxda ve Hisarda Hemze bey Mardinde Mehemmed Cemikezekde Seyx Hesen Erzurumda Qilic Arslan Paluda Pilten Kisida Qutlu Bayburtda Musa ise Tercana hakim idiler 109 Celaleddin Eli bey Sultan Sahruxun ise qarismasiyla Agqoyunlu hokmdari oldu 110 Eli bey bacisi Xanimi Teymuri Sultan Sahruxun oglu Cuki ile evlendirdi 111 Belelikle hem Agqoyunlu Teymuri elaqelerini mohkemlendirdi hem de tayfa ittifaqi icinde nufuzunu guclendirdi Onun veliehdliyi qebul edildi ve ona tabe oldular 112 Celaleddin Eli bey Memluklerle elaqelerin yaxsi olmasini isteyirdi Buna gore de oglu Huseyni Qahireye gonderdi Amma Memluk sultani neinki Huseyni yaxsi qarsilanmadi hetta onu hebs etdi 113 114 Osman beyin olumunden sonra bas vermis qarisiqliqdan istifade etmeye calisan Memluk sultani Barsbay Diyarbekire Eli beyin uzerine qosun gonderdi Memluk ordusu Diyarbekiri tuta bilmese de Eli beyin oglu Cahangir Mirzeni ele kecirerek paytaxta gonderdi 115 116 117 Bu hadiselerden sonra Eli bey Yaqub bey Seyx Hesen Mahmud bey Mehemmed bey ve Pir Eli bey Harputda sura kecirdiler Surada Qaraqoyunlulara qarsi birge mubarize ve daxili cekismelere son qoymaq qerari alindi Lakin suranin toplanmasinin bir neticesi olmadi Agqoyunlu sahzadeleri daxili cekismelerde Qaraqoyunlulardan da komek isteyirdiler Bu furseti deyerlendiren Qara Isgender Agqoyunlu sahzadesi Qilic Arslana komek ederek tayfa daxili cekismeni daha da guclendirdi Eli bey tek qaldi ve Qaraqoyunlularin hucumlari qarsisinda Diyarbekire cekildi 118 119 Qara Isgender Erzurum Erzincan bolgelerini qaret etdi 120 121 Ermeniyyede Yaqub Mardinde Hemze bey musteqil hakimlik ederek merkezi hakimiyyet ile hesablasmirdilar Erzurumun da Qaraqoyunlular terefinden tutulmasi Agqoyunlular arasinda Eli beyin nufuzunu getdikce asagi salirdi Bir nece dusmenle birge mubarize aparmagin cetin oldugunu basa dusen Eli bey Memlukerle sulh muqavilesi baglamaq ucun danisiqlara basladi Eli bey hem de bu yolla Memluk esirliyindeki iki oglunu geri qaytarmaq isteyirdi Memluk sultani ogullarinin qaytarilmasina qarsiliq olaraq vaxtile Osman bey terefden ele kecirilmis Harputun geri qaytarilmasini istedi 27 Eli bey bu sertlerle razilasaraq Harputu Memluklerin vassali Zulqederogullarina tehvil verdi 122 123 124 Sultan Barsbayla sulh muqavilesine basi qarisan Eli bey qardasi Hemze beyin fealiyyetlerinden xebersiz idi Qaraqoyunlularin Bagdad hakimi Emir Isfahan Agqoyunlularin daxilindeki ara muharibelerinden istifade ederek serhedlerini genislendirmek isteyirdi Hemze bey 1437 ci ilin yazinda Isfahan beyi meglub ederek Agqoyunlular arasinda nufuzunu qaldirdi 125 O boyuk ordu toplayaraq Qaraqoyunlu quvvelerini Diyar i Rebiyyeden ve Simali Cezireden cixardi Eli bey ise Hemze beye qarsi Qara Isgenderle elaqe quraraq tamamile nufuzunu itirdi Hemze bey hucuma kecerek Diyarbekiri tutdu 126 127 128 Bu qelebeden sonra Hemze bey eyanlar terefinden Ulu Bey adlandirilmaga baslandi 129 Diyarbekirin Hemze bey terefinden tutulmasindan sonra Eli bey ogullari ile birlikde Kemax Erzincan Qarahisar hakimi Yaqub beyin yanina getdi Yaqub beyden istediyi komeyi ala bilmeyen Eli bey Osmanlilara sigindi 128 130 131 Sultan Iskilip erasizisini ona verdi 132 133 Eli bey Iskilipde cox qalmadi Erzincana ogullarinin yanina geri qayitdi Eli beyin oglu Cahangir Mirze Diyarbekiri yeniden ele kecirmek ucun Qahireye Memluklerden komek istemeye getdi 131 134 Memluk sultani bu teklifi qebul ederek 50 minlik Atabekul Esakir Tanrivermisin basciligi ile Diyarbekirdeki Hemze beyin ve Azerbaycandaki Qaraqoyunlu Cahansahin uzerine gonderdi 1438 ci ilde Memluk sultani Barsbayin olumu bu yurusun bas vermesine mane oldu ve Memluk ordusu geriye qayitdi Hemze bey Yaqub beyin elindeki Erzincani da tutaraq veziyyeti yaxsilasdirdi ve daxili mubarizeni zeifletdi 135 136 Eli beyin oglu Cahangir Mirze seheri geri almaq istese de buna nail ola bilmedi 1444 cu Eli bey Helebde oldu Qardasi Hemze bey de onun olumunden biraz sonra xestelenerek oldu 137 138 139 Cahangir Mirze 1444 1451 Redakte Esas meqale Cahangir MirzeHemze bey Bayandurun olumunden sonra Agqoyunlular 2 yere bolunduler Pornak Mosullu ve Qoca Hacilu tayfalari Hemze beyin qardasi Seyx Heseni Mamuslu tayfasi ise Urfa hakimi Cahangir Mirzeni destekleyirdiler Cahangir Mirze daha tez Diyarbekire cataraq ozunu Agqoyunlu hokmdari elan etdi Seyx Hesen geri qayitmaq mecburiyyetinde qaldi 140 141 142 Agqoyunlularin boyuk destekcisi Teymuri Sultan Sahruxun olumu Cahangir Mirzenin veziyyetini pislesdirdi Teymurilerin komeyinden mehrum olduqdan sonra Osmanli Memluk ve Qaraqoyunlu dovletleri Agqoyunlu torpaqlarini ele kecirmek isteyir ve daxili munaqiselerden yararlanmaga calisirdilar Bu dovrde Qaraqoyunlularin Bagdad hakimi Isfahan beyin olumu Iraqda qarsiliq yaratdi 1446 ci ilde Qaraqoyunlu Cahansah Bagdaddaki ara muharibelerini yatirdaraq burada Qaraqoyunlu hakimiyyetini mohkemlendirdi 143 144 Mosulu Qara Isgenderin ogullari Elvend Rustem ve Tehrana verdi Elvend bey daha cox torpagin verilmesini teleb etse de Cahansah bu telebi redd etdi Emisine qiyam qaldiran Elvend bey meglub edildi ve Cahangir Mirzenin yanina qacdi 145 146 147 148 Cahansah Elvend beyi geri istese de Cahangir Mirze bu teklifi qebul etmedi 149 150 1450 ci ilde Qaraqoyunlu Cahansah Agqoyunlulara qarsi yuruse basladi Agqoyunlu emirleri Seyx Hesen Musa bey ve Rustem bey Terxan Cahansahin terefine kecdiler Cahansah Mahmud beyin hakimlik etdiyi Erzincan ve Bayburtu tutdu Mardin ve Urfaya boyuk qosun gonderdi 151 152 153 Cahangir Mirze Qaraqoyunlulara qarsi muqavimet gostermek istese de ordusundaki Pornek Hacilu ve Mosullu tayfalarindan olan esgerlerin Seyx Hesenin terefine kecmesi 154 Cahangir Mirzeni Memluk dovletinin nezaretinde olan Suriyaya cekilmeye mecbur etdi Memluk sultani Cahangir Mirzeye naraziligini bildirirek Memluk torpaqlarindan cixmasini teleb etdi Cahangir Mirze 1451 ci ilde Diyarbekire dogru geri cekildi Qaraqoyunlu quvveleri de onun arxasinca seheri muhasireye aldilar Dovlet icerisinde nufuzunu tamamile itiren Cahangir Mirzenin butun terefdarlari emisi Seyx Hesenin terefine kecmisdiler 1451 ci ilde Qardasi Cahangir Mirzenin komeyine catan Uzun Hesen az miqdarda quvveyle Ruha qalasina daxil olaraq emisi Seyx Heseni qetle yetirdi ve terefdarlarinin coxunu oldurdu 155 156 Ardinca Uzun Hesen Diyarbekiri muhasireye almis Qaraqoyunlu quvvelerine hucum ederek Rustem beyi geri otuzdurdu 155 157 1452 ci ilde Cahangir Mirze Qaraqoyunlu Cahansahla sulh muqavilesi imzaladi Bu muqavileden narazi olan Uzun Hesen qardasinin kurdlere qarsi vurusmaq ucun paytaxtdan cixmasindan istifade ederek Diyarbekiri ele kecirdi 158 Bununla da Cahangir Mirzenin hakimiyyeti devrildi o 1469 cu ilde vefat etdi Imperiya dovru RedakteUzun Hesen 1453 1478 Redakte Esas meqale Uzun HesenUzun Hesenin hakimiyyetinin ilk dovrlerinde qardasi Cahangir Mirze onun hakimiyyetini tanimadi Cahangir Mirze diger qardasi Ruha hakimi Uveysle ittifaq quraraq Uzun Hesene qarsi qosun yigmaga basladi Uzun Hesen onlari qabaqlayaraq meglub etdi ve Ruhadan cixardi 159 160 1457 ci ilde Sara xatunun araya qarismasi ile sulh baglansa da bu sulhun muddeti cox cekmedi Mardinin hakimliyi Cahangir Mirzeye tapsirildi 161 162 163 Sulh muqavilesine mehel qoymayan Cahangir Mirze hakimiyyeti yeniden ele kecirmek ucun elverisli vaxti gozleyirdi Nehayet 1458 ci ilde Uzun Hesenin Erzincan yurusu zamani atdan yixilaraq yaralanmasindan istifade eden Cahangir Mirze Diyarbekiri muhasireye aldi Uzun Hesenin quvveleri Cahangir Mirzenin qosununun yeniden meglubiyyete ugratdilar Cahangir Mirze Qaraqoyunlu Cahansaha sigindi 164 165 166 Dovrun tarixcisi Ebubekr Tehrani Kitab i Diyarbekriyye eserinde yazir Cahangir qardasi Uzun Hesenden incidi onun gunu gunden artan zeferlerinden qorxaraq Cahansahm dergahina yollandi Uzun Hesen onu bu emelinden cekindirmek istedi ve Osmani risalete gonderdi Dedi ki biz bir anadan ve atadan dogulmus iki qardasiq Gerek bir birimizle ehd peyman baglayaq and icek ki bundan sonra sulh ve dostluq yolunu tutacaq muxalifet ve dusmencilikden uzaq olacagiq Bizimle qaraqoyunlular arasinda qedim edavet olduguna gore ona birlesmek munasib deyildir 167 Cahangir Mirzenin Mardine qayidisindan xeber tutan Uzun Hesen seheri muhasireye aldi Qaraqoyunlu Cahansah Cahangir Mirzeye komek ucun Rustem beyin basciligi ile boyuk ordu gonderdi 1457 ci ilin mayinda Ferat cayi yaxinliginda bas vermis doyusde Uzun Hesen qalib geldi Rustem olduruldu 168 169 170 171 172 173 Uzun Hesen yeniden Mardininin muhasiresine basladi Analari Sara xatun yeniden ise qarismasiyla terefler arasinda yekun sulh muqavilesi imzalandi Muqavilenin sertlerine esasen Cahangir Mirze Uzun Hesenin hakimiyyetini tanidi ve oglu Eli xani onun yanina gonderdi 174 175 176 Belelikle Qara Yuluq Osman beyin olumunden sonra baslayan ara muharibelerine son qoyuldu Qaraqoyunlu ve Teymuri dovletleri ile munasibetler Mus doyusu Redakte Esas meqaleler Senceq doyusu ve Teymurilerin Azerbaycana yurusleri Uzun Hesenin oglu Yusif Mirze Qaraqoyunlu hokmdari Cahansah 1457 ci ildeki meglubiyyetin qisasini almaq ucun hem de Agqoyunlulari tabe etmek ucun yuruse basladi 1467 ci ilde Qaraqoyunlu ordusu Diyarbekir uzerine hucuma kecdi 177 178 179 180 181 Uzun Hesen qayaliqlari cekilerek mudafie olunmaga basladi Qayaliqlara cekilmis Agqoyunlular ile mubarizenin cetinlesmesi hemde qis ayi oldugu ucun Cahansah geri cekilerek yazda geri donmeyi qerara aldi Esas quvveleri Tebrize gonderen Cahansah ozu az quvveyle dusergede qaldi Bu fursetden istifade eden Uzun Hesen dusergeye hucuma kecerek Cahansahin boyuk emirlerini ve Cahansahin ozunu oldurur Hesen bey Rumlu yazir O Cahansah evde dusergede yatdigi ve qosunu basqa dusergeye yollandigi zaman Hesen bey furset tapib alti min suvari ile onun ustunu aldi ve hemin ilin rebiussani ayinin 12 de 30 10 1468 qacarken namelum bir sexs terefinden olduruldu Oglanlari Mehemmedi ve Ebu Yusif esir dusdu Mehemmedi olduruldu ve o biri kor edildi 182 Uzun Hesen 1468 ci ilde Qaraqoyunlu dovletinin daxilindeki ara muharibelerinden qalib cixan Hesenelinin uzerine yuruse basladi 1468 ci ilde Xoy yaxinliginda bas vermis doyusde Heseneli meglub oldu 183 Berdeye qacaraq Qaramanli tayfasina sigindi 1468 ci ilde Heseneliye komek etmek ucun Teymuri hokmdari Ebu Seid boyuk orduyla Azerbaycana yuruse basladi Uzun Hesen Teymurilerin quvvesinin cox oldugunu bildiyi ucun sulh teklifi etse de Ebu Seid bunu qebul etmedi 184 185 186 187 Mahmudabbadda duserge salan Teymuri ordusu Uzun Hesenin yollari baglanmasina gore acliq cekmeye basladi Ebu Seidin veziyyetinin get gede pislesmesinden xeber tutan Uzun Hesen 1469 cu ilin yanvarin 30 da Ebu Seidin dusergesine hucum ederek onu darmadagin etdi Ebu Seid olduruldu 188 189 190 Belelikle Azerbaycan Qaraqoyunlu dovleti suqut etdi 191 192 ve yerinde yeni bir Azerbaycan dovleti olan Agqoyunlu dovletinin esasi qoyuldu Teymuriler ise boyuk zerbe alaraq Xorasana sixisdirildilar Uzun Hesen dovletin paytaxtini Tebrize kocurdu Osmanli dovleti ile munasibetler Redakte Osmanlilar ile Agqoyunlular arasinda ilk toqqusma Qara Yuluq Osman bey dovrunde bas vermisdi Qazi Burhaneddini olduren Osman bey onun tabeliyinde olan Sivasi muhasireye aldi Lakin Osmanlilarin boyuk quvve ile buraya gelmesi ile Agqoyunlu ordusu geri cekilmeye mecbur olur ve Sivas Osmanlilarin eline kecir Qisas almaq ucun Emir Teymurun Anadoluya yurusu zamani onun quvvelerine qosulan Osman bey Emir Teymur ile Osmanli sultani Ildirim Beyazid arasinda bas vermis Ankara doyusunde oz quvveleri ile birlikde Emir Teymurun ordusunun merkezinde yer tutdu Doyusde Osmanlilar meglub edildiler ve Ildirim Beyazid esir alindi Agqoyunlular Osmanli munasibetlerinde Trabzon imperiyasi da boyuk rol oynayirdi Trabzon imperiyasi ile Agqoyunlu dovleti arasinda six elaqeler movcud idi Agqoyunlu dovleti ucun Trabzon cox boyuk ehemiyyete malik idi Trabzon imperatoru David Agqoyunlu sarayina elci gondererek Osmanlilara her il odedikleri xeracin efv edilmesi ucun komek istedi Agqoyunlu elcileri 1459 cu ilde Istanbula cataraq II Mehmede Uzun Hesenin tekliflerini catdirdilar Elciler hemcinin Trabzon imperatorunun qizina cehiz olaraq verilmis Kapadokyani geri istediler 193 194 II Sultan Mehmet bu teklifi qebul etmedi Bunun qarsiliginda 1459 cu Uzun Hesen oglu Ugurlu Mehemmedin basciligi ile ordu gondererek Qoyluhisari tutdu Qoyluhisarin Agqoyunlular terefinden tutulmasi Sultan Mehmedi sulh danisiqlarina baslamaga mecbur etdi Sultan II Mehmedin sulh teklifine musbet cavab veren Uzun Hesen oz elcilerini Osmanli sarayina gonderdi Bununla da sulh muqavilesi imzalandi 195 ve bir muddet bu sulh quvvede qaldi 1461 ci ilde II Mehmed hucuma kecerek Trabzonu muhasireye aldi Hemin dovrde Agqoyunlu dovleti Qaraqoyunlularla da veziyyetin gerginlesmesi sebebinden sulh danisiqlarina baslamaga mecbur oldu Imzalanan sulh muqavilesine gore 1461 ci ilde Trabzon Osmanlilarin eline kecdi 196 197 198 199 200 201 ve Trabzon xezinesinin bir hissesi qohumluq munasibetlerine gore Agqoyunlulara verildi 181 202 1472 ci ilde Tebrizde Osmanli dovleti eleyhine Venesiya Respublikasi ile Agqoyunlu dovleti arasinda sulh muqavilesi imzalandi Bu koalisya planina uygun olaraq 1472 ci ilin yazinda Uzun Hesen Osmanlilar uzerine hucuma kecdi Mirze Yusif xanin basciligi ile Erzincandan Qaraman istiqametinde hereket eden agqoyunlular parlaq qelebe calaraq Araliq denizi sahiline cixdilar Lakin burada Uzun Hesenin ordusu ucun silah ve artileriya mutexessisi getirecek Venesiya gemileri yox idi Venesiya Respublikasi ise veziyyetden istifade ederek ticaretde ustunluyu ele almaq ucun gizli diplomatik danisiqlar aparirdi 1473 cu il avqustun 1 de Malatyada Agqoyunlularla Osmanlilar arasinda doyus bas verdi Bu doyusde Osmali quvveleri agir meglubiyyete ugradildi Uzun Hesen Osmanli quvvelerini Feratin sol sahiline cekerek darmadagin etdi Sultan II Mehmed geri cekilerek qacmaga basladi Osmanli sultani doyusden sonra oz zabitlerinden birini sulh baglamaq ucun Agqoyunlu hokmdarinin yanina gonderdi Lakin Uzun Hesen sulh teklifini qebul etmedi 203 204 Malatya qelebesinden sonra Uzun Hesen Bayandur oz serkerdelerinin Osmanli qosunlarina qarsi yeniden hucuma kecmek haqqinda tekliflerini defelerle redd etmisdi Agqoyunlu hokmdari yaxsi bilirdi ki uzun suren aciq vurusmada onun suvarileri odlu silahlara malik olan xususile agir toplarla silahlanmis Osmanli piyadasina yenicerilere davam getire bilmez Lakin serkerdelerin tekidi ile Osmanli qosunlarini teqib etmek qerara alindi Evvelceden hazirlanmis doyus planina uygun olaraq Malatya doyusunden 10 gun kecmis 1473 cu il avqustun 11 de Agqoyunlu suvarileri II Mehmedin qosunlarini Erzincanla Erzurum arasindaki Ucagizli deresinde qabaqladilar Otluqbeli adlanan bu doyusde ustunluk Agqoyunlularin elinde olsa da Osmanlilarin duzenlik saheye cixaraq toplari ise salmasi veziyyeti deyisdi Doyus Osmanlilarin qelebesi ile basa catdi 205 Otluqbeli vurusmasinin istirakcisi olan Katerino Zeno bu doyus haqqinda bele yazir Hemin gun saat 9 a isleyende o Uzun Hesen ata minib Osmana II Mehmede qarsi hucuma basladi ve hemise ustunluyu elde saxladi Osmani II Mehmeti qacmaga mecbur etdi Her iki terefden cox adam qirildi Lakin qudretli hokmdar Uzun Hesen Osmanin doyus arabasina yaxinlasdiqda ona toplardan ele ates acdilar ki hokmdarin adamlari qacmaga uz qoydular Agqoyunlular qargi qilinc sesber alti dilimli toppuz xencer yay ox gurz ve s nisbeten dovru kecmis olan enenevi silahlarla silahlandigi halda Osmanli ordusu en muasir odlu silahlara xususile agir toplara malik idiler Bunu Osmanli menbeleri de tesdiq edir Mehmed Nesrinin fikrince Agqoyunlular Otluqbelide ona gore meglub oldular ki onlar bele top tufeng davasi gormemisdiler Memluklerle munasibetler Redakte Agqoyunlularin erazilerini cenub serqe dogru genislendirmeleri Memluklerle de munasibetlere tesir edirdi Uzun Hesenin hakimiyyetinin ilk illerinde Memluklerle elaqeler yaxsi olsa da sonradan onun deniz sahillerinde torpaq ele kecirmek niyyetleri Memluklerin simal serhedlerinde tez tez tehlukelere yol acirdi Agqoyunlularla Memlukler arasinda serhed Ferat cayi boyunca uzanirdi Uzun Hesenin Memluk serhedlerine basqinlara baslamasinin bir sebebi de Venesiya gemilerini qebul etmek ve Venesiya terefinden gonderilmis toplari goturmek ucun idi Uzun Hesen bu meqsedle Araliq deniz sahillerine Memluk dovletinin simal serhedlerine yuruse cixsa da Osmanli tehlukesine gore ve Memluklerin simal serhedlerinin cox boyuk olmasi sebebinden geri cekildi 206 1463 cu ilde Memluklere tabe olan esas serhed qalalarindan biri olan Gerger qalasi d kurdler terefinden hiyle yolu ile ele kecirildi Sitat sehvi Closing lt ref gt missing for lt ref gt tag 207 Uzun Hesen Gerger qalasina oz quvvelerini yerlesdirdi Memluk sultani Xosqedem Agqoyunlu sarayina elci gondererek qalanin geri verilmesini teleb etdi 208 Uzun Hesen Gerger qalasinin qarsiliginda Harputu ve 10 min dinar verilmesini istedi 209 210 Sultan Xosqedem Harputun verilmesine razi olmadi Agqoyunlu elcisini 1000 dinar ve coxlu hediyyelerle Diyarbekire gonderdi 211 Uzun Hesen Gerger qalasinin acarlarini Memluk sultanina gonderdi ve belelikle Gerger qalasi Memluk qarnizonuna tehvil verildi 212 1467 213 1468 ci 214 illerde Dulqediroglu Sahsuvar bey Memluk ordusunu bir nece defe meglub ederek Memluklerin esas reqibine cevrilmisdi Memluklerle Dulqedirogullari beyliyi arasinda baslanan mubarizeden istifade etmeye calisan Uzun Hesen Memluk dovletine qarsi siyasetini deyisdi 1472 ci ilde Uzun Hesen Ferati kecerek Malatya Qehta Gerger ve Ayntabi tutdu 215 216 Helebe dogru irelileyen Agqoyunlu ordusu Bireni de tutdu 217 Uzun Hesen buraya Ugurlu Mehemmedi teyin ederek Feratin simalina geri dondu Uzun Hesen hem de Dulqedir beyliyinin torpaqlarinin coxunu ele kecirerek Toros kecidinde mohkemlendi Hemin ilin mart ayinda Memluk qosunu Yesbeyin basciligi ile Birede az quvveyle mudafie olunan Ugurlu Mehemmedi yaxaladi Agqoyunlu sahzadesi agir yaralandi ve Agqoyunlu ordusu Ruhaya geri cekilmeye mecbur oldu 218 219 Agqoyunlular Memluklerden ele kecirdikleri torpaqlarin cox hissesini itirseler de Dulqedirogullarindan ele kecirdikleri torpaqlarda mohkemlene bildiler Gurcustan yurusleri Redakte Uzun Hesen Osmanlilara qarsi baslayacagi muharibede arxasini etibarli sekilde mohkemlendirmek ucun niyyetinde idi O 1472 ci ilde Gurcustana besinci yuruse cixaraq muhum ugurlar qazandi 220 221 Uzun Hesen bu yuruse cixmadan once Osmanli sahzadesi II Bayezide gonderdiyi mektubunda hazirda Qum seherinde qisladigini baharda Gurcustan seferine cixacagini kilselerin yerine mescidler tikdireceyini bildirmisdi Uzun Hesen bu yurusu zamani Samsxeye daxil oldu bir nece qalani feth etdi ve Tiflisi ele kecirdi 222 Uzun Hesen Tiflisi boyuk emirlerinden Sufi Xelil Bektasa iqta olaraq verdi Gurcu serhed bolgelerinin idaresi de ona hevale olundu Uzun Hesen Gurcustani terk eden zaman car Baqratin elcisi onun yanina geldi Elcinin elinde 19 misqal agirliginda bir yaqut ve 12 misqal agirliginda bir lel vardi Baqrat bu hediyyeleri vererek evezinde taxt tacini geri almaq niyyetinde idi Lakin Uzun Hesen bu teklifi redd etdi ve onlari geri qaytardi Gurcustani boyuk qenimet ve 3 min esirle terk etdi 223 Uzun Hesen 1477 ci ilde Gurcustanda hakimiyyeti mohkemlendirmek ucun 26 minlik quvve ile simal qerb istiqametinde yuruse basladi Gurculeri duyuq salmamaq ucun Agqoyunlularin Osmanlilara qarsi yuruse cixmasi ile bagli xeberler yayildi 7 gunluk yurusden sonra saga Gurcustan istiqametine donuldu 224 Agqoyunlu ordusu gurcu torpaqlarina yaxinlasdiqca kecidler meselerle ortulu oldugundan Uzun Hesen 5 minlik suvari destesini ordunun hereketini temin etmek ucun ireli gonderdi Bu quvveler cetin kecilen bolgelerden ordunun kecmesini temin etdi Iki gunluk yurusden sonra ordu Tiflise daxil oldu Seher ehali terefinden terk edildiyi ucun muqavimetsiz ele kecirildi 224 225 Tiflisde mohkemlenen Agqoyunlular gurculeri itaet altina aldilar Burada suvari deste saxlayaraq Qoriye dogru irelilediler Qorinin ehalisi daglara qacdigi ucun Agqoyunlular bos sehere daxil oldular Belelikle Tiflisden sonra Qori de Uzun Hesenin eline kecdi Agqoyunlu hokmdari 15 gun erzinde meselere siginmis gurculeri esir aldi Bu zaman car Baqrat Radsaya qacdi Oz qerargahini Muxranda quran Uzun Hesenin etrafa gonderdiyi desteler Tiyanetiye kimi irelilediler Kaxetiya sahzadesi I Georgi Agqoyunlu hokmdarina hediyyeler gondererek itaet edeceyine teminat verdi 226 Car Baqrat ve Kvarkvare yeddi neferlik elci heyetini Uzun Hesenin yanina gondererek ilde 16 min qizil duka vergi vermek serti ile sulh baglamagi teklif etdiler Agqoyunlu hokmdari bu teklifi qebul etdi Sulhun sertlerine gore Tiflis de daxil olmaqla serqi Gurcustan Agqoyunlu dovletine tabe edildi Uzun Hesen 1477 ci ilin sonunda ele kecirdiyi 5 min esirle Tebrize qayitdi 226 Sultan Yaqub 1478 1490 Redakte Esas meqaleler Sultan Yaqub ve Sultan Xelil Sultan Xelil saray adamlari ile Uzun Hesen Gurcustan yurusunden sonra xestelenmis ve dovlet islerinden uzaqlasmisdi Buna gore bas xatun Selcuqsah beyim Fars hakimi olan oglu Xelil mirzeni Tebrize cagirdi Xelil mirze Tebrize geldikde qardasi Ugurlu Mehemmedin Sivasdan paytaxta gelmek isteyinden xeber tutdu Xelil mirze Erzincana dogru hereket ederek Ugurlu Mehemmedin ordusunu qarsiladi Doyusde Ugurlu Mehemmedin quvveleri meglubiyyete ugradildi ozu ise olduruldu 227 Qardasi Maksudu da heps eledikden sonra qarsisinda hec bir manee qalmayan Xelil mirze 1478 ci yanvarinda Tebrizde sultan elan edilir 228 229 Atasi Uzun Hesenin merkezlesdirme siyasetini davam etdiren Sultan Xelil hem emisi Cahangirin ogullarinin hemde qardaslarinin muqavimeti ile uzlesdi Ona qarsi ilk muqavimet Save hakimi emisi oglu Muraddan geldi 1478 ci ilde Sultan Xelilin sexsen basciliq etdiyi doyusde Murad meglub edildi Muradin ozu ise esir goturulerek edam edildi Qardasi Ibrahimi de hebse atan Sultan Xelil hakimiyyetini mohkemlendirdi 230 231 Yaqub bey ise saray qarisiqliqlarindan kenar qalmaq ucun qardasi Sultan Xelilden icaze alaraq Diyarbekire getdi 232 233 234 Qisa bir zamanda Diyarbekire Sultan Xelilin muxalifleri yigismaga basladilar Yaqub beyin basciligi altinda boyuk Agqoyunlu serkerdeleri Bayandur bey Suleyman bey ve boyuk din adami Qazi Isa bey birleserek Sultan Xelile qarsi cebhe emele getirdiler Bele veziyyetden narahatliq keciren Sultan Xelil Yaqub beye qarsi herekete basladi Iki ordu Xoy cayi yaxinliginda uz uze geldiler Sultan Xelil quvvelerinin ustunluyune baxmayaraq meglub oldu 229 235 236 ve olduruldu 235 237 Sultan Yaqub saray adamlari ile Sultan Yaqub Tebrize geldikden sonra olkedeki birliyi qorumaq ucun Xoy doyusune qatilanlari bagisladi 238 Sultan Yaqubun hakimiyyetine qarsi olan eyanlar Sultan Xelilin ogullari Eli ve Elvendin etrafindan yigismaga basladilar Eli ve adamlari cox kecmemis merkezi hakimiyyete tabe olsalarda Elvend tabelik gostermek istemirdi Amma Elvend bu muxalifeti cox apara bilmedi Sirazda xestelenerek oldu Bununla da Fars vilayetinde olan usyan tehlukesi aradan qalxdi 239 Sultan Yaqub dovrunde Agqoyunlularin en boyuk xarici tehlukelerinden biri de Memluk dovleti idi Memluk sultani Qayitbey Uzun Hesenin olumunden istifade ederek Emir Yasbeyin basciligi ile 100 minlik ordunu Urfani tutmaq ucun gonderdi 240 241 Emir Yasbey 1580 ci ilde Ferati kecerek Urfanin muhasiresine basladi 242 243 Bu xeber Sultan Yaquba catdiqda Bayandur bey Suleyman bey Bicanoglu ve Xelil bey Bektasin basciligi ile Urfanin mudafiesi ucun qosun gonderdi 244 Agqoyunlu quvvelerinin sehere yaxinlasmasindan xeber tutan Memluk serkerdeleri Emir Yasbeye geri cekilmeli olduqlarinin daha dogru oldugunu deseler de Emir qosunu geri cekmedi 245 Belelikle Urfa yaxinliginda iki ordu qarsilasdi Memluk ordusunun sag terefine Demesq hakimi Qansu Yehyavi sol terefine Heleb hakimi Ozdemir merkezine ise Yasbey basciliq edirdiler Doyusun sonunda Memluk quvveleri agir meglubiyyete ugradilaraq darmadagin edildiler 246 Emir Yasbek Qansu Yehyevi ve Ozdemir esir alindilar mesveret kecirildikden sonra her ucu edam edildiler 247 248 Emir Yasbeyin basi Sultan Yaquba gonderildi Memluk dovleti bu doyusden sonra agir zerbe aldi ve boyuk serkerdelerinin itirerek sarsildi 249 Sultan Yaqub 1482 ci ilde Gurcustanda Agqoyunlu hakimiyyetini mohkemlendirmek ucun yuruse basladi Axiska ve Xatun qalalari ele kecirildi 250 251 Agqoyunlular bu yurusden boyuk qenimet elde etdiler Uzun Hesenin hakimiyyeti dovrunde Bayandurlar sulalesinin Sefevilerle munasibetleri yaxsi idi Lakin Sultan Yaqub Sefevi seyxleri ile munasibetde atasinin siyasi xettini deyisdi Seyx Heyder 1488 ci ilde atasinin qisasini almaq ucun Sirvana hucuma kecdi Sirvansah I Ferrux Yasar quvvelerinin coxluguna baxmayaraq Sultan Yaqubdan komek istedi 252 Sultan Yaqub bu teklifi qebul ederek Suleyman bey Bicanoglunun basciligi ile Seyx Heydere qarsi qosun gonderdi Doyusde Seyx Heyder olduruldu quvveleri ise dagidildi 234 253 254 1489 cu ilde Van golu yaxinliginda kurdlerin Agqoyunlu dovletine qarsi boyuk usyani oldu Hemin ilde Suleyman beyin serkerdelik etdiyi ordu kurdleri Van yaxinliginda meglub etdi 255 Agqoyunlu dovletinin qudretli hokmdarlarindan biri olan Sultan Yaqub 1490 ci ilin 24 dekabrinda 20 yasinda olarken vefat etdi 256 257 Sultan Yaqubu Nesriyye mescidinde defn etdiler Sultan Baysunqur 1490 1492 ve Sultan Rustem 1492 1497 Redakte Esas meqaleler Sultan Baysunqur ve Sultan RustemSultan Yaqubun olumunden sonra bos qalmis taxta kimin kecmesi baresinde qarisiqliqlar oldu Taxt ugrunda mubarizeye qosulan sahzadeler dovletin siyasi gorunusune de zerbe vururdular Baysunqur mirze Sufi Xelille birleserek doyuslerde oz sulalesinin diger uzvlerine qalib geldi ve Tebrizde ozunu sultan elan etdi Sultan Baysunqurun atabeyi olan Sufi Xelil hokmdarin azyasli olmasindan istifade ederek hakimiyyeti oz elinde cemlesdirmek isteyirdi 258 259 Apardigi doyuslerde coxlu dusmen qazanan Sufi Xelil kohne dusmeni Suleyman beye qisas almaq ucun serait yaradirdi Belelikle Sufi Xelil Suleyman bey terefinden olduruldu Suleyman bey Bicanoglu Sultan Baysunqurun yeni atabeyi oldu 260 261 Suleyman beyin hakimiyyeti elinde cemlesdirmek istemesi Agqoyunlu emrlerini narahat edirdi Hem de Suleyman beyin eyanlara qarsi haqsiz tedbirleri herbi eyanlari ona qarsi hereket etmeye mecbur edirdi Qacar Mosullu ve Pornek tayfalari birleserek Elince qalasina salinmis Rustem beyi hepsden azad etdiler Sultan Baysunqur Tebriz yaxinliginda darmadagin edildi Baysunqur Sirvana Suleyman bey ise Diyarbekire qacdi 259 262 Rustem bey Baysunqurun Sirvana qacmasi ile 1492 ci ilin mayin 28 de Agqoyunlu taxtina oturdu 260 263 264 Suleyman beyi de olduren Sultan Rustem hakimiyyetini mohkemlendirdi Sultan Rustem Agqoyunlu taxtinda tamamile mohkemlenmek ve ara muharibesine son qoymaq ucun islahatlar kecirdi Ilk novbede Baysunqurun sigindigi Sirvansah I Ferrux Yesarla sulh muqavilesi imzalandi Seyx Mehemmedi ve Mahmud Deylemliyi saraydaki vezifelerine qaytararaq maliyye islerini onlara tapsirdi Lakin islahatlar olkeni burumus olan ara muharibelerinden tam qurtara bilmedi 1492 ci ilin payizinda Astrabadda Huseyn Bayqaranin desteyi ile Qasim beyin usyani qalxdi Usyan tezlikle yatirildiHakimiyyetini mohkemlendirdikden sonra Sultan Rustem Baysunqura qarsi herekete kecmeye basladi Baysunqurla tek bacarmayacagini bilen Sultan Rustem Sultan Yaqub dovrunde heps edilmis Sefevi sulalesinin uzvlerini hebsden cixararaq onlarla muttefiqlik etmeye basladi 265 266 Sefevi seyxi Seyx Sultan Elinin ve Sultan Rustemin birlesmis quvveleri 1493 cu ilde Baysunquru meglub etdiler Geri cekilmek isteyen Baysunqur doyusde olduruldu Sultan Rustem esas reqibini meglub etdikden sonra Sefevilere qarsi siyasetini deyisdi Erdebil yaxinliginda Semesi doyusunde Seyx Sultan Eli meglub edildi ve oldurdu 264 267 Sultan Rustem eyanlarin regbetini qazanmaq ucun coxlu sayda soyurqallar paylayirdi Herbi eyanlar ilk evveller ona regbet beslesler de sonradan quvvetlendiler ve merkezi hakimiyyete tabesizlik gostermeye basladilar Narazi eyanlar Sultan Rusteme qarsi cixaraq Osmanli sarayina mektub yazdilar Eyanlar Ugurlu Mehemmedin oglu sahzade Ehmedin Agqoyunlu dovletine tehvil verilmesini teleb edirdiler 268 Nureli bey Godek Ehmedi Erzincanda qarsiladi 1497 ci ilde Diyarbekirden Tebrize dogru herekete baslayan Godek Ehmedin terefdarlari ve Sultan Rustemin qosunu uz uze geldi Agqoyunlu eyanlarinin Godek Ehmedin terefine kecmesi ile Sultan Rustem meglub edildi Gurcustana qacan Sultan Rustem tezlikle ele kecirilerek olduruldu 269 Suqutu Redakte Esas meqaleler Godek Ehmed Sultan Murad Bayandur Elvend Mirze ve Sultan Mehemmed BayandurGodek Ehmed hakimiyyete geldikden sonra dovleti evvelki iqtisadi veziyyetine getirmek ve merkezi hakimiyyeti guclendirmek ucun islahatlara basladi Vergileri qaydaya salmaga calisan Sultan Islami vergilerden basqa butun vergileri legv etdi 270 Godek Ehmedin dovrunde sarayda Pornek tayfasinin numayendeleri cox idi Bu ise merkezi hakimiyyet ucun boyuk tehluke yaradirdi Bu tehlukeni aradan qaldirmaq pornekleri sarayda zeifletmek siyaseti yeriden Godek Ehmed onlarin guclu serkerdelerini Huseyneli xani ve Muzeffer beyi edam etdirdi 268 Godek Ehmed hakimiyyete gelmesinde boyuk rol oynayan Eybe sultani Kirman hakimi teyin etdi Godek Ehmed Eybe sultani Kirmana teyin etmekle onu merkezden uzaqlasdirmaq isteyirdi Onun bu siyasetinden narahatliq keciren Eybe sultan Fars hakimi Qasim bey ile birlesdi Muttefiqler Sultan Yaqubun Sirvandaki oglu Muradi hokmdar elan ederek merkezi hakimiyyete tabesizlik gostermeye basladilar Sultan Godek Ehmed qis movsumu olmasina baxmayaraq muxaliflere qarsi herekete basladi 1497 ci ilin dekabrin 14 de Isfahan doyusunde Godek Ehmed meglub edildi ve olduruldu 271 272 Godek Ehmedin olumunden sonra Agqoyunlu dovletinde ara muharibeleri yeniden basladi Her sahzade bir vilayetde ozunu musteqil hakim elan edir ve Tebrizi ele kecirmeye calisirdilar Mehemmed Mirze Yezdde Elvend Mirze Azerbaycanda Murad Mirze ise Sirvanda desteklenirdi 1498 ci ilde Eybe sultan ve terefdarlari Elvend Mirzeni destekleyerek Muradi meglub etdiler Murad Mirze tutularaq Maragada heps edildi 273 Eybe sultanin qardasi Nureli bey ise Mehemmed Mirzeni Sultan elan etdi 1499 cu ilde Eybe sultanin qosunu meglub edildi ve ozu de olduruldu 274 Bu meglubiyyetden sonra Elvend Mirze Diyarbekire cekilmeye basladi Bos qalmis Tebrize daxil olan Mehemmed Mirze ozunu sultan elan etdi Lakin onun hakimiyyeti cox cekmedi Elvend Mirze Diyarbekirden Tebrize qayidaraq onu meglub etdi ve paytaxtdan cixardi Eybe sultanin diger qardasi Gozel Ehmed bey ise heps edilmis Murad Mirzeni azad ederek onu kecmis Fars hakimi Qasim beyin yanina getirdi Birlesmis quvveler Fars vilayetine hucum ederek Sultan Mehemmedin terefdarlarini meglub etdiler doyusde Mehemmed Mirze olduruldu Sultan Murad Mehemmed Mirzeni meglub etdikden sonra 1500 ci ilin payizinda Elvend Mirzenin uzerine hucuma kecdi Nehayet 1500 cu ilde Dervis Baba Xeyrullahinin vasiteciliyi ile Tebriz yaxinliginda Ebher adlanan yerde terefler arasinda sulh sazisi imzalandi 275 Muqavilenin sertine esasen Qiziluzen cayi serhed olmaqla Azerbaycan ve Diyarbekir Elvende Ereb Iraqi Ecem Iraqi Kirman ise Murada qaldi 276 Daxili munaqiseler neticesinde Agqoyunlu dovleti zeiflemis evvelki qudretini tamamile itirmisdi Bu dovrde Seyx Ismayil Lahincandan Erdebile ordan da Erzincana dogru herekete kecerek terefdarlarini oz etrafina toplamaga baslamisdi Sirvan qosununu darmadagin eden qizilbaslar Elvend Mirzenin de narahatciligina sebeb olurdular 1501 ci ilde Elvend Mirze Tebrizden cixaraq qizilbaslarla doyusmek ucun herekete basladi Hemin ilde ilde Naxcivan yaxinliginda bas vermis doyusde Elvend meglub edildi ve Diyarbekire qacdi Tebriz qizilbaslar terefinden ele kecirildi ve Ismayil ozunu sah elan etdi 277 1503 cu ilde Sultan Murad Bagdaddan I Sah Ismayilin uzerine herekete basladi 1503 cu ilde Hemedan yaxinliginda bas vermis Almaqulagi doyusunde Sultan Murad meglub edildi Bagdada geri cekilen Sultan Murad 278 burada hakimiyyetini 5 il davam etdirdi 1508 ci ilde I Sah Ismayilin Bagdada hucumu barede melumat alan Sultan Murad seheri terk ederek qacdi Ereb Iraqi Sefeviler terefinden ele kecirildi 279 Ordu Redakte Agqoyunlu doyuscusune aid debilqe Agqoyunlu dovletinde ordu sarayin ixtiyarindaki qosundan ve ayri ayri vilayetlerden toplanan doyuscu destelerinden ceriklerden ibaret olmusdur Menbelerde ordu sozu lesger qosun ordunu teskil eden esgerler ise mulazim esger dilaver adlandirilmislar 280 Agqoyunlu hokmdarlarinin bilavasite muhafizesi ise mesgul olan alaylara qoruyucular deyilirdi Agqoyunlu ordusunun sag cinahinin berengar sol cinahinin cevanger ve merkez hissesinin Ilug adlandigini ve muharibe zamani merkez hisseden one gonderilen qosuna menqelay deyilirdi 281 Fezlullah ibn Ruzbehan Xunci 1478 ci ilin 15 iyulunda Sultan Xelille Yaqub arasinda bas vermis doyusde cerxci ve muci adli herbi destelerin de istirak etdiyini yazir 282 Agqoyunlu qosunun esgerleri pusandarlardan agir silahlanmis zirehli suvarilerden tirkesbendlerden ox atanlardan qulluqculardan ibaret olurdu Pusandarlar gumus ve ya qizil suyuna cekilmis xirda lovheciklerden qayrilmis zirehli paltarlar geyirdiler Tirkesbendler ise mohkem deri paltarlar geyirdiler ki bunlari ne qilinc zerbesi kese bilir ne de ox dese bilirdi 283 Agqoyunlu ordusu zireh nize qilinc sesber alti dilimli toppuz xencer ox kaman ve kurzle silahlandigini silahlanirdi Orduda tebil nagara boyuk nagara nefir zurnadan ibaret tebilxana ve nagaracilar heyeti vardi Hucum vaxti kerenay uzun zurna qelebe calinanda ise nagara seslenirdi 281 Agqoyunlu hokmdarlarinin sexsi qosunu 25 min suvari ve 10 min piyadadan ibaret olmusdur Vilayetlerden yigilan qosunlari da buraya elave edildikde bu qosunun sayi 100 min nefere catirdi 284 Dovlet qurulusu RedakteDivan Redakte Basqa Serq ve Azerbaycan dovletlerinde oldugu kimi Agqoyunlu dovletinde de hokmdardan asili divan fealiyyet gosterirdi Divan hokmdarin emriyle toplanir ve daxili meseleri hell edirdi Emir el umera Dovletde ikinci sexs sayilirdi Divanin en nufuzlu uzvu olan Emir el umera hokmdarin istirak etmediyi yuruslerde ordunun bas komandani olurdu Bu titul dovrun hokmdari terefinden sexsen verilirdi 285 Sedr Veqf torpaqlarinin butun meseleleri qazi muderris ve ruhani idarelerinin ixtiyari bas Sedre mexsus idi Sedrin nezareti altinda mehkeme ve dini islere baxan Sedaret divani vardi Medreselerin nezaret ve teftisi de Sedaret divaninin ixtiyarinda idi 285 Bas Vezir Merkezi dovlet idaresinde muhum yerlerden biri de dovletin gelirlerine nezaret eden ve maliyye aparatini idare eden bas vezire mexsus olmusdur O hemcinin olkenin xarici isleri ile mesgul olur ve mulki inzibati idarelere basciliq edirdi Bas vezir ali divana rehberlik etdiyine gore Sahib divan da adlanirdi 286 Tevaci Muharibe gozlenilen teqdirde tabeliyindeki vilayetlere gederek herbi quvve toplayan ve ayri ayri herbi desteler arasinda elaqe yaradan emirlere deyilirdi Onlar doyusculeri seferber edir ordunun yerini bildirir doyusculerin sayini ozunun tevaci defterine qeyd edirdi 286 Vergiler ve torpaq sahibliyi Redakte Uzun Hesenin hakimiyyet basina geldiyi illerde seherliler ve kendliler uzerine qoyulmus vergi ve mukellefiyyetler cox agir idi Burada toplanan muxtelif vergilerin miqdari getdikce artirdi Bu neinki genis xalq kutlelerinin veziyyetini agirlasdirirdi hetta olkenin medaxilinin azalmasina sebeb olur onun iqtisadi esasini zeifledirdi Uzun Hesen mukellefiyyet ve vergilerin miqdarini mueyyenlesdirmek zorakiligin qarsisini almaq vergi toplayan memurlarin xeyanetlerine son qoymaq meqsediyle vergi islerini nizama salan Qanunname tertib etdirdi Uzun Hesenin Qanunname si kendlilerden senetkarlardan ve tacirlerden alinan vergileri qaydaya salmagi nezerde tutmusdu O hetta butun herbi vergileri levg etmeye calismis lakin mulki ve herbi idarecilerin etirazlari ile qarsilasmisdi 287 Agqoyunlu dovletinde dovlet divan sulale xass xususi irs mulk ve muselman ruhanilerin ise veqf torpaqlari var idi Herbi kocme eyanlara iqta evezine irsen kecen soyurqal torpaq paylanirdi Soyurqal sahiblerinin iqtaya nisbeten huquqlari daha genis idi onlar vergi toxunulmazligi huququna malik idi Kendliler 40 dan cox vergi verir ve mukellefiyyet icra edirdiler Malcehet mehsul vergisi Uzun Hesenin Qanunname sine esasen mehsulun 1 5 teskil edirdi Sudan istifade muqabilinde behre vergisi maldarlardan cobanbeyi senetkar ve tacirlerden tamga bac vergisi ehaliden can vergisi alinirdi 288 Medeniyyet Redakte Sara Xatun mescidi Uzun Hesenden baslayaraq Agqoyunlu hokmdarlari elme ve incesenete hamilik etmisler Uzun Hesen dovrunun en qabaqcil alimlerini oz sarayina toplamisdi Hokmdarin sexsi kitabxanasinda 60 a qeder alim calisirdi 289 Xettatliq kalliqrafiya ve miniatur ressamligi bu dovrun Azerbaycan medeni heyatinin diqqeti celb eden sahelerinden olmusdur Agqoyunlu hokmdarlarinin saray kitabxanalarinda elmi bedii felsefi dini tarixi mezmunlu eserlerin uzu kocurulur elyazmalarina miniaturler cekilirdi Sair Hidayetin Divan inin elyazmasina cekilmis 4 miniatur tesvir Sultan Xelil terefinden 1478 ci ilde tertib olunmusdu Bu elyazma nusxesi Azerbaycan turkcesindedir 290 Bu dovrde Azerbaycanin muxtelif seherlerinde Mireli Tebrizi Mirabdulla Tebrizi Suleyman Eli Yaqubi Nizameddin Eli Erdebili Cefer Tebrizi Ezher Tebrizi Ebdurrehim el Yaqubi kimi mahir xettatlar fealiyyet gostermisler 291 Uzun Hesenin sarayinda dovrun gorkemli alimlerinden ibaret elmi meclis fealiyyet gosterirdi Uzun Hesen Qurani Kerimi Azerbaycan turkcesine tercume etdirmis dovrun gorkemli elm adami Ebu Bekr el Tehraniye Kitabi Diyarbekriyye adli Oguzname yazdirmisdi 292 Fezlullah ibn Ruzbehan Xunci 1487 ci ilde Tebrize Sultan Yaqubun sarayina gelmis ve Agqoyunlu dovletinin tarixini yazmaga baslamisdi 293 Zeynal bey turbesi Efseheddin Hidayetullah Hidayet XV esrin sonlarinadek Tebrizde yasamis Agqoyunlu dovletinin banisi Uzun Hesenin ve Sultan Xelilin sarayinda boyuk emir rutbesine qeder xidmet etmis bir qeder sonra ise onun qardasi Sultan Yaqubun sarayinda yasamis fealiyyet gostermisdir Hidayetin seirler divani vardir O zemanesine gore sade Azerbaycan dilinde seirler yazmisdir Edib seirlerinde daha cox Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatindan yararlanirdi Dovrun taninmis sairlerinden biri olan Nemetulla Kisveri dovrun 1490 ci ile qeder Agqoyunlu sultani Yaqubun sarayinda yasamis sultan oldukden sonra saraydan uzaqlasmisdi Kisveri Azerbaycan turkcesinde ve Fars dilinde Divan yaratmisdi Onun Elisir Nevaiye hesr olunmus bir sira seirleri var 294 Sultan Yaqubun ozu de Azerbaycan turkcesinde ve Fars dilinde seirler yazan bir sair idi Onun meclislerinde 15 e yaxin sair ve musiqiciler istirak edirdi 295 Agqoyunlu dovrunde de Azerbaycanda musiqinin genis yayilmasi Tebriz seherinin musiqi heyati Avropa seyyahlari ve elcilerinin de diqqetini celb etmisdi Musiqi yalniz sarayda deyil Tebrizin 30 min tamasaci tutan Qurd meydani nda teskil olunan muxtelif meclislerde de seslenirdi 296 Agqoyunlularin dovrunde Tebriz seheri suretle inkisaf edirdi Tebrizde Agqoyunlu hokmdari Uzun Hesen terefinden 1478 1484 cu illerde iri saray kompleksi tikdirilmisdi Sarayda 20 min otaq movcud idi Saray kompleksinin ferqli xususiyyeti onun erazi baximindan boyuk olan bag daxilinde yerlesmesidir Saray kompleksi Hest behist Sekkiz cennet adlanirdi Buna gore de Azerbaycan memarliq obyektlerinin bir coxunun bu seherde cemlesmesi tesadufi deyildir Seheri muxtelif teyinatli memarliq abideleri bezeyirdi Serq olkelerinde en gozel ve genis bazar kimi sohret tapmis ve esasi Uzun Hesen terefinden qoyulmus Qeyseriyye ustuortulu ve sekkizkunclu idi Onun ustu gunbez ve tagla ortulmusdu Bu bazarda qiymetli mallar ve cevahirat satilirdi 297 Agqoyunlu memarliginin sah eserlerinden biride Zeynal bey turbesidir Turbe Otluqbeli doyusunde oldurulmus Uzun Hesenin oglu Zeynal bey ucun insa etdirilmisdir Turbenin girisinde yazilir Bu turbe Sultan Hesen Bahadir xanin oglu megfur sultan sehid xaqan Zeynal beyindir Allah qebrini nur etsin Sara xatun mescidi Sara xatunun emri ile 1585 ci ilde insa edilmisdir Mescidin merkezinde onu saxlayan esas 3 dayaq yerlesir Minberi bezedilmisdir minaresi ayri renglerde olan ve 2 nov ayri daslardan ibaretdir 298 Memarliq obyektlerinin ve bitki ortuyunun uzlasdirilmasi Tebrizin memarliq inkisafinda onemli yer tutmusdur Tebrizde boyuk baglar var idi Uzun Hesen terefinden esasi qoyulmus Bagi nesriyye ve Sultan Yaqubun tikdirdiyi Bagi simal i Simal bagi Fezli Isfahani qizil gullerinin cennet ciragina benzetmisdi 299 Qeydler Redakte Mardine bagli A Qiziltepenin 8 km simal qerbinde Zerkan suyu yaxinliginda olar bir kenddir Artuq hokmdarlari Xarzemde boyuk tikinti isleri gormusler Turkiyenin Sanliurfa ilinin inzibati merkezidir Erebler bu sehere Er Ruha deyibler Hazirda Er Ruha adi Urfada olduqca meshurdur Emeviler sulalesi dovrundeki inzibati bolgu uzre Xilafet sistemindeki IV emirlik canisinlik Ermeniyyenin indiki Ermenistanla ermenilerle yeni haylarla hec bir elaqesi yoxdur Gerger dovrumuzde Ferat cayi sahilinde Turkiyede Adiyamanin bir ilcesidir Istinadlar Redakte Xuseyn Bedai ul vekai Udivitelgnie sobitie Izdanie teksta vvedenii i obsae redakuie A S Tveritinovoy Moskva Izdatelstvo Vostocnoy Literaturi v 446a b The Last Great Muslim Empires 1 2 Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu dovleti Agqoyunlu dovleti Sahin Ferzelibeyli Azerbaycan VE Osmanli Imperiyasi seh 36 Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresinin Prezident Kitabxanasi Azerbaycan Dili seh 3 olu kecid Uzun Hesenin fethnamesi Michael M Gunter Historical dictionary of the Kurds 2010 p 29 A Bakixanov Gulustani Irem seh 41 A Bakixanov Gulustani Irem seh 40 XIV XVI esrlerde Sirvansahlar dovletinin pul tedavulu ve sikke zerbi Gence zerbxanasi Agqoyunlular olu kecid AZERBAYCAN TARIXI KAYZEN Azerbaycan dovletcilik tarixi 2017 10 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 02 06 Azerbaycan dovletciliyi islam dininin qebulundan sonraki dovrde VIII XV esrler 2017 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 02 06 http forum hunturk net qaraqoyunlu v 601 agqoyunlu imperatorluqlari 4783 html Agqoyunlu dovletinin yaranmasi ve genislenerek imperatorluga Irade Nuriyeva Azerbaycan Tarixi en qedim zamanlardan XXI esrin evvellerinedek seh 104 Faruk Sumer Akkoyunlular Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi s 270 Faruk Sumer Bayindir C III Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi Istanbul 1992 s 246 Atalay Besim 2006 Divanu Lugati t Turk Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi ISBN 975 16 0405 2 Cilt I s 56 Cetin Varlik Akkoyunlular VIII Istanbul 1988 s 408 F Sumer Akkoyunlular Turk Dunyasi Aratirmalari s 4 Faruk Sumer Akkoyunlular Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi s 270 271 Faruk Sumer Akkoyunlular Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi s 271 Ebu Bekr i Tihrani Kitab i Diyarbekriyye C I II ne r N Lugal F Sumer Ankara 1993 cev Mursel Ozturk Ankara 2001 s 20 21 1 2 Yasar Yucel Mutahharten ve Erzincan Emirligi Ankara 1982 s 20 Aziz b Erdesir i Esterabadi Bezm u Rezm cev Mursel Ozturk Ankara 1990 s 317 Aziz b Erdesir i Esterabadi Bezm u Rezm cev Mursel Ozturk Ankara 1990 s 323 324 Aziz b Erdesir i Esterabadi Bezm u Rezm cev Mursel Ozturk Ankara 1990 s 325 335 Esterabadi Bezm u Rezm s 342 343 Faruk Sumer Akkoyunlular Diyanet Islam Arastirmalari s 271 F Sumer Kara Koyunlular Balangictan Cihan sah a Kadar C I Ankara 1992 s 49 Esterabadi Bezm u Rezm s 343 Esterabadi Bezm u Rezm s 438 439 Tihrani Diyarbekriyye s 40 43 cev s 39 40 J E Woods 300 Yillik Turk Imparatorlugu Akkoyunlular Asiret Konfederasyon Imparatorluk cev Sibel Ozbudun Milliyet yay Istanbul 1993 s 79 2 Tihrani Diyarbekriyye C I s 45 cev s 42 Yucel Yasar Kadi Burhaneddin Ahmed ve Devleti Ankara 1983 s 156 J E Woods Akkoyunlular s 80 F Sumer Akkoyunlular Diyanet Islam Arastirmalari s 271 Yasar Yucel Kadi Burhaneddin s 160 Yasar Yucel Kadi Burhaneddin s 160 161 Tihrani Diyarbekriyye C I s 47 48 cev s 43 F Sumer Akkoyunlular Diyanet Islam Arastirmalari s 271 Tihrani Diyarbekriyye C I s 48 cev s 43 N Sami Zafername cev N Lugal Ankara 1949 s 260 263 F Sumer Akkoyunlular Turk Dunyasi Arastirmalari s 9 Ilhan Erdem Akkoyunlu Devleti nin Kurucusu Kara Yuluk Osman Bey in Hayati ve Faaliyetleri XXXIV 1 2 Ankara 1990 s 100 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 112 F Sumer Akkoyunlular Diyanet Islam Arastirmalari s 271 Tihrani Diyarbekriyye C I s 50 cev s 45 el Makrizi es Suluk C IV I s 41 Ibn Tagri Birdi en Nucumu z Zahire C XIII s 22 Faruk Sumer Cukurova Tarihine DairArastirmalar Tarih Arastirmalari Dergisi C I Ankara 1965 s 42 43 K Y Kopraman Misir Memlukleri s 115 Tihrani Diyarbekriyye C I s 59 cev s 49 el Makrizi es Suluk C IV I s 45 Ibn Ilyas Bedayiu z Zuhur C I II s 772 Tihrani Diyarbekriyye C I s 61 cev s 50 Ibn Tagri Birdi en Nucumu z Zahire C XIII s 23 Tihrani Diyarbekriyye C I s 64 cev s 52 el Makrizi es Suluk C IV s 46 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C I II s 772 773 Ibn Tagri Birdi en Nucumu z Zahire s 25 Ibn Ilyas Beda i ez Zuhur C I II s 772 773 Tihrani Diyarbekriyye C I s 67 cev s 53 el Makrizi es Suluk C IV II s 739 el Makrizi es Suluk C IV II s 806 Tihrani Diyarbekriyye C I s 101 104 cev s 72 73 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C II s 141 Ibn Hacer Inba u l Gumr C VIII s 253 I Erdem M Uyar Akkoyunlular in Tarih Sahnesine Cikisi s 875 Ibn Hacer Inba u l Gumr C VIII s 254 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C II s 141 Tagri Birdi en Nucumu z Zahire C XIV s 202 212 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C II s 148 149 el Makrizi es Suluk C IV II s 895 97 Ibn Tagri Birdi en Nucumu z Zahire C XIV s 220 221 el Makrizi es Suluk C IV II s 897 el Makrizi es Suluk C IV II s 938 J E Woods Akkoyunlular s 95 Ibn Hacer Inba u l Gumr C VIII s 337 Tihrani Diyarbekriyye C I s 68 cev s 54 Cefer Ibrahimov Azerbaycanin XV Esr Tarixine Dair Ocerkler Baki 1958 s 67 XV Faruk Sumer Karakoyunlular s 435 Ismail Aka Iran da Turkmen Hakimiyeti Kara Koyunlular Devri Ankara 2001 s 8 Tihrani Diyarbekriyye C I s 68 cev s 54 F Sumer Kara Koyunlular s 80 I Erdem Akkoyunlu Devleti nin Kurucusu s 103 F Sumer Karakoyunlular s 435 I Erdem Akkoyunlu Devleti nin Kurucusu s 103 104 F Sumer Kara Koyunlular s 97 Ibn Hacer Inba u l Gumr C VII s 264 el Makrizi es Suluk C IV I s 450 F Sumer Kara Koyunlular s 99 C Ibrahimov Azerbaycanin XV Esr Tarixine Dair Ocerkler s 68 Ibn Hacer Inba u l Gumr C VII s 314 F Sumer Kara Koyunlular s 97 98 Metin Sozen Anadolu da Akkoyunlu Mimarisi s 361 1 2 F Sumer Kara Koyunlular s 102 103 1 2 Tihrani Diyarbekriyye C I s 69 s 54 J E Woods Akkoyunlular s 88 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C II s 55 Ibn Hacer Inba u l Gumr C VII s 387 el Makrizi es Suluk C IV I s 535 Tihrani Diyarbekriyye C I s 69 71 cev s 55 F Sumer Kara Koyunlular s 102 10 Tihrani Diyarbekriyye C I s 112 122 cev s 78 83 Tihrani Diyarbekriyye C I s 119 cev s 82 Tihrani Diyarbekriyye C I s 119 cev s 82 Tihrani Diyarbekriyye C I s 115 cev s 81 Tihrani Diyarbekriyye C I s 120 cev s 83 J E Woods Akkoyunlular s 127 Tihrani Diyarbekriyye C I s 121 123 cev s 83 84 J E Woods Akkoyunlular s 127 128 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 113 Tihrani Diyarbekriyye C I s 128 cev s 88 J E Woods Akkoyunlular s 129 310 J E Woods Akkoyunlular s 129 F Sumer Kara Koyunlular C I s 139 Tihrani Diyarbekriyye C I s 129 cev s 88 F Sumer Akkoyunlular T D A s 9 J E Woods Akkoyunlular s 129 Tihrani Diyarbekriyye C I s 130 134 cev s 88 91 Tihrani Diyarbekriyye C I s 136 cev s 92 Ibn Tagri Birdi en Nucumu z Zahire C XIV s 270 1 2 J E Woods Akkoyunlular s 130 F Sumer Akkoyunlular s 272 F Sumer Akkoyunlular s 16 1 2 Tihrani Diyarbekriyye C I s 140 cev s 94 F Sumer Ak Koyunlular Diyanet Islam Arastirmalari s 272 I H Uzuncarsili Anadolu Beylikleri s 189 F Sumer Akkoyunlular T D A s 16 F Sumer Akkoyunlular T D A s 17 Tihrani Diyarbekriyye C I s 158 cev s 104 F Sumer Akkoyunlular T D A s 17 Ibn Ilyas Bedayiu z Zuhur C II s 243 Tihrani Diyarbekriyye C I s 168 cev s 109 Tihrani Diyarbekriyye C I s 168 69 cev s 110 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C II s 243 F Sumer Akkoyunlular s 18 F Sumer Kara Koyunlular Diyanet Islam Arastirmalari s 436 I Aka Iran da Turkmen Hakimiyeti s 26 F Sumer Akkoyunlular Turk Dunyasi Arastirmalari s 18 J E Woods Akkoyunlular s 138 F Sumer Kara Koyunlular Diyanet Islam Arastirmalari s 436 Tihrani Diyarbekriyye C I s 178 cev s 114 Tihrani Diyarbekriyye s 178 cev s 114 J E Woods Akkoyunlular s 138 F Sumer Akkoyunlular Diyanet Islam Arastirmalari s 272 J E Woods Akkoyunlular s 139 Tihrani Diyarbekriyye s 179 80 cev s 115 Tihrani Diyarbekriyye C I s 180 cev s 115 1 2 J E Woods Akkoyunlular s 140 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C II s 290 Ibn Tagri Birdi Havadisu d Duhur V VIII I s 104 F Sumer Akkoyunlular Turk Dunyasi Arastirmalari s 19 Tihrani Diyarbekriyye C I s 233 cev s 143 F Sumer Akkoyunlular Diyanet Islam Arastirmalari s 272 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 115 J E Woods Akkoyunlular s 145 48 Tihrani Diyarbekriyye C I s 235 cev s 144 F Sumer Akkoyunlular Diyanet Islam Ansiklopedisi s 272 F Sumer Karakoyunlular Diyanet Islam Ansilopedisi s 437 C Ibrahimov Azerbaycanin XV esr Tarixine Dair Ocerkler s 71 Necefli T H Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu dovletlerinin tarixi muasir turk tarixsunasliginda Baki Casioglu 2000 seh 40 I Erdem M Uyar Karakoyunlular Turkler Ans s 866 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 115 J E Woods Akkoyunlular s 151 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C II s 340 Ibn Tagri Birdi en Nucumu z Zahire C XVI s 85 Tihrani Diyarbekriyye C I s 280 cev s 170 J E Woods Akkoyunlular s 151 Tihrani Diyarbekriyye C I s 280 cev s 171 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 116 Tihrani Diyarbekriyye C II s 407 cev s 246 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 42 I Aka Iran da Turkmen Hakimiyeti s 68 C Ibrahimov Azerbaycanin XV Esr Tarixine Dair Ocerkler s 72 1 2 I H Uzuncarsili Anadolu Beylikleri s 191 Tarix i Qezelbasan c Vivo Book com Baki 2015 seh 23 F Sumer Karakoyunlular Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi s 437 51 Tihrani Diyarbekriyye C II s 474 cev s 287 I H Uzuncarsili Anadolu Beylikleri s 192 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 45 C Ibrahimov Azerbaycanin XV Esr Tarixine Dair Ocerkler s 75 F Sumer Akkoyunlular Turk Dunyasi Arastirmalari s 23 C Ibrahimov Azerbaycanin XV Esr Tarixine Dair Ocerkler s 78 J E Woods Akkoyunlular s 177 Tihrani Diyarbekriyye C II s 424 432 cev s 256 261 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 47 S Tansel Osmanli Kaynaklarina Gore s 263 264 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 33 Tihrani Diyarbekriyye C II s 392 cev s 236 S Tansel Osmanli Kaynaklarina Gore s 269 Cefer Ibrahimov XV Esr Azerbaycan Tarixine Dair Ocerkler s 86 Tihrani Diyarbekriyye C II s 392 cev s 237 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 37 F Sumer Akkoyunlular s 272 J E Woods Akkoyunlular s 167 S Tansel Osmanli Kaynaklarina Gore s 269 270 Necefli T H Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu dovletlerinin tarixi muasir turk tarixsunasliginda 52 Irade Nuriyeva Azerbaycan Tarixi en qedim zamanlardan XXI esrin evvellerinedek seh 108 Necefli T H Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu dovletlerinin tarixi muasir turk tarixsunasliginda 53 I H Uzuncarsili Anadolu Beylikleri s 193 Ibn Tagri Birdi en Nucumu z Zahire C XVI s 257 Tihrani Diyarbekriyye C II s 404 cev s 244 Tihrani Diyarbekriyye C II s 405 cev s 244 245 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C II s 427 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C II s 428 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C II s 430 Kazim Yasar Kopraman Osmanli Memluk Munasebetleri Prof Dr Kazim Yasar Kopraman Makaleler Haz E Semih Yalcin A Cetin Ankara 2005 s 184 K Y Kopraman Osmanli Memluk Munasebetleri s 184 J E Woods Akkoyunlular s 195 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C III s 80 82 J E Woods Akkoyunlular s 195 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C III s 86 87 Tihrani Diyarbekriyye C I s 569 cev s 345 Kirzioglu F Kars tarihi c I Istanbul 1953 seh 494 Paydas K Ak Koyunlu ve Kara Koyunlu Turkmenlerin Gurcustana yaptiklari seferler Tarih Incelemeleri Dergisi c XXI sayi 2 2006 seh 186 Paydas K Ak Koyunlu ve Kara Koyunlu Turkmenlerin Gurcustana yaptiklari seferler Tarih Incelemeleri Dergisi c XXI sayi 2 2006 seh 186 187 Paydas K Ak Koyunlu ve Kara Koyunlu Turkmenlerin Gurcustana yaptiklari seferler Tarih Incelemeleri Dergisi c XXI sayi 2 2006 seh 187 1 2 Seyyahlarin Gozuyle Sultanlar ve Savaslar Giovanni Maria Angiolello Venedikli bir tuccar ve Vincenzo D Aleksandrinin seyahatnameleri Ceviri ve notlar Tufan Gunduz Yedditepe Yayinevi Istanbul 2007 seh 65 66 Barbaro J Anadoluya ve Irana seyahat Ceviri ve notlar Tufan Gunduz Yedditepe Yayinevi Istanbul 2005 seh 110 111 1 2 Paydas K Ak Koyunlu ve Kara Koyunlu Turkmenlerin Gurcustana yaptiklari seferler seh 188 J E Woods Akkoyunlular s 203 J E Woods Akkoyunlular s 231 1 2 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 57 J E Woods Akkoyunlular s 233 234 I H Uzuncarsili Anadolu Beylikleri s 195 J E Woods Akkoyunlular s 233 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 57 1 2 I H Uzuncarsili Anadolu Beylikleri s 195 1 2 J E Woods Akkoyunlular s 234 C Ibrahimov Azerbaycan Tarixine Aid Ocerkler s 99 100 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C III s 161 V Minorsky Persia in A D 1478 1490 s 38 39 Minorsky Persia in A D 1478 1490 s 40 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C III s 166 J E Woods Akkoyunlular s 236 J E Woods Akkoyunlular s 236 V Minorsky Persia in A D 1478 1490 s 44 V Minorsky Persia in A D 1478 1490 s 45 Ibn Ilyas Beda i ez Zuhur C III s 170 173 F Sumer Cukurova Tarihine Dair Arastirmalar s 54 F Sumer Akkoyunlular D I A s 273 I H Uzuncarsili Anadolu Beylikleri s 195 Ibn Ilyas Bedayi u z Zuhur C III s 175 H D Yildiz The Akkoyunlu s 218 M H Yinanc Akkoyunlular I A s 261 V Minorsky Persia in A D 1478 1490 s 75 V Minorsky Persia in A D 1478 1490 s 80 81 J E Woods Akkoyunlular s 248 J E Woods Akkoyunlular s 248 J E Woods Akkoyunlular s 250 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 76 Sumer Akkoyunlular s 28 1 2 V Minorsky Persia in A D 1478 1490 s 113 1 2 F Sumer Akkoyunlular s 28 C Ibrahimov Azerbaycan Tarixine Aid Ocerkler s 102 C Ibrahimov Azerbaycan Tarixine Aid Ocerkler s 103 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 80 1 2 V Minorsky Persia in A D 1478 1490 s 114 C Ibrahimov Azerbaycan Tarixine Aid Ocerkler s 104 105 F Sumer Akkoyunlular s 29 C Ibrahimov Azerbaycan Tarixine Aid Ocerkler s 105 1 2 C Kanat Ak Koyunlular ve Toprak Reformlari s 875 George Sale George Psalmanazar Archibald Bower George Shelvocke John Campbell John Swinton An Universal history from the earliest account of time 6 cild F Sumer Ahmed Turk Dunyasi Arastirmalari s 11 C Kanat Ak Koyunlular ve Toprak Reformlari s 876 C Ibrahimov Azerbaycan Tarixine Aid Ocerkler s 109 C Ibrahimov Azerbaycan Tarixine Aid Ocerkler s 110 F Sumer Akkoyunlular s 31 Irade Nuriyeva Azerbaycan Tarixi en qedim zamanlardan XXI esrin evvellerinedek seh 111 C Ibrahimov Azerbaycan Tarixine Aid Ocerkler s 111 E Woods Akkoyunlular s 265 M H Yinanc Akkoyunlular s 262 J E Woods Akkoyunlular s 268 Sahin Ferzeliyev Azerbaycan XV XVI esrlerde Elm nesriyyati 1983 seh 46 1 2 Necefli T H Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu dovletlerinin tarixi muasir turk tarixsunasliginda seh 32 Fezlullah ibn Ruzbixan Xundji Tarixi alam aray i Amini Perevod s anqliyskoqo na russkiy T A Minorskoy Baku 1987 seh 53 54 Petrusevski I P XV esrde Azerbaycan dovletleri s 95 Petrusevski I P XV esrde Azerbaycan dovletleri s 96 1 2 Necefli T H Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu dovletlerinin tarixi muasir turk tarixsunasliginda seh 31 1 2 Necefli T H Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu dovletlerinin tarixi muasir turk tarixsunasliginda seh 32 Necefli T H Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu dovletlerinin tarixi muasir turk tarixsunasliginda seh 29 Nuriyeva Irade Tofiq qizi Azerbaycan tarixi en qedim zamanlardan XXI esrin evvellerinedek seh 114 Esger Ehmed XII XV esrlerde Azerbaycanin menevi medeniyyeti seh 7 Xeyirbey Qasimov Orta esrlerde Azerbaycan medeniyyeti s 160 Xeyirbey Qasimov Orta esrlerde Azerbaycan medeniyyeti s 158 Esger Ehmed XII XV esrlerde Azerbaycanin menevi medeniyyeti seh 8 Xeyirbey Qasimov Orta esrlerde Azerbaycan medeniyyeti s 24 Xeyirbey Qasimov Orta esrlerde Azerbaycan medeniyyeti s 156 Uzuncarsili Anadolu Beylikleri s 196 Xeyirbey Qasimov Orta esrlerde Azerbaycan medeniyyeti s 164 Xeyirbey Qasimov Orta esrlerde Azerbaycan medeniyyeti s 163 Sarahatun Cami Xeyirbey Qasimov Orta esrlerde Azerbaycan medeniyyeti s 163 164Edebiyyat RedakteA Bakixanov Gulustani Irem Tercume edeni M Eskerli Baki Minare 2000 Necefli T H Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu dovletlerinin tarixi muasir turk tarixsunasliginda Baki Casioglu 2000 Cefer Ibrahimov Azerbaycanin XV Esr Tarixine Dair Ocerkler Baki 1958 Hesen bey Rumlu Qizilbaslar tarixi Tercume ve serhler M E Mehemmedinindir Baki Azerbaycan nesriyyati 1993 48 s yukle Sahin Fazil Ferzelibeyli Azerbaycan ve Osmanli Imperiyasi XV XVI Esrler Azerbaycan Dovlet Nesriyyati Baki 1995 yukle Sahin Ferzeliyev Azerbaycan XV XVI esrlerde Hesen bey Rumlunun Ehsenut tevarix eseri uzre Elm nesriyyati 1983 yukle Petrusevski I P XV esrde Azerbaycan dovletleri Azerb SSR Elmler Akademiyasi Tarix Institututunun eserleri c I Baki 1951 Esger Ehmed XII XV esrlerde Azerbaycanin menevi medeniyyeti Baki 2012 Elm nesriyyati 372 seh ISBN 978 9952 453 29 4 Xeyirbey Qasimov Orta esrlerde Azerbaycan medeniyyeti Baki Aspoliqraf 2008 448 s Fezlullah ibn Ruzbixan Xundji Tarixi alam aray i Amini Perevod s anqliyskoqo na russkiy T A Minorskoy Baku 1987 V Minorsky Persia in A D 1478 1490 An abridge translation of Fadlullah b Ruzbihan Khunji s Tarikh i Alam Ara yi Amini London 1957 Seyyahlarin Gozuyle Sultanlar ve Savaslar Giovanni Maria Angiolello Venedikli bir tuccar ve Vincenzo D Aleksandrinin seyahatnameleri Ceviri ve notlar Tufan Gunduz Yedditepe Yayinevi Istanbul 2007 Paydas K Ak Koyunlu ve Kara Koyunlu Turkmenlerin Gurcustana yaptiklari seferler Tarih Incelemeleri Dergisi c XXI sayi 2 2006 Kirzioglu F Kars tarihi c I Istanbul 1953 Barbaro J Anadoluya ve Irana seyahat Ceviri ve notlar Tufan Gunduz Yedditepe Yayinevi Istanbul 2005 Ismail Hakki Uzuncarsili Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri 4 cu Baski Ankara 1988 Metin Sozen Anadolu da Ak Koyunlu Mimarisi Turkmen Akkoyunlu Imparatorlugu Haz N Aygun Akkoyunlu Dr Adil Sen Ankara 2003 Ebu Bekr i Tihrani Kitab i Diyarbekriyye C I II ner N Lugal F Sumer Ankara 1993 cev Mursel Ozturk Ankara 2001 Faruk Sumer Akkoyunlular Diyanet Islam Arastirmalari C II Istanbul 1989 F Sumer Ak Koyunlular Turk Dunyasi Arastirmalari Istanbul Subat 1986 Aziz b Erdesir i Esterabadi Bezm u Rezm cev Mursel Ozturk Ankara 1990 F Sumer Kara Koyunlular Balangictan Cihan sah a Kadar C I Ankara 1992 John E Woods 300 Yillik Turk Imparatorlugu Akkoyunlular asiret konfederasyon imparatorluk 15 yuzyil Turk Iran siyaseti uzerine bir inceleme Ceviren Sibel Ozbudun Istanbul Milliyet Yayinlari 1993 Yucel Yasar Kadi Burhaneddin Ahmed ve Devleti Ankara 1983 Hinz Walter Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd cev Tevfik Biyiklioglu Ankara 1992 Faruk Sumer Cukurova Tarihine Dair Arastirmalar Tarih Arastirmalari Dergisi C I Ankara 1965 El Makrizi Takiyuddin Ahmed bin Ali Kitabu s Suluk li Ma rifet i Duveli l Muluk Tahkik Sa id Abdulfettah Asur Misir 1970 1973 Ibn Tagri Birdi Ebu l Mehasin Cemaleddin Yusuf en Nucumu z Zahire fi Muluk i Misr ve l Kahire C XIII Beyrut Lubnan 1992 M C Sehabeddin Tekindag Memluk Sultanligi Tarihine Toplu Bir Bakis Istanbul 1971 s 23 Ibn Hacer el Askalani Inba el Gumr bi Ebna el Umr Tah Muhammed Abdulmuid Han Darul Kutubi l Ilmiyye Beyrut 1986 XV Faruk Sumer Karakoyunlular Diyanet Islam Arasdirmalari C XXIV Istanbul 2001 s 435 Ismail Aka Iran da Turkmen Hakimiyeti Kara Koyunlular Devri Ankara 2001 Ilhan Erdem Akkoyunlu Devleti nin Kurucusu Kara Yuluk Osman Bey in Hayati ve Faaliyetleri Dil Tarih Cografya Fakultesi Dergisi XXXIV 1 2 Ankara 1990 Selahattin Tansel Osmanli Kaynaklarina Gore Fatih Sultan Mehmed in Siyasi ve Askeri Faaliyeti Istanbul 1971 Serafettin Turan Fatih Mehmed Uzun Hasan Mucadelesi ve Venedik Turkmen Akkoyunlu Imparatorlugu Haz N Aygun Akkoyunlu Dr Adil Sen Ankara 2003 Kazim Yasar Kopraman Osmanli Memluk Munasebetleri Prof Dr Kazim Yasar Kopraman Makaleler Haz E Semih Yalcin A Cetin Ankara 2005 Atalay Besim 2006 Divanu Lugati t Turk Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi ISBN 975 16 0405 2Hemcinin bax RedakteTarixi alem arayi Emini Kitabi Diyarbekriyye Seyx Heyder Teymuriler dovleti Seyx Sultan Eli Agqoyunlu hokmdarlarinin siyahisi QaraqoyunlularXarici kecidler Redakte Vikianbarda Agqoyunlular ile elaqeli mediafayllar var Encyclopaedia Britannica Ak Koyunlu Encyclopaedia Iranica AQ QOYUNLu Agqoyunlu dovleti Vahid Omerov Azerbaycan Agqoyunlu dovleti Arxivlesdirilib 2015 09 27 at the Wayback Machine Agqoyunlularin Gurcustan yurusleri Arxivlesdirilib 2017 12 26 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Agqoyunlular amp oldid 6084015, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.