fbpx
Wikipedia

Yunan-İran müharibəsi (e.ə. 480-e.ə. 479)

e.ə 480-479-cu illər Yunan-İran müharibəsi Əhəməni imperatoru I Kserksin Yunanıstanı istila üçün ikinci Fars səfəri. Yunan-İran müharibələrinin ikinci hissəsi olaraq qəbul edilir. I Daranın e.ə 492-490-cı illərdə I Fars səfərində Marafon döyüşüvə fars məğlubiyyətinin bir yenilənməsi idi. Hazırlıqları I Dara tərəfindən başladılan bu səfər atasının ölümündən sonra taxta çıxan oğlu I Kserks tərəfindən davam etdirildi.I Kserks bu hazırlıqların sonunda güclü bir donanma yarada bilmişdi. AfinaSpartanın rəhbərliyi ilə 70-ə qədər Yunan şəhər-dövləti vahid ittifaqda birləşmişdi. Lakin Yunanıstandakı bir çox şəhər-dövləti ya bitərəf qalmış, ya da I Kserksə boyun əymişdi.

Yunanıstana ikinci fars hücumu
Əsas münaqişə: Yunan-İran müharibələri
Tarix e.ə. 480-e.ə. 479
Yeri Yunanıstan
Nəticəsi Yunanların həlledici qələbəsi
Münaqişə tərəfləri

AfinaSpartanın rəhbərliyi ilə Yunan şəhər dövlətləri

Əhəmənilər dövləti

Komandan(lar)

Femistokl
I Leonid
Pavsani
II Leotixid
Evribiad

I Kserks
I Artemisiya
Mardoni
kiçik Hidarn
Artifius
Sogdianalı Azanes
I Artabaz

Tərəflərin qüvvəsi

Quru qüvvələri:
10,000 Sparta
9,000 Afina
5,000 Korinf
2,000 Fokid ittifaqı
1,000 Fespiya
30,000 Arkadiya, Yeqina, Eretriya və Plateya daxil olmaqla diger Yunan şəhər-dövlətləri

Dəniz qüvvələri:
400 triyera
6,000 marinera
68,000 avarçəkənlər,

Ümumi:
125,000 adam
400 gəmi

Quru qüvvələri: 80,000–100,000 soldiers or less (müasir qiymətləndirmə)

Dəniz qüvvələri: 600–1200 gəmi (müasir qiymətləndirmə)
Ümumi:
200,000
300,000–500,000(müasir qiymətləndirmə)

Yunanıstana doğru Əhəməni istilası e.ə 480-ci ilin yazında Əhəməni ordusunun Dardanel boğazından uzərək FrakiyaŞimali Makedoniyanı keçərək Fessaliyaya girməsi ilə başladı.Əhəməni ordusunun irəliləməsi Marafonda Sparta kralı I Leonidin rəhbərliyi altında Yunan qüvvələri tərəfindən qısa müddətə dayandırılmışdır. Elə həmin günlərdə Yunan ittifaqının donanması ilə Əhəməni donanması Artemis boğazında qarşılaşdı. Fermopil vuruşmasında yunanlar iki gün boyunca Əhəməni ordusunu dayandırmağı bacardılar.

Yalniz bir dağ keçidindən istifadə edən fars qüvvələri,burada maneələrə rast gələrək geri çəkilməyə məcbur oldular. Kral Leonidin qüvvələri burada darmadağın edildi. Yunan dəniz qüvvələri də iki gün müddətində öz müqavimətini qorudu. Bu vaxt Artemis dəniz döyüşü hər iki tərəf üçün qəti bir qələbə təmin etmədi, ancaq Yunan Donanmasının itkiləri ağır oldu. Üstəlik, Fermopil vuruşmasındakı məğlubiyyət xəbəri alındı. Bunun üzərinə donanma Artemisiyadan Saronik körfəzinə tərəf çəkildi.

Fermopil keçidi ilə hərəkət edən Əhəməni ordusu bütün BeotiyaAttikanı işğal etdi. Sonra təxliyə olunan Afina alındı və yandırıldı. Yunan İttifaqı qoşunları dar Korinf bərzəxini müdafiə edərək Peloponnes yarımadasına geri çəkildi. İşğalın bu mərhələsində hər iki tərəf müharibənin gedişatını dəyişdirəcək bir dəniz qələbəsinə güvənirdi. Afinalı general Femistokl Əhəməni dəniz donanmasını müharibə aldatması ilə dar Salamin boğazına çəkə bildi. Çox sayda fars döyüş gəmisi oradakı Salamin döyüşü zamanı nizamını itirdi və Yunan Dəniz ittifaqı qüvvələri tərəfindən ağır məğlubiyyətə düçar oldu. Salamində donanmanın məğlub edilməsi Yunanıstanı işğal ümidlərini puç etdi.Digər tərəfdən, Dardanel boğazında üzən gəmilərin dəniz hücumu ilə qarşılaşacağından ehtiyat edən I Kserks ordunun əksəriyyəti ilə Anadoluya geri çəkildi. Yunanıstanın istilasını başa çatdırmaq üçün general Mardonininin komandanlığı altında seçmə qoşunlarını qoydu.

Növbəti ilin yazında Mardoni qüvvələrini məhv etmək üçün Yunan ittifaqının yaratdığı güclü bir ordu şimala doğru yürüdü. Plateya döyüşü zamanı fars qüvvələri ağır məğlubiyyətə uğradı və qarşıdurmalarda general Mardonius öldürüldü. Eyni gündə Yunan İttifaqı donanması Əhəməni ordusunu, Əhəməni donanmasından geriyə qalanlarını məhv etdi. Bu son iki məğlubiyyət Əhəməni imperiyasının Yunanıstana hücum cəhdlərinin qəti sonu oldu. Digər tərəfdən Egey dənizindəki fars hökmranlığı sona çatdı. İndi yunanlar hücum edən tərəf idi və farsların qüvvələrini Avropa, Egey adalarıİoniyadan qovdular. Yunan-İran müharibələri beləliklə e.ə 479-cu ildə başa çatdı.

Antik mənbələr

Yunan-İran müharibələri haqqındakı ilkin mənbələr demək olar ki,yunan mənbələridir. Fars tarixçilərindən günümüzə heç bir məlumat gəlib çatmamışdır. Bunun nəticəsi olaraq,Yunan-İran müharibələriFarslar haqqında bilgilərimizin az və ya çox "qərəzli" olduğunu qəbul etmək lazımdır. Yunan-İran müharibələri haqqında ilkin mənbə Yunan tarixçisi Herodotun əsərləridir. "Tarixin atası" olaraq bilinən Herodot,e.ə.484-cü ildə Farsların hakim olduğu Halikarnasda anadan olmuşdur. Herodot Tarix əsərini e.ə.440-430-cu illər arasında yazmışdı. Bu əsərində Yunan-İran müharibələri haqqında məlumat toplamışdı.Bu müharibələrin eramızdan əvvəl 450-ci ildə başa çatdığını nəzərə alsaq, Herodotun əsəri,mövzu olan hadisələrlə çağdaş sayılır. Herodotun üslubu tamamilə povest janrında idi və heç olmasa Qərb cəmiyyətlərində məlum olan bir tarixi povest olaraq görülürdü. Herodotun, digər tərəfdən tanrıların istək və şıltaqlıqlarına arxalanmadan hadisələrə nisbətən obyektiv dəyər verməsi, bir tarixçi üçün axtarılan keyfiyyətlər toplusu olaraq qəbul edilir.

Herodotdan sonrakı Fukidid kimi tarixçilər hər nə qədər onun izi ilə getsələrdə,tənqid etməkdən yayınmadılar. Bununla birlikdə Fukidid öz tarixində Herodotun buraxdığı yerdən Sestos mühasirəsindən başlamağı seçdi. Yəqin ki, Herodotun əsərinin düzəldilməsinin və ya yenidən yazılmasının lazım olmadığını düşünürdü. Məsələn, Plutarx Herodotu yazılarından birində kifayət qədər yunan tərəfdarı olmamaqda günahlandırdı. İntibah Avropasında geniş oxunmasına davam edilsə də, Herodota qarşı mənfi rəy var idi. Ancaq XIX əsrdə Herodotun dəyəri bəzi arxeoloji tapıntılar tərəfindən dəfələrlə dəstəklənəndə qəbul edildi. Bugünkü populyar görüş Herodotun əsərinin çox qiymətli tarixi bir qeyd olmasıdır. Ancaq xüsusilə qoşun içərisində olanlar və tarixlərdəki təfərrüatlar bəzən şübhə ilə qarşılanır. Digər tərəfdən, bir çox tarixçi hələ də Herodotun povestinin fars əleyhinə bir meyl olduğuna və hadisələrin dramatik bir təsir yaratmaq üçün şişirdilmiş və ya bəzədilmiş olduğuna inanır.

Yunan mənşəli Siciliyalı tarixçi Diodor Tarix Kitabxanası adlı əsərində özündən əvvəlki yunan tarixçisi Efordan yararlanaraq e.ə.I əsrdə Yunan-İran müharibələri haqqında bəzi məlumatlar vermişdi.Bu məlumatlar Herodotun verdiyi məlumatlarla tam uyğun gəlir. Yunan-İran müharibələri Plutarx,Ktesi kimi bir çox antik tarixçilər və Esxil kimi dramaturqların əsərlərində ətraflı olaraq verilməmişdir.İlanlı sütun kimi bəzi arxeoloji sənədlər də Herodotun povestini dəstəkləyir.

Arxa plan

 
İşğal zamanı Yunan dünyasını göstərən bir xəritə

Afina və Eretriya kimi Yunan şəhər dövlətləri e.ə. 499-444-cü illərdə I Daranın Əhəməni imperiyasına qarşı uğursuz İon üsyanını dəstəklədilər. Əhəməni imperiyası hələ nisbətən gənc idi və tabe xalqları arasında üsyanlara meylli idi. Üstəlik I Dara qəsbkar idi,onun hakimiyyətinə qarşı üsyanların yatırılmasına xeyli vaxt sərf edirdi. İon üsyanı onun imperiyasının bütövlüyünə təhlükə yaratdı və I Dara bununla əlaqəli olanları cəzalandıracağına söz verdi (xüsusilə imperiyanın tərkib hissəsi olmayanları). I Dara da imperatorluğunu Qədim Yunanıstan hesabına genişləndirmək fürsətini gördü. Mardoninin e.ə. 492-ci ildə Yunanıstana quru yolu ilə yaxınlaşması üçün edilən ilk ekspedisiyası Frakiyanın yenidən fəthi ilə başa çatdı və Makedoniyanı Əhəməni imperiyasına tam tabe olan bir səltənət hissəsi olmağa məcbur etdi. Daha əvvəl e.ə. VI əsrin əvvəllərində vassal idi, lakin muxtariyyətə sahib idi və hələ tam tabe deyildi.

 
Spartalılar fars elçilərini bir quyuya atırlar.

E.ə. 491-ci ildə, I Dara, Yunan şəhərlərinin hamısına elçilər göndərdi və onlardan yer və su hədiyyə istədi. Bir il əvvəl gücünü nümayiş etdirərək,Yunan şəhərlərinin əksəriyyətini özünə borclandırdı. Afinada, elçilər mühakimə olundu və sonra edam edildi; Spartada, onlar sadəcə bir quyuya atıldılar. Bu o demək idi ki, Sparta da indi Əhəmənilərlə müharibə aparır. Lakin Əhəmənilər padşahını bir qədər sakitləşdirmək üçün iki spartalı könüllü olaraq fars qasidlərinin edamı üçün kəffarə içində Suza göndərildi.

Beləliklə I Dara, e.ə 490-ci ildə Datis və II Artaferin başçılığı ilə iddialı hərbi qüvvələrini yığdı,digər tərəfdən Kiklad adalarını almadan əvvəl, Naksosa hücum etdi. Qüvvələr mühasirəyə alıb,məhv etdiyi Eretriya üzərinə hərəkət etdi. Nəhayət, Afinaya hücum etdilər,Afinalı bir ordu tərəfindən qarşılandıqları Marafon körfəzinə endilər. Sonrakı Marafon döyüşündə Afinalılar Əhəməni ordusunun Asiyaya çəkilməsi ilə nəticələnən əla bir qələbə qazandılar.

Buna görə I Dara Yunanıstanı tamamilə tabe etmək üçün böyük bir yeni bir ordu yığmağa başladı, lakin,e.ə.486-cı ildə Misir xalqı üsyan qaldırdı,ona görə də hər hansı bir Yunan ekspedisiyasını qeyri-müəyyən müddətə təxirə saldı. Bundan sonra I Dara Misirə yürüşə hazırlaşarkən öldü və Əhəməni taxtına oğlu I Kserks oturdu. I Kserks Misir üsyanını darmadağın etdi və Yunanıstanın işğalı üçün hazırlıqlara tez zamanda başladı.

Yaxın keçmiş

Yunan şəhər dövlətləri Afina və Eretriya, İon şəhər dövlətinin e.ə. 499494-cü illər arasında baş verən Fars hökmranlığına qarşı hərbi qiyamını dəstəklədilər.O dövrdə Əhəməni imperiyası öz ərazisini çox sürətlə genişləndirən bir imperiya idi. E.ə 550-ci ildən sonra Lidiya Krallığını ələ keçirdikdən sonra ərazilərini şimalda Xəzər dənizinə və şərqdə Hindistana qədər genişləndirdilər. Qısa müddətdən sonra e.ə. 538-ci ildə Babil İmperatorluğunu darmadağın edərək, Mesopotamiyaya və bütün Levanta hücum edərək tutdular, e.ə 525-ci ildə Misiri işğal edtdilər. Bu zaman onun hakimiyyəti altında olan torpaqlardakı xalqlar yenə də üsyana meyl edirdilər. Digər tərəfdən İmperator I Dara taxtı ələ keçirdikdən sonra,hakimiyyətdə olduğu müddətin çoxunu demək olar ki,təbəəliyində olan xalqların üsyanını yatırmağa sərf etdi. İon üsyanı da imperiyanın bütövlüyü üçün təhlükə idi və xaricdəndə dəstəklənməsi gələcəkdə yenidən baş qaldırmasına dair narahatlıq doğururdu. Digər tərəfdəndə Afina və Eretriya sərt bir şəkildə cəzalandırılmalı idi.Digər tərəfdən,I Kserks imperiyanın sərhədlərini Avropaya qədər uzatmaq istəyirdi. Qədim Yunan dünyasının siyasi birliyinin olmaması, I Daranın işini asanlaşdırırdı .Yunanıstana quru yolu ilə səfər etməyə qərar verən I Dara e.ə 492-ci ildə kürəkəni Mardoninin komandanlığı altında bir ordu və dəniz qüvvələrini TrakyaMakedoniyaya göndərdi. Bu səfərdə Trakya yenidən Əhəməni imperiyasının torpaqlarına qatıldı,Makedoniyalı İsgəndərin krallığını Əhəməni imperiyasına bağlı bir krallıq etdi. Lakin sonrakı dəniz fəlakəti ekspedisiyanın əsas hədəfinə - Yunanıstana çata bilməmişdən əvvəl başa çatdırmağa məcbur etdi.

E.ə.491-ci ildə I DaraYunan şəhər dövlətlərinə elçilər göndərərək və simvolik olaraq itaətlərini ifadə edən "su və çörək" tələb etdi. Bir il əvvəl TrakyaMakedoniyadakıƏhəməni İmperiyasının gücünün təsiri altında olan bir çox Yunan şəhər dövləti bu tələbə müsbət cavab verdi. Lakin Afina öncə səfirləri ittiham etdi,daha sonra isə edam etdi. Spartaya gedən səfirlər isə dərin bir çuxura atılaraq öldürüldülər. Hər iki Yunan şəhər dövlətinin bu hərəkəti Əhəməni imperiyasına qarşı açıq şəkildə müharibə elan etməkdi.

Bunun ardınca I Dara Sard satrapı Artafernesin oğlu Artafernes və Madaylar generalı Datisi bir ordu,donanma ilə Egey dənizinə göndərdi. Bu tapşırıq qrupu,öncə Naksos, ardından da Kiklad adalarının şəhərlərini tabe edəcədi,daha sonra isə Yunanıstanı istila edəcəkdi. Naksosu mühasirəyə alan Əhəməni ordusu tez bir zamanda buranı talan etdi və şəhərə atəş etdi. . Kiklad şəhərləridə tabe olduqdan sonra,Əhəməni ordusu Yunanıstana doğru yönəldi. Marafon körfəzində qapalı qalan Əhəməni ordusu, Marafon döyüşündə Afina ordusuna ağır bir məğlubiyyətə uğradı. Marafon məğlubiyyəti bu səfərə son verdi və Əhəməni Ordusu Yunanıstandan geri çəkildi.

Qısa müddət sonra I Dara yeni bir ordu və donanma hazırlamağa girişdi. Lakin e.ə.486-cı ildə Misirdə qiyam baş verdi. Bunun üzərinə Yunanıstan səfəri qısa müddətə təxirə salındı. Misirdəki qiyamı yatırtmaq cəhdi hazırlıqları zamanı, I Dara ölüncə yerinə oğlu I Kserks keçdi. Misir üsyanını yatırtdıqdan sonra I Kserks atasının qaldığı yerdən Yunanıstan səfərinə hazırlıqlarına başladı.

e.ə. V əsrdə Şərqi Aralıq dənizindəki döyüşlər

Quru döyüşləri

Yunan-İran müharibələri zamanı hər iki tərəf əsasən nizəli piyada qüvvələr və yüngül oxatan qüvvələrdən istifadə etdilər. Yunan qüvvələri əsasən ağır piyada qoşunlarından istifadə edirdilər, Fars ordusunda isə yüngül qoşun birləşmələri üstünlük təşkil edirdi.

Əhəməni qüvvələri

 
Əhəmənilərdə ön sıra piyadasi

Fars ordusu imperiyanın geniş ərazilərindən və müxtəlif cəmiyyətlərdən gələn insanlardan ibarət idi. Yenə də Herodota görə, orduda ən azı silah və döyüş tərzinə görə vahid bir sistem və uyğunluq vardı. Bunların bir qismi hərbi öhdəlikliklərlə imperatora bağlı olan imperator təbəələrindən toplanan əsgərlər idi. Bəziləri müttəfiq krallıqlardan gələn qoşunlar və muzdlu əsgərlər idi. Bu birliklər Fars-Med piyada ve süvari qoşunları tərəfindən dəstəklənirdi. Bunlar İmperiyanın nizami qoşunu idi. Bu qüvvələr orduya öz texnikasısilahları ilə qoşuldular və öz yolu ilə vuruşdular. Peşəkar əsgərlərin nizami qoşunları,ölümsüzlər kimi, vahid avadanlıqlara sahib idilər.Köçəri icmalardan ox, yay, nizəilə silahlanmış əsgərlər,döyüşməyən işçi batalyonları-həyat yoldaşları,hərəmqulları Fars hərbi qarnizonlarında və düşərgələrində görünən izdihamı təşkil edirdilər. Qoşunlar əsasən yay oxları, qısa nizə, qılınc və ya balta ilə silahlanmış və həsir qalxanını daşıyırdılar. Əsgərlər dəri sinə zirehi geyirdilər. Lakin daha yüksək təbəqənin insanları metal sinə zirehləri geyinərək daha yaxşı qorunurdular. Fars ordusu əvvəlcə düşmənlərini ox atəşi ilə yormaq,ardından zərbəni endirmək üçün nizəqılınclarla sinə-sinəyə döyüşə girmək şəklində bir döyüş tərzi izləyirdilər. Sparabara adlanan fars piyada qoşunlarının ilk xətti ox və yay daşımırdı, daha böyük həsir qalxanları və daha uzun (2 metrə yaxın)nizə tuturdu. Fars ordusunun onurğasını meydana gətirən bu quruluş, digər qoşunları qarşı tərəfin oxlarından qoruyaraq cəbhə xəttində "qalxan divarı" yaratdı. Lakin onların əsas funksiyası ondadır ki, "düşmən" ilə ilk əlbəyaxa qarşıdurma aparacaq birliklər olmalarıdır.

Fars süvari qoşunları əsasən yüngül oxatan süvari qoşun idi.Piyada qoşunlar kimi atlı qoşunlarda İmperiyanın müxtəlif yerlərindən təchiz olunmuş müxtəlif xalqlardan ibarət idi. Hind atlı qoşunları atlar və ya vəhşi eşşəklər qoşulmuş arabalarda vuruşurdular. Bütün Liviya süvariləri döyüş arabalarında vuruşur. Ərəb qoşunları at əvəzinə dəvələrdən istifadə edirlər.Bütün Liviya süvariləri döyüş arabalarında vuruşur. Ərəb qoşunları at əvəzinə dəvələrdən istifadə edirlər. Saqartiya süvarilərinin əsas silahları kəmənd idi.

Yunan qüvvələri

 
Yunan əskərləri
 
Bir peltast
 
Makedoniya tipi falanqa

Yunan şəhər-dövlətləri arasındakı döyüş tərzi əsasən oxatanlar və sapancılar tərəfindən dəstəklənən hoplitlərin falanqa qaydasına əsaslanır. Hoplitlər,əsasən mübarizə aparmaq üçün lazımi avadanlıqla təmin etmək imkanına sahib olan orta səviyyəli insanlardan təşkil olunurdu. Afinalılar bu sinifə "zevgitlər" deyirdilər . Zevgitlər əkinçilər,sənətkar və tacirlər kimi azad vətəndaşlar idi. Bu insanlar təpələr arasındakı tək bir vadidən artıq olmayan şəhər torpaqlarında öz paylarını qorumaq üçün çox vaxt güclü birlik içində olurdular. Bu sinifdən olan hər bir yetkin kişi vətəndaş (əsasən mülk sahibi) öz təchizatını təmin etməklə şəhər ordusuna xidmət etməyə borclu idi. Bu adamlar orduda piyada kimi xidmət etməli idilər. Çünki onsuz da məhdud olan şəhərin ərazisində atların yemlənməsi üçün kifayət qədər otlaq ayırmaq mümkün deyildi.

Hoplitlərin silahları çiyindən ombaya qədər enən,sinə hissəsi dəri bronz olan zireh,qarının alt hissəsini qoruyan geniş bir kəmər,dizliklər,alından burun ucuna qədər uzanan dar körpüsü tunc hoplondan,böyük, dəyirmi,dəmirlə möhkəmləndirilmiş taxta qalxandan ibarət idi. Hoplitlərin əsas silahları dori adını verdikləri uzun nizədir. Bu nizə fars əsgərlərindəki nizə ilə müqayisədə xeyli uzundur. Hər iki tərəfdə də "xifos" deyilən iti bir dəmir qılınc gəzdirdilər . Ağır zireh və uzun bir nizə yunanlara sinə ilə mübarizədə əhəmiyyətli bir üstünlük verir və uzun məsafəyə atıla bilən silahlardan ciddi qorunma təmin edir. Bu cür silahları (silah və donanma baxımından) dövrün digər qoşunlarında da asanlıqla görmək olur. Əsasən hoplit geniş coğrafiyada tanınan ağır bir piyada idi. Yunan ordusunun həqiqi gücünü təşkil edən hoplit deyil,hoplitlərin birlikdə və müəyyən bir qaydada döyüşməsinə səbəb falanqalar idi. Əslində bu döyüş ənənəsi Mesopotamiyada meydana gəlmişdi. Falanqanın ən uğurlu tərəfi döyüş bölgəsində şəhər-əyalət döyüşçüləri arasında güclü həmrəylik olması idi. Müəyyən dərəcədə bu həmrəyliyin nəticəsi olaraq, müharibədəki cəsarət və atılqanlıq kollektivdə də əksini tapırdı. Falanqa kəskin kənarları olan silahlarla ağır irəliləyən,amma qarşı gəlinməsi çətin olan hərbi qüvvə idi. Adətən və standart şəkildə 8 xətt dərinliyi ilə əmələ gələn və hər xətt mümkün qədər digərlərinə yaxın olan falanqa, insanlardan ibarət olan möhkəm bir kütlədir. Falanqa ilk üç xəttinin uzun nizələrini üfüqi olaraq irəli uzadırdı. Beləliklə, bu üç xəttin nizələri özündən öncəki xəttdin irəlisinə uzanmış olurdu. Arxa cərgədəki əsgərlər nizələrini yuxarıya doğru dik,hazırda tutarlar. Falanqanın,xüsusilə ön hissəsində yer alan hoplitlərin qallxanları bədənlərini xüsusilə örtər,qismən açıq qalan sağ tərəf isə sağ yanlarındakı hoplitin qalxanı ardına çəkilərək örtülür. Bu zərurət falanqanı daha da möhkəmləndirir,cünki heç bir əsgər sağındakından uzaqlaşmaq istəməzdi.

Falanqa hücumu, ağır silahlar səbəbiylə yavaş sayıla biləcək qaçışla başlayır. Bu vaxt mənəvi güc üçün yüksək səslər çəxarırdılar. Əks tərəfin falanqa olub olmamasından asılı olmayaraq,döyüş şiddətli olurdu. Hər bir hoplit nizəsini qarşı tərəfdəki əsgərə,zirehin qorumadığı bir nöqtəyə sancmaq məqsədində idi. Qarşı tərəfin qalxan divarı parçalanarsa, bu dəfə nizələr atılaraq,qarşıdurma qılıncla davam edir və zirehi olmayan tərəfə tez-tez ayaqlar və qollarla zərbələr endirilir.

Daha yoxsul vətəndaşlar,yəni mülkü olmayanlar,orduya daha yüngül təchizatla qoşulurdular . "Peltast" və "Psiloi" adlı yüngül piyada qüvvələridə də Yunan qüvvələrinin bir hissəsini təşkil edirdi. Yunan ordularında bu birləşmələrin əhəmiyyəti və yeri getdikcə artırdı. Məsələn, Plateya döyüşündə ordunun yarıdan çoxu psiloi qüvvələrindən ibarət idi. Zireh, dəbilqə və güclü qalxan ala bilməyən yoxsullardan yetkinlik həddinə çatmış kişilər bu şəkildə müharibələrdə iştirak edə bilirdilər.

Dəniz döyüşləri

 
Bir triyera donanmasının təmsili rəsmi
 
Günümüzde orijinalına uyğun inşa edilmiş bir başqa triyera

E.ə. V əsrdə Aralıq dənizində dəniz döyüşlərində istifadə edilən ən geniş yayılmış döyüş gəmiləri triyeralar idi. Uzunluğu 36-40 metr və eni 6 metr olan bu gəmilərin üç sıra avarçəkmə dəsti var idi. Külək olduğu halda, 175 kvadrat metrlik bir yelkənli heyət ilə hərəkət edə bilirdilər. Ancaq külək olmadıqda avarçəkənlər hərəkət edirdi. Döyüşlərdə, lazımi manevrləri yerinə yetirmək üçün avarçəkən komandaya güvənməli idilər. Bu gəmilərdə 170 avarçəkən də daxil olmaqla 200 ekipaj üzvü çalışırdı. Dənizçi olaraq kapitandan başqa digər önəmli işçi düməncidir. Ayaq tərəfdə gəmiyə iki dümənlə yön verirdi, usta bir dümənci müharibənin uğurunda mühüm rol oynayırdı. Yunan-İran müharibələri zamanı Yunan triyerasında 10 döyüşçü və 4 oxatan vardı. Əhəməni triyeralarında 40 döyüşçü və oxatan var idi. Burada gəmi kapitanlarından yalnız 30-a yaxını fars idi,yerdə qalan döyüşçülər saklar idi. Gəmilər, avarçəkənlər və digər döyüşçülər asılı dövlətlər tərəfindən təmin olunurdu. Silahlı şəxslərin Fars və Saklar olması yunandilli ekipajın döyüş əsnasında tərəfləri dəyişməsinə mane olurdu. Yunan Donanmasında bütün gəmilər, avarçəkənlər və döyüşçülər yunan idi.

O,dövrdə Aralıq dənizindəki dəniz döyüşünün əsas taktikası, gəmilərin yayında olan və gəminin yayından 2 metrdən bir qədər çox uzanan üç tərəfi kəskin mahmızdan istifadə edərək düşmən gəmisini batırmaq idi. Əgər bu mümkün olmasaydı, triyera düşmən gəmisini mümkün qədər yaxınlaşdırmağa və bir tərəfdəki kürəkləri qıraraq gəmini manevr edəməyəcək hala gətirirdilər. Digər bir manevr düşmən gəmisinə minib döyüşçüləri çıxarmaq idi. Bu dəfə düşmənin gəmisinin göyərtəsində şiddətli bir toqquşma olurdu, bu, demək olar ki, hər hansı bir torpaq münaqişəsi ilə eyni şərtlərdəki kimi idi. Hər iki tərəfin döyüş gəmilərində belə bir qarşıdurma üçün qoşunları var idi. Yunan İttifaqı Donanmasında tam silahlanmış hoplitlər və Əhəməni Donanmasında yüngül piyadalar olurdu. İdarə heyətinin məqsədi "düşmən" gəmisini təbii şəkildə ələ keçirməkdir. Hər iki tərəf üçün, ekipaj manevr etməyi bacarırsa, gəmiyə çıxmaq üçün yetərli deyilsə, fırıldaq etməyi seçmək lazımdır.

E.ə VI əsrdən əvvəl döyüş gəmilərinə dair heç bir dəlil yoxdur. Mahmızlı döyüş gəmilərinə dair ilk dəlil, e.ə. VI əsrin ortalarında Herodotun qeydlərində rast gəlinir. Mahmız,düşmən gəmisinin lövhəsini qırmaq üçün tunc örtüklə möhkəmləndirilmişdir. Buna görə gəminin ən bahalı hissəsidir. Mahmızlı gəmilər, hər şeydən əvvəl, toqquşmanın təsirinə tab gətirmək üçün kifayət qədər güclü qurulmalı idi. Üstəlik mahmız üçün tələb olunan tunc çox baha idi,tuncun tökülməsi üçün peşəkar mütəxəsislərə ehtiyac duyulurdu. Mahmızlama yüksək bacarıqlı bir manevrdir,düzgün istiqamətdə aparılmalı və və müvafiq vuruşa mümkün qədər ən yüksək sürətlə tez davam etməlidir. Bu sürət saatda 9-10 dəniz mili olaraq hesablanır. Bu anda avarçəkənlərə sifariş verilir və sürət azalır. Bu atış sürəti yaxşı müəyyənləşdirilməlidir, təsirli bir vuruş etmək kifayətdir və zərbədən sonra düşmən gəmisindən xilas olmaq üçün bir sürət olmalıdır. Əks təqdirdə düşmən gəmisinə vurulacaqdı. Bu, hər iki gəminin eyni taleyi paylaşmasına səbəb olacaqdır. Bu səbəblə,dalğalanmadan həmən sonra,kürək çəkənlərə verilən əmrlə geriyə kürək çəkilirdi.

Daha təcrübəli donanma "diekplous" adlı manevr həyata keçirməyə başladı. Bu manevrdə düşmən xətti bir hissədə güc yığaraq parçalanmağa çalışılırdı. Bu vaxt, düşmən gəmiləri xəttdəki boşluqları silməyə və yan tərəfdən hücum etməyə başlayırdı.

Əhəməni donanması əsasən Finikiya, Qədim Misir, KilikiyaKipr gəmilərindən ibarət idi. Əhəməni imperiyasının digər sahil əraziləri döyüş zamanı gəmilər kimi kömək göstərirdilər.

Tərəflər

Əhəmənilər

Hazırlıqlar və toplanma

Yunanıstanın işğalı üçün hazırlıqlar uzunmüddətli planlaşdırma və geniş hazırlıq tələb edirdi. İşğal yolunda böyük istehkamlarında qurulması əvvəlcədən planlaşdırılırdı. I Kserks ordusunu Dardanel boğazından keçərək cəmi 600 qayıqdan istifadə edərək inşa edilən iki üzən körpüdən keçməsini və dəniz donanmasını Afon yarımadası ətrafında dolaşmadan qazdıracağı bir kanaldan keçməyi hesabladı. Herodotun təxminən 2.2 km uzunluğunda olduğu qeyd etdiyi bərzəxhissəsində qazıntı işlərinə başlanılmışdı. Yarımadanı dolaşmanın qarşısı alınmalı idi, çünki general Marsinousun təşəbbüsü zamanı e.ə. 492-ci ildə bir fars donanması fırtınaya tutulmuş və demək olar ki, tamamilə əldən çıxmışdı . Hər iki istehkam layihələri bugünkü dövlətləri belə çətinliyə salacaq layihələrdir. Lakin Misirdən başqa Babildə də baş verən bir üsyan səfəri bir ildə gecikdirdiHerodot sadəcə Misirdəki üsyandan söz etmişdi.</ref>. Bu iki üsyan Yunan dünyası üçün böyük bir şans olaraq görülürdü. Beləliklə, fars ekspedisiyası təxirə salındı və Afinada, e.ə 486-cı ildə Laureion bölgəsində yeni, böyük bir gümüş yataqdan güclü bir donanma qurmaq üçün vaxt var idi. Femistokl,Afinalıları Afinanın bütün Yunan şəhər dövlətləri içərisində ən güclü donanmaya sahib olmaq istiqamətində bu mədəndən istifadə etməyə inandırdı. Əvvəlki qərar gümüş mədəninin gəlirlərini bütün Afinanın azad vətəndaşlarına bərabər paylamaq idi. Femistoklun səyləri ilə qurulan donanmanın Yegina donanmasına qarşı istifadəsi nəzərdə tutulurdu. Yegina donanması o tarixlərdə Afina donanmasından qat-qat güclü idi. Ancaq nəticədə Artemisionda Əhəməni Donanmasına qarşı və Salamini məğlub etmək üçün istifadə edilmişdir. Bu gümüş mədənindən istifadə edərək Afina donanması 200 triyeradan ibarət hərbi qüvvəyə çevrildi.

Sonda 4 il davam edən hazırlıqlar tamamlandı,üsyanlar yatırıldı və I Kserksin qoşunları toplama nöqtələrinə keçməyə başladı. Herodot yazır ki, I Kserksin ordusu 46 etnik qrupdan ibarət idi. Əhəməni ordusu bizim e.ə. 481-ci ilin yaz və payız aylarında Anadoluda toplanmışdı. Şərq satraplıqlarından olan qoşunlar Kapadokyadakı Kritalaya toplanmış, I Kserksın komandanlığı altında e.ə. 482-481-ci illərin qışını keçirmək üçün satraplığın paytaxtı Sarda aparıldı. Bütün ordunun toplaşdığı yer bura seçildi . Kritala, ehtimal ki, Niğde düzənliyindəki Tyana şəhərinin yaxınlığındadır . Kserks Sarddan "torpaq və su" istəyilə AfinaSpartadan başqa bütün Yunan şəhər dövlətlərinə elçilər göndərdi. Ordu artıq Sardda toplaşmışdı və bu, Yunanıstana hücum etmək niyyətini açıq şəkildə nümayiş etdirirdi. Payızda hücuma keçən ordu qərb satraplıqlarının orduları ilə birləşdi və Abidos üzərində irəlilədi.

Ordunun Dardanel boğazı üzərindən qarşıya keçməsində istifadə olunan üzən körpülər toplamda 670 təknənin birləşdirməklə inşa edilmişdir. Gəmilər bir-birinə axıntıya perpendikulyar bağlandı, lakin axıntıya qarşı çox böyük lövbərlər dənizə atıldı. Gəmilərdən ibarət olan bu körpüdə taxtalar uzadılmış və bağlanmışdır və sonra taxta döşəmə qoyulmuşdur. Torpaq bu taxta bazaya qoyulmuşdu. Nəhayət, heyvanların dənizdən qorxmasının qarşısını almaq üçün hər iki tərəfdə zəminlər inşa edilmişdir. Gəmilərin təmizlənməsi üçün körpülərdə üç açılış vardı. Əsgərmateriallar üzən körpülər üzərindən nəql olunduqca bu açıqlıqlar, ehtimal ki, çəkilmiş iplərin köməyi ilə bağlanırdı.

Qüvvələr

Ordu
 
I Kserksin bütün millətlərdən ibarət əsgərləri I Kserksin Nəqşi- Rüstəmdəki türbəsində.

I Kserksin topladığı ordu sonsuz müzakirələr mövzusu olmuşdu. Həqiqətən, bu mövzuda qədim mənbələrdə verilən rəqəmlər,şişirdilmiş rəqəmlərdir. Herodot 2,5 milyon əsgər olduğunu qeyd edir . Bu orduya bərabər sayda köməkçi qoşunların qoşulduğuda qeyd olunur. Müasir sayıla biləcək Simonid 4 milyon,Ktesi isə Fars qeydlərinə istinadən köməkçi qüvvələr istisna olmaqla 800 min rəqəmini verir. Herodotun bu rəqəmi Əhəməni imperiyasının rəsmi qeydləri əsasında verdiyi iddia edilir. Ancaq bugünkü tarixçilər əhəməni hərbi sistemi və maddi-texniki imkanları barədə biliklərinə əsaslanaraq bu rəqəmlərə şübhə ilə yanaşırlar.  Fikirləşilir ki, səfər boyunca bu qədər böyük miqyaslı bir ordu təmin edilə bilməz. Bundan əlavə, Yunan torpaqlarının talan edildiyi halda bu sayda əsgəri yedirə biləcəyi şübhə altındadır. Bu səbəblərə görə bugünkü tarixçilər və tədqiqatçılar qədim mənbələrdə verilən rəqəmlərin hesablama səhvinə əsaslandığını və ya Yunanların qələbəsini şişirtmək yönündə olduğunu düşünürlər. Çox müzakirə olunan bu mövzuda günümüzdə gəinən nəticə Əhəməni ordusunda 300-500 min əsgər olduğu qənaətindədir. Əslində ordunun say tərkibi necə olursa olsun,I Kserks müvəffəqiyyətli bir səfərə zəmanət vermək üçün çox böyük bir quru ordusu ilə bir donanma hazırladığı aşikardı.

Herodot, Fars ordusunun Doriskosda dayandırıldığını və I Kserks tərəfindən yoxlanıldığını, əsgərlərin yenidən təyin edildiyini yazırdı. Dəstəkçi heyətinin iki dəfə çox olduğunu qeyd edir və bütün ordunun 5,283,200-ə bərabər olduğunu vurğulayır. Digər qədim mənbələrdə oxşar rəqəmlər verilir. Herodot, Frakiyadan keçərkən ordu və donanmanın I Kserks tərəfindən yoxlanılması üçün Doriskosda dayandırıldığını söyləyir;o,qoşundakı əsgərlərini təkrarən sayır:

Bölmələr Saylar
12 etnik qrupdan 200 nəfərlik komanda ilə 1.207 triyera: "Fələstin Suriyalıları" ilə birlikdə Finikiyalılar (ehtimal ki, Yəhudilər), Misirlilər, Kipr yunanları, Kilikiyalılar, Pamfiliyalılar, Likyalılar, Asiya Doriləri, Kariyalılar, Ioniyalılar,Egeylər, Eolidalılar, Pont Yunanları 241,400
Madaylar, Saklar, Farslardan ibarət hər triyeraya 30 dəniz piyadası 36,210
50 qayıqlı pantekonter (80 nəfərlik heyət),30 qayıqlı gəmi, yüngül qaleralar və ağır süvari nəqliyyat vasitələridə daxil olan 3000 qalera 240,000b
Gəmi əlavələrinin ümumi sayı 517,610
47 etnik qrupdan olan piyadalara,Madaylar, Xuzistanlılar, Hirkanlılar, Assuriyalılar,Xaldeylər, Baktriyalılar, Saklar, Hindlilər, Arianlar, Parfiyalılar, Xarəzmlər, Soqdianalılar, Qandharalılar, Daradaslılar, Kaspilər, Drangianalılar, Puştunlar, Utilər, Makalılar, Bəlucistanlılar , Ərəblər, Efiopiyalılar, Sistan və Bəlucistanlılar, Liviyalılar, Paflaqoniyalılar, Kutaisilər, Matienalılar, Vifiniyalılar, Kappadokiyalılar, Frigiyalılar, Lidiyalılar, Misiyalılar, Asiya Vifiniyalıları, Pisidialılar, Muşkilər, Tabalılar, Makronlar, Mossinoykilər, Trabzonlular, Kolxidalılar, Urartular, Kürdlər and Qırmızı dəniz adalarından oalnlar daxil idi. 1,700,000
Farslar, Saqartiyalılardan, Madaylar, Xuzistanlılar, Hindilər, KaspilərBəlucistanlılardan. ibarət süvarilər 80,000
Ərəb dəvə qoşunları və Liviya döyüş arabaları 20,000
Asiya quru və dəniz qüvvələrinin cəmi 2,317,610
Frakiya yunanlarından və ona yaxın olan adalardan 200 nəfərlik ekipaj ilə 120 nəfər. 24,000
13 etnik qrupdan: Avropa frakiyalıları, Peoniyalılar, Eordiyalılar, Bottieyalılar, Halkidikililər, Briqiyalılar, Makedoniyalılar, Perrhaebi, Eniyalılar, Dolopeslilər, Magneziyalılar ibarət olan Balkan piyadası 300,000
Ümumi sayı 2,641,610
  1. 30 dəniz piyadasına əlavə olaraq 200 nəfərlik heyətlə gəmilərdə verildi.
  2. Herodotun hesablarında bəzi ziddiyyətlər var. 240.000 rəqəmi 3000 pentekonterdən irəli gəlir.
  3. 47-ci etnik qrup Herodotun mətnində yoxdur.
  4. "Asiyalılar" termini Herodota məxsusdur, lakin bu müddətdə o, ərəblər və şimalı afrikalıları da "Asiyalılar" hesab edirdi.
 
I Kserksin böyük ordusu ilə Hellespontu keçməsi

Klassik Yunanıstan mövzusunda parlaq əsərlər yazan XIX əsr İngilis tarixçisi George Qrote, belə böyük sayları qəbul etməyin tamamilə mümkün olmadığını iddia edir. Herodot bu rəqəmləri tamamilə rədd etməməklə bərabər, üç illik ərzaq tədarükünü göstərən qeydləri incələmişdir.  Ancaq bu vaxt o, qədim mənbələrdəki ziddiyyətlərədə diqqət çəkmişdi.Əhəməni ordusunun təchizatında ən böyük problem su təchizatı idi. Bu məsələni ilk qaldıran İngilis generalı ser Frederik Maurisi idi. Maurisi, Yunanıstanın hər hansı bir bölgəsindəki çayların yalnız 200.000 insan və 70.000 heyvanın su ehtiyacını ödəyə biləcəyini irəli sürmüşdü. Daha sonra Herodotun fars dilində işləyərkən bir sıfır xətası ilə belə böyük və şişirdilmiş bir rəqəmə çatdığını iddia etdi.Digər tədqiqatçılar, Əhəməni ordusunda qədim dünyanın dəstəkləyə biləcəyi təchizat sistemləri əsasında 100 min və ya daha az əsgərin ola biləcəyini hesabladılar .

Herodot, Əhəməni ordusunun əsas təməl birləşmələrindən olan baivabaram komandirlərindən 29-un adını verdi. Bu birliklər təxminən 10.000 qoşun təşkil edir. Herodotu tərcümə edən tarixçi J. A. R. Munro və Reginald Valter Makan Əhəməni ordusu üçün mövcud rəqəmin 300 min rəqəminin real olacağını irəli sürmüşdülər . Mövzu ilə bağlı başqa təkliflər 250 min ilə 700 min arasında dəyişir.

Donanma
 
Bir pentekonter rəsmi

Fars Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki gəmilərin sayı Fars Ordusu məsələsi qədər olmasa da fərqli görüşlərə məruz qaldı. Herodotun sözlərinə görə, Fars Donanmasında 1,207 triyera və 3000-ə yaxın nəqliyyat və dəstək gəmisi vardı. Bunlardan bir qismi pentekonteralardır. Pantekonteralar, hər iki tərəfdən bir cərgədə cəmi 50 avarçəkən tərəfindən daşınan gəmilər idi. Herodot, eyni zamanda fars triyeları haqqında da ətraflı məlumat vermişdi.

Herodotun verdiyi bu say, Salamin döyüşündə iştirak edən Fars donanmalarındakı gəmilərin sayı idi. Əvvəllər Evbeya adası və Artemisiya döyüşündə baş verən fırtınalarda böyük gəmi itkiləri olmuşdur.O, fırtınaların vurduğu itkilərin qarşılığının materikdənTrakya Yunanıstan adalarından gələn gəmilər tərəfindən qarşılandığını iddia edir.Ancaq möhkəmləndirilmiş 120 triyeradan danışır. Döyüşlərdə iştirak edən Esxil yazır ki, onlardan mini triyera,207-si sürətli gəmi olmaq üzərə, 1207 gəmi ilə mübarizə aparmışdır.

Herodot, fars triyeralarını milliyyətinə görə detallı bir şəkildə bölüşdürür:

Bölgə Gəmilərin
sayı
Bölgə Gəmilərin
sayı
Bölgə Gəmilərin
sayı
Finikiya
and Suriya
300 Misir 200 Kipr 150
Kilikiya 100 İoniya 100 Pont 100
Kariya 70 Eyolida 60 Likiya 50
Pamfiliya 30 Kiçik Asiyadan
Dorilər
30 Kiklad adaları 17
Ümumi 1207

Diodor və Lisiy Dorikosdan ayrılarkən donanmada 1200 gəminin olduğunu yazırlar. İzokrat Dorikos üçün 1300, Salamin üçün 1.200, tələbəsi Efor isə ilkin rəqəm olaraq 1.207 məlumatını verir. Ktesi min, Platon isə min və daha çox rəqəmlər verir.

Bu rəqəmlər bir-birinə yaxındır və 1.200 rəqəmi məqbuldur. Bugünkü tarixçilər və tədqiqatçıların bəziləri bu rəqəmi qəbul edirlər. Ancaq Salamin döyüşündə daha az sayda fars gəmisinin iştirak etdiyi ehtimal edilir.Yunan-İran müharibələri ilə bağlı digər araşdırmalar, İliadadakı Yunan donanması üçün rəqəmləri müqayisə edərək 1,207 rəqəmini məqbul hesab etmir.Əhəməni imperiyasının Egeydə səfərbər edə biləcəyi donanmanın 600-dən çox döyüş gəmisinin ola biləcəyi iddia edilir.

Yunanlar

 
Ehtimal olunan Spartalı Hoplit,Viks (Kelt Nekropolu) eramızdan 500 il əvvəl

Farslar kimi, Afina da e.ə. 480-ci illərin ortalarından başlayaraq müharibəyə hazırlaşırdı. Bu hazırlıqların ən vacib hissəsi e.ə 482-ci ildə yeni triyera donanmasının yaradılması qərarı idi. Femistokulun bu donanma ilə bağlı qərarın qəbul edilməsində rolu böyük olmuşdu. Femistokl Afinalıları inandırdı ki, farslarla döyüşmək üçün güclü bir donanma lazımdır. Lakin Afina həm quruda, həm də dənizdə mübarizə aparmaq üçün kifayət qədər insan qüvvəsinə sahib deyildi.Buna görə digər Yunan şəhər dövlətləri ilə bir ittifaq lazım idi. Bu vaxt, e.ə 481-ci ildə I KserksSpartaAfina xaric digər yunan şəhər dövlətlərinə Sarddan elçilər göndərərək boyun əymələrini tələb etdi. Yunanıstanın şimal hissəsindəki bir çox şəhər dövləti, Əhəməni ərazisinə yaxın olduqları üçün bu istəyi qəbul etdi. Bu təşəbbüs Yunanıstanın cənub hissəsinə mənfi təsir göstərdi və yetmiş şəhər dövləti AfinaSparta ətrafında birlik yaratmağa başladı.

Yunan ittifaqı

e.ə.481-ci ildə Yunan şəhər dövlətləri arasında ittifaq yaratmağa başlayan Korinf şəhərində şəhər dövlətlərinin nümayəndələri arasında bir qurultay çağırıldı.Bu Yunan şəhər dövlətlərinin sayının İlanlı sütuna həkk olunmuş saydan 31 olduğunu başa düşürük.Bu ittifaqın kömək istəmək üçün şəhər dövlətlərinə səfir göndərmək,qurultay olduqda üzv şəhər dövlətlərindən müdafiə nöqtələrinə qüvvələr göndərmək səlahiyyəti var idi. Herodot bu ittifaqa konkret bir ad vermədi. AfinaSparta şəhər dövlətləri qurultayda lider idilər, lakin müdafiə strategiyasında bütün iştirak edən şəhər dövlətlərinin maraqları nəzərə alınırdı. Qurultayın daxili prosesləri və danışıqlar barədə məlumatlar çox məhduddur. Ancaq məlumdur ki, Yunanıstanın 700şəhər dövlətindən yalnız 70-i konqresin qurultayına nümayəndə göndərmişdirlər. Buna baxmayaraq, bu rəqəm diqqətəlayiqdir, çünki bir çox şəhər dövlətləri bir-biri ilə müharibə aparırdılar.

Digər şəhər dövlətləri, gedişatın nə yöndə inkişafına baxaraq,tərəfsiz neytral qalmağı seçdilər. Fiv şəhər dövləti qurultaya qatılmamışdı. Bu şəhər dövləti Yunanistana çatmaqda fars qüvvələrinə hətta kömək etməkdə şübhəli bilinən bir yunan şəhər dövləti olaraq da hesab edilirdi. Buna baxmayaraq, 400 Fivli hoplit silahları ilə bu Yunan ittifaqına sadiq qalaraq Fermopildə qaldı. Ən məşhur fars tərəfdarı şəhər dövləti Arqos idi. Ancaq Arqos ordusu e.ə.495-ci ildə I Kleomenin başçılığı altında Sparta ordusu tərəfindən Sepieya döyüşündə son əsgərinə qədər oldürüldükdən sonra məğlub olduqda gücsüz vəziyyətə düşür.

Yunan qüvvələri

Yunan şəhər dövlətlərinin daimi bir ordusu yox idi və buna gərək də duyulmurdu. Öz torpaqlarında vuruşduqları üçün ehtiyac olduqda bir ordu çıxardılar. Bu səbəblə Əhəmənilərlə müharibənin müxtəlif dövrlərində müxtəlif ölçülü yunan qoşunları görülür. Buna gərə də müharibə ilə bağlı çatışmalarda yunan qüvvələrinin mövcudluğu daima mübahisəlidir.

Trakya,Makedoniya,Fessaliya (e.ə.480-ci ilin yazı)

 
I Kserks Boğazın sularının çırpılmasında şəxsən iştirak edir. bir animasiyadan)

Aynorozdakı kanalın və Dardanel boğazındakı körpülərin tamamlandığı xəbəri gəlincə, yazda ordu Sardisdən Abidosa yürüdü. Əhəməni ordusu Dardanel boğazının sahilində toplanaraq, Abidosdan (indiki Nara Burnu) Sestosa (indiki Akbas Limanı) qədər uzanan üzən körpülərdən keçərək Avropa torpaqlarına keçdilər.

Ordunun Dardanel boğazını keçməsi, ehtimal ki,e.ə. 480-ci ilin martına təsadüf edir. Ancaq ilk körpülər tamamlandıqda,püskürən bir soba, hər iki körpünü yararsız hala gətirdi. Hiddətlənən I Kserks mühəndislərin başçısını öldürtdü. Boğazın sularına I Kserksın əmri ilə 300 qamçıda vuruldu. Sonra yenidən inşasına başlandı.

 
Eiondakı qədim Əhəmənilər qalası (sola təpə) və Strimon çayının ağzı (sağda), Amfipoldan görüldü.

Əhəməni ordusu e.ə. 480-ci ilin aprelində Gelibolu yarımadasından Yunanıstan üzərinə irəliləməyə başladı. Yürüş xətti üzərində beş əsas təchizat mərkəzi yaradıldı. Bunlar Dardanel boğazının Trakya tərəfindəki Lefki Akti,Biston gölündəki Tiroz Doriskos, Eretriya yaxınlığındakı Eiyon, Saloniki yaxınlığındakı Sermedir. Bu təchizat mərkəzlərinə səfərə hazırlıq illərində ərzaq yığılmışdı. İmperatorluğun hakimiyyəti altında olan hər bir xalq üçün doldurmaqda məcburiyyətində olduğu depolar təyin olunmuşdu. Yürüş Doriskosda Donanmanın gəlməsi üçün dayandırılmışdı. Burada I Kserks qoşunlarını yenidən təşkil etdi,etnik qrupların yerinə taktiki bir nizam meydana gətirdi. Əhəməni Ordusunun Dardanel boğazı sahillərindən Sermeye qədər olan yürüşü təxminən 600 km məsafəyə, 3 aya qət edildi.

Digər tərəfdən,e.ə. 480-ci ilin yazında Yunan İttifaqı qurultayı bir daha toplandı. Qurultayda Teselya heyəti,Əhəməni ordusunun Olimp dağı ilə Osso dağı arasındakı Məbəd Vadisindən keçə biləcəyini təxmin edərək bu keçidin tutulmasını irəli sürdülər . Bu təklif qəbul edildi və Sparta kralı Eunetus və Femistoklun komandanlığı altında 10.000 nəfərlik bir dəstə keçidə göndərildi.Ancaq keçidə çatdıqdan bir neçə gün sonra Makedoniyalı İsgəndərin elçiləri düşərgəyə gəldilər. Bu elçilər Əhəməni Ordusunun və Donanmasının böyüklüyünü təsvir edərək "ayaqlar altında tapdalamamaq" üçün oradan ayrılmağı məsləhət gördülər. Bu vaxt, Məbəd Vadisinin, Fessaliyaya gedən yeganə yol olmadığı,Makedoniyanın dağlıq bölgəsindən keçən başqa bir yolun olduğu kəşf olundu . Bu vəziyyətdə Əhəməni ordusu keçiddən istifadə etmədən Sarantoporo keçidindən keçə biləcəyi, Yunan qüvvələrini arxasına sararaq bu ordunu məhv edəcəyi aydın idi. Bunun üzərinə dərəni tutmaq üçün göndərilən yunan qüvvələri geri çəkildi.

Bir qədər sonra Əhəməni Ordusunun Dardanel boğazını keçməsi xəbəri gəldi. Keçidin tərk edilməsi,Yunanıstanın şimal-şərq hissəsindəki bir çox şəhər dövlətləri kimi, Fessaliyanında Əhəməni iradəsinə tabe olması demək idi. Əslində fessaliyalılar könüllü I Kserksə boyun əydilər,müharibə boyunca Əhəməni ordusuna mühüm xidmətlər göstərdilər.

Bu zaman Femistokl ikili strategiya irəli sürdü. Yunanıstanın; Beotiya, Attika,Peloponnesin içərilərinə doğru girmək üçün Əhəməni Ordusu dar Fermopil keçidindən istifadə etməli idi. Əhəməni Ordusunun çox sayda üstünlüyünə baxmayaraq, bu keçid asanlıqla bir az qüvvə ilə tutula bilərdi. Bundan əlavə farsların Fermopili dənizdən keçməsini, Fermopilə qoşun çıxarmasını önləmək üçün,Yunan İttifaqı Donanmasıda Artemision boğazını tutmalı idi. Bu ikili strategiya qurultay tərəfindən qəbul edildi. Digər tərəfdən, Peloponnes şəhər dövlətləri Femistoklun planından geri çəkilərək, Korinf bərzəxini müdafiə etmək üçün hərəkətə keçdi.

Fermopil və Artemisiya (e.ə.480-ci ilin avqustu)

Həmçinin bax: Fermopil vuruşması
 
Fermopil vuruşmasıSalamin,e.ə 480-cı il

Bu vaxt Əhəməni Ordusu, Olimp dağı ətrafındakı keçidləri keçərək Fermopilə çatdı. Ancaq həm Olimpiya Oyunları, həm də Spartanın Karneiya festivalı o vaxt keçirilirdi və hər iki bayramda mübarizə müqəddəs dəyərlərə hörmətsizlik sayılacaqdı. Buna baxmayaraq, Kral Leonidas I Yunanıstan üçün təhlükənin ciddiliyini nəzərə alaraq 300 kral mühafizəçisi ilə hərəkətə keçdi. Təbii olaraq fərqlənən bu 300 elit döyüşçü yerinə, hələ uşaqları olan əsgərlər, kral qoruyucuları kimi silahlanmışdılar. Buna baxmayaraq, Kral I Leonid Yunanıstan üçün təhlükənin ciddiliyini nəzərə alaraq 300 kral mühafizəçisi ilə hərəkətə keçdi. Leonidin 300 nəfərlik qüvvəsi Fermopilə gedən yolda Peloponnesdəki Sparta müttəfiqi və oradakı şəhər dövlətlərindən qovulmuş qoşunlarla gücləndirildi. Yolda Peloponnes xaricindəki digər şəhər dövlətlərindəndə qoşulmalar oldu. Bu birləşmiş qüvvə Fermopil keçidinə girdi və Fokidalıların keçidin ən dar yerində inşa edtdikləri müdafiə divarını tutaraq,Əhəməni ordusunun gəlməsini gözləməyə başladılar.

Əhəməni ordusu avqustun ortalarında Fermopilə çatdı. Ancaq I Kserks dərhal hücuma keçmədi və Yunan qüvvələrinin dağılacağını düşünərək üç gün gözlədi. Ancaq Yunan qüvvələrinin döyüşməyə qərarlı olduğunu biləndə əsgərlərinə hücum etmək əmrini verdi. Döyüş meydanında yunan qoşunlarının mövqeyi hoplitlər üçün demək olar ki, ideal idi. Bu xəttə hücum edən fars qoşunları məğlub oldu. Döyüşün ilk iki günü ərzində I Kserks dəfələrlə hücumları yeniləsə də, Yunan İttifaqı qüvvələri öz xətlərini uğurla müdafiə etdilər. Ancaq ikinci günün sonunda Efialtes adlı bir yerli öz xalqına xəyanət etdi və əhəmənilərə dağ yolunun mövcudluğu barədə məlumat verdi. Bu dağ yolu Fermopil aşırımından kənara çıxaraq arxadakı əraziyə aparırdı.I Kserks bu yoldan istifadə edərək müdafiəçilərin arxasına çıxa bilərdi. Bunun üzərinə Əhəməni sarayının mühafizəçiləri, Ölümsüzlərdən ibarət bir dəstə göndərildi. Əhəməni dəstəsi gecə cığırla irəliləyərkən, Leonid vəziyyət barədə xəbər alır. Mühasirəyə alınacağını bilən Kral Yunan İttifaqı qüvvələrinin çoxunu geri göndərir. Əmri altında 300 Spartalı,700 Fespiyalı,400 Terebiyalı və başqa dəstələrdən bir neçə yüzünü keçiddə tutdu. Məqsəd qoşunların əsas hissəsi etibarlı şəkildə geri çəkilərkən keçidi qorumaq idi. Döyüşün üçüncü günündə Leonid qüvvələri divardan qalxdı və bacardıqları qədər Əhəməni döyüşçülərini öldürməyə çalışdılar. Lakin sonda Leonid və adamları mühasirəyə alındı, tamamilə məhv edildi və Fermopi keçidi Əhəməni ordusu qarşısında açıldı.

 
Müasir dövrdə Fermopil keçidi

Fermopildə döyüşərkən Artemisiya boğazında 271 triyeradan ibarət Yunan İttifaqı Donanması müdafiədə idi . Əhəməni Hərbi Dəniz Qüvvələri Artemisiya boğazına çatmazdan bir qədər əvvəl, Maqneziya sahildən fırtınaya tutuldu və bir çox gəmi itirildi. Ancaq döyüşdə iştirak etmək üçün 800-dən çox döyüş gəmisi var idi. Artemisiya döyüşünün ilk günü, eyni zamanda Fermopil döyüşünün ilk günü idi; Əhəmənilər ən davamlı gəmilərindən 200-ü dəstəsini meydana gətirdilər və Evbeya adasının şərq sahillərinə göndərdilər. Bu dəstənin vəzifəsi Evbeyanın şərq sahilləri boyunca cənuba üzmək, Evbeya boğazının cənub çıxışında Yunan Hərbi Dəniz Qüvvələrinin geri çəkilməsi təchizatı və möhkəmləndirici xətlərini kəsmək idi. Bu vaxt, Əhəməni Hərbi Dəniz Qüvvələri ilə Yunan Birliyi Dəniz Qüvvələrinin qalan hissəsi günortadan sonra toqquşdu. Bu qarşıdurmada Yunan Donanması daha müvəffəq oldu və 30 fars gəmisi ələ keçirildi. Eyni axşam, Evbeya sahillərində Əhəməni dəstəsi yeni bir fırtınaya düşdü,gəmilərin çoxu məhv oldu.

 
Əhəmənilər padşahı bir yunan hoplitini öldürdü. E.ə 500-475-ci illər I Kserksin dövrü. Metropoliten muzeyi

Döyüşün ikinci günündə Yunanıstan Hərbi Dəniz Qüvvələri axşam fırtınası nəticəsində çəkilmə xətlərinin artıq təhlükəsiz olduğu xəbərini aldı. Olduqları yerdə qalmağı qərara aldılar. Qalmaq qərarı ilə, vuruş və qaçış taktikası ilə bəzi Kilikiya gəmilərinə hücum etdilər.Bu gəmilər ələ keçirildi və ya batırıldı. Əhəməni komandanlığının reaksiyası sərt oldu. Üçüncü gün Əhəməni donanması bütün gücü ilə hücum etdi. Şiddətli qarşıdurmalarla günün sonunda Yunan Donanması öz statusunu qoruya bildi. Lakin ciddi itkilərə dözüldü. Əslində Afina donanmasının yarısı itirildi. Əhəməni donanmasının itkiləri də təxminən eyni idi. Eyni axşam Fermopilə I Leonid və yanındakılarının öldürüldüyü və keçidin Əhəməni ordusunun qarşısında açıldığı barədə xəbərlər gəldi. Gün ərzindəki qarşıdurmalarda ciddi itkilər oldu. Digər tərəfdən Artemisiya boğazını tutmaq üçün heç bir səbəb qalmamışdı. Bu iki vəziyyət Hərbi Dəniz Qüvvələrinin döyüş bölgəsindən çəkilmək qərarına səbəb oldu. Donanma Salamin adasına geri çəkildi.

Salamin (e.ə.480-ci ilin avqustu)

Həmçinin bax: Salamin döyüşü
 
I Kserksin ordusu tərəfindən vurulmuş və yandırılmış Afina Akropolunda bir neçə Afinalı müqavimət göstərdi.
 
Afinanın dağıdılması zamanı I Kserks qoşunları tərəfindən dağıdılmış Akropoldakı Köhnə Afina məbədinin qalıqları

Fermopil keçidinin açılması ilə Kserksın ordusu Boeotiyaya girdi.Təslim olmayan iki şəhər Fespiya və Plateya dağıdılıb,talan edildi. Bundan sonra Əhəməni ordusu Attikaya irəliləyəcəkdi. Afinada qalan əhalinin təxliyəsi,Salaminə gedən donanmanın köməyi ilə tamamlandı.Beləliklə, Afina Əhəmənilərə verildi. Bu vaxt Pelopennislilər, Korinf bərzəxində bir müdafiə xətti üçün,hazırlıqlara başladılar. Attikanın cənubundakı Meqaradan gedən yol dağıldı, bərzəxdə bir müdafiə divar quruldu. Akropolu qorumaq üçün qalan bir neçə afinalı da təlxis edildi. Tutulan şəhər Kserksin əmri ilə yandırıldı.

 
Arxeoloji qalıqların bir hissəsi Perserschutt, ya da "Fars dağıntıları" adlanır: Afinanın Kserks orduları tərəfindən dağıdılması qalıqları. Qazıntıdan dərhal sonra 1866-cı ildə çəkilmiş fotoşəkil.

Nəticədə Əhəmənilər Yunanıstanın materik hissəsinin çox hissəsini ələ keçirdi. I Kserks, ehtimal ki, yunanlardan belə bir müqavimət gözləmirdi. Onun öncəliyi işğalı qısa müddətə başa çatdırmaq idi. Belə bir ordunun təchizatını uzun müddət davam etdirmək mümkün deyildi. Digər tərəfdən Fermopil təcrübəsi, yaxşı təşkil olunmuş bir Yunan qüvvəsinə qarşı ön hücumun nəticəsiz qalacağını göstərdi. İndi yunanlar bərzəxdə bir istehkam qurmuşdular. İndi Yunanıstanın geri qalanını dənizdən ediləcək hər hansı bir əməliyyat ilə işğal etməyə cəhd böyük çətinliklər gətirəcəkdi. Ancaq Fermopil təcrübəsindən göründüyü kimi, yunanlar mühasirəyə alınsa, onsuz da kiçik qoşunları məhv etmək mümkündür. Bu şəkildə bərzəxi müdafiə edən Yunan qüvvələrini mühasirəyə almaq üçün Əhəməni donanmasını Attikaya aparılmalıdır. Ancaq ilk növbədə Yunan donanması bir dəniz döyüşü ilə dağıdılmalı idi. Kserks yay aylarında Yunan donanmasını dağıda bilsəydi; Yunan şəhər-dövlətlərinin təslim olmasına səbəb ola biləcək güclü bir vəziyyətə gələ bilərdi. Bu səfərin uğurla nəticələnməsi üçün yeganə ümid yolu bu idi. Digər tərəfdən, yunanlar üçün işğalın qarşısını almağın yeganə yolu Əhəməni donanmasına ağır zərbə vurmaq idi. Femistoklun məqsədi bu idi və buna görə güclü bir donanma qurmaq fikrini müdafiə etdi. Nəticədə, hər iki tərəf bütün qüvvələrini hərbi döyüşə aparacaq, burada müharibənin gedişatını dəyişdirəcək dəqiq nəticə əldə edə biləcəyini hesablayırdı.

Bu səbəblə Yunan donanması Əhəməni donanmasının bölgəyə çatması an məsələsi olmasına qarşılıq bütün sentyabr ayı boyunca Salamin sahillərində qaldı. Afinanın süqutundan sonrada Əhəməni donanmasını mübarizəyə çəkmək üçün bölgədə qalmışdılar. Ancaq bu tamamilə Femistoklun səyləri ilə olmuşdu. Əslində, Yunan komandirləri Korinf bərzəxini tərk edərək şəhərlərin müdafiəsi üçün geri çəkilmək qərarına gəlmişdilər. Qismən, Femistokl tərəfindən təşkil edilən müharibə hiyləsi nəticəsində Əhəməni Dəniz Qüvvələri Salamin boğazının dar sularında müharibəni qəbul etdi. Quru ilə əhatəli bir dənizdə tələyə düşən Əhəməni döyüş gəmilərinin qaydaları pozmadan hər hansı bir manevr edə bilmələri mümkünsüz idi. Bu fürsətdən istifadə edən Yunan donanması hücum etdi və döyüş sahəsində qəti nəticələr əldə etdi. Nəticədə ən az 200 Əhəməni döyüş gəmisi ələ keçirildi və ya batırıldı. Bu qələbə Peloponnes yarımdasının müdafiəsi üçün hər hansı mühasirəni önləmiş oldu.

Əhəməni donanmasının dənizdəki hakim gücünü itirməsi,I Kserksin Çanaqqala boğazındakı ponton körpülərini qoruya bilməməsi narahatlığına səbəb oldu . Herodot yazır ki, general Mardoni könüllü olaraq Yunanıstanda qalmaq və işğalı başa çatdırmaq istədi. General, Asiyaya çəkilməyə qərar verərsə, 300.000 nəfərlik elit qoşunlardan ibarət bir ordunu öz sərəncamına buraxacağını irəli sürdü . Deyəsən, Kserks bu təklifi qəbul etdi və bütün Əhəməni ordusu Attikadan çəkildi. 45 gün içində ordusu ilə sərt bir yürüşlə Dardanel boğazı sahillərinə çatdı. Yol boyu ordu ətrafdakı yaşayış məntəqələrini qarət etdi, yeyilə bilən hər şeyi, otu, hətta ağac qabıqlarını belə qırıb aparırdı. Herodotun məlumatına görə orduda böyük aclıq hökm sürürdü. Herodot, orduda vəba və dizenteriyanın yayıldığını da yazırdı.. General Mardoni qüvvələri qışı keçirtmək üçün Boeotiya və Fessaliyada qaldılar. Əhəməni ordusu geri çəkildikdə Afinalılar yanmış şəhərlərinə qayıtdılar.

e.ə.480-479-cu illərin payızı və qışı

Herodotun məlumatına gırə,I Kserksdən imtina edən general I Artemisiya 60.000 adamı ilə geri dönərək, Fessaliyada general Mardoninin qüvvələrinə qatılacağını bildirdi. Bu ordu artıq general Mardoninin qüvvələrindən ayrılmışdı və geri dönəcək tapşırıq qüvvəsi idi . Ancaq I Artemisiya Halkidikiyə yaxınlaşdıqda,I Kserksin komandanlığı altında qoşunların geri çəkilməsi zamanı bölgədən keçdikləri zaman üsyan edən Halkidiki xalqını sürgün etmək qərarına gəldi.

Potideyanın mühasirəsi

Potideya, Pallana (indiki Kassandra yarımadası) yamacında bir şəhərdir. Mühasirəyə alınan Potideyanı ələ keçirmək üçün bir generalın xəyanətindən istifadə edilməyə calışıldı. Ancaq vəziyyət bir müddət sonra ortaya çıxdı. Bu vəziyyətdən yararlana bilinmədiyi üçün mühasirəyə hələ üç ay davam edilməli oldu. Bundan sonra qabarma və çəkilmələrdən faydalanmaq istəyən farslar bərzəx üzərindən irəliləyərək şəhərə yarımada dərinliyindən hücum etməyə çalışdılar. Qabarma və çəkilmə ilə dəniz o qədər çəkilmişdi ki, ərazi bataqlığa çevrilmişdi. Yarımadanın daxilinə doğru irəliləyərək şəhəri mühasirəyə alacaqdılar. Lakin qabarma və çəkilmələr misli görünməmiş sürətlə artdığı üçün, bunun üçün getməli olduqları məsafənin yarısından çoxunu keçəndə çoxları boğuldu və sağ qalanlar kiçik qayıqlarda Potideyalılər tərəfindən hücuma məruz qalaraq öldürüldü. Şəhəri almaq ümidi qalmayınca general Artabazis mühasirəni qaldırdı və qalan ordusu ilə Mardoninin əsas düşərgəsinə qayıtdı.

Olintusun mühasirəsi

Potideyanın mühasirəsi davam edərkən, general Artabazis, eyni zamanda fars zülmünə qarşı baş qaldıran Halkdikinin başqa bir şəhəri olan Olintusu mühasirəyə almağa qərar verdi . Tunc dövründə tərk edilmiş şəhər Makedoniyadan sürgün edilmiş Bottiayen qəbiləsi tərəfindən məskunlaşmışdı. Yaşayış məntəqəsi ələ keçirildi və müdafiəçilər bir gölün kənarına aparılaraq, boğazları kəsilərək öldürüldü. Daha sonra şəhər Halkdikiyə geri verildi. Beləliklə Bottiayen qəbiləsi yox edilmiş oldu.

Plateya və Mikale (e.ə 479-cu ilin iyunu)

Qış boyunca Yunan İttifaqında bəzi gərginliklərin olduğu aydın idi. Xüsusilə Afina, bərzəxdəki müdafiədən kənarda qalırdı. Bununla birlikdə, Peloponnes yarımadasının təhlükəsizliyi təmin edən Yunan İttifaqı donanmasında Afina donanmasını əhəmiyyətli bir rola sahib idi. Bu şəraitdə, Afina Yunan İttifaqından növbəti il şəhərin təhlükəsizliyi üçün Afinaya bir ordu göndərməsini istədi. Yaz aylarında Afina İttifaqı üzvlərinin bu tələbi yerinə yetirməməsinə cavab olaraq Afina Yunan İttifaq donanmasına qoşulmaqdan imtina etdi. Əhəməni donanması Samos ətrafında olarkən Sparta kralı Leonidin komandanlığı altında Yunan donanması Delos adasında lövbər saldı. Hər iki tərəf döyüş risklərindən qaçmağa meyl edirdilər. Quruda olan general Mardoniqışda Korinf bərzəxinə hücumun heç bir nəticə verməyəcəyini başa düşərək qışı Fessaliyada keçirdi.

General Mardoni, durğunluğun Yunanıstanın işğalını tamamlamağa kömək etməyəcəyini bilirdi. Yunan ittifaqını bölmək üçün Makedoniyalı İsgəndər vasitəsilə Afinaya sülh təklif etdi.Bu təklif Afinanın müstəqilliyini və ərazisinin genişlənməsini vəd edirdi . Afina bu təklifdən Spartanın xəbəri olduğunu bilərək bu təklifi qəbul etməkdən imtina etdi. Bu imtina cavabsız qalmayacağı üçün Afina yenidən Salaminə təxliyə edildi. Əhəməni qüvvələri cənuba yürüş edir,Afinanı geri alır. Afinanın Salaminə təxliyəsi e.ə.479-cu ilin mayına,general Mardoninin Afinanı tutması iyun ayına təsadüf edir. General Mardoni daha sonra sülh təklifini təzələdi. Ancaq yenə rədd edildi. Şəhərlərindən didərgin düşmüş afinalıla MeqаrаPlateya ilə Spartaya elçilər göndərdilər və kömək istədilər. Əgər yardım göstərilməssə,Əhəmənilərin istəklərinin qəbul edilməsi ilə şantaj etdilər. O vaxt, Sünbül Festivalı Spartada qeyd olunurdu, buna görə on gün qərar qəbul etməkdə gecikirdilər. Spartada sözü keçən bir əcnəbinin təşəbbüsü ilə bir ordu göndərməyə qərar verildi. 35000 ilotlar və 5000 Spartalı əsgərdən ibarət bir ordu (yerli, azad, lakin vətəndaş hüquqları olmayan yerli xalq) dərhal təşkil edildi, Pavsaninin komandanlığı altında Əhəməni qüvvələrinə qarşı yürüş edildi.

Yunan qüvvələrinin üzərinə gəldiyini eşidən general Mardoni Boeotiyadakı Plateya yaxınlığında 300 min nəfərlik ordusunu geri çəkdi. Yenə xəbəri alanda Afinada idi. Afinalıların şərtlərini qəbul edəcəyinə ümid etdiyindən şəhərə zərər vermədi, ancaq geri çəkiləndə şəhəri yandırdı və adamlarının qurduğu tikililəri dağıtdı . Mardoninin Plateyaya geri çəkilməsində məqsədi, süvarilərindən səmərəli istifadə edə biləcəyi yerə Yunan qüvvələrini cəlb etmək idi. Bununla belə, Herodotun fikrincə, orduda olan fars zadəganlar uğur qazanmaq üçün ümidli deyildilər.

 
Plateyada əsas döyüş.Yunanların geri çəkilməsi qeyri-mütəşəkkil olur və Əhəmənilər hücum üçün Asopusdan keçirlər.

Müxtəlif şəhər dövlətlərdən toplanmış Yunan ordusuna Sparta sərkərdəsi Pavsani komandanlıq edirdi. Pavsani, süvari taktikasından yayınmaq üçün qüvvələrini yüksək ərazidə saxladı. Herodot Yunan qüvvələrindəki hoplit sayını 38700 olaraq verir. Ordunun tərkib hissəsində 35000 ilotlarla birgə, Spartanın xaricindəki, şəhər dövlətlərdən gələn hər hoplitin yanında yüngül silahlı şəxslə cəmi 34500 əsgər var idi. Bu vəziyyətdə Yunan ordusundakı əsgərlərin ümumi sayı 108200 idi. Herodot Fespialı döyüşçüləridə daxil etməklə bu rəqəmi 110 min olaraq qeyd etmişdir.

Yunan qüvvələrinin düzənliyə enmədiyini görən general Mardoni süvarilərinə hücum əmrini verdi. Əhəməni süvarilərinin hissələr şəklində etdiyi hücumlar Yunan qüvvələrinə ağır itkilər verdi. Lakin süvarilərin hücumları uğursuz oldu və hücum zamanı Əhəməni süvarilərinin komandiri Masisto öldürüldü. Atı oxla vuruldu,amma zırlarına görə asanlıqla məğlub edilmədi. Nəhayət,gözündən vurularaq öldürüldü . Bu qarşıdurmalar zamanı Yunan ordusu Əhəməni düşərgəsinə yaxınlaşmaq üçün dağlıq ərazilərdən irəlilədilər. Olduqları yerdə su qıt olduğu üçün, düzənlikdə mövqe tutdular. Bu vəziyyətdə yunanlara ərzaq təchizatıda başlandı. Əhəməni süvariləri bu vəziyyətdən yararlandı və yunanlara olan ərzaq təchizatını kəsməyə başladılar. Bu arada ciddi qarşıdurma olmadan on gün vaxt keçdi və yunanlara yeni qüvvələr qoşulmaqda idi.

General Mardoni süvari basqınlarını yenidən davam etdirdi. Bu cəhdlərlə qoşunların su təchizatı dayandırıldı . Ordu susuz idi,ərzaq təchizatı kəsilmişdi,Əhəməni yüngül süvariləri ox və nizə hücumları ilə gücdən düşürdü. Gecə düşəndə artıq son dərəcə əlverişsiz hal almış bir vəziyyətdən,əvvəlki vəziyyətə çəkilmək qərarı alındı. On birinci günün gecəsində yaxınlıqdakı çayın olduğu adaya geri çəkilinəcək...   Bu çəkilmə qoşunların dağılmasına səbəb oldu. Afina, SpartaTegenarialılar fərqli təpələrə çatdılar.Digər qoşunlar Plateyaya çox yaxın idilər. General Mardoni bütün qoşunlarına hücum əmri verdi.

Qoşunların dağılması zamanı ayrılıqda olan spartalılar və tegenarialılar Əhəməni süvariləri tərəfindən sıxışdırıldı. Mardoninin əsas qoşunları da onların üstünə gəldi. Ayrı düşmüş afinalılardan kömək istədilər. Lakin onlar kömək üçün irəliləyərkən,Əhəmənilər tərəfində vuruşan yunan qüvvələri tərəfindən yolları kəsildi. SpartaTegenaria qüvvələri sıx bir Əhəməni oxatanları hücumu altında zorlandılar və hücuma keçdilər. Bunun sayəsində ox yağışından qurtula bildilər. Əhəməni qalxanlarının qarşısındakı qarşıdurma uzun sürdü, lakin sonda qalxan divarı dağıldı. Qarşısında qalxan divarı olmayan Əhəməni əsgərləri cəsarətlə vuruşdular. Lakin donanması qorunmadığı üçün, ağır yunan piyadalarına (hoplitlərə) qarşı demək olar ki, "çılpaq" idilər.

 
Plateya döyüşündə Əhəməni qoşunları:Yunanlar,Saklar,Hindistanlılar,Baktriya,Midiya,Farslar General Mardoninin rəhbərliyi altında

Bu toqquşmalar zamanı spartalılar general Mardoninin mühafizəsini yararaq generala çatdılar və onu öldürdülər. Mardoninin ölümü Əhəmənilərin müqavimətini xeyli dərəcədə qırmış oldu . General Mardoniyə çatan spartalı əsgərin adı Herodot tərəfindən Aeimnestus olaraq verilir . Plutarxın sözlərinə görə, bu əsgər Mardoninin başına daş ataraq öldürdü.Mardoninin cəsədi döyüşdən bir gün sonra dəfn olundu. Başçısız qalınca,Əhəməni qüvvələrinin müqaviməti qırıldı. Qırx min insan Fessaliyaya geri çəkildi. Bu qrup general Artobazın nəzarəti altındakı qüvvələr idi və döyüş zamanı artıq geri çəkilməyə başlamışdılar. Digərləri düşərgəyə sığınarkən, mühasirəyə alındı və qırıldı.

Daha əvvəl Ksanfipinin komandanlığı altında Afina Donanması Yunan Donanmasına qoşulmuşdu . İndi Əhəməni Donanması ilə hesablaşmaq mümkün idi. Bunun üzərinə Samos adasına, Əhəməni donanması üzərinə yelkən açıldı . Bütün fars gəmilərinin təmirə ehtiyacı var idi. Bu vəziyyətdə döyüşdən qaçmaq qərarına gələrək dəniz qüvvələrini Mikale sahillərinə çəkdilər. I Kserksin tərk etdiyi 60.000 nəfərlik qüvvə burada düşərgə saldı. Qumsala çəkilən gəmiləri qorumaq üçün sahilə və düşərgə ətrafına taxta müdafiə xətti çəkilmişdi . Əhəməni donanmasının quruya çəkildiyini görən Leotixid Yunan donanması əsgərləri ilə düşərgəyə hücum etmək qərarına gəldilər.

Herodotun sözlərinə görə, Plateya döyüşünün qələbə xəbəri, günortadan sonra İoniya sahilindəki Mikale(Samsun)dağı sahilindəki Yunan İttifaqı Donanmasına çatdırıldı. Mənəvi baxımdan böyük güc qazanan Yunan qüvvələri daha çox güclə mübarizə apardılar. Hücuma keçən yunan qüvvələrinin sayı azlığından cəsarətlənən əhəmənilər düşərgədən çıxdılar. Ancaq hoplitlər qarşısında müqavimətsiz qaldılar. Çatışmada çoxu qılıncdan keçirildi. Əhəməni gəmiləri yunanlara tərk edildi,bir qismi yandırıldı. Bununla da Yunan qüvvələri Mikale döyüşündə qətiyyətli bir qələbə qazandılar. Məğlubiyyət, I Kserksin dəniz gücünə ağır zərbə oldu, Egey dənizində Yunanların üstünlüyü qurulmuşdu.

Yunan İttifaqının yayılması

Xüsusilə Mikale döyüşü Egey dənizi və Qərbi Anadoludan 31 şəhər dövlətin Yunan İttifaqında iştirakını təmin etdi. Başda Samos, XiosLesbos olmaq üzərə, eləcə də digər Egey adaları və bəzi İon şəhərləri İttifaqa qoşuldu.

Plateya və Mikale döyüşləri ilə Yunanıstana ikinci Əhəməni hücumu sona çatdı. I Kserksin Yunanıstanda artıq bir ordusu yox idi və Egey dənizindəki donanması da məhv edilmişdi. Ancaq Yunanıstan üçün gələcəkdə yeni bir fars hücumu təhlükəsi tamamilə aradan qaldırılmadı. Yunan şəhər-dövlətləri bu narahatlığı uzun müddət yaşasalar da, Yunanıstanın işğalına dair fars qətiyyəti zaman keçdikcə zəiflədi və azaldı.

Bir çox cəhətdən Mikale döyüşü Yunan-İran müharibələrində yeni bir dövrün başlanğıcı idi. Bu tarixdən etibarən yunanlar hücum edən tərəf olacaqdı. Plateya döyüşündə hücum edən tərəf yunanlardı. Ancaq bu döyüş Yunanıstan ərazisində baş verdi. Lakin Mikale döyüşü Egey sahillərində baş verdi, Yunanıstandan xaricdəki yunan qüvvələrinin hücumudur.

Sestosun mühasirəsi

Kipr

Mövcud Yunan İttifaqının şərtləri əsasında, e.ə. 478-ci ildə naməlum sayda əsgər daşıyan 20 Peloponnes və 30 Afina gəmisindən ibarət bir donanma General Pavsaninin baş komandanlığı altında hərəkətə keçdi. Fukididin sözlərinə görə, bu donanma Kiprə yola düşdü və "adanın daha böyük bir hissəsini nəzarətdə saxladı". Lakin Fukididin bununla nə demək istədiyi bəlli deyil. Bu görüşə görə bu səfər əsasən Kiprdəki Fars qarnizonunu qaldırmaq və mümkün qədər müharibə qənimətlərini ələ keçirmək idi. Yunan qüvvələrinin adanı ələ keçirmək cəhdi barədə hər hansı bir mənbə yoxdur. Qısa müddət sonra onsuzda Bizantiona yollandılar. E.ə.478-ci ildə Afina dəniz ittifaqı tərəfindən adaya yürüş təşkil edilmişdi. Bu səfərdə adada yunan qarnizonunun olmadığı görüldü.Oldusa belə qısa müddət əezində çıxarılmışdır.

Bizantion

Yunan donanması Bizantiona çatdıqdan sonra, e.ə. 478-ci ildə mühasirədən sonra şəhəri ələ keçirdilər. Sestos və Bizantionun fəthi Yunanları Asiyanı Avropaya bağlayan bu iki vacib boğaz üzərində nəzarəti təmin etdi və ticarət sahələrini Qara dənizə qədər genişləndirmək imkanı verdi.

Bu gün Bizantionda baş verənlər dəqiq bilinmir . Fukidid çox az məlumat verdi. Sonrakı tarixçilər isə bir çox qorxunc göstərişlər verirlər. Bütün təkəbbürlü və özbaşınalığı ilə (Fukidid bunu "zorbalıq" adlandırır) General Pausaniyas bir çox müttəfiqinin reaksiyasına səbəb oldu. Pausaniyas ətrafında çevrilən bu hadisələr, AfinaSparta arasındakı Bizantion şəhəri üzərində mübahisədən ibarət idi. Afinalı tarixçinin anlatdıqlarını izləyən digər Yunan yazıçılarının verdiyi məlumatlarda, Bizantia üzərində nəzarəti saxlamaq üçün, Afinanın istifadə etdiyi bəhanələr olaraq görülməsi təklif olunur. Bu vəziyyətdə Pausaniyasın e.ə 476 və 469 illəri arasında fars gücündən dəstək alaraq daha 7 il ərzində şəhəri nəzarəti altında saxdığı iddia edilə bilər. Fukididin Pausaniyası dəstək üçün I Kserksə məktub göndərdiyi və ondan müsbət cavab aldığını iddia edilir. Fukididin dediyinə görə, İon şəhərləri və başqaları Afinanın hərəkata başçılıq etməsini istədilər və Afina da komandanlığı öz üzərinə götürdü. Bununla birlikdə, Pausaniyasın şəhəri zalımlıqla idarə etməsi,ələ keçirilən çox sayda əsr arasında fars soylularının və I Kserksın qohumlarının olmasıda iddia edilir. Sparta bu gedişatı öyrənincə və general Pausaniyanı görəvindən geri aldılar. General daha sonra düşmənlə iş birliyində günahlandırılaraq həbs edildi. Nəhayət bəraət qazansada, nüfuzu korlandı. Yenidən general təyin olunmadı.

Bu vaxt Sparta general Dorkisi komandanlığı müttəfiq qüvvələrdən geri almaq üçün Bizantiona göndərdi. Ancaq Müttəfiq qüvvələrin artıq Sparta rəhbərliyini qəbul etmək istəmədiyini görərək ölkəsinə qayıtdı. İdarəçiliyin Afinanın əlində qalması nəticəsində Bizantion Afina dəniz ittifaqının ilk üzvlərindən biri oldu. E.ə. 420-ci illərin ortalarında Afina Bizantionun ticarətini məhdudlaşdırmağa və öz ticarət maraqları istiqamətində istiqamətləndirməyə başlamışdı.

Nəticə

 
İlanlı sütun.Qalib müttəfiqlərə həsr olunmuş bir abidə.

Plateya və Mikalenin əkiz qələbələri ilə Yunanıstanın ikinci fars işğalı sona çatdı. Üstəlik, gələcək istilah təhdidinə son qoyuldu; yunanlar I Kserksin yenidən cəhd edəcəyindən narahat olduqlarına baxmayaraq, zaman keçdikcə Əhəmənilərin Yunanıstanı ələ keçirmək istəyinin azaldığı məlum oldu.

Mikale, bir çox cəhətdən yeni bir Yunan-İran müharibəsi mərhələsinin, qarşıdurmasının başlanmasını önləmiş oldu. Mikaledəki qələbədən sonra Müttəfiq donanması ponton körpülərini qırmaq üçün Hellesponta yollandı, ancaq bunun artıq edildiyini gördü. Peloponnesilər evlərinə doğru üzdülər, Afinalılar hələ Əhəmənilər tərəfindən tutulan Gelibolu yarımadasına hücum etdilər.Bölgədəki Əhəmənilər və müttəfiqləri Afinalıların mühasirəyə aldıqları bölgənin ən güclü şəhəri olan Sestos üçün; uzadılmış mühasirədən sonra Afinalıların əlinə keçdi. Herodot, Sistos mühasirəsindən sonra Tarixini başa çatdırdı.

Sonrakı 30 il ərzində yunanlar, ilk növbədə Afinanın hakim olduğu Afina dəniz ittifaqı, Əhəməniləri Makedoniya, Frakiya, Egey adaları və İoniyadan qovacaqdılar. Əhəmənilər Yunanıstanda, Frakiyada, e.ə.465-ci ilə qədər güclü varlıqlarını qorudular.E.ə 477-455-ci illərdə, Fukididin bildirdiyinə görə, müttəfiqlər Struma çayının ağzında yerləşən Eion şəhərinə qarşı hərəkət etdilər. Eion Dorisk ilə birlikdə ikinci Əhəməni istilası zamanı və sonrası Frakiyada qalan Əhəmənilər qarnizonlarından biri idi . Bundan sonra Herodot, bir sıra uğursuz cəhdlərə, ehtimal ki Afinaya, Dorisk qubernatoru Maskamedən ayrılmaq üçün işarə edir. Əhəmənilər nəhayət ki, e.ə.465-ci ildə Dorisk dövründəki Maskame və onların qarnizonunu çıxardılar.

E.ə. 449-cu ildə Əhəmənilərlə Kali sülhü imzalanaraq, nəhayətki, yarım əsr davam edən müharibə başa çatdı.  

Taktiki təhlil

  Əsas məqalələr: HoplitFalanqa (hərb)
 
Yunan hoplitinin silahlanmasının yenidən qurulması diaqramı

Yunan tipli müharibə əvvəlki əsrlər boyunca formalaşmış və inkişaf etmişdir. Bu müharibə tərzi əsasən hoplitlərə əsaslanır. O dövrün ən güclü silahları olan Hoplit avadanlığı yalnız onları almağa imkan tapan orta sinif vətəndaşlar tərəfindən əldə edilə bilərdi. Buna görə orta sinif vətəndaşlar hoplit kimi silahlanaraq müharibələrdə iştirak etdilər. Hoplitlər, dövrün standartlarına uyğun hazırlanmış dəri və ya tuncdan hazırlanmış sinə zirehləri, dizdən aşağısını qoruyanvə dizliklərlə qurşanır,geniş, yuvarlaq qalxanlar daşıyırdılar. Hoplitlərin silahları Əhəmənilərin nizələri ilə müqayisədə daha uzun nizəqılınclar idi. Hoplitlər falanqa qaydasında döyüşürdülər. Falanqada çiyin-çiyinə düzülmüşdülər və beləliklə qalxanlardan bir divar meydana gətirirdilər.İrəliyə uzanan nizələr düşmənlərinə tərəf yönəlmiş silahlar idi. Düzgün qurulmuş bir falanqa olduqca təsirli bir hücum və müdafiə qüvvəsidir. Əhəmənilərə qarşı döyüşlərdə göründüyü kimi, özündən daha böyük olan, lakin yüngül piyada dəstələrindən ibarət olan qüvvələrə qarşı uğur qazanırdılar. Ağır zireh və uzun nizə, hoplitləri üz-üzə döyüşdə son dərəcə güclü bir döyüşçü halına gətirir. Digər tərəfdən, dəbilqə, sinə zirehləri və geniş qalxanlar,ox və nizə qarşı effektiv qoruma təmin edir. Bununla birlikdə, falanqa süvarilərin açıq ərazidə qanadlarlardan əhatələnməsi təhlükəsinə məruz qoyur.

Əhəməni ordusu imperiya ərazisinin müxtəlif yerlərindən yığılmış müxtəlif etnik qruplardan ibarət qoşunlardan ibarət idi. Ancaq Herodotun fikrincə həm silahlarda, həm də döyüş üslubunda ən azı ümumi uyğunluq var idi. Piyadalar, ümumiyyətlə, qısa nizə və qılınc, ox və yayla, saman qalxan və zireh kimi dəri "yelek" ilə silahlanmışdı. İstisna olaraq, Əhəməni piyada qüvvələri sinə və boyun nahiyələrinə bir növ zireh geyirdilər. Fərqli silahlanan etnik qruplarda Əhəməni ordusunun bir hissəsidir. Məsələn, məşhur Sak balta əsgərləri . Əhəməni ordusunun elit bölmələri Fars, Midiya, SakXuzistan xalqlarından ibarət idi. Piyadaların ən seçilmişləri isə Ölümsüzlər adlanan kral mühafizləri idi. Onlar da yenə də müəyyən edilmiş tərzdə silahlanmışdı. Süvarilər Fars, Midiya, Baktriya, XuzistanSaklardan ibarət idi. Onların əksəriyyəti yüngül süvarilər hesab olunur. Əhəmənilərin döyüç üslubu heç olmasa döyüşün əvvəlində son zərbəni qılınc və nizə ilə vurmazdan əvvəl düşməni oxla və buna bənzər silahlarla gücdən salmaq, yaxın döyüşlərdən çəkinmək prinsipinə əsaslanırdı.

 
Əhəməni əsgərləri, bəlkə də Ölümsüzlər, Suzdakı I Dara sarayında bir friz. e.ə 510-cu ilə aid şüşəli kərpic. Luvr

Əhəməni qüvvələrinin hoplitlərlə ilk toqquşması Efes döyüşündə baş verdi. Bu döyüşdə Əhəməni süvariləri uzun yürüşdən sonra yəqin yorulmuş hoplitləri asanlıqla dəf etdilər . Daha sonra Yunanıstanda ilk fars hücumu zamanı Marafon döyüşündə Afina qüvvələri döyüşə Əhəməni süvarilərinin qatılmamasından yararlanaraq Əhəməni piyadaları üzərində açıq bir üstünlük qazandılar . Bu təcrübələrə baxmayaraq,Əhəmənilərin öz hakimiyyəti altında olan yunanların məskunlaşdığı bölgələrdən, xüsusən də İoniyadan hoplit toplaya bilməmələri çox maraqlıdır. Eyni şəkildə, Herodot,Misir dənizçilərinin yaxşı silahlandığını və Yunan dənizçilərinə qarşı olduqca müvəffəqiyyətlə mübarizə apara bildiklərini yazırdı. Lakin, yaxşı silahlanmış olsalar da, Əhəməni ordusunda Misirlilər yox idi. Daha sonra gəmilərdən götürülərək və general Mardoninin ordusuna qoşulmuş və Plateyada döyüşmüşdülər . Bunun səbəbi Əhəməni Sarayının İonlara və Misirlilərə etibar etməməsi ilə izah edilə bilər. Hər iki topluluq yaxın keçmişdə Əhəməni hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırmış və bu üsyanlar şiddətlə yatırılmışdı. Ancaq,donanmada həm Misir,həm də yunan birlikləri xidmət göstərmişdi. Əslində yunanlar, Əhəməni Sarayında onlardan daha çox şübhə yaratmaq üçün bəzi cəhdlər etmişdilər .Lakin,müəyyən dərəcədə həqiqətdir ki, ionlar və misirlilər, xüsusən də Əhəməni donanmasında yaxşı çıxış etmişdilər. Nəticədə misirlilər və ionların donanmada işə götürülmələrinin nəticəsi olaraq,orduya daxil ola bilmədikləri söylənilir. Digər tərəfdən, görünür, İmperiyanın sahilyanı hissələrindən heç biri orduda deyildi.

Əhəməni istilasının ən böyük və həlledici iki döyüşündə Yunan taktikası fars üstünlüyünü və süvarilərini zərərsizləşdirdi. Bu taktikalar Fermopildə dar bir keçiddə müdafiə olunaraq, Plateyanın möhkəm ərazilərində döyüşməyi seçərək özünü göstərmişdi.Fermopildə, Yunan müdafiəsini əhatə edən manevrəyə qədər, Əhəməni taktikaları uğurlu alınmadı. Leonidin seçdiyi döyüş sahəsi Əhəmnilərin hücumu üçün heç bir seçim buraxmamışdı.Plateya döyüşündü yunan qüvvələrinə qarşı yönələn süvari hücumlarının taktikası uğurlu taktika idi. Lakin daha sonrakı piyada döyüşü Əhəməni ordusu və General Mardoni üçün fəlakətlə nəticələndi.Oxşar hadisələr Mikale döyüşündə də baş verdi. Əhəməni piyada qüvvələrinin açıq sahədə hoplitlərlə döyüşməsi onların məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Bütün bunlara baxılaraq, Yunan-İran müharibələrində mürəkkəb taktikaların tətbiqi barədə çox məlumat olmadığı iddia edildi. Yunan taktikaları heç də mürəkkəb deyildi, hoplitlərin effektiv avadanlıqlarına və falanqasının gücünə güvənirdilər. Əhəməni tərəfi isə yunan falanqasının gücünü açıqca qiymətləndirmədi. Bu güclə qarşılaşmaq üçün taktika inkişaf etdirilmədi,bu vəziyyət Əhəmənilərin məğlubiyyəti ilə nəticələndi.

Strateji təhlil

 
Skiflər (Saklar)Əhəmənilər ordusunun böyük bir hissəsini təşkil edirdilər. I Kserksintürbəsindən bir detal.Nəqşi-Rüstəm e.ə.480-cı il.

İşğalın əvvəlində Əhəməni qüvvələri açıq bir üstünlüyə sahib idi. Əvvəla əsgər və gəmi sayı baxımından böyük üstünlüyə sahib idilər. Lakin bu say üstünlüyü, bir yerdə Əhəmənilərin zəif yönünə işarədir. Donanma sayının artması, dəniz donanmasının fırtına vəziyyətində sığınacağı bölgədə bir limanın olmaması ilə əlaqədardır . Belə bir fırtınada donanmanın bir hissəsi qaçılmaz olaraq əldən çıxacaqdı. Bundan əlavə, bütün donanmanı döyüşə aparmaq meyli qaçılmaz bir tendensiyadır. Əslində Salamin dəniz döyüşündə bütün donanma müharibəyə sürülüncə dağıntılara yol açılmış oldu. Ordunun sayca şişirdilməsi, təchizat problemlərində də özünü göstərir. Təchizat anbarlarından uzaqlaşdıqca tədarük çətinliyi getdikcə artacaqdır. Ən sadəsi, Dardanel boğazı sahillərinə gəlməzdən əvvəl içməli su olmaması idi.

Əhəməni qüvvələrində heç də mürəkkəb olmayan bir idarəçilik sistemi var idi, hər kəs şah qarşısında cavabdeh idi. Onların yüksək inkişaf etmiş bürokratik quruluşları da mürəkkəb və uğurlu planlar hazırlamağa imkan verirdi . Digər tərəfdən, Əhəməni imperiyasının qurulmasından bəri 80 ildən çox müddətdə fars generalları döyüş bölgələrində böyük təcrübə qazanmışdılar. Həm də diplomatiyakəşfiyyatdan müharibə üçün istifadə etməkdə çox uğurlu idilər. Bu strategiyalardan Yunanıstana hücum etmək üçün istifadə etdilər. Məsələn, e.ə.499-cu ildə Naksos mühasirəsi zamanı şəhəri içdən xəyanət nəticəsində ələ keçirdilər. Digər tərəfdən, Yunanıstanın siyasi birliyinin olmaması səbəbindən Əhəməni istilasına fəal müqavimət göstərən 30-a yaxın şəhər dövləti var idi. Bu dövlətlər arasında keçmişdən gələn ziddiyətlər var idi. Bu şəhər dövlətləri kiçik miqyaslı yerli müharibələrdən başqa genişmiqyaslı müharibələrdə təcrübə qazanmamışdılar. Komandirlər müharibə təcrübəsi və peşəkarlığı ilə deyil, əsasən siyasi və sosial vəziyyətləri ilə müəyyən edilirdi.

Əhəmənilərin yayılma strategiyası e.ə. 480-ci illərdə əzici qüvvələr ilə Yunanıstan üzərinə yürüş istiqamətində irəliləyirdi.Əhəmənilərin yayıldığı bölgələrdəki Yunan şəhərləri Əhəməni hakimiyyətinə tabe olmalı və ya məhv edilməli idi. Fessaliya, Lokris və Fokidada əvvəlcə müqavimət göstərildi. Ancaq birbaşa güc tətbiq edilərək, Əhəməni hakimiyyətinə tabe oldu. Yunan ittifaqının strategiyası Əhəmənilərin irəliləməsini şimalda ikən dayandırmaq,şəhər dövlətlərinin Əhəmənilərə tabe olmasının mümkün olduğunca qarşısını almaq idi. Bu yolla bu şəhər-dövlətlərin ittifaqda iştirakı təmin edilə bilərdi. Digər tərəfdən, Əhəməni qüvvələrinin say üstünlüyü qarşısında açıq ərazidə müharibəyə girmənin yararsızlığı aydın şəkildə görünürdü.Bu vəziyyətdə, mümkün qədər dar coğrafi bölgələrdə döyüşməyə qərar verəcəklər. Həqiqətən, Yunan ittifaqının e.ə.480-ci il üçün strategiyası bu istiqamətdə idi. Əvvəlcə, Fessaliyanın işğalının qarşısını almaq üçün Məbəd keçidini saxlamağa qərar verdilər. Lakin bu keçidin, yaxşı seçilmiş müdafiə xətti olmayacağı anlaşılınca,Fermopil keçidi - Artemisiya boğazı xəttinin qorunmasına qərar verildi. Fermopildəki müdafiə əvvəlcə çox uğurlu alındı. Ancaq müdafiəni bu vəzifənin öhdəsindən gələ biləcək bir qüvvə ilə örtə bilməməsi müdafiəni çökdürdü. Kral Leonidin müdafiə strategiyasındakı bu uğursuzluq Yunanıstanın böyük hissəsinin Əhəməni ordusu tərəfindən işğalına səbəb oldu. Artemisiyada Yunan donanması müəyyən dərəcədə uğurlu idi. Bununla birlikdə çəkilən itkilər çox ağır idi və Fermopil keçidindəki itki döyüşləri lazımsız etdi. Başqa bir cəhətdən, Əhəməni donanması Yunan ittifaqı donanmasından deyil, hava şəraitindən ən çox zərər çəkmişdi. Nəticədə Əhəməni strategiyası uğurlu alındı. Digər tərəfdən Yunan strategiyası, Yunan İttifaqının hərbi gücünü məhv etmək qədər ağır olmasa da, uğursuz oldu.

 
Əhəmənilər ordusunun fars əsgəri. I Kserksin məzarının təfərrüatı Nəqşi-Rüstəm, e.ə. 480-cü il.

Korinf bərzəxinin müdafiəsi müharibə tərzini dəyişdirdi. Əhəməni komandanlığı bərzəxə dəniz hücumu başlatmadı. Yəqin ki, belə bir cəhd uğursuz olardı .  Beləliklə, müharibənin gedişi dənizdə formalaşacaqdı. Femistokl, Əhəməni donanmasını Salamin ilə materik arasındakı boğaza çəkmək üçün bir hiylə istifadə etdi. Femistoklun bu cəhdi onun strategiya bacarığını əyani şəkildə nümayiş etdirdi. Əhəmənilər üçün isə müharibəni qazanmaq üçün Salamində vuruşmağa ehtiyac yox idi. Əhəməni komandanlığının ya həddindən artıq özünə inamı olduğu və ya daha çox qazanmaq istədiyi iddia edildi. Bu çərçivədə Yunan ittifaqının Salamindəki qələbəsi qismən də olsa, Əhəməni strateji səhvi ilə əlaqədar idi. Həqiqətən, Salaminin məğlubiyyətindən sonra Əhəməni strategiyası dəyişdirildi. General Mardoni, Yunan ittifaqını bölmək üçün ittifaqa qoşulan şəhər-dövlətlər arasındakı ixtilaflardan yararlandı . Xüsusilə Afina üzərinə yürüdü. Afina donanmasını Yunan donanmasından ayırmaqla, bu dəniz gücünü çox zəiflətmiş olardı. Dənizdə heç bir maneə olmadıqda, yəqin ki, ordunu Peloponnes yarımadasına aparacaqdı. Herodot general Mardoninin son bir döyüşə meylli olduğunu söyləyir. Ancaq onun Plateyaya çəkilməsi ziddiyyətli görünürdü. Ehtimal ki, döyüşü seçdiyi şərtlər daxilində axtarmaq istədi. Plateyaya çəkilməsinin Yunan qüvvələrinə hücum etməsinə və ya dağılmasına imkan verəcəyi düşünülmüş ola bilərdi.

Yunan strategiyası e.ə. 479-cu ildə çox da konkret deyildi. İttifaqın dağılmaması üçün yalnız şimala getməyə razı oldular. Ancaq müharibədə qalib gəlmək üçün aydın bir fikir yoxdur . Taktiki uğursuzluqlar bunu göstərir. Təchizat xətlərini Plateyada saxlaya bilmədikləri üçün geri çəkilmək qərarı verildi, ancaq bu, qeyri-mütəşəkkil bir geri çəkilmə idi. Nəticədə bir şəkildə döyüşə sürükləndilər. Digər tərəfdən, general Mardoni son nəticə üçün tələsirdi. Əslində hücum etmək öhdəliyi yox idi. Buna baxmayaraq, bir döyüşdə Yunan qüvvələri ilə təmasa girmişdi . Nəticədə, Yunanistanın Plateyadakı qələbəsini Əhəməni komandanlığının taktiki səhvinin nəticəsi kimi görmək olar.

Ümumiyyətlə, SalaminPlateyada Əhəməni komandanlığının iki strateji səhvləri Yunan birliyinə taktiki üstünlüyü buraxdı və nəticədə fars istila cəhdinin uğursuzluğuna səbəb oldu. Salamində taktiki səhv bütün donanmanı dar bir döyüş bölgəsində döyüşə aparmaq idi. Donanmanın bir hissəsi ehtiyatda saxlana bilərdi. Yunan ittifaqının müvəffəqiyyəti, ümumiyyətlə "azad insan müstəqilliyi üçün mübarizə aparır" deyiminin nəticəsi olaraq görülür. Axı onlar vətənləri uğrunda vuruşurdular. Yunan ittifaqının müvəffəqiyyətinin mühüm amili, keçmişdən bəri davam edən gərginlik və qarşıdurmalara baxmayaraq, bir ittifaq qurmaq və ona qoşula bilmələri idi. Bu gərginliklər və qarşıdurmalar çərçivəsində ittifaqın qərarsız olacağı gözlənilirdi. Ancaq Yunan materikinin böyük bir hissəsi Əhəməni ordusu tərəfindən işğal edilsə də, Yunan ittifaqını məğlubiyyətə uğrada bilmədilər. Bu vəziyyət Əhəməni istilasının nə qədər qorxulu olduğunu göstərirdi. Afina Fespiya və Plateya xalqı evlərini tərk edib təslim olmağı seçdi. Nəticədə Yunan İttifaqının qələbəsi dağıdıcı məğlubiyyətdən qaçmaq, qurduqları ittifaqa sadiq qalmaq, düşmənlərinin səhvlərindən öz xeyrinə istifadə etmək və döyüş bölgəsinin həqiqi və taktiki üstünlüyə sahib olan hoplit/falanqadan düzgün faydalanmağın nəticəsidir.

Əhəmiyyəti

 
Yunan hoplit və Əhəməni döyüşçülərinin döyüşünün təsviri. Qədim kiliks, e.ə.V əsr.

Şübhəsiz ki, Yunanistana ikinci Fars hücumu Yunan tarixinin ən əhəmiyyətli hadisələrdən biridir. Bir çox Qərb tarixçiləri bunu Avropa tarixində çox vacib bir hadisə kimi göstərirlər. Müharibə "Şərq" və "Qərb" arasında bir çatışma olaraq verilir. Yunanıstanın "Şərqli" güc tərəfindən işğal ediləcəyi təqdirdə,"Qərb Sivilizasiyası" nın inkişaf etmək imkanının olmayacağı iddia edilir. Bu yanaşma şişirdilmiş ola bilər. Tarixin "olsaydı belə olardı" təhlil edilməyəcəyi aydındır. Ancaq tarixən bunlar vacib hadisələrdir.

Hərbi olaraq, İkinci Fars səfərində taktiki və strateji bir yenilik yox idi . Fermopil tez-tez torpaqların hərbi gücünün bir hissəsi kimi istifadə edilməsinə uyğun bir nümunə kimi istifadə edilmişdi. Femistoklun hiylələri də müharibədəki "düşməni" yanıltmaq üçün yaxşı bir nümunə hesab edilirdi. Əhəməni imperiyasının bütün hərbi əməliyyatlara ən əhəmiyyətli təsiri, xüsusilə,Marafon döyüşündə ağır zirehli hoplitlərə, üstün bir döyüş gücünə qarşı yüngül fars piyada qoşununun olması idi. Bu həqiqət gec də olsa, Fars hərbi idarələri tərəfindən görüldü və Yunan muzdluları sonradan Fars ordularına cəlb edildi.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. Shahbazi, 2012. səh. 129
  2. (ingilis). 2012-10-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-15.
  3. Cicero, On the Laws I, 5
  4. Holland, Sh.: xvi - xvii.
  5. I, 22 "Thucydides, History of the Peloponnesian War, e.g" (#bad_url) (ingilis). 2019-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-15.
  6. Finley, Sh.: 15.
  7. Holland, Sh.: xxiv.
  8. David Pipes. "Herodotus, Father of History, Father of Lies". 2019-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-15.
  9. Holland, Sh.: 377.
  10. Fehling, Sh.: 1 - 277.
  11. Diodorus Siculus. "Bibliotheca Historica" (ingilis). 2019-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-15.
  12. Herodot. "Dipnot" (ingilis). 2019-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-15.
  13. Holland, p. 47–55
  14. Herodotus V, 105
  15. Holland, Sh.: 171 - 178
  16. Herodotus VI, 44
  17. Roisman, Worthington, 2011. səh. 135-138, 342-345
  18. Holland, pp. 178–179
  19. LacusCurtius Herodotus Book VII: Chapter 134.
  20. Herodotus VI, 101
  21. Herodotus VI, 113
  22. Holland, pp. 206–207
  23. Herodot. (ingilis) Herodot, 5.105.2 http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126%3Abook%3D5%3Achapter%3D105%3Asection%3D2 Herodot, 5.105.2 (#bad_url) (#bare_url_missing_title). 2019-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-15.
  24. Herodot. (ingilis) Herodot, 6.44.1 http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126%3Abook%3D5%3Achapter%3D105%3Asection%3D2 Herodot, 6.44.1 (#bad_url) (#bare_url_missing_title). 2019-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-15.
  25. Herodot. (ingilis) Herodot, 6.94.2 http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126%3Abook%3D5%3Achapter%3D105%3Asection%3D2 Herodot, 6.94.2 (#bad_url) (#bare_url_missing_title). 2019-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-15.
  26. Herodot. (ingilis) Herodot, 6.96 http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126%3Abook%3D5%3Achapter%3D105%3Asection%3D2 Herodot, 6.96 (#bad_url) (#bare_url_missing_title). 2019-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-15.
  27. Herodot. (ingilis) Herodot, 6.116.1 http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126%3Abook%3D5%3Achapter%3D105%3Asection%3D2 Herodot, 6.116.1 (#bad_url) (#bare_url_missing_title). 2019-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-15.
  28. Holland, Sh.: 203
  29. Holland, Sh.: 206 - 207
  30. Lazenby, Sh.: 23 - 29
  31. Lazenby, Sh.: 256
  32. . 2008-09-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-12.
  33. Holland, Sh.: 196
  34. Farrokh, Sh.: 76
  35. Herodot, 7.86.1 - 2
  36. Holland, Sh.: 217
  37. Hoplit Historyworld
  38. (türk). 2015-02-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-28.
  39. Lazenby, Sh.: 227–228
  40. Belkan Ağar, Sh.: 2
  41. B. Strauss, Sh.: xviii
  42. B. Strauss, Sh.: xix
  43. Herodot. (ingilis) Herodot, 7.61 - 80 http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126%3Abook%3D7%3Achapter%3D61%3Asection%3D1 Herodot, 7.61 - 80 (#bad_url) (#bare_url_missing_title). 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-26.
  44. Lazenby, Sh.: 34 - 37
  45. Belkan Ağar, Sh.: 28
  46. Herodotus, A. D. Godley, Ed. Herodot, 7.89.1 - 3 "The Histories" (#bad_url) (ingilis). 2019-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-17.
  47. Herodot, 7.22 - 23
  48. Holland, Sh.: 213 - 214
  49. Herodot, 7.7
  50. Plutarch, Themistocles, 4
  51. John Thorley, Athenian Democracy Sh.: 62
  52. Holland, Sh.: 219 - 222.
  53. The Greco-Persian Wars Historyworld
  54. Herodot, 7.26.1
  55. W. M. Ramsay The Historical Geography of Asia Minor Sh.: 41
  56. Herodot, 7.32
  57. Herodot. (ingilis) Herodot, 7.37.1 http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126%3Abook%3D7%3Achapter%3D37%3Asection%3D1 Herodot, 7.37.1 (#bad_url) (#bare_url_missing_title). 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-26.
  58. Herodot, 7.36.1
  59. Herodot, 7.36.4 - 5
  60. Suna Doğaner, Sh.: 24
  61. Soldiers with names, after Walser
  62. The Achaemenid Empire in South Asia and Recent Excavations in Akra in Northwest Pakistan Peter Magee, Cameron Petrie, Robert Knox, Farid Khan, Ken Thomas p.713
  63. NAQŠ-E ROSTAM – Encyclopaedia Iranica (ingilis).
  64. Herodot, 7.186.1
  65. Ctesias, Persica
  66. de Souza, Sh.: 41
  67. Holland, Sh.: 237
  68. Herodot, 8.115.1 - 4
  69. Herodot, 7.59.2
  70. Herodot, 7.186.2
  71. Herodotus VII, 59
  72. Herodotus VII, 89
  73. Herodotus VII 90
  74. Herodotus VII, 184
  75. Herodotus VII, 62
  76. Herodotus VII, 63
  77. Herodotus VII, 64
  78. Herodotus VII, 65
  79. Herodotus VII, 66
  80. Herodotus VII, 67
  81. Herodotus VII, 68
  82. Herodotus VII, 69
  83. Herodotus VII, 70
  84. Herodotus VII, 71
  85. Herodotus VII, 72
  86. Herodotus VII, 73
  87. Herodotus VII, 74
  88. Herodotus, VII, 75
  89. Herodotus VII, 77
  90. Herodotus VII, 78
  91. Herodotus VII, 79
  92. Herodotus VII, 80
  93. Herodotus VII, 60
  94. Herodotus VII, 84
  95. Herodotus VII, 85
  96. Herodotus VII, 86
  97. Herodotus VII, 87
  98. Herodotus VII, 61
  99. Herodotus VII, 185
  100. Grote, ch. 38
  101. Maurice (1930)
  102. Delbrück (1920)
  103. Warry (1998)
  104. Engels (1978)
  105. Scott (1915)
  106. von Fischer
  107. Cohen, Sh.: 164
  108. W. W. Tarn (1908)
  109. Ernst Obst (1914)
  110. Papademetriou (2005)
  111. Sekunda & Chew (1992)
  112. Munro (1929)
  113. Lazenby, Sh.: 90
  114. The size of the Persian Army "THE SIZE OF THE PERSIAN ARMY" (#bad_url) (ingilis). 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-26.
  115. Holland, Sh.: 394
  116. Herodot, 7.97
  117. Aeschylus, The Persians
  118. Romm, James (2014). Histories (ingilis). Hackett Publishing. səh. 381. ISBN 9781624661150.
  119. Diodorus Siculus XI, 3
  120. Lysias II, 27
  121. Isocrates, Oration VII, 49
  122. Isocrates, Oration IV, 93
  123. Ephorus, Universal History
  124. Plato, Laws III, 699
  125. Köster (1934)
  126. Holland, Sh.: 320
  127. Lazenby, Sh.: 93 - 94
  128. Green, Sh.: 61
  129. Burn, Sh.: 331
  130. Holland, Sh.: 217 - 223
  131. Herodotus. "The Histories A. D. Godley, Ed" (ingilis). 2019-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-31. (#invisible_char)
  132. Fine, Sh.: 332
  133. Holland, Sh.: 226
  134. Holland, Sh.: 225
  135. Holland, Sh.: 263
  136. A. D. Godley, Ed. Herodot, 7.55.1 "Herodotus, The Histories" (#bad_url) (ingilis). 2019-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019- 11-17.
  137. Joseph Cummins, Why Some Wars Never End Sh.: 20
  138. George Grote, A History of Greece Sh.: 206
  139. A. D. Godley, Ed. Herodot, 7.100.1 "Herodotus, The Histories" (#bad_url) (ingilis). 2019-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019- 11-17.
  140. Holland, 248 - 249
  141. A. D. Godley, Ed. [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126%3Abook%3D7%3Achapter%3D55%3Asection%3D1 Herodot, 7.173.3 "Herodotus, The Histories"] (#bad_url) (ingilis). 2019-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019- 11-17. (#invisible_char)
  142. Herodot, 7.173.4
  143. Herodot, 7.174.1
  144. Holland Sh.: 255 - 257
  145. A. D. Godley, Ed. [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126%3Abook%3D7%3Achapter%3D55%3Asection%3D1 Herodot, 7.175.1 "Herodotus, The Histories"] (#bad_url) (ingilis). 2019-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019- 11-17. (#invisible_char)
  146. A. D. Godley, Ed. [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126%3Abook%3D7%3Achapter%3D55%3Asection%3D1 Herodot, 8.40.2 "Herodotus, The Histories"] (#bad_url) (ingilis). 2019-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019- 11-17. (#invisible_char)
  147. Holland, Sh.: 257 - 259
  148. Holland, Sh.: 262 - 264
  149. Herodot, 7.210.1
  150. Holland, Sh.: 274
  151. Herodot, 7.223.4
  152. Herodot, 7.225.3
  153. Herodot, 8.2.1
  154. Holland, Sh.: 276 - 281
  155. Herodot, 8.13
  156. Herodot, 8.14.1
  157. Herodot, 8.14.2
  158. Herodot, 8.16.3
  159. Herodot, 8.12
  160. Herodot, 8.21.2
  161. Herodot, 8.21.3
  162. Military History
  163. Herodot, 8.50.1
  164. Herodot, 8.41.1
  165. Holland, Sh.: 300
  166. Holland, Sh.: 305 - 306
  167. Holland, Sh.: 327 - 329
  168. Holland, Sh.: 308 - 309
  169. Holland, Sh.: 294
  170. Lazenby, Sh.: 157 - 161
  171. Holland, Sh.: 303
  172. Holland, Sh.: 319
  173. Holland, Sh.: 310 - 315
  174. Herodot, 8.89.2
  175. Holland, Sh.: 320 - 326
  176. Herodot, 8.97.1
  177. Herodot, 8.100.5
  178. Herodot, 8.115.1 - 3
  179. Herodot, 8.126.1 - 3
  180. A. D. Godley, Ed. "Herodotus, The Histories" (ingilis). 2019-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-17.
  181. Herodot, 8.123.1
  182. A. D. Godley, Ed. Herodot, 8.129.2 "Herodotus, The Histories" (#bad_url) (ingilis). 2019-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-17.
  183. A. D. Godley, Ed. Herodot, 8.129.3 "Herodotus, The Histories" (#bad_url) (ingilis). 2019-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-17.
  184. Herodot, 8.127
  185. Holland, Sh.: 333 - 335
  186. Holland, Sh.: 336 - 338
  187. Herodotos, Sh.: 687 (dipnot)
  188. Herodot, 9.6
  189. Herodot, 9.7
  190. Herodot, 9.8.1
  191. Herodot, 9.9.2
  192. Herodot, 9.10.1
  193. Herodot, 9.11.3
  194. Herodot, 9.13.1 - 2
  195. Herodot, 9.13.3
  196. Herodot, 9.16
  197. Holland, Sh.: 342 - 349
  198. Herodot, 9.29
  199. Herodot, 9.30
  200. Herodot, 9.20
  201. Herodot, 9.22.1 - 2
  202. Herodot, 9.25.2 - 3
  203. Herodot, 9.38.2
  204. Herodot, 9.49.2
  205. Herodot, 9.50
  206. Herodot, 9.51.1 - 4
  207. Herodot, 9.59.1
  208. Holland, Sh.: 350 - 355
  209. Herodot, 9.60.1 - 3
  210. Herodot, 9.61.1 - 3
  211. Herodot, 61, 62, 63
  212. Herodot, 9.63.2
  213. Herodot, 9.64.2
  214. Plutarkhos, The Parellel Lives – Aristides 19.1
  215. Herodot 9.84.1
  216. Herodot, 9.66.3
  217. Herodot, 9.65
  218. Holland, Sh.: 357 - 358
  219. Herodot, 9.96.1
  220. Herodot, 9.96.3
  221. Herodot, 9.100.1
  222. Diodorus, 11.35.2
  223. Lazenby, Sh.: 247
  224. Fine, Sh.: 331
  225. Thomas Hobbes, Ed. "Thucydides, History of the Peloponnesian War" (ingilis). 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-26.
  226. Sealey, Sh.: 242
  227. Murat Arslan. 53 "Pausanias'ın Byzantion Hakimiyeti ve Komplo Teorisi" (#bad_url) (türk). 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-11-26.
  228. Muzaffer Demir Sh.: 6
  229. Cornelius Neposun anlatımı üçün baxın (PDF) (türk). 2016-03-05 tarixində Aristides ve Pausanias orijinalından (#bad_url) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-26.
  230. Muzaffer Demir. (PDF) (türk) (#bare_url_missing_title). 2013-03-14 tarixində Pausanias' Actions in Byzantion After the Victory at Plataea orijinalından (#bad_url) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-26.
  231. Murat Arslan. İstanbul'un Antikçağ Tarihi "İstanbul'un Antikçağ Tarihi" (#bad_url) (türk). 2019-11-26 tarixində İstanbul'un%20Antikçağ%20Tarihi' arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-26.
  232. Murat Arslan, İstanbul'un Antikçağ Tarihi, Sh.: 11
  233. Lazenby, p. 247
  234. Herodotus IX, 114
  235. Holland, pp. 359–363
  236. Thucydides I, 98
  237. Herodotus VII, 107
  238. Holland, Sh.: 69 - 72
  239. Lazenby, Sh.: 39 - 41
  240. Holland, Sh.: 74
  241. Holland, Sh.: 187 - 192
  242. Holland, Sh.: 17 - 18
  243. Holland, Sh.: 274 - 275
  244. Holland, Sh.: 160 - 161
  245. Holland, Sh.: 192 - 197
  246. Herodot, 9.32.2
  247. Herodot, 8.22.1
  248. Herodot, 9.98.4
  249. Holland, Sh.: 343
  250. Lazenby, Sh.: 138
  251. Lazenby, Sh.: 254 - 255
  252. Lazenby, Sh.: 248 - 253
  253. Lazenby, Sh.: 29
  254. Herodot, 7.49.1 - 5
  255. Herodot, 7.43.1
  256. Lazenby, Sh.: 21
  257. Lazenby, Sh.: 17 - 18
  258. Lazenby, Sh.: 30
  259. Lazenby, Sh.: 31
  260. Lazenby, Sh.: 29 - 30
  261. Holland, Sh.: 311 - 313
  262. Holland, Sh.: 344 - 345
  263. Lazenby, Sh.: 21 - 22
  264. Lazenby, Sh.: 33
  265. Lazenby, Sh.: 37 - 38
  266. Herodot, 9.17.1
  267. Herodot, 7.172
  268. Lazenby, Sh.: 149 - 150
  269. Lazenby, Sh.: 197
  270. Holland, Sh.: 310
  271. Holland, Sh.: 316 - 317
  272. Green, Sh.: 36
  273. Lazenby, Sh.: 259 - 261
  274. BBC. BBC "İn Our time 20 years" (#bad_url) (ingilis). 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-26.
  275. Hanson, Carnage and Culture: Landmark Battles in the Rise of Western Power
  276. Strauss, Sh.: 1 - 294
  277. Holland, Sh.: xvii - xix
  278. Holland, Sh.: xvii - xix
  279. Holland, Sh.: xvi
  280. Lazenby, Sh.: 257 - 258
  281. Eikenberry (1996)
  282. Xenophon. "Anabasis" (ingilis). 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-26.

Mənbə

Antik mənbələr

* Tarixlər (ing.)
* Herodot Tarix
  • DiodorBiblioteca Historica
  • Ktesi – Persica

Günümüzə aid mənbələr

  • Tom Holland, 'Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West Abacus (2006)
  • Peter Green, The Greco-Persian Wars University of California Press (1996)
  • J. F. Lazenby, The Defence of Greece 490–479 BC. Aris & Phillips Ltd. (19936)
  • George Grote, A History of Greece: Part II
  • Moses Finley, Thucydides – History of the Peloponnesian War (İngilizce çeviri Rex Warner). Penguin
  • D. Fehling, Herodotus and His "Sources": Citation, Invention, and Narrative Art
  • A. R. Burn, Persia and the Greeks in The Cambridge History of Iran, Volume 2: The Median and Achaemenid Periods, Ilya Gershevitch, ed. Cambridge University Press. (1985)
  • J. A. R. Munro, Cambridge Ancient History vol. IV (1929)
  • D. W. Engels, Alexander the Great and the Logistics of the Macedonian Army Berkeley/Los Angeles/London
  • F. Maurice, The size of the army of Xerxes in the invasion of Greece 480 BC. Journal of Hellenic Studies (1930)
  • Barry S. Strauss, The Battle of Salamis: The Naval Encounter That Saved Greece—and Western Civilization New York: Simon and Schuster (2004)
  • Hans Delbrück, History of the Art of War. University of Nebraska Press. Reprint (1920)

Xarici keçidlər

  • Herodot, Polihimniya (7. Kitab) (ing.)
  • Herodot, Uranis (8. Kitab) (ing.)
  • Herodot, Kalliopa (9. Kitab) (ing.)

yunan, iran, müharibəsi, illər, yunan, iran, müharibəsi, əhəməni, imperatoru, kserksin, yunanıstanı, istila, üçün, ikinci, fars, səfəri, yunan, iran, müharibələrinin, ikinci, hissəsi, olaraq, qəbul, edilir, daranın, illərdə, fars, səfərində, marafon, döyüşüvə,. e e 480 479 cu iller Yunan Iran muharibesi Ehemeni imperatoru I Kserksin Yunanistani istila ucun ikinci Fars seferi Yunan Iran muharibelerinin ikinci hissesi olaraq qebul edilir I Daranin e e 492 490 ci illerde I Fars seferinde Marafon doyusuve fars meglubiyyetinin bir yenilenmesi idi Hazirliqlari I Dara terefinden basladilan bu sefer atasinin olumunden sonra taxta cixan oglu I Kserks terefinden davam etdirildi I Kserks bu hazirliqlarin sonunda guclu bir donanma yarada bilmisdi Afina ve Spartanin rehberliyi ile 70 e qeder Yunan seher dovleti vahid ittifaqda birlesmisdi Lakin Yunanistandaki bir cox seher dovleti ya biteref qalmis ya da I Kserkse boyun eymisdi Yunanistana ikinci fars hucumuEsas munaqise Yunan Iran muharibeleriTarix e e 480 e e 479Yeri YunanistanNeticesi Yunanlarin helledici qelebesiMunaqise terefleriAfina ve Spartanin rehberliyi ile Yunan seher dovletleri Ehemeniler dovletiKomandan lar Femistokl I Leonid PavsaniII Leotixid Evribiad I Kserks I Artemisiya Mardoni kicik HidarnArtifius Sogdianali Azanes I ArtabazTereflerin quvvesiQuru quvveleri 10 000 Sparta 9 000 Afina 5 000 Korinf 2 000 Fokid ittifaqi 1 000 Fespiya 30 000 Arkadiya Yeqina Eretriya ve Plateya daxil olmaqla diger Yunan seher dovletleri Deniz quvveleri 400 triyera 6 000 marinera 68 000 avarcekenler Umumi 125 000 adam 400 gemi Quru quvveleri 80 000 1 100 000 soldiers or less muasir qiymetlendirme Deniz quvveleri 600 1 1200 gemi muasir qiymetlendirme Umumi 200 000 1 300 000 500 000 muasir qiymetlendirme Yunanistana dogru Ehemeni istilasi e e 480 ci ilin yazinda Ehemeni ordusunun Dardanel bogazindan uzerek Frakiya ve Simali Makedoniyani kecerek Fessaliyaya girmesi ile basladi Ehemeni ordusunun irelilemesi Marafonda Sparta krali I Leonidin rehberliyi altinda Yunan quvveleri terefinden qisa muddete dayandirilmisdir Ele hemin gunlerde Yunan ittifaqinin donanmasi ile Ehemeni donanmasi Artemis bogazinda qarsilasdi Fermopil vurusmasinda yunanlar iki gun boyunca Ehemeni ordusunu dayandirmagi bacardilar Yalniz bir dag kecidinden istifade eden fars quvveleri burada maneelere rast gelerek geri cekilmeye mecbur oldular Kral Leonidin quvveleri burada darmadagin edildi Yunan deniz quvveleri de iki gun muddetinde oz muqavimetini qorudu Bu vaxt Artemis deniz doyusu her iki teref ucun qeti bir qelebe temin etmedi ancaq Yunan Donanmasinin itkileri agir oldu Ustelik Fermopil vurusmasindaki meglubiyyet xeberi alindi Bunun uzerine donanma Artemisiyadan Saronik korfezine teref cekildi Fermopil kecidi ile hereket eden Ehemeni ordusu butun Beotiya ve Attikani isgal etdi Sonra texliye olunan Afina alindi ve yandirildi Yunan Ittifaqi qosunlari dar Korinf berzexini mudafie ederek Peloponnes yarimadasina geri cekildi Isgalin bu merhelesinde her iki teref muharibenin gedisatini deyisdirecek bir deniz qelebesine guvenirdi Afinali general Femistokl Ehemeni deniz donanmasini muharibe aldatmasi ile dar Salamin bogazina ceke bildi Cox sayda fars doyus gemisi oradaki Salamin doyusu zamani nizamini itirdi ve Yunan Deniz ittifaqi quvveleri terefinden agir meglubiyyete ducar oldu Salaminde donanmanin meglub edilmesi Yunanistani isgal umidlerini puc etdi Diger terefden Dardanel bogazinda uzen gemilerin deniz hucumu ile qarsilasacagindan ehtiyat eden I Kserks ordunun ekseriyyeti ile Anadoluya geri cekildi Yunanistanin istilasini basa catdirmaq ucun general Mardonininin komandanligi altinda secme qosunlarini qoydu Novbeti ilin yazinda Mardoni quvvelerini mehv etmek ucun Yunan ittifaqinin yaratdigi guclu bir ordu simala dogru yurudu Plateya doyusu zamani fars quvveleri agir meglubiyyete ugradi ve qarsidurmalarda general Mardonius olduruldu Eyni gunde Yunan Ittifaqi donanmasi Ehemeni ordusunu Ehemeni donanmasindan geriye qalanlarini mehv etdi Bu son iki meglubiyyet Ehemeni imperiyasinin Yunanistana hucum cehdlerinin qeti sonu oldu Diger terefden Egey denizindeki fars hokmranligi sona catdi Indi yunanlar hucum eden teref idi ve farslarin quvvelerini Avropa Egey adalari ve Ioniyadan qovdular Yunan Iran muharibeleri belelikle e e 479 cu ilde basa catdi Mundericat 1 Antik menbeler 2 Arxa plan 3 Yaxin kecmis 4 e e V esrde Serqi Araliq denizindeki doyusler 4 1 Quru doyusleri 4 1 1 Ehemeni quvveleri 4 1 2 Yunan quvveleri 4 2 Deniz doyusleri 5 Terefler 5 1 Ehemeniler 5 1 1 Hazirliqlar ve toplanma 5 1 2 Quvveler 5 1 2 1 Ordu 5 1 2 2 Donanma 5 2 Yunanlar 5 3 Yunan ittifaqi 5 4 Yunan quvveleri 6 Trakya Makedoniya Fessaliya e e 480 ci ilin yazi 7 Fermopil ve Artemisiya e e 480 ci ilin avqustu 8 Salamin e e 480 ci ilin avqustu 9 e e 480 479 cu illerin payizi ve qisi 9 1 Potideyanin muhasiresi 9 2 Olintusun muhasiresi 10 Plateya ve Mikale e e 479 cu ilin iyunu 11 Yunan Ittifaqinin yayilmasi 11 1 Sestosun muhasiresi 11 2 Kipr 11 3 Bizantion 12 Netice 13 Taktiki tehlil 14 Strateji tehlil 15 Ehemiyyeti 16 Hemcinin bax 17 Istinadlar 18 Menbe 18 1 Antik menbeler 18 2 Gunumuze aid menbeler 19 Xarici kecidlerAntik menbeler RedakteYunan Iran muharibeleri haqqindaki ilkin menbeler demek olar ki yunan menbeleridir Fars tarixcilerinden gunumuze hec bir melumat gelib catmamisdir Bunun neticesi olaraq Yunan Iran muharibeleri ve Farslar haqqinda bilgilerimizin az ve ya cox qerezli oldugunu qebul etmek lazimdir 2 Yunan Iran muharibeleri haqqinda ilkin menbe Yunan tarixcisi Herodotun eserleridir Tarixin atasi olaraq bilinen 3 Herodot e e 484 cu ilde Farslarin hakim oldugu Halikarnasda anadan olmusdur Herodot Tarix eserini e e 440 430 cu iller arasinda yazmisdi Bu eserinde Yunan Iran muharibeleri haqqinda melumat toplamisdi Bu muharibelerin eramizdan evvel 450 ci ilde basa catdigini nezere alsaq Herodotun eseri movzu olan hadiselerle cagdas sayilir 4 Herodotun uslubu tamamile povest janrinda idi ve hec olmasa Qerb cemiyyetlerinde melum olan bir tarixi povest olaraq gorulurdu 4 Herodotun diger terefden tanrilarin istek ve siltaqliqlarina arxalanmadan hadiselere nisbeten obyektiv deyer vermesi bir tarixci ucun axtarilan keyfiyyetler toplusu olaraq qebul edilir 4 Herodotdan sonraki Fukidid kimi tarixciler her ne qeder onun izi ile getselerde tenqid etmekden yayinmadilar 5 6 Bununla birlikde Fukidid oz tarixinde Herodotun buraxdigi yerden Sestos muhasiresinden baslamagi secdi Yeqin ki Herodotun eserinin duzeldilmesinin ve ya yeniden yazilmasinin lazim olmadigini dusunurdu 6 Meselen Plutarx Herodotu yazilarindan birinde kifayet qeder yunan terefdari olmamaqda gunahlandirdi 7 Intibah Avropasinda genis oxunmasina davam edilse de Herodota qarsi menfi rey var idi 8 Ancaq XIX esrde Herodotun deyeri bezi arxeoloji tapintilar terefinden defelerle desteklenende qebul edildi 9 Bugunku populyar gorus Herodotun eserinin cox qiymetli tarixi bir qeyd olmasidir Ancaq xususile qosun icerisinde olanlar ve tarixlerdeki teferruatlar bezen subhe ile qarsilanir 9 Diger terefden bir cox tarixci hele de Herodotun povestinin fars eleyhine bir meyl olduguna ve hadiselerin dramatik bir tesir yaratmaq ucun sisirdilmis ve ya bezedilmis olduguna inanir 10 Yunan menseli Siciliyali tarixci Diodor Tarix Kitabxanasi adli eserinde ozunden evvelki yunan tarixcisi Efordan yararlanaraq e e I esrde Yunan Iran muharibeleri haqqinda bezi melumatlar vermisdi Bu melumatlar Herodotun verdiyi melumatlarla tam uygun gelir 11 Yunan Iran muharibeleri Plutarx Ktesi kimi bir cox antik tarixciler ve Esxil kimi dramaturqlarin eserlerinde etrafli olaraq verilmemisdir Ilanli sutun kimi bezi arxeoloji senedler de Herodotun povestini destekleyir 12 Arxa plan RedakteHemcinin bax Yunan Iran muharibeleri Isgal zamani Yunan dunyasini gosteren bir xerite Afina ve Eretriya kimi Yunan seher dovletleri e e 499 444 cu illerde I Daranin Ehemeni imperiyasina qarsi ugursuz Ion usyanini desteklediler Ehemeni imperiyasi hele nisbeten genc idi ve tabe xalqlari arasinda usyanlara meylli idi 13 Ustelik I Dara qesbkar idi onun hakimiyyetine qarsi usyanlarin yatirilmasina xeyli vaxt serf edirdi Ion usyani onun imperiyasinin butovluyune tehluke yaratdi ve I Dara bununla elaqeli olanlari cezalandiracagina soz verdi xususile imperiyanin terkib hissesi olmayanlari 14 15 I Dara da imperatorlugunu Qedim Yunanistan hesabina genislendirmek fursetini gordu Mardoninin e e 492 ci ilde Yunanistana quru yolu ile yaxinlasmasi ucun edilen ilk ekspedisiyasi Frakiyanin yeniden fethi ile basa catdi ve Makedoniyani Ehemeni imperiyasina tam tabe olan bir seltenet hissesi olmaga mecbur etdi Daha evvel e e VI esrin evvellerinde vassal idi lakin muxtariyyete sahib idi ve hele tam tabe deyildi 16 17 Spartalilar fars elcilerini bir quyuya atirlar E e 491 ci ilde I Dara Yunan seherlerinin hamisina elciler gonderdi ve onlardan yer ve su hediyye istedi 18 Bir il evvel gucunu numayis etdirerek Yunan seherlerinin ekseriyyetini ozune borclandirdi Afinada elciler muhakime olundu ve sonra edam edildi Spartada onlar sadece bir quyuya atildilar 18 Bu o demek idi ki Sparta da indi Ehemenilerle muharibe aparir 18 Lakin Ehemeniler padsahini bir qeder sakitlesdirmek ucun iki spartali konullu olaraq fars qasidlerinin edami ucun keffare icinde Suza gonderildi 19 Belelikle I Dara e e 490 ci ilde Datis ve II Artaferin basciligi ile iddiali herbi quvvelerini yigdi diger terefden Kiklad adalarini almadan evvel Naksosa hucum etdi Quvveler muhasireye alib mehv etdiyi Eretriya uzerine hereket etdi 20 Nehayet Afinaya hucum etdiler Afinali bir ordu terefinden qarsilandiqlari Marafon korfezine endiler Sonraki Marafon doyusunde Afinalilar Ehemeni ordusunun Asiyaya cekilmesi ile neticelenen ela bir qelebe qazandilar 21 Buna gore I Dara Yunanistani tamamile tabe etmek ucun boyuk bir yeni bir ordu yigmaga basladi lakin e e 486 ci ilde Misir xalqi usyan qaldirdi ona gore de her hansi bir Yunan ekspedisiyasini qeyri mueyyen muddete texire saldi Bundan sonra I Dara Misire yuruse hazirlasarken oldu ve Ehemeni taxtina oglu I Kserks oturdu 22 I Kserks Misir usyanini darmadagin etdi ve Yunanistanin isgali ucun hazirliqlara tez zamanda basladi Yaxin kecmis RedakteYunan seher dovletleri Afina ve Eretriya Ion seher dovletinin e e 499 ve 494 cu iller arasinda bas veren Fars hokmranligina qarsi herbi qiyamini desteklediler O dovrde Ehemeni imperiyasi oz erazisini cox suretle genislendiren bir imperiya idi E e 550 ci ilden sonra Lidiya Kralligini ele kecirdikden sonra erazilerini simalda Xezer denizine ve serqde Hindistana qeder genislendirdiler Qisa muddetden sonra e e 538 ci ilde Babil Imperatorlugunu darmadagin ederek Mesopotamiyaya ve butun Levanta hucum ederek tutdular e e 525 ci ilde Misiri isgal edtdiler Bu zaman onun hakimiyyeti altinda olan torpaqlardaki xalqlar yene de usyana meyl edirdiler Diger terefden Imperator I Dara taxti ele kecirdikden sonra hakimiyyetde oldugu muddetin coxunu demek olar ki tebeeliyinde olan xalqlarin usyanini yatirmaga serf etdi 13 Ion usyani da imperiyanin butovluyu ucun tehluke idi ve xaricdende desteklenmesi gelecekde yeniden bas qaldirmasina dair narahatliq dogururdu Diger terefdende Afina ve Eretriya sert bir sekilde cezalandirilmali idi 23 15 Diger terefden I Kserks imperiyanin serhedlerini Avropaya qeder uzatmaq isteyirdi Qedim Yunan dunyasinin siyasi birliyinin olmamasi I Daranin isini asanlasdirirdi 15 Yunanistana quru yolu ile sefer etmeye qerar veren I Dara e e 492 ci ilde kurekeni Mardoninin komandanligi altinda bir ordu ve deniz quvvelerini Trakya ve Makedoniyaya gonderdi Bu seferde Trakya yeniden Ehemeni imperiyasinin torpaqlarina qatildi Makedoniyali Isgenderin kralligini Ehemeni imperiyasina bagli bir kralliq etdi 24 Lakin sonraki deniz felaketi ekspedisiyanin esas hedefine Yunanistana cata bilmemisden evvel basa catdirmaga mecbur etdi E e 491 ci ilde I DaraYunan seher dovletlerine elciler gondererek ve simvolik olaraq itaetlerini ifade eden su ve corek teleb etdi Bir il evvel Trakya ve MakedoniyadakiEhemeni Imperiyasinin gucunun tesiri altinda olan bir cox Yunan seher dovleti bu telebe musbet cavab verdi Lakin Afina once sefirleri ittiham etdi daha sonra ise edam etdi Spartaya geden sefirler ise derin bir cuxura atilaraq oldurulduler Her iki Yunan seher dovletinin bu hereketi Ehemeni imperiyasina qarsi aciq sekilde muharibe elan etmekdi Bunun ardinca I Dara Sard satrapi Artafernesin oglu Artafernes ve Madaylar generali Datisi bir ordu donanma ile Egey denizine gonderdi 25 Bu tapsiriq qrupu once Naksos ardindan da Kiklad adalarinin seherlerini tabe edecedi daha sonra ise Yunanistani istila edecekdi Naksosu muhasireye alan Ehemeni ordusu tez bir zamanda burani talan etdi ve sehere ates etdi 26 Kiklad seherleride tabe olduqdan sonra Ehemeni ordusu Yunanistana dogru yoneldi Marafon korfezinde qapali qalan Ehemeni ordusu Marafon doyusunde Afina ordusuna agir bir meglubiyyete ugradi Marafon meglubiyyeti bu sefere son verdi ve Ehemeni Ordusu Yunanistandan geri cekildi 27 Qisa muddet sonra I Dara yeni bir ordu ve donanma hazirlamaga girisdi Lakin e e 486 ci ilde Misirde qiyam bas verdi Bunun uzerine Yunanistan seferi qisa muddete texire salindi 28 Misirdeki qiyami yatirtmaq cehdi hazirliqlari zamani I Dara olunce yerine oglu I Kserks kecdi 29 Misir usyanini yatirtdiqdan sonra I Kserks atasinin qaldigi yerden Yunanistan seferine hazirliqlarina basladi e e V esrde Serqi Araliq denizindeki doyusler RedakteQuru doyusleri Redakte Yunan Iran muharibeleri zamani her iki teref esasen nizeli piyada quvveler ve yungul oxatan quvvelerden istifade etdiler Yunan quvveleri esasen agir piyada qosunlarindan istifade edirdiler Fars ordusunda ise yungul qosun birlesmeleri ustunluk teskil edirdi 30 31 Ehemeni quvveleri Redakte Ehemenilerde on sira piyadasi Fars ordusu imperiyanin genis erazilerinden ve muxtelif cemiyyetlerden gelen insanlardan ibaret idi Yene de Herodota gore orduda en azi silah ve doyus terzine gore vahid bir sistem ve uygunluq vardi 30 Bunlarin bir qismi herbi ohdelikliklerle imperatora bagli olan imperator tebeelerinden toplanan esgerler idi Bezileri muttefiq kralliqlardan gelen qosunlar ve muzdlu esgerler idi Bu birlikler Fars Med piyada ve suvari qosunlari terefinden desteklenirdi Bunlar Imperiyanin nizami qosunu idi Bu quvveler orduya oz texnikasi ve silahlari ile qosuldular ve oz yolu ile vurusdular Pesekar esgerlerin nizami qosunlari olumsuzler kimi vahid avadanliqlara sahib idiler Koceri icmalardan ox yay nizeile silahlanmis esgerler doyusmeyen isci batalyonlari heyat yoldaslari herem ve qullari Fars herbi qarnizonlarinda ve dusergelerinde gorunen izdihami teskil edirdiler 32 Qosunlar esasen yay oxlari qisa nize qilinc ve ya balta ile silahlanmis ve hesir qalxanini dasiyirdilar Esgerler deri sine zirehi geyirdiler 30 33 Lakin daha yuksek tebeqenin insanlari metal sine zirehleri geyinerek daha yaxsi qorunurdular Fars ordusu evvelce dusmenlerini ox atesi ile yormaq ardindan zerbeni endirmek ucun nize ve qilinclarla sine sineye doyuse girmek seklinde bir doyus terzi izleyirdiler 30 Sparabara adlanan fars piyada qosunlarinin ilk xetti ox ve yay dasimirdi daha boyuk hesir qalxanlari ve daha uzun 2 metre yaxin nize tuturdu Fars ordusunun onurgasini meydana getiren bu qurulus diger qosunlari qarsi terefin oxlarindan qoruyaraq cebhe xettinde qalxan divari yaratdi Lakin onlarin esas funksiyasi ondadir ki dusmen ile ilk elbeyaxa qarsidurma aparacaq birlikler olmalaridir 34 Fars suvari qosunlari esasen yungul oxatan suvari qosun idi Piyada qosunlar kimi atli qosunlarda Imperiyanin muxtelif yerlerinden techiz olunmus muxtelif xalqlardan ibaret idi Hind atli qosunlari atlar ve ya vehsi essekler qosulmus arabalarda vurusurdular Butun Liviya suvarileri doyus arabalarinda vurusur Ereb qosunlari at evezine develerden istifade edirler Butun Liviya suvarileri doyus arabalarinda vurusur Ereb qosunlari at evezine develerden istifade edirler Saqartiya suvarilerinin esas silahlari kemend idi 35 Yunan quvveleri Redakte Yunan eskerleri Bir peltast Makedoniya tipi falanqa Yunan seher dovletleri arasindaki doyus terzi esasen oxatanlar ve sapancilar terefinden desteklenen hoplitlerin falanqa qaydasina esaslanir Hoplitler esasen mubarize aparmaq ucun lazimi avadanliqla temin etmek imkanina sahib olan orta seviyyeli insanlardan teskil olunurdu Afinalilar bu sinife zevgitler deyirdiler 36 Zevgitler ekinciler senetkar ve tacirler kimi azad vetendaslar idi Bu insanlar tepeler arasindaki tek bir vadiden artiq olmayan seher torpaqlarinda oz paylarini qorumaq ucun cox vaxt guclu birlik icinde olurdular Bu sinifden olan her bir yetkin kisi vetendas esasen mulk sahibi oz techizatini temin etmekle seher ordusuna xidmet etmeye borclu idi Bu adamlar orduda piyada kimi xidmet etmeli idiler Cunki onsuz da mehdud olan seherin erazisinde atlarin yemlenmesi ucun kifayet qeder otlaq ayirmaq mumkun deyildi 37 Hoplitlerin silahlari ciyinden ombaya qeder enen sine hissesi deri bronz olan zireh qarinin alt hissesini qoruyan genis bir kemer dizlikler alindan burun ucuna qeder uzanan dar korpusu tunc hoplondan boyuk deyirmi demirle mohkemlendirilmis taxta qalxandan ibaret idi 31 37 Hoplitlerin esas silahlari dori adini verdikleri uzun nizedir Bu nize fars esgerlerindeki nize ile muqayisede xeyli uzundur Her iki terefde de xifos deyilen iti bir demir qilinc gezdirdiler 31 37 Agir zireh ve uzun bir nize yunanlara sine ile mubarizede ehemiyyetli bir ustunluk verir ve uzun mesafeye atila bilen silahlardan ciddi qorunma temin edir 31 Bu cur silahlari silah ve donanma baximindan dovrun diger qosunlarinda da asanliqla gormek olur 37 Esasen hoplit genis cografiyada taninan agir bir piyada idi Yunan ordusunun heqiqi gucunu teskil eden hoplit deyil hoplitlerin birlikde ve mueyyen bir qaydada doyusmesine sebeb falanqalar idi 37 Eslinde bu doyus enenesi Mesopotamiyada meydana gelmisdi 37 Falanqanin en ugurlu terefi doyus bolgesinde seher eyalet doyusculeri arasinda guclu hemreylik olmasi idi Mueyyen derecede bu hemreyliyin neticesi olaraq muharibedeki cesaret ve atilqanliq kollektivde de eksini tapirdi 38 Falanqa keskin kenarlari olan silahlarla agir irelileyen amma qarsi gelinmesi cetin olan herbi quvve idi 37 Adeten ve standart sekilde 8 xett derinliyi ile emele gelen ve her xett mumkun qeder digerlerine yaxin olan falanqa insanlardan ibaret olan mohkem bir kutledir Falanqa ilk uc xettinin uzun nizelerini ufuqi olaraq ireli uzadirdi Belelikle bu uc xettin nizeleri ozunden onceki xettdin irelisine uzanmis olurdu 37 Arxa cergedeki esgerler nizelerini yuxariya dogru dik hazirda tutarlar 37 Falanqanin xususile on hissesinde yer alan hoplitlerin qallxanlari bedenlerini xususile orter qismen aciq qalan sag teref ise sag yanlarindaki hoplitin qalxani ardina cekilerek ortulur 37 Bu zeruret falanqani daha da mohkemlendirir cunki hec bir esger sagindakindan uzaqlasmaq istemezdi 37 Falanqa hucumu agir silahlar sebebiyle yavas sayila bilecek qacisla baslayir Bu vaxt menevi guc ucun yuksek sesler cexarirdilar Eks terefin falanqa olub olmamasindan asili olmayaraq doyus siddetli olurdu Her bir hoplit nizesini qarsi terefdeki esgere zirehin qorumadigi bir noqteye sancmaq meqsedinde idi Qarsi terefin qalxan divari parcalanarsa bu defe nizeler atilaraq qarsidurma qilincla davam edir ve zirehi olmayan terefe tez tez ayaqlar ve qollarla zerbeler endirilir 37 Daha yoxsul vetendaslar yeni mulku olmayanlar orduya daha yungul techizatla qosulurdular 37 Peltast ve Psiloi adli yungul piyada quvveleride de Yunan quvvelerinin bir hissesini teskil edirdi Yunan ordularinda bu birlesmelerin ehemiyyeti ve yeri getdikce artirdi Meselen Plateya doyusunde ordunun yaridan coxu psiloi quvvelerinden ibaret idi 39 Zireh debilqe ve guclu qalxan ala bilmeyen yoxsullardan yetkinlik heddine catmis kisiler bu sekilde muharibelerde istirak ede bilirdiler 37 Deniz doyusleri Redakte Bir triyera donanmasinin temsili resmi Gunumuzde orijinalina uygun insa edilmis bir basqa triyera E e V esrde Araliq denizinde deniz doyuslerinde istifade edilen en genis yayilmis doyus gemileri triyeralar idi Uzunlugu 36 40 metr ve eni 6 metr olan bu gemilerin uc sira avarcekme desti var idi Kulek oldugu halda 175 kvadrat metrlik bir yelkenli heyet ile hereket ede bilirdiler 40 Ancaq kulek olmadiqda avarcekenler hereket edirdi Doyuslerde lazimi manevrleri yerine yetirmek ucun avarceken komandaya guvenmeli idiler Bu gemilerde 170 avarceken de daxil olmaqla 200 ekipaj uzvu calisirdi 40 Denizci olaraq kapitandan basqa diger onemli isci dumencidir Ayaq terefde gemiye iki dumenle yon verirdi usta bir dumenci muharibenin ugurunda muhum rol oynayirdi 41 Yunan Iran muharibeleri zamani Yunan triyerasinda 10 doyuscu ve 4 oxatan vardi Ehemeni triyeralarinda 40 doyuscu ve oxatan var idi Burada gemi kapitanlarindan yalniz 30 a yaxini fars idi yerde qalan doyusculer saklar idi Gemiler avarcekenler ve diger doyusculer asili dovletler terefinden temin olunurdu Silahli sexslerin Fars ve Saklar olmasi yunandilli ekipajin doyus esnasinda terefleri deyismesine mane olurdu Yunan Donanmasinda butun gemiler avarcekenler ve doyusculer yunan idi 42 O dovrde Araliq denizindeki deniz doyusunun esas taktikasi gemilerin yayinda olan ve geminin yayindan 2 metrden bir qeder cox uzanan uc terefi keskin mahmizdan istifade ederek dusmen gemisini batirmaq idi Eger bu mumkun olmasaydi triyera dusmen gemisini mumkun qeder yaxinlasdirmaga ve bir terefdeki kurekleri qiraraq gemini manevr edemeyecek hala getirirdiler Diger bir manevr dusmen gemisine minib doyusculeri cixarmaq idi Bu defe dusmenin gemisinin goyertesinde siddetli bir toqqusma olurdu bu demek olar ki her hansi bir torpaq munaqisesi ile eyni sertlerdeki kimi idi Her iki terefin doyus gemilerinde bele bir qarsidurma ucun qosunlari var idi Yunan Ittifaqi Donanmasinda tam silahlanmis hoplitler ve Ehemeni Donanmasinda yungul piyadalar olurdu 43 Idare heyetinin meqsedi dusmen gemisini tebii sekilde ele kecirmekdir 44 Her iki teref ucun ekipaj manevr etmeyi bacarirsa gemiye cixmaq ucun yeterli deyilse firildaq etmeyi secmek lazimdir 41 E e VI esrden evvel doyus gemilerine dair hec bir delil yoxdur Mahmizli doyus gemilerine dair ilk delil e e VI esrin ortalarinda Herodotun qeydlerinde rast gelinir 45 Mahmiz dusmen gemisinin lovhesini qirmaq ucun tunc ortukle mohkemlendirilmisdir Buna gore geminin en bahali hissesidir Mahmizli gemiler her seyden evvel toqqusmanin tesirine tab getirmek ucun kifayet qeder guclu qurulmali idi Ustelik mahmiz ucun teleb olunan tunc cox baha idi tuncun tokulmesi ucun pesekar mutexesislere ehtiyac duyulurdu Mahmizlama yuksek bacariqli bir manevrdir duzgun istiqametde aparilmali ve ve muvafiq vurusa mumkun qeder en yuksek suretle tez davam etmelidir Bu suret saatda 9 10 deniz mili olaraq hesablanir Bu anda avarcekenlere sifaris verilir ve suret azalir Bu atis sureti yaxsi mueyyenlesdirilmelidir tesirli bir vurus etmek kifayetdir ve zerbeden sonra dusmen gemisinden xilas olmaq ucun bir suret olmalidir Eks teqdirde dusmen gemisine vurulacaqdi Bu her iki geminin eyni taleyi paylasmasina sebeb olacaqdir Bu sebeble dalgalanmadan hemen sonra kurek cekenlere verilen emrle geriye kurek cekilirdi Daha tecrubeli donanma diekplous adli manevr heyata kecirmeye basladi Bu manevrde dusmen xetti bir hissede guc yigaraq parcalanmaga calisilirdi Bu vaxt dusmen gemileri xettdeki bosluqlari silmeye ve yan terefden hucum etmeye baslayirdi Ehemeni donanmasi esasen Finikiya Qedim Misir Kilikiya ve Kipr gemilerinden ibaret idi Ehemeni imperiyasinin diger sahil erazileri doyus zamani gemiler kimi komek gosterirdiler 46 Terefler RedakteEhemeniler Redakte Hazirliqlar ve toplanma Redakte Yunanistanin isgali ucun hazirliqlar uzunmuddetli planlasdirma ve genis hazirliq teleb edirdi Isgal yolunda boyuk istehkamlarinda qurulmasi evvelceden planlasdirilirdi I Kserks ordusunu Dardanel bogazindan kecerek cemi 600 qayiqdan istifade ederek insa edilen iki uzen korpuden kecmesini ve deniz donanmasini Afon yarimadasi etrafinda dolasmadan qazdiracagi bir kanaldan kecmeyi hesabladi Herodotun texminen 2 2 km uzunlugunda oldugu qeyd etdiyi berzexhissesinde qazinti islerine baslanilmisdi 47 Yarimadani dolasmanin qarsisi alinmali idi cunki general Marsinousun tesebbusu zamani e e 492 ci ilde bir fars donanmasi firtinaya tutulmus ve demek olar ki tamamile elden cixmisdi 48 Her iki istehkam layiheleri bugunku dovletleri bele cetinliye salacaq layihelerdir 48 Lakin Misirden basqa Babilde de bas veren bir usyan seferi bir ilde gecikdirdi 49 Herodot sadece Misirdeki usyandan soz etmisdi lt ref gt Bu iki usyan Yunan dunyasi ucun boyuk bir sans olaraq gorulurdu Belelikle fars ekspedisiyasi texire salindi ve Afinada e e 486 ci ilde Laureion bolgesinde yeni boyuk bir gumus yataqdan 50 guclu bir donanma qurmaq ucun vaxt var idi 2 Femistokl Afinalilari Afinanin butun Yunan seher dovletleri icerisinde en guclu donanmaya sahib olmaq istiqametinde bu medenden istifade etmeye inandirdi Evvelki qerar gumus medeninin gelirlerini butun Afinanin azad vetendaslarina beraber paylamaq idi 51 Femistoklun seyleri ile qurulan donanmanin Yegina donanmasina qarsi istifadesi nezerde tutulurdu 52 Yegina donanmasi o tarixlerde Afina donanmasindan qat qat guclu idi 51 Ancaq neticede Artemisionda Ehemeni Donanmasina qarsi ve Salamini meglub etmek ucun istifade edilmisdir Bu gumus medeninden istifade ederek Afina donanmasi 200 triyeradan ibaret herbi quvveye cevrildi 53 Sonda 4 il davam eden hazirliqlar tamamlandi usyanlar yatirildi ve I Kserksin qosunlari toplama noqtelerine kecmeye basladi Herodot yazir ki I Kserksin ordusu 46 etnik qrupdan ibaret idi 43 Ehemeni ordusu bizim e e 481 ci ilin yaz ve payiz aylarinda Anadoluda toplanmisdi Serq satrapliqlarindan olan qosunlar Kapadokyadaki Kritalaya toplanmis I Kserksin komandanligi altinda e e 482 481 ci illerin qisini kecirmek ucun satrapligin paytaxti Sarda aparildi Butun ordunun toplasdigi yer bura secildi 54 Kritala ehtimal ki Nigde duzenliyindeki Tyana seherinin yaxinligindadir 55 Kserks Sarddan torpaq ve su isteyile Afina ve Spartadan basqa butun Yunan seher dovletlerine elciler gonderdi Ordu artiq Sardda toplasmisdi ve bu Yunanistana hucum etmek niyyetini aciq sekilde numayis etdirirdi 56 Payizda hucuma kecen ordu qerb satrapliqlarinin ordulari ile birlesdi ve Abidos uzerinde ireliledi 57 Ordunun Dardanel bogazi uzerinden qarsiya kecmesinde istifade olunan uzen korpuler toplamda 670 teknenin birlesdirmekle insa edilmisdir 58 Gemiler bir birine axintiya perpendikulyar baglandi lakin axintiya qarsi cox boyuk lovberler denize atildi 58 Gemilerden ibaret olan bu korpude taxtalar uzadilmis ve baglanmisdir ve sonra taxta doseme qoyulmusdur Torpaq bu taxta bazaya qoyulmusdu Nehayet heyvanlarin denizden qorxmasinin qarsisini almaq ucun her iki terefde zeminler insa edilmisdir Gemilerin temizlenmesi ucun korpulerde uc acilis vardi 59 Esger ve materiallar uzen korpuler uzerinden neql olunduqca bu aciqliqlar ehtimal ki cekilmis iplerin komeyi ile baglanirdi 60 Quvveler Redakte Ordu Redakte I Kserksin butun milletlerden ibaret esgerleri 61 I Kserksin Neqsi Rustemdeki turbesinde 62 63 I Kserksin topladigi ordu sonsuz muzakireler movzusu olmusdu Heqiqeten bu movzuda qedim menbelerde verilen reqemler sisirdilmis reqemlerdir Herodot 2 5 milyon esger oldugunu qeyd edir 64 Bu orduya beraber sayda komekci qosunlarin qosulduguda qeyd olunur Muasir sayila bilecek Simonid 4 milyon Ktesi ise Fars qeydlerine istinaden komekci quvveler istisna olmaqla 800 min reqemini verir 65 Herodotun bu reqemi Ehemeni imperiyasinin resmi qeydleri esasinda verdiyi iddia edilir Ancaq bugunku tarixciler ehemeni herbi sistemi ve maddi texniki imkanlari barede biliklerine esaslanaraq bu reqemlere subhe ile yanasirlar Fikirlesilir ki sefer boyunca bu qeder boyuk miqyasli bir ordu temin edile bilmez Bundan elave Yunan torpaqlarinin talan edildiyi halda bu sayda esgeri yedire bileceyi subhe altindadir 66 Bu sebeblere gore bugunku tarixciler ve tedqiqatcilar qedim menbelerde verilen reqemlerin hesablama sehvine esaslandigini ve ya Yunanlarin qelebesini sisirtmek yonunde oldugunu dusunurler 67 Cox muzakire olunan bu movzuda gunumuzde geinen netice Ehemeni ordusunda 300 500 min esger oldugu qenaetindedir 66 67 Eslinde ordunun say terkibi nece olursa olsun I Kserks muveffeqiyyetli bir sefere zemanet vermek ucun cox boyuk bir quru ordusu ile bir donanma hazirladigi asikardi 68 Herodot Fars ordusunun Doriskosda dayandirildigini ve I Kserks terefinden yoxlanildigini esgerlerin yeniden teyin edildiyini yazirdi 69 Destekci heyetinin iki defe cox oldugunu qeyd edir ve butun ordunun 5 283 200 e beraber oldugunu vurgulayir 70 Diger qedim menbelerde oxsar reqemler verilir Herodot Frakiyadan kecerken ordu ve donanmanin I Kserks terefinden yoxlanilmasi ucun Doriskosda dayandirildigini soyleyir o qosundaki esgerlerini tekraren sayir 71 Bolmeler Saylar12 etnik qrupdan 200 neferlik komanda ile 1 207 triyera Felestin Suriyalilari ile birlikde Finikiyalilar ehtimal ki Yehudiler Misirliler 72 Kipr yunanlari 73 Kilikiyalilar Pamfiliyalilar Likyalilar Asiya Dorileri Kariyalilar Ioniyalilar Egeyler Eolidalilar Pont Yunanlari 241 400 74 Madaylar Saklar Farslardan ibaret her triyeraya 30 deniz piyadasi Qeyd 1 36 210 74 50 qayiqli pantekonter 80 neferlik heyet 30 qayiqli gemi yungul qaleralar ve agir suvari neqliyyat vasiteleride daxil olan 3000 qalera Qeyd 2 240 000 74 bGemi elavelerinin umumi sayi 517 610 74 47 etnik qrupdan olan piyadalara Qeyd 3 Madaylar Xuzistanlilar Hirkanlilar 75 Assuriyalilar Xaldeyler 76 Baktriyalilar Saklar 77 Hindliler 78 Arianlar Parfiyalilar Xarezmler Soqdianalilar Qandharalilar Daradaslilar 79 Kaspiler Drangianalilar Pustunlar 80 Utiler Makalilar Belucistanlilar 81 Erebler Efiopiyalilar 82 Sistan ve Belucistanlilar 83 Liviyalilar 84 Paflaqoniyalilar Kutaisiler Matienalilar Vifiniyalilar Kappadokiyalilar 85 Frigiyalilar 86 Lidiyalilar Misiyalilar 87 Asiya Vifiniyalilari 88 Pisidialilar 89 Muskiler Tabalilar Makronlar Mossinoykiler 90 Trabzonlular Kolxidalilar Urartular Kurdler 91 and Qirmizi deniz adalarindan oalnlar daxil idi 92 1 700 000 93 Farslar 94 Saqartiyalilardan 95 Madaylar Xuzistanlilar Hindiler Kaspiler ve Belucistanlilardan 96 ibaret suvariler 80 000 97 Ereb deve qosunlari ve Liviya doyus arabalari 20 000 74 Asiya quru ve deniz quvvelerinin cemi Qeyd 4 2 317 610 98 Frakiya yunanlarindan ve ona yaxin olan adalardan 200 neferlik ekipaj ile 120 nefer 24 000 99 13 etnik qrupdan Avropa frakiyalilari Peoniyalilar Eordiyalilar Bottieyalilar Halkidikililer Briqiyalilar Makedoniyalilar Perrhaebi Eniyalilar Dolopesliler Magneziyalilar ibaret olan Balkan piyadasi 300 000 99 Umumi sayi 2 641 610 30 deniz piyadasina elave olaraq 200 neferlik heyetle gemilerde verildi Herodotun hesablarinda bezi ziddiyyetler var 240 000 reqemi 3000 pentekonterden ireli gelir 47 ci etnik qrup Herodotun metninde yoxdur Asiyalilar termini Herodota mexsusdur lakin bu muddetde o erebler ve simali afrikalilari da Asiyalilar hesab edirdi I Kserksin boyuk ordusu ile Hellespontu kecmesi Klassik Yunanistan movzusunda parlaq eserler yazan XIX esr Ingilis tarixcisi George Qrote bele boyuk saylari qebul etmeyin tamamile mumkun olmadigini iddia edir 100 Herodot bu reqemleri tamamile redd etmemekle beraber uc illik erzaq tedarukunu gosteren qeydleri incelemisdir Ancaq bu vaxt o qedim menbelerdeki ziddiyyetlerede diqqet cekmisdi Ehemeni ordusunun techizatinda en boyuk problem su techizati idi Bu meseleni ilk qaldiran Ingilis generali ser Frederik Maurisi idi 101 Maurisi Yunanistanin her hansi bir bolgesindeki caylarin yalniz 200 000 insan ve 70 000 heyvanin su ehtiyacini odeye bileceyini ireli surmusdu Daha sonra Herodotun fars dilinde isleyerken bir sifir xetasi ile bele boyuk ve sisirdilmis bir reqeme catdigini iddia etdi 101 Diger tedqiqatcilar Ehemeni ordusunda qedim dunyanin destekleye bileceyi techizat sistemleri esasinda 100 min ve ya daha az esgerin ola bileceyini hesabladilar 102 103 104 105 106 107 108 109 Herodot Ehemeni ordusunun esas temel birlesmelerinden olan baivabaram komandirlerinden 29 un adini verdi Bu birlikler texminen 10 000 qosun teskil edir 110 111 Herodotu tercume eden tarixci J A R Munro ve Reginald Valter Makan Ehemeni ordusu ucun movcud reqemin 300 min reqeminin real olacagini ireli surmusduler 112 113 Movzu ile bagli basqa teklifler 250 min ile 700 min arasinda deyisir 114 Donanma Redakte Bir pentekonter resmi Yunan triyerasi Fars Herbi Deniz Quvvelerindeki gemilerin sayi Fars Ordusu meselesi qeder olmasa da ferqli goruslere meruz qaldi 115 Herodotun sozlerine gore Fars Donanmasinda 1 207 triyera ve 3000 e yaxin neqliyyat ve destek gemisi vardi Bunlardan bir qismi pentekonteralardir Pantekonteralar her iki terefden bir cergede cemi 50 avarceken terefinden dasinan gemiler idi 116 Herodot eyni zamanda fars triyelari haqqinda da etrafli melumat vermisdi Herodotun verdiyi bu say Salamin doyusunde istirak eden Fars donanmalarindaki gemilerin sayi idi Evveller Evbeya adasi ve Artemisiya doyusunde bas veren firtinalarda boyuk gemi itkileri olmusdur O firtinalarin vurdugu itkilerin qarsiliginin materikden ve Trakya Yunanistan adalarindan gelen gemiler terefinden qarsilandigini iddia edir Ancaq mohkemlendirilmis 120 triyeradan danisir Doyuslerde istirak eden Esxil yazir ki onlardan mini triyera 207 si suretli gemi olmaq uzere 1207 gemi ile mubarize aparmisdir 117 Herodot fars triyeralarini milliyyetine gore detalli bir sekilde bolusdurur 118 Bolge Gemilerin sayi Bolge Gemilerin sayi Bolge Gemilerin sayiFinikiya and Suriya 300 Misir 200 Kipr 150Kilikiya 100 Ioniya 100 Pont 100Kariya 70 Eyolida 60 Likiya 50Pamfiliya 30 Kicik Asiyadan Doriler 30 Kiklad adalari 17Umumi 1207Diodor 119 ve Lisiy 120 Dorikosdan ayrilarken donanmada 1200 geminin oldugunu yazirlar Izokrat Dorikos ucun 1300 Salamin ucun 1 200 121 122 telebesi Efor ise ilkin reqem olaraq 1 207 melumatini verir 123 Ktesi min Platon ise min ve daha cox reqemler verir 124 Bu reqemler bir birine yaxindir ve 1 200 reqemi meqbuldur Bugunku tarixciler ve tedqiqatcilarin bezileri bu reqemi qebul edirler Ancaq Salamin doyusunde daha az sayda fars gemisinin istirak etdiyi ehtimal edilir 125 126 127 Yunan Iran muharibeleri ile bagli diger arasdirmalar Iliadadaki Yunan donanmasi ucun reqemleri muqayise ederek 1 207 reqemini meqbul hesab etmir Ehemeni imperiyasinin Egeyde seferber ede bileceyi donanmanin 600 den cox doyus gemisinin ola bileceyi iddia edilir 127 128 129 Yunanlar Redakte Ehtimal olunan Spartali Hoplit Viks Kelt Nekropolu eramizdan 500 il evvel Farslar kimi Afina da e e 480 ci illerin ortalarindan baslayaraq muharibeye hazirlasirdi Bu hazirliqlarin en vacib hissesi e e 482 ci ilde yeni triyera donanmasinin yaradilmasi qerari idi Femistokulun bu donanma ile bagli qerarin qebul edilmesinde rolu boyuk olmusdu Femistokl Afinalilari inandirdi ki farslarla doyusmek ucun guclu bir donanma lazimdir 130 Lakin Afina hem quruda hem de denizde mubarize aparmaq ucun kifayet qeder insan quvvesine sahib deyildi Buna gore diger Yunan seher dovletleri ile bir ittifaq lazim idi Bu vaxt e e 481 ci ilde I KserksSparta ve Afina xaric diger yunan seher dovletlerine Sarddan elciler gondererek boyun eymelerini teleb etdi 56 Yunanistanin simal hissesindeki bir cox seher dovleti Ehemeni erazisine yaxin olduqlari ucun bu isteyi qebul etdi 2 Bu tesebbus Yunanistanin cenub hissesine menfi tesir gosterdi ve yetmis seher dovleti Afina ve Sparta etrafinda birlik yaratmaga basladi Yunan ittifaqi Redakte e e 481 ci ilde Yunan seher dovletleri arasinda ittifaq yaratmaga baslayan Korinf seherinde seher dovletlerinin numayendeleri arasinda bir qurultay cagirildi 131 Bu Yunan seher dovletlerinin sayinin Ilanli sutuna hekk olunmus saydan 31 oldugunu basa dusuruk 132 Bu ittifaqin komek istemek ucun seher dovletlerine sefir gondermek qurultay olduqda uzv seher dovletlerinden mudafie noqtelerine quvveler gondermek selahiyyeti var idi Herodot bu ittifaqa konkret bir ad vermedi Afina ve Sparta seher dovletleri qurultayda lider idiler lakin mudafie strategiyasinda butun istirak eden seher dovletlerinin maraqlari nezere alinirdi Qurultayin daxili prosesleri ve danisiqlar barede melumatlar cox mehduddur Ancaq melumdur ki Yunanistanin 700seher dovletinden yalniz 70 i konqresin qurultayina numayende gondermisdirler Buna baxmayaraq bu reqem diqqetelayiqdir cunki bir cox seher dovletleri bir biri ile muharibe aparirdilar 133 Diger seher dovletleri gedisatin ne yonde inkisafina baxaraq terefsiz neytral qalmagi secdiler 134 Fiv seher dovleti qurultaya qatilmamisdi Bu seher dovleti Yunanistana catmaqda fars quvvelerine hetta komek etmekde subheli bilinen bir yunan seher dovleti olaraq da hesab edilirdi 134 135 Buna baxmayaraq 400 Fivli hoplit silahlari ile bu Yunan ittifaqina sadiq qalaraq Fermopilde qaldi En meshur fars terefdari seher dovleti Arqos idi Ancaq Arqos ordusu e e 495 ci ilde I Kleomenin basciligi altinda Sparta ordusu terefinden Sepieya doyusunde son esgerine qeder olduruldukden sonra meglub olduqda gucsuz veziyyete dusur Yunan quvveleri Redakte Yunan seher dovletlerinin daimi bir ordusu yox idi ve buna gerek de duyulmurdu Oz torpaqlarinda vurusduqlari ucun ehtiyac olduqda bir ordu cixardilar Bu sebeble Ehemenilerle muharibenin muxtelif dovrlerinde muxtelif olculu yunan qosunlari gorulur Buna gere de muharibe ile bagli catismalarda yunan quvvelerinin movcudlugu daima mubahiselidir Trakya Makedoniya Fessaliya e e 480 ci ilin yazi Redakte I Kserks Bogazin sularinin cirpilmasinda sexsen istirak edir bir animasiyadan Aynorozdaki kanalin ve Dardanel bogazindaki korpulerin tamamlandigi xeberi gelince yazda ordu Sardisden Abidosa yurudu 57 Ehemeni ordusu Dardanel bogazinin sahilinde toplanaraq Abidosdan indiki Nara Burnu Sestosa indiki Akbas Limani qeder uzanan uzen korpulerden kecerek Avropa torpaqlarina kecdiler 60 136 Ordunun Dardanel bogazini kecmesi ehtimal ki e e 480 ci ilin martina tesaduf edir 137 Ancaq ilk korpuler tamamlandiqda puskuren bir soba her iki korpunu yararsiz hala getirdi Hiddetlenen I Kserks muhendislerin bascisini oldurtdu Bogazin sularina I Kserksin emri ile 300 qamcida vuruldu 138 Sonra yeniden insasina baslandi Eiondaki qedim Ehemeniler qalasi sola tepe ve Strimon cayinin agzi sagda Amfipoldan goruldu Ehemeni ordusu e e 480 ci ilin aprelinde Gelibolu yarimadasindan Yunanistan uzerine irelilemeye basladi Yurus xetti uzerinde bes esas techizat merkezi yaradildi Bunlar Dardanel bogazinin Trakya terefindeki Lefki Akti Biston golundeki Tiroz Doriskos Eretriya yaxinligindaki Eiyon Saloniki yaxinligindaki Sermedir Bu techizat merkezlerine sefere hazirliq illerinde erzaq yigilmisdi Imperatorlugun hakimiyyeti altinda olan her bir xalq ucun doldurmaqda mecburiyyetinde oldugu depolar teyin olunmusdu Yurus Doriskosda Donanmanin gelmesi ucun dayandirilmisdi Burada I Kserks qosunlarini yeniden teskil etdi etnik qruplarin yerine taktiki bir nizam meydana getirdi 139 Ehemeni Ordusunun Dardanel bogazi sahillerinden Sermeye qeder olan yurusu texminen 600 km mesafeye 3 aya qet edildi Diger terefden e e 480 ci ilin yazinda Yunan Ittifaqi qurultayi bir daha toplandi Qurultayda Teselya heyeti Ehemeni ordusunun Olimp dagi ile Osso dagi arasindaki Mebed Vadisinden kece bileceyini texmin ederek bu kecidin tutulmasini ireli surduler 140 Bu teklif qebul edildi ve Sparta krali Eunetus ve Femistoklun komandanligi altinda 10 000 neferlik bir deste kecide gonderildi Ancaq kecide catdiqdan bir nece gun sonra Makedoniyali Isgenderin elcileri dusergeye geldiler Bu elciler Ehemeni Ordusunun ve Donanmasinin boyukluyunu tesvir ederek ayaqlar altinda tapdalamamaq ucun oradan ayrilmagi meslehet gorduler 141 Bu vaxt Mebed Vadisinin Fessaliyaya geden yegane yol olmadigi Makedoniyanin dagliq bolgesinden kecen basqa bir yolun oldugu kesf olundu 142 Bu veziyyetde Ehemeni ordusu kecidden istifade etmeden Sarantoporo kecidinden kece bileceyi Yunan quvvelerini arxasina sararaq bu ordunu mehv edeceyi aydin idi Bunun uzerine dereni tutmaq ucun gonderilen yunan quvveleri geri cekildi 142 Bir qeder sonra Ehemeni Ordusunun Dardanel bogazini kecmesi xeberi geldi 143 Kecidin terk edilmesi Yunanistanin simal serq hissesindeki bir cox seher dovletleri kimi Fessaliyaninda Ehemeni iradesine tabe olmasi demek idi Eslinde fessaliyalilar konullu I Kserkse boyun eydiler muharibe boyunca Ehemeni ordusuna muhum xidmetler gosterdiler 143 Bu zaman Femistokl ikili strategiya ireli surdu Yunanistanin Beotiya Attika Peloponnesin icerilerine dogru girmek ucun Ehemeni Ordusu dar Fermopil kecidinden istifade etmeli idi Ehemeni Ordusunun cox sayda ustunluyune baxmayaraq bu kecid asanliqla bir az quvve ile tutula bilerdi Bundan elave farslarin Fermopili denizden kecmesini Fermopile qosun cixarmasini onlemek ucun Yunan Ittifaqi Donanmasida Artemision bogazini tutmali idi Bu ikili strategiya qurultay terefinden qebul edildi 144 145 Diger terefden Peloponnes seher dovletleri Femistoklun planindan geri cekilerek Korinf berzexini mudafie etmek ucun herekete kecdi 146 Fermopil ve Artemisiya e e 480 ci ilin avqustu RedakteHemcinin bax Fermopil vurusmasi Fermopil vurusmasi ve Salamin e e 480 ci il Bu vaxt Ehemeni Ordusu Olimp dagi etrafindaki kecidleri kecerek Fermopile catdi Ancaq hem Olimpiya Oyunlari hem de Spartanin Karneiya festivali o vaxt kecirilirdi ve her iki bayramda mubarize muqeddes deyerlere hormetsizlik sayilacaqdi 147 Buna baxmayaraq Kral Leonidas I Yunanistan ucun tehlukenin ciddiliyini nezere alaraq 300 kral muhafizecisi ile herekete kecdi Tebii olaraq ferqlenen bu 300 elit doyuscu yerine hele usaqlari olan esgerler kral qoruyuculari kimi silahlanmisdilar Buna baxmayaraq Kral I Leonid Yunanistan ucun tehlukenin ciddiliyini nezere alaraq 300 kral muhafizecisi ile herekete kecdi 147 Leonidin 300 neferlik quvvesi Fermopile geden yolda Peloponnesdeki Sparta muttefiqi ve oradaki seher dovletlerinden qovulmus qosunlarla guclendirildi Yolda Peloponnes xaricindeki diger seher dovletlerindende qosulmalar oldu 147 Bu birlesmis quvve Fermopil kecidine girdi ve Fokidalilarin kecidin en dar yerinde insa edtdikleri mudafie divarini tutaraq Ehemeni ordusunun gelmesini gozlemeye basladilar 148 Ehemeni ordusu avqustun ortalarinda Fermopile catdi Ancaq I Kserks derhal hucuma kecmedi ve Yunan quvvelerinin dagilacagini dusunerek uc gun gozledi Ancaq Yunan quvvelerinin doyusmeye qerarli oldugunu bilende esgerlerine hucum etmek emrini verdi 149 Doyus meydaninda yunan qosunlarinin movqeyi hoplitler ucun demek olar ki ideal idi Bu xette hucum eden fars qosunlari meglub oldu 150 Doyusun ilk iki gunu erzinde I Kserks defelerle hucumlari yenilese de Yunan Ittifaqi quvveleri oz xetlerini ugurla mudafie etdiler Ancaq ikinci gunun sonunda Efialtes adli bir yerli oz xalqina xeyanet etdi ve ehemenilere dag yolunun movcudlugu barede melumat verdi Bu dag yolu Fermopil asirimindan kenara cixaraq arxadaki eraziye aparirdi I Kserks bu yoldan istifade ederek mudafiecilerin arxasina cixa bilerdi Bunun uzerine Ehemeni sarayinin muhafizecileri Olumsuzlerden ibaret bir deste gonderildi Ehemeni destesi gece cigirla irelileyerken Leonid veziyyet barede xeber alir Muhasireye alinacagini bilen Kral Yunan Ittifaqi quvvelerinin coxunu geri gonderir Emri altinda 300 Spartali 700 Fespiyali 400 Terebiyali ve basqa destelerden bir nece yuzunu kecidde tutdu Meqsed qosunlarin esas hissesi etibarli sekilde geri cekilerken kecidi qorumaq idi Doyusun ucuncu gununde Leonid quvveleri divardan qalxdi ve bacardiqlari qeder Ehemeni doyusculerini oldurmeye calisdilar 151 Lakin sonda Leonid ve adamlari muhasireye alindi tamamile mehv edildi ve Fermopi kecidi Ehemeni ordusu qarsisinda acildi 152 Muasir dovrde Fermopil kecidi Fermopilde doyuserken Artemisiya bogazinda 271 triyeradan ibaret Yunan Ittifaqi Donanmasi mudafiede idi 153 Ehemeni Herbi Deniz Quvveleri Artemisiya bogazina catmazdan bir qeder evvel Maqneziya sahilden firtinaya tutuldu ve bir cox gemi itirildi Ancaq doyusde istirak etmek ucun 800 den cox doyus gemisi var idi 154 Artemisiya doyusunun ilk gunu eyni zamanda Fermopil doyusunun ilk gunu idi Ehemeniler en davamli gemilerinden 200 u destesini meydana getirdiler ve Evbeya adasinin serq sahillerine gonderdiler Bu destenin vezifesi Evbeyanin serq sahilleri boyunca cenuba uzmek Evbeya bogazinin cenub cixisinda Yunan Herbi Deniz Quvvelerinin geri cekilmesi techizati ve mohkemlendirici xetlerini kesmek idi 154 Bu vaxt Ehemeni Herbi Deniz Quvveleri ile Yunan Birliyi Deniz Quvvelerinin qalan hissesi gunortadan sonra toqqusdu Bu qarsidurmada Yunan Donanmasi daha muveffeq oldu ve 30 fars gemisi ele kecirildi 154 Eyni axsam Evbeya sahillerinde Ehemeni destesi 155 yeni bir firtinaya dusdu gemilerin coxu mehv oldu 156 Ehemeniler padsahi bir yunan hoplitini oldurdu E e 500 475 ci iller I Kserksin dovru Metropoliten muzeyi Doyusun ikinci gununde Yunanistan Herbi Deniz Quvveleri axsam firtinasi neticesinde cekilme xetlerinin artiq tehlukesiz oldugu xeberini aldi Olduqlari yerde qalmagi qerara aldilar Qalmaq qerari ile vurus ve qacis taktikasi ile bezi Kilikiya gemilerine hucum etdiler Bu gemiler ele kecirildi ve ya batirildi 157 Ehemeni komandanliginin reaksiyasi sert oldu Ucuncu gun Ehemeni donanmasi butun gucu ile hucum etdi Siddetli qarsidurmalarla gunun sonunda Yunan Donanmasi oz statusunu qoruya bildi Lakin ciddi itkilere dozuldu 158 Eslinde Afina donanmasinin yarisi itirildi 159 Ehemeni donanmasinin itkileri de texminen eyni idi 158 Eyni axsam Fermopile I Leonid ve yanindakilarinin oldurulduyu ve kecidin Ehemeni ordusunun qarsisinda acildigi barede xeberler geldi Gun erzindeki qarsidurmalarda ciddi itkiler oldu Diger terefden Artemisiya bogazini tutmaq ucun hec bir sebeb qalmamisdi Bu iki veziyyet Herbi Deniz Quvvelerinin doyus bolgesinden cekilmek qerarina sebeb oldu 160 Donanma Salamin adasina geri cekildi 161 Salamin e e 480 ci ilin avqustu RedakteHemcinin bax Salamin doyusu I Kserksin ordusu terefinden vurulmus ve yandirilmis Afina Akropolunda bir nece Afinali muqavimet gosterdi Afinanin dagidilmasi zamani I Kserks qosunlari terefinden dagidilmis Akropoldaki Kohne Afina mebedinin qaliqlari Fermopil kecidinin acilmasi ile Kserksin ordusu Boeotiyaya girdi Teslim olmayan iki seher 162 Fespiya ve Plateya dagidilib talan edildi 163 Bundan sonra Ehemeni ordusu Attikaya irelileyecekdi Afinada qalan ehalinin texliyesi Salamine geden donanmanin komeyi ile tamamlandi Belelikle Afina Ehemenilere verildi 164 Bu vaxt Pelopennisliler Korinf berzexinde bir mudafie xetti ucun hazirliqlara basladilar Attikanin cenubundaki Meqaradan geden yol dagildi berzexde bir mudafie divar quruldu 165 Akropolu qorumaq ucun qalan bir nece afinali da telxis edildi Tutulan seher Kserksin emri ile yandirildi 166 Arxeoloji qaliqlarin bir hissesi Perserschutt ya da Fars dagintilari adlanir Afinanin Kserks ordulari terefinden dagidilmasi qaliqlari Qazintidan derhal sonra 1866 ci ilde cekilmis fotosekil Neticede Ehemeniler Yunanistanin materik hissesinin cox hissesini ele kecirdi I Kserks ehtimal ki yunanlardan bele bir muqavimet gozlemirdi Onun onceliyi isgali qisa muddete basa catdirmaq idi 167 Bele bir ordunun techizatini uzun muddet davam etdirmek mumkun deyildi 168 Diger terefden Fermopil tecrubesi yaxsi teskil olunmus bir Yunan quvvesine qarsi on hucumun neticesiz qalacagini gosterdi Indi yunanlar berzexde bir istehkam qurmusdular Indi Yunanistanin geri qalanini denizden edilecek her hansi bir emeliyyat ile isgal etmeye cehd boyuk cetinlikler getirecekdi Ancaq Fermopil tecrubesinden gorunduyu kimi yunanlar muhasireye alinsa onsuz da kicik qosunlari mehv etmek mumkundur 169 170 Bu sekilde berzexi mudafie eden Yunan quvvelerini muhasireye almaq ucun Ehemeni donanmasini Attikaya aparilmalidir Ancaq ilk novbede Yunan donanmasi bir deniz doyusu ile dagidilmali idi 168 170 Kserks yay aylarinda Yunan donanmasini dagida bilseydi Yunan seher dovletlerinin teslim olmasina sebeb ola bilecek guclu bir veziyyete gele bilerdi Bu seferin ugurla neticelenmesi ucun yegane umid yolu bu idi 168 Diger terefden yunanlar ucun isgalin qarsisini almagin yegane yolu Ehemeni donanmasina agir zerbe vurmaq idi Femistoklun meqsedi bu idi ve buna gore guclu bir donanma qurmaq fikrini mudafie etdi Neticede her iki teref butun quvvelerini herbi doyuse aparacaq burada muharibenin gedisatini deyisdirecek deqiq netice elde ede bileceyini hesablayirdi 171 Bu sebeble Yunan donanmasi Ehemeni donanmasinin bolgeye catmasi an meselesi olmasina qarsiliq butun sentyabr ayi boyunca Salamin sahillerinde qaldi Afinanin suqutundan sonrada Ehemeni donanmasini mubarizeye cekmek ucun bolgede qalmisdilar 171 172 Ancaq bu tamamile Femistoklun seyleri ile olmusdu Eslinde Yunan komandirleri Korinf berzexini terk ederek seherlerin mudafiesi ucun geri cekilmek qerarina gelmisdiler Qismen Femistokl terefinden teskil edilen muharibe hiylesi neticesinde Ehemeni Deniz Quvveleri Salamin bogazinin dar sularinda muharibeni qebul etdi 173 Quru ile ehateli bir denizde teleye dusen Ehemeni doyus gemilerinin qaydalari pozmadan her hansi bir manevr ede bilmeleri mumkunsuz idi 174 Bu fursetden istifade eden Yunan donanmasi hucum etdi ve doyus sahesinde qeti neticeler elde etdi Neticede en az 200 Ehemeni doyus gemisi ele kecirildi ve ya batirildi Bu qelebe Peloponnes yarimdasinin mudafiesi ucun her hansi muhasireni onlemis oldu 175 Ehemeni donanmasinin denizdeki hakim gucunu itirmesi I Kserksin Canaqqala bogazindaki ponton korpulerini qoruya bilmemesi narahatligina sebeb oldu 176 Herodot yazir ki general Mardoni konullu olaraq Yunanistanda qalmaq ve isgali basa catdirmaq istedi General Asiyaya cekilmeye qerar vererse 300 000 neferlik elit qosunlardan ibaret bir ordunu oz serencamina buraxacagini ireli surdu 177 Deyesen Kserks bu teklifi qebul etdi ve butun Ehemeni ordusu Attikadan cekildi 45 gun icinde ordusu ile sert bir yurusle Dardanel bogazi sahillerine catdi Yol boyu ordu etrafdaki yasayis menteqelerini qaret etdi yeyile bilen her seyi otu hetta agac qabiqlarini bele qirib aparirdi Herodotun melumatina gore orduda boyuk acliq hokm sururdu Herodot orduda veba ve dizenteriyanin yayildigini da yazirdi 178 General Mardoni quvveleri qisi kecirtmek ucun Boeotiya ve Fessaliyada qaldilar Ehemeni ordusu geri cekildikde Afinalilar yanmis seherlerine qayitdilar 167 e e 480 479 cu illerin payizi ve qisi Redakte Halkidiki yarimadasi Herodotun melumatina gire I Kserksden imtina eden general I Artemisiya 60 000 adami ile geri donerek Fessaliyada general Mardoninin quvvelerine qatilacagini bildirdi Bu ordu artiq general Mardoninin quvvelerinden ayrilmisdi ve geri donecek tapsiriq quvvesi idi 179 Ancaq I Artemisiya Halkidikiye yaxinlasdiqda I Kserksin komandanligi altinda qosunlarin geri cekilmesi zamani bolgeden kecdikleri zaman usyan eden Halkidiki xalqini surgun etmek qerarina geldi 179 Potideyanin muhasiresi Redakte Potideya Pallana indiki Kassandra yarimadasi yamacinda bir seherdir Muhasireye alinan Potideyani ele kecirmek ucun bir generalin xeyanetinden istifade edilmeye calisildi 180 Ancaq veziyyet bir muddet sonra ortaya cixdi Bu veziyyetden yararlana bilinmediyi ucun muhasireye hele uc ay davam edilmeli oldu 181 Bundan sonra qabarma ve cekilmelerden faydalanmaq isteyen farslar berzex uzerinden irelileyerek sehere yarimada derinliyinden hucum etmeye calisdilar Qabarma ve cekilme ile deniz o qeder cekilmisdi ki erazi bataqliga cevrilmisdi 181 Yarimadanin daxiline dogru irelileyerek seheri muhasireye alacaqdilar Lakin qabarma ve cekilmeler misli gorunmemis suretle artdigi ucun bunun ucun getmeli olduqlari mesafenin yarisindan coxunu kecende coxlari boguldu ve sag qalanlar kicik qayiqlarda Potideyaliler terefinden hucuma meruz qalaraq olduruldu 182 Seheri almaq umidi qalmayinca general Artabazis muhasireni qaldirdi ve qalan ordusu ile Mardoninin esas dusergesine qayitdi 183 Olintusun muhasiresi Redakte Potideyanin muhasiresi davam ederken general Artabazis eyni zamanda fars zulmune qarsi bas qaldiran Halkdikinin basqa bir seheri olan Olintusu muhasireye almaga qerar verdi 184 Tunc dovrunde terk edilmis seher Makedoniyadan surgun edilmis Bottiayen qebilesi terefinden meskunlasmisdi 184 Yasayis menteqesi ele kecirildi ve mudafieciler bir golun kenarina aparilaraq bogazlari kesilerek olduruldu Daha sonra seher Halkdikiye geri verildi Belelikle Bottiayen qebilesi yox edilmis oldu 184 Plateya ve Mikale e e 479 cu ilin iyunu RedakteHemcinin bax Plateya doyusu ve Mikale doyusu Plateya doyusu Qis boyunca Yunan Ittifaqinda bezi gerginliklerin oldugu aydin idi Xususile Afina berzexdeki mudafieden kenarda qalirdi Bununla birlikde Peloponnes yarimadasinin tehlukesizliyi temin eden Yunan Ittifaqi donanmasinda Afina donanmasini ehemiyyetli bir rola sahib idi Bu seraitde Afina Yunan Ittifaqindan novbeti il seherin tehlukesizliyi ucun Afinaya bir ordu gondermesini istedi 185 Yaz aylarinda Afina Ittifaqi uzvlerinin bu telebi yerine yetirmemesine cavab olaraq Afina Yunan Ittifaq donanmasina qosulmaqdan imtina etdi 186 Ehemeni donanmasi Samos etrafinda olarken Sparta krali Leonidin komandanligi altinda Yunan donanmasi Delos adasinda lovber saldi 186 Her iki teref doyus risklerinden qacmaga meyl edirdiler Quruda olan general Mardoniqisda Korinf berzexine hucumun hec bir netice vermeyeceyini basa duserek qisi Fessaliyada kecirdi 185 General Mardoni durgunlugun Yunanistanin isgalini tamamlamaga komek etmeyeceyini bilirdi Yunan ittifaqini bolmek ucun Makedoniyali Isgender vasitesile Afinaya sulh teklif etdi Bu teklif Afinanin musteqilliyini ve erazisinin genislenmesini ved edirdi 186 Afina bu teklifden Spartanin xeberi oldugunu bilerek bu teklifi qebul etmekden imtina etdi 186 Bu imtina cavabsiz qalmayacagi ucun Afina yeniden Salamine texliye edildi Ehemeni quvveleri cenuba yurus edir Afinani geri alir 186 Afinanin Salamine texliyesi e e 479 cu ilin mayina general Mardoninin Afinani tutmasi iyun ayina tesaduf edir 187 General Mardoni daha sonra sulh teklifini tezeledi Ancaq yene redd edildi Seherlerinden didergin dusmus afinalila Meqara ve Plateya ile Spartaya elciler gonderdiler ve komek istediler Eger yardim gosterilmesse Ehemenilerin isteklerinin qebul edilmesi ile santaj etdiler 188 189 O vaxt Sunbul Festivali Spartada qeyd olunurdu buna gore on gun qerar qebul etmekde gecikirdiler 190 Spartada sozu kecen bir ecnebinin tesebbusu ile bir ordu gondermeye qerar verildi 191 35000 ilotlar ve 5000 Spartali esgerden ibaret bir ordu yerli azad lakin vetendas huquqlari olmayan yerli xalq derhal teskil edildi Pavsaninin komandanligi altinda Ehemeni quvvelerine qarsi yurus edildi 192 193 Yunan quvvelerinin uzerine geldiyini esiden general Mardoni 177 Boeotiyadaki Plateya yaxinliginda 300 min neferlik ordusunu geri cekdi Yene xeberi alanda Afinada idi Afinalilarin sertlerini qebul edeceyine umid etdiyinden sehere zerer vermedi ancaq geri cekilende seheri yandirdi ve adamlarinin qurdugu tikilileri dagitdi 194 Mardoninin Plateyaya geri cekilmesinde meqsedi suvarilerinden semereli istifade ede bileceyi yere Yunan quvvelerini celb etmek idi 195 Bununla bele Herodotun fikrince orduda olan fars zadeganlar ugur qazanmaq ucun umidli deyildiler 196 Plateyada esas doyus Yunanlarin geri cekilmesi qeyri mutesekkil olur ve Ehemeniler hucum ucun Asopusdan kecirler Muxtelif seher dovletlerden toplanmis Yunan ordusuna Sparta serkerdesi Pavsani komandanliq edirdi Pavsani suvari taktikasindan yayinmaq ucun quvvelerini yuksek erazide saxladi 197 Herodot Yunan quvvelerindeki hoplit sayini 38700 olaraq verir Ordunun terkib hissesinde 35000 ilotlarla birge Spartanin xaricindeki seher dovletlerden gelen her hoplitin yaninda yungul silahli sexsle cemi 34500 esger var idi Bu veziyyetde Yunan ordusundaki esgerlerin umumi sayi 108200 idi 198 Herodot Fespiali doyusculeride daxil etmekle bu reqemi 110 min olaraq qeyd etmisdir 199 Yunan quvvelerinin duzenliye enmediyini goren general Mardoni suvarilerine hucum emrini verdi Ehemeni suvarilerinin hisseler seklinde etdiyi hucumlar Yunan quvvelerine agir itkiler verdi 200 Lakin suvarilerin hucumlari ugursuz oldu ve hucum zamani Ehemeni suvarilerinin komandiri Masisto olduruldu Ati oxla vuruldu amma zirlarina gore asanliqla meglub edilmedi Nehayet gozunden vurularaq olduruldu 201 Bu qarsidurmalar zamani Yunan ordusu Ehemeni dusergesine yaxinlasmaq ucun dagliq erazilerden irelilediler Olduqlari yerde su qit oldugu ucun duzenlikde movqe tutdular Bu veziyyetde yunanlara erzaq techizatida baslandi 202 Ehemeni suvarileri bu veziyyetden yararlandi ve yunanlara olan erzaq techizatini kesmeye basladilar Bu arada ciddi qarsidurma olmadan on gun vaxt kecdi ve yunanlara yeni quvveler qosulmaqda idi 203 General Mardoni suvari basqinlarini yeniden davam etdirdi Bu cehdlerle qosunlarin su techizati dayandirildi 204 Ordu susuz idi erzaq techizati kesilmisdi Ehemeni yungul suvarileri ox ve nize hucumlari ile gucden dusurdu 205 Gece dusende artiq son derece elverissiz hal almis bir veziyyetden evvelki veziyyete cekilmek qerari alindi On birinci gunun gecesinde yaxinliqdaki cayin oldugu adaya geri cekilinecek 206 Bu cekilme qosunlarin dagilmasina sebeb oldu Afina Sparta ve Tegenarialilar ferqli tepelere catdilar Diger qosunlar Plateyaya cox yaxin idiler General Mardoni butun qosunlarina hucum emri verdi 207 208 Qosunlarin dagilmasi zamani ayriliqda olan spartalilar ve tegenarialilar Ehemeni suvarileri terefinden sixisdirildi Mardoninin esas qosunlari da onlarin ustune geldi Ayri dusmus afinalilardan komek istediler Lakin onlar komek ucun irelileyerken Ehemeniler terefinde vurusan yunan quvveleri terefinden yollari kesildi 209 210 Sparta ve Tegenaria quvveleri six bir Ehemeni oxatanlari hucumu altinda zorlandilar ve hucuma kecdiler Bunun sayesinde ox yagisindan qurtula bildiler Ehemeni qalxanlarinin qarsisindaki qarsidurma uzun surdu lakin sonda qalxan divari dagildi Qarsisinda qalxan divari olmayan Ehemeni esgerleri cesaretle vurusdular Lakin donanmasi qorunmadigi ucun agir yunan piyadalarina hoplitlere qarsi demek olar ki cilpaq idiler 211 Plateya doyusunde Ehemeni qosunlari Yunanlar Saklar Hindistanlilar Baktriya Midiya Farslar General Mardoninin rehberliyi altinda Bu toqqusmalar zamani spartalilar general Mardoninin muhafizesini yararaq generala catdilar ve onu oldurduler Mardoninin olumu Ehemenilerin muqavimetini xeyli derecede qirmis oldu 212 General Mardoniye catan spartali esgerin adi Herodot terefinden Aeimnestus olaraq verilir 213 Plutarxin sozlerine gore bu esger Mardoninin basina das ataraq oldurdu 214 Mardoninin cesedi doyusden bir gun sonra defn olundu 215 Bascisiz qalinca Ehemeni quvvelerinin muqavimeti qirildi Qirx min insan Fessaliyaya geri cekildi Bu qrup general Artobazin nezareti altindaki quvveler idi ve doyus zamani artiq geri cekilmeye baslamisdilar 216 Digerleri dusergeye siginarken muhasireye alindi ve qirildi 208 217 Daha evvel Ksanfipinin komandanligi altinda Afina Donanmasi Yunan Donanmasina qosulmusdu 218 Indi Ehemeni Donanmasi ile hesablasmaq mumkun idi Bunun uzerine Samos adasina Ehemeni donanmasi uzerine yelken acildi 219 Butun fars gemilerinin temire ehtiyaci var idi Bu veziyyetde doyusden qacmaq qerarina gelerek deniz quvvelerini Mikale sahillerine cekdiler I Kserksin terk etdiyi 60 000 neferlik quvve burada duserge saldi Qumsala cekilen gemileri qorumaq ucun sahile ve duserge etrafina taxta mudafie xetti cekilmisdi 220 Ehemeni donanmasinin quruya cekildiyini goren Leotixid Yunan donanmasi esgerleri ile dusergeye hucum etmek qerarina geldiler 218 Herodotun sozlerine gore Plateya doyusunun qelebe xeberi gunortadan sonra Ioniya sahilindeki Mikale Samsun dagi sahilindeki Yunan Ittifaqi Donanmasina catdirildi 221 222 Menevi baximdan boyuk guc qazanan Yunan quvveleri daha cox gucle mubarize apardilar Hucuma kecen yunan quvvelerinin sayi azligindan cesaretlenen ehemeniler dusergeden cixdilar Ancaq hoplitler qarsisinda muqavimetsiz qaldilar Catismada coxu qilincdan kecirildi 218 Ehemeni gemileri yunanlara terk edildi bir qismi yandirildi Bununla da Yunan quvveleri Mikale doyusunde qetiyyetli bir qelebe qazandilar 218 Meglubiyyet I Kserksin deniz gucune agir zerbe oldu Egey denizinde Yunanlarin ustunluyu qurulmusdu 218 Yunan Ittifaqinin yayilmasi RedakteXususile Mikale doyusu Egey denizi ve Qerbi Anadoludan 31 seher dovletin Yunan Ittifaqinda istirakini temin etdi Basda Samos Xios ve Lesbos olmaq uzere elece de diger Egey adalari ve bezi Ion seherleri Ittifaqa qosuldu 132 Plateya ve Mikale doyusleri ile Yunanistana ikinci Ehemeni hucumu sona catdi I Kserksin Yunanistanda artiq bir ordusu yox idi ve Egey denizindeki donanmasi da mehv edilmisdi Ancaq Yunanistan ucun gelecekde yeni bir fars hucumu tehlukesi tamamile aradan qaldirilmadi Yunan seher dovletleri bu narahatligi uzun muddet yasasalar da Yunanistanin isgalina dair fars qetiyyeti zaman kecdikce zeifledi ve azaldi Bir cox cehetden Mikale doyusu Yunan Iran muharibelerinde yeni bir dovrun baslangici idi Bu tarixden etibaren yunanlar hucum eden teref olacaqdi 223 Plateya doyusunde hucum eden teref yunanlardi Ancaq bu doyus Yunanistan erazisinde bas verdi Lakin Mikale doyusu Egey sahillerinde bas verdi Yunanistandan xaricdeki yunan quvvelerinin hucumudur Sestosun muhasiresi Redakte Kipr Redakte Movcud Yunan Ittifaqinin sertleri esasinda e e 478 ci ilde namelum sayda esger dasiyan 20 Peloponnes ve 30 Afina gemisinden ibaret bir donanma General Pavsaninin bas komandanligi altinda herekete kecdi 224 Fukididin sozlerine gore bu donanma Kipre yola dusdu ve adanin daha boyuk bir hissesini nezaretde saxladi 225 Lakin Fukididin bununla ne demek istediyi belli deyil Bu goruse gore bu sefer esasen Kiprdeki Fars qarnizonunu qaldirmaq ve mumkun qeder muharibe qenimetlerini ele kecirmek idi 226 Yunan quvvelerinin adani ele kecirmek cehdi barede her hansi bir menbe yoxdur Qisa muddet sonra onsuzda Bizantiona yollandilar E e 478 ci ilde Afina deniz ittifaqi terefinden adaya yurus teskil edilmisdi Bu seferde adada yunan qarnizonunun olmadigi goruldu Oldusa bele qisa muddet eezinde cixarilmisdir Bizantion Redakte Yunan donanmasi Bizantiona catdiqdan sonra e e 478 ci ilde 227 muhasireden sonra seheri ele kecirdiler 225 Sestos ve Bizantionun fethi Yunanlari Asiyani Avropaya baglayan bu iki vacib bogaz uzerinde nezareti temin etdi ve ticaret sahelerini Qara denize qeder genislendirmek imkani verdi 224 Bu gun Bizantionda bas verenler deqiq bilinmir 224 Fukidid cox az melumat verdi Sonraki tarixciler ise bir cox qorxunc gosterisler verirler Butun tekebburlu ve ozbasinaligi ile Fukidid bunu zorbaliq adlandirir General Pausaniyas bir cox muttefiqinin reaksiyasina sebeb oldu Pausaniyas etrafinda cevrilen bu hadiseler Afina ve Sparta arasindaki Bizantion seheri uzerinde mubahiseden ibaret idi Afinali tarixcinin anlatdiqlarini izleyen diger Yunan yazicilarinin 228 229 verdiyi melumatlarda Bizantia uzerinde nezareti saxlamaq ucun Afinanin istifade etdiyi behaneler olaraq gorulmesi teklif olunur Bu veziyyetde Pausaniyasin e e 476 ve 469 illeri arasinda fars gucunden destek alaraq daha 7 il erzinde seheri nezareti altinda saxdigi iddia edile biler 230 Fukididin Pausaniyasi destek ucun I Kserkse mektub gonderdiyi ve ondan musbet cavab aldigini iddia edilir Fukididin dediyine gore Ion seherleri ve basqalari Afinanin herekata basciliq etmesini istediler ve Afina da komandanligi oz uzerine goturdu 231 Bununla birlikde Pausaniyasin seheri zalimliqla idare etmesi ele kecirilen cox sayda esr arasinda fars soylularinin ve I Kserksin qohumlarinin olmasida iddia edilir 227 Sparta bu gedisati oyrenince ve general Pausaniyani gorevinden geri aldilar General daha sonra dusmenle is birliyinde gunahlandirilaraq hebs edildi Nehayet beraet qazansada nufuzu korlandi Yeniden general teyin olunmadi 231 Bu vaxt Sparta general Dorkisi komandanligi muttefiq quvvelerden geri almaq ucun Bizantiona gonderdi Ancaq Muttefiq quvvelerin artiq Sparta rehberliyini qebul etmek istemediyini gorerek olkesine qayitdi 231 Idareciliyin Afinanin elinde qalmasi neticesinde Bizantion Afina deniz ittifaqinin ilk uzvlerinden biri oldu E e 420 ci illerin ortalarinda Afina Bizantionun ticaretini mehdudlasdirmaga ve oz ticaret maraqlari istiqametinde istiqametlendirmeye baslamisdi 232 Netice Redakte Ilanli sutun Qalib muttefiqlere hesr olunmus bir abide Esas meqale Yunan Iran muharibeleriPlateya ve Mikalenin ekiz qelebeleri ile Yunanistanin ikinci fars isgali sona catdi Ustelik gelecek istilah tehdidine son qoyuldu yunanlar I Kserksin yeniden cehd edeceyinden narahat olduqlarina baxmayaraq zaman kecdikce Ehemenilerin Yunanistani ele kecirmek isteyinin azaldigi melum oldu Mikale bir cox cehetden yeni bir Yunan Iran muharibesi merhelesinin qarsidurmasinin baslanmasini onlemis oldu 233 Mikaledeki qelebeden sonra Muttefiq donanmasi ponton korpulerini qirmaq ucun Hellesponta yollandi ancaq bunun artiq edildiyini gordu 234 Peloponnesiler evlerine dogru uzduler Afinalilar hele Ehemeniler terefinden tutulan Gelibolu yarimadasina hucum etdiler 234 Bolgedeki Ehemeniler ve muttefiqleri Afinalilarin muhasireye aldiqlari bolgenin en guclu seheri olan Sestos ucun uzadilmis muhasireden sonra Afinalilarin eline kecdi Herodot Sistos muhasiresinden sonra Tarixini basa catdirdi Sonraki 30 il erzinde yunanlar ilk novbede Afinanin hakim oldugu Afina deniz ittifaqi Ehemenileri Makedoniya Frakiya Egey adalari ve Ioniyadan qovacaqdilar 235 Ehemeniler Yunanistanda Frakiyada e e 465 ci ile qeder guclu varliqlarini qorudular E e 477 455 ci illerde Fukididin bildirdiyine gore muttefiqler Struma cayinin agzinda yerlesen Eion seherine qarsi hereket etdiler 236 Eion Dorisk ile birlikde ikinci Ehemeni istilasi zamani ve sonrasi Frakiyada qalan Ehemeniler qarnizonlarindan biri idi 237 Bundan sonra Herodot bir sira ugursuz cehdlere ehtimal ki Afinaya Dorisk qubernatoru Maskameden ayrilmaq ucun isare edir 237 Ehemeniler nehayet ki e e 465 ci ilde Dorisk dovrundeki Maskame ve onlarin qarnizonunu cixardilar E e 449 cu ilde Ehemenilerle Kali sulhu imzalanaraq nehayetki yarim esr davam eden muharibe basa catdi Taktiki tehlil Redakte Esas meqaleler Hoplit ve Falanqa herb Yunan hoplitinin silahlanmasinin yeniden qurulmasi diaqrami Yunan tipli muharibe evvelki esrler boyunca formalasmis ve inkisaf etmisdir 31 238 Bu muharibe terzi esasen hoplitlere esaslanir O dovrun en guclu silahlari olan Hoplit avadanligi yalniz onlari almaga imkan tapan orta sinif vetendaslar terefinden elde edile bilerdi Buna gore orta sinif vetendaslar hoplit kimi silahlanaraq muharibelerde istirak etdiler 36 Hoplitler dovrun standartlarina uygun hazirlanmis deri ve ya tuncdan hazirlanmis sine zirehleri dizden asagisini qoruyanve dizliklerle qursanir genis yuvarlaq qalxanlar dasiyirdilar 31 Hoplitlerin silahlari Ehemenilerin nizeleri ile muqayisede daha uzun nize ve qilinclar idi 31 Hoplitler falanqa qaydasinda doyusurduler Falanqada ciyin ciyine duzulmusduler ve belelikle qalxanlardan bir divar meydana getirirdiler Ireliye uzanan nizeler dusmenlerine teref yonelmis silahlar idi 238 Duzgun qurulmus bir falanqa olduqca tesirli bir hucum ve mudafie quvvesidir 239 240 Ehemenilere qarsi doyuslerde gorunduyu kimi ozunden daha boyuk olan lakin yungul piyada destelerinden ibaret olan quvvelere qarsi ugur qazanirdilar Agir zireh ve uzun nize hoplitleri uz uze doyusde son derece guclu bir doyuscu halina getirir 31 Diger terefden debilqe sine zirehleri ve genis qalxanlar ox ve nize qarsi effektiv qoruma temin edir 31 Bununla birlikde falanqa suvarilerin aciq erazide qanadlarlardan ehatelenmesi tehlukesine meruz qoyur 241 Ehemeni ordusu imperiya erazisinin muxtelif yerlerinden yigilmis muxtelif etnik qruplardan ibaret qosunlardan ibaret idi Ancaq Herodotun fikrince hem silahlarda hem de doyus uslubunda en azi umumi uygunluq var idi 30 Piyadalar umumiyyetle qisa nize ve qilinc ox ve yayla saman qalxan ve zireh kimi deri yelek ile silahlanmisdi 30 33 Istisna olaraq Ehemeni piyada quvveleri sine ve boyun nahiyelerine bir nov zireh geyirdiler 30 Ferqli silahlanan etnik qruplarda Ehemeni ordusunun bir hissesidir 30 Meselen meshur Sak balta esgerleri 242 Ehemeni ordusunun elit bolmeleri Fars Midiya Sak ve Xuzistan xalqlarindan ibaret idi Piyadalarin en secilmisleri ise Olumsuzler adlanan kral muhafizleri idi Onlar da yene de mueyyen edilmis terzde silahlanmisdi 30 243 Suvariler Fars Midiya Baktriya Xuzistan ve Saklardan ibaret idi Onlarin ekseriyyeti yungul suvariler hesab olunur 30 Ehemenilerin doyuc uslubu hec olmasa doyusun evvelinde son zerbeni qilinc ve nize ile vurmazdan evvel dusmeni oxla ve buna benzer silahlarla gucden salmaq yaxin doyuslerden cekinmek prinsipine esaslanirdi 30 Ehemeni esgerleri belke de Olumsuzler Suzdaki I Dara sarayinda bir friz e e 510 cu ile aid suseli kerpic Luvr Ehemeni quvvelerinin hoplitlerle ilk toqqusmasi Efes doyusunde bas verdi Bu doyusde Ehemeni suvarileri uzun yurusden sonra yeqin yorulmus hoplitleri asanliqla def etdiler 244 Daha sonra Yunanistanda ilk fars hucumu zamani Marafon doyusunde Afina quvveleri doyuse Ehemeni suvarilerinin qatilmamasindan yararlanaraq Ehemeni piyadalari uzerinde aciq bir ustunluk qazandilar 245 Bu tecrubelere baxmayaraq Ehemenilerin oz hakimiyyeti altinda olan yunanlarin meskunlasdigi bolgelerden xususen de Ioniyadan hoplit toplaya bilmemeleri cox maraqlidir Eyni sekilde Herodot Misir denizcilerinin yaxsi silahlandigini ve Yunan denizcilerine qarsi olduqca muveffeqiyyetle mubarize apara bildiklerini yazirdi Lakin yaxsi silahlanmis olsalar da Ehemeni ordusunda Misirliler yox idi Daha sonra gemilerden goturulerek ve general Mardoninin ordusuna qosulmus ve Plateyada doyusmusduler 246 Bunun sebebi Ehemeni Sarayinin Ionlara ve Misirlilere etibar etmemesi ile izah edile biler Her iki topluluq yaxin kecmisde Ehemeni hakimiyyetine qarsi usyan qaldirmis ve bu usyanlar siddetle yatirilmisdi Ancaq donanmada hem Misir hem de yunan birlikleri xidmet gostermisdi Eslinde yunanlar Ehemeni Sarayinda onlardan daha cox subhe yaratmaq ucun bezi cehdler etmisdiler 247 248 Lakin mueyyen derecede heqiqetdir ki ionlar ve misirliler xususen de Ehemeni donanmasinda yaxsi cixis etmisdiler 30 Neticede misirliler ve ionlarin donanmada ise goturulmelerinin neticesi olaraq orduya daxil ola bilmedikleri soylenilir Diger terefden gorunur Imperiyanin sahilyani hisselerinden hec biri orduda deyildi 30 Ehemeni istilasinin en boyuk ve helledici iki doyusunde Yunan taktikasi fars ustunluyunu ve suvarilerini zerersizlesdirdi Bu taktikalar Fermopilde dar bir kecidde mudafie olunaraq Plateyanin mohkem erazilerinde doyusmeyi secerek ozunu gostermisdi 249 Fermopilde Yunan mudafiesini ehate eden manevreye qeder Ehemeni taktikalari ugurlu alinmadi Leonidin secdiyi doyus sahesi Ehemnilerin hucumu ucun hec bir secim buraxmamisdi 243 250 Plateya doyusundu yunan quvvelerine qarsi yonelen suvari hucumlarinin taktikasi ugurlu taktika idi Lakin daha sonraki piyada doyusu Ehemeni ordusu ve General Mardoni ucun felaketle neticelendi 251 Oxsar hadiseler Mikale doyusunde de bas verdi Ehemeni piyada quvvelerinin aciq sahede hoplitlerle doyusmesi onlarin meglubiyyeti ile neticelendi Butun bunlara baxilaraq Yunan Iran muharibelerinde murekkeb taktikalarin tetbiqi barede cox melumat olmadigi iddia edildi Yunan taktikalari hec de murekkeb deyildi hoplitlerin effektiv avadanliqlarina ve falanqasinin gucune guvenirdiler Ehemeni terefi ise yunan falanqasinin gucunu aciqca qiymetlendirmedi Bu gucle qarsilasmaq ucun taktika inkisaf etdirilmedi bu veziyyet Ehemenilerin meglubiyyeti ile neticelendi 30 Strateji tehlil Redakte Skifler Saklar Ehemeniler ordusunun boyuk bir hissesini teskil edirdiler I Kserksinturbesinden bir detal Neqsi Rustem e e 480 ci il Isgalin evvelinde Ehemeni quvveleri aciq bir ustunluye sahib idi 252 Evvela esger ve gemi sayi baximindan boyuk ustunluye sahib idiler 66 253 Lakin bu say ustunluyu bir yerde Ehemenilerin zeif yonune isaredir Donanma sayinin artmasi deniz donanmasinin firtina veziyyetinde siginacagi bolgede bir limanin olmamasi ile elaqedardir 254 Bele bir firtinada donanmanin bir hissesi qacilmaz olaraq elden cixacaqdi Bundan elave butun donanmani doyuse aparmaq meyli qacilmaz bir tendensiyadir Eslinde Salamin deniz doyusunde butun donanma muharibeye surulunce dagintilara yol acilmis oldu Ordunun sayca sisirdilmesi techizat problemlerinde de ozunu gosterir Techizat anbarlarindan uzaqlasdiqca tedaruk cetinliyi getdikce artacaqdir 254 En sadesi Dardanel bogazi sahillerine gelmezden evvel icmeli su olmamasi idi 255 Ehemeni quvvelerinde hec de murekkeb olmayan bir idarecilik sistemi var idi her kes sah qarsisinda cavabdeh idi 256 Onlarin yuksek inkisaf etmis burokratik quruluslari da murekkeb ve ugurlu planlar hazirlamaga imkan verirdi 48 257 258 Diger terefden Ehemeni imperiyasinin qurulmasindan beri 80 ilden cox muddetde fars generallari doyus bolgelerinde boyuk tecrube qazanmisdilar 259 Hem de diplomatiya ve kesfiyyatdan muharibe ucun istifade etmekde cox ugurlu idiler Bu strategiyalardan Yunanistana hucum etmek ucun istifade etdiler Meselen e e 499 cu ilde Naksos muhasiresi zamani seheri icden xeyanet neticesinde ele kecirdiler 260 261 262 Diger terefden Yunanistanin siyasi birliyinin olmamasi sebebinden Ehemeni istilasina feal muqavimet gosteren 30 a yaxin seher dovleti var idi Bu dovletler arasinda kecmisden gelen ziddiyetler var idi 263 Bu seher dovletleri kicik miqyasli yerli muharibelerden basqa genismiqyasli muharibelerde tecrube qazanmamisdilar 264 Komandirler muharibe tecrubesi ve pesekarligi ile deyil esasen siyasi ve sosial veziyyetleri ile mueyyen edilirdi 265 Ehemenilerin yayilma strategiyasi e e 480 ci illerde ezici quvveler ile Yunanistan uzerine yurus istiqametinde irelileyirdi 251 Ehemenilerin yayildigi bolgelerdeki Yunan seherleri Ehemeni hakimiyyetine tabe olmali ve ya mehv edilmeli idi Fessaliya Lokris ve Fokidada evvelce muqavimet gosterildi Ancaq birbasa guc tetbiq edilerek Ehemeni hakimiyyetine tabe oldu 266 267 Yunan ittifaqinin strategiyasi Ehemenilerin irelilemesini simalda iken dayandirmaq seher dovletlerinin Ehemenilere tabe olmasinin mumkun oldugunca qarsisini almaq idi Bu yolla bu seher dovletlerin ittifaqda istiraki temin edile bilerdi Diger terefden Ehemeni quvvelerinin say ustunluyu qarsisinda aciq erazide muharibeye girmenin yararsizligi aydin sekilde gorunurdu Bu veziyyetde mumkun qeder dar cografi bolgelerde doyusmeye qerar verecekler 252 Heqiqeten Yunan ittifaqinin e e 480 ci il ucun strategiyasi bu istiqametde idi Evvelce Fessaliyanin isgalinin qarsisini almaq ucun Mebed kecidini saxlamaga qerar verdiler 252 Lakin bu kecidin yaxsi secilmis mudafie xetti olmayacagi anlasilinca Fermopil kecidi Artemisiya bogazi xettinin qorunmasina qerar verildi 252 Fermopildeki mudafie evvelce cox ugurlu alindi Ancaq mudafieni bu vezifenin ohdesinden gele bilecek bir quvve ile orte bilmemesi mudafieni cokdurdu 252 Kral Leonidin mudafie strategiyasindaki bu ugursuzluq Yunanistanin boyuk hissesinin Ehemeni ordusu terefinden isgalina sebeb oldu Artemisiyada Yunan donanmasi mueyyen derecede ugurlu idi Bununla birlikde cekilen itkiler cox agir idi ve Fermopil kecidindeki itki doyusleri lazimsiz etdi 268 Basqa bir cehetden Ehemeni donanmasi Yunan ittifaqi donanmasindan deyil hava seraitinden en cox zerer cekmisdi Neticede Ehemeni strategiyasi ugurlu alindi Diger terefden Yunan strategiyasi Yunan Ittifaqinin herbi gucunu mehv etmek qeder agir olmasa da ugursuz oldu Ehemeniler ordusunun fars esgeri I Kserksin mezarinin teferruati Neqsi Rustem e e 480 cu il Korinf berzexinin mudafiesi muharibe terzini deyisdirdi Ehemeni komandanligi berzexe deniz hucumu baslatmadi Yeqin ki bele bir cehd ugursuz olardi 269 270 Belelikle muharibenin gedisi denizde formalasacaqdi 252 Femistokl Ehemeni donanmasini Salamin ile materik arasindaki bogaza cekmek ucun bir hiyle istifade etdi Femistoklun bu cehdi onun strategiya bacarigini eyani sekilde numayis etdirdi 252 271 Ehemeniler ucun ise muharibeni qazanmaq ucun Salaminde vurusmaga ehtiyac yox idi Ehemeni komandanliginin ya heddinden artiq ozune inami oldugu ve ya daha cox qazanmaq istediyi iddia edildi Bu cercivede Yunan ittifaqinin Salamindeki qelebesi qismen de olsa Ehemeni strateji sehvi ile elaqedar idi Heqiqeten Salaminin meglubiyyetinden sonra Ehemeni strategiyasi deyisdirildi General Mardoni Yunan ittifaqini bolmek ucun ittifaqa qosulan seher dovletler arasindaki ixtilaflardan yararlandi 251 Xususile Afina uzerine yurudu Afina donanmasini Yunan donanmasindan ayirmaqla bu deniz gucunu cox zeifletmis olardi Denizde hec bir manee olmadiqda yeqin ki ordunu Peloponnes yarimadasina aparacaqdi Herodot general Mardoninin son bir doyuse meylli oldugunu soyleyir Ancaq onun Plateyaya cekilmesi ziddiyyetli gorunurdu Ehtimal ki doyusu secdiyi sertler daxilinde axtarmaq istedi Plateyaya cekilmesinin Yunan quvvelerine hucum etmesine ve ya dagilmasina imkan vereceyi dusunulmus ola bilerdi 252 Yunan strategiyasi e e 479 cu ilde cox da konkret deyildi Ittifaqin dagilmamasi ucun yalniz simala getmeye razi oldular Ancaq muharibede qalib gelmek ucun aydin bir fikir yoxdur 252 Taktiki ugursuzluqlar bunu gosterir Techizat xetlerini Plateyada saxlaya bilmedikleri ucun geri cekilmek qerari verildi ancaq bu qeyri mutesekkil bir geri cekilme idi 251 Neticede bir sekilde doyuse suruklendiler Diger terefden general Mardoni son netice ucun telesirdi Eslinde hucum etmek ohdeliyi yox idi Buna baxmayaraq bir doyusde Yunan quvveleri ile temasa girmisdi 251 Neticede Yunanistanin Plateyadaki qelebesini Ehemeni komandanliginin taktiki sehvinin neticesi kimi gormek olar 251 Umumiyyetle Salamin ve Plateyada Ehemeni komandanliginin iki strateji sehvleri Yunan birliyine taktiki ustunluyu buraxdi ve neticede fars istila cehdinin ugursuzluguna sebeb oldu 251 Salaminde taktiki sehv butun donanmani dar bir doyus bolgesinde doyuse aparmaq idi Donanmanin bir hissesi ehtiyatda saxlana bilerdi Yunan ittifaqinin muveffeqiyyeti umumiyyetle azad insan musteqilliyi ucun mubarize aparir deyiminin neticesi olaraq gorulur 272 Axi onlar vetenleri ugrunda vurusurdular Yunan ittifaqinin muveffeqiyyetinin muhum amili kecmisden beri davam eden gerginlik ve qarsidurmalara baxmayaraq bir ittifaq qurmaq ve ona qosula bilmeleri idi Bu gerginlikler ve qarsidurmalar cercivesinde ittifaqin qerarsiz olacagi gozlenilirdi Ancaq Yunan materikinin boyuk bir hissesi Ehemeni ordusu terefinden isgal edilse de Yunan ittifaqini meglubiyyete ugrada bilmediler Bu veziyyet Ehemeni istilasinin ne qeder qorxulu oldugunu gosterirdi 252 Afina Fespiya ve Plateya xalqi evlerini terk edib teslim olmagi secdi 273 Neticede Yunan Ittifaqinin qelebesi dagidici meglubiyyetden qacmaq 252 qurduqlari ittifaqa sadiq qalmaq 251 dusmenlerinin sehvlerinden oz xeyrine istifade etmek 251 ve doyus bolgesinin heqiqi ve taktiki ustunluye sahib olan hoplit falanqadan duzgun faydalanmagin neticesidir 31 Ehemiyyeti Redakte Yunan hoplit ve Ehemeni doyusculerinin doyusunun tesviri Qedim kiliks e e V esr Subhesiz ki Yunanistana ikinci Fars hucumu Yunan tarixinin en ehemiyyetli hadiselerden biridir Bir cox Qerb tarixcileri bunu Avropa tarixinde cox vacib bir hadise kimi gosterirler Muharibe Serq ve Qerb arasinda bir catisma olaraq verilir 274 275 276 277 Yunanistanin Serqli guc terefinden isgal edileceyi teqdirde Qerb Sivilizasiyasi nin inkisaf etmek imkaninin olmayacagi iddia edilir 278 Bu yanasma sisirdilmis ola biler Tarixin olsaydi bele olardi tehlil edilmeyeceyi aydindir Ancaq tarixen bunlar vacib hadiselerdir 279 Herbi olaraq Ikinci Fars seferinde taktiki ve strateji bir yenilik yox idi 280 Fermopil tez tez torpaqlarin herbi gucunun bir hissesi kimi istifade edilmesine uygun bir numune kimi istifade edilmisdi 281 Femistoklun hiyleleri de muharibedeki dusmeni yaniltmaq ucun yaxsi bir numune hesab edilirdi Ehemeni imperiyasinin butun herbi emeliyyatlara en ehemiyyetli tesiri xususile Marafon doyusunde agir zirehli hoplitlere ustun bir doyus gucune qarsi yungul fars piyada qosununun olmasi idi Bu heqiqet gec de olsa Fars herbi idareleri terefinden goruldu ve Yunan muzdlulari sonradan Fars ordularina celb edildi 282 Hemcinin bax RedakteYunan Iran muharibeleri Salamin doyusu Marafon doyusu Plateya doyusuIstinadlar Redakte 1 2 3 Shahbazi 2012 seh 129 1 2 3 languages siu edu ingilis 2012 10 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 15 Cicero On the Laws I 5 1 2 3 Holland Sh xvi xvii I 22 Thucydides History of the Peloponnesian War e g bad url ingilis 2019 11 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 15 1 2 Finley Sh 15 Holland Sh xxiv David Pipes Herodotus Father of History Father of Lies 2019 11 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 15 1 2 Holland Sh 377 Fehling Sh 1 277 Diodorus Siculus Bibliotheca Historica ingilis 2019 11 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 15 Herodot Dipnot ingilis 2019 11 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 15 1 2 Holland p 47 55 Herodotus V 105 1 2 3 Holland Sh 171 178 Herodotus VI 44 Roisman Worthington 2011 seh 135 138 342 345 1 2 3 Holland pp 178 179 LacusCurtius Herodotus Book VII Chapter 134 Herodotus VI 101 Herodotus VI 113 Holland pp 206 207 Herodot ingilis Herodot 5 105 2 http www perseus tufts edu hopper text doc Perseus 3Atext 3A1999 01 0126 3Abook 3D5 3Achapter 3D105 3Asection 3D2 Herodot 5 105 2 bad url bare url missing title 2019 11 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 15 Herodot ingilis Herodot 6 44 1 http www perseus tufts edu hopper text doc Perseus 3Atext 3A1999 01 0126 3Abook 3D5 3Achapter 3D105 3Asection 3D2 Herodot 6 44 1 bad url bare url missing title 2019 11 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 15 Herodot ingilis Herodot 6 94 2 http www perseus tufts edu hopper text doc Perseus 3Atext 3A1999 01 0126 3Abook 3D5 3Achapter 3D105 3Asection 3D2 Herodot 6 94 2 bad url bare url missing title 2019 11 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 15 Herodot ingilis Herodot 6 96 http www perseus tufts edu hopper text doc Perseus 3Atext 3A1999 01 0126 3Abook 3D5 3Achapter 3D105 3Asection 3D2 Herodot 6 96 bad url bare url missing title 2019 11 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 15 Herodot ingilis Herodot 6 116 1 http www perseus tufts edu hopper text doc Perseus 3Atext 3A1999 01 0126 3Abook 3D5 3Achapter 3D105 3Asection 3D2 Herodot 6 116 1 bad url bare url missing title 2019 11 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 15 Holland Sh 203 Holland Sh 206 207 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Lazenby Sh 23 29 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Lazenby Sh 256 The Early Achaemenid Persian Army 2008 09 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 12 1 2 Holland Sh 196 Farrokh Sh 76 Herodot 7 86 1 2 1 2 Holland Sh 217 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Hoplit Historyworld Eski Yunan Uygarligi Yunan Ordusu turk 2015 02 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 12 28 Lazenby Sh 227 228 1 2 Belkan Agar Sh 2 1 2 B Strauss Sh xviii B Strauss Sh xix 1 2 Herodot ingilis Herodot 7 61 80 http www perseus tufts edu hopper text doc Perseus 3Atext 3A1999 01 0126 3Abook 3D7 3Achapter 3D61 3Asection 3D1 Herodot 7 61 80 bad url bare url missing title 2019 11 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 26 Lazenby Sh 34 37 Belkan Agar Sh 28 Herodotus A D Godley Ed Herodot 7 89 1 3 The Histories bad url ingilis 2019 11 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 17 Herodot 7 22 23 1 2 3 Holland Sh 213 214 Herodot 7 7 Plutarch Themistocles 4 1 2 John Thorley Athenian Democracy Sh 62 Holland Sh 219 222 The Greco Persian Wars Historyworld Herodot 7 26 1 W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor Sh 41 1 2 Herodot 7 32 1 2 Herodot ingilis Herodot 7 37 1 http www perseus tufts edu hopper text doc Perseus 3Atext 3A1999 01 0126 3Abook 3D7 3Achapter 3D37 3Asection 3D1 Herodot 7 37 1 bad url bare url missing title 2019 11 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 26 1 2 Herodot 7 36 1 Herodot 7 36 4 5 1 2 Suna Doganer Sh 24 Soldiers with names after Walser The Achaemenid Empire in South Asia and Recent Excavations in Akra in Northwest Pakistan Peter Magee Cameron Petrie Robert Knox Farid Khan Ken Thomas p 713 NAQS E ROSTAM Encyclopaedia Iranica ingilis Herodot 7 186 1 Ctesias Persica 1 2 3 de Souza Sh 41 1 2 Holland Sh 237 Herodot 8 115 1 4 Herodot 7 59 2 Herodot 7 186 2 Herodotus VII 59 Herodotus VII 89 Herodotus VII 90 1 2 3 4 5 Herodotus VII 184 Herodotus VII 62 Herodotus VII 63 Herodotus VII 64 Herodotus VII 65 Herodotus VII 66 Herodotus VII 67 Herodotus VII 68 Herodotus VII 69 Herodotus VII 70 Herodotus VII 71 Herodotus VII 72 Herodotus VII 73 Herodotus VII 74 Herodotus VII 75 Herodotus VII 77 Herodotus VII 78 Herodotus VII 79 Herodotus VII 80 Herodotus VII 60 Herodotus VII 84 Herodotus VII 85 Herodotus VII 86 Herodotus VII 87 Herodotus VII 61 1 2 Herodotus VII 185 Grote ch 38 1 2 Maurice 1930 Delbruck 1920 Warry 1998 Engels 1978 Scott 1915 von Fischer Cohen Sh 164 W W Tarn 1908 Ernst Obst 1914 Papademetriou 2005 Sekunda amp Chew 1992 Munro 1929 Lazenby Sh 90 The size of the Persian Army THE SIZE OF THE PERSIAN ARMY bad url ingilis 2019 11 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 26 Holland Sh 394 Herodot 7 97 Aeschylus The Persians Romm James 2014 Histories ingilis Hackett Publishing seh 381 ISBN 9781624661150 Diodorus Siculus XI 3 Lysias II 27 Isocrates Oration VII 49 Isocrates Oration IV 93 Ephorus Universal History Plato Laws III 699 Koster 1934 Holland Sh 320 1 2 Lazenby Sh 93 94 Green Sh 61 Burn Sh 331 Holland Sh 217 223 Herodotus The Histories A D Godley Ed ingilis 2019 10 31 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 10 31 invisible char 1 2 Fine Sh 332 Holland Sh 226 1 2 Holland Sh 225 Holland Sh 263 A D Godley Ed Herodot 7 55 1 Herodotus The Histories bad url ingilis 2019 11 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 17 Joseph Cummins Why Some Wars Never End Sh 20 George Grote A History of Greece Sh 206 A D Godley Ed Herodot 7 100 1 Herodotus The Histories bad url ingilis 2019 11 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 17 Holland 248 249 A D Godley Ed http www perseus tufts edu hopper text doc Perseus 3Atext 3A1999 01 0126 3Abook 3D7 3Achapter 3D55 3Asection 3D1 Herodot 7 173 3 Herodotus The Histories bad url ingilis 2019 11 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 17 invisible char 1 2 Herodot 7 173 4 1 2 Herodot 7 174 1 Holland Sh 255 257 A D Godley Ed http www perseus tufts edu hopper text doc Perseus 3Atext 3A1999 01 0126 3Abook 3D7 3Achapter 3D55 3Asection 3D1 Herodot 7 175 1 Herodotus The Histories bad url ingilis 2019 11 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 17 invisible char A D Godley Ed http www perseus tufts edu hopper text doc Perseus 3Atext 3A1999 01 0126 3Abook 3D7 3Achapter 3D55 3Asection 3D1 Herodot 8 40 2 Herodotus The Histories bad url ingilis 2019 11 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 17 invisible char 1 2 3 Holland Sh 257 259 Holland Sh 262 264 Herodot 7 210 1 Holland Sh 274 Herodot 7 223 4 Herodot 7 225 3 Herodot 8 2 1 1 2 3 Holland Sh 276 281 Herodot 8 13 Herodot 8 14 1 Herodot 8 14 2 1 2 Herodot 8 16 3 Herodot 8 12 Herodot 8 21 2 Herodot 8 21 3 Military History Herodot 8 50 1 Herodot 8 41 1 Holland Sh 300 Holland Sh 305 306 1 2 Holland Sh 327 329 1 2 3 Holland Sh 308 309 Holland Sh 294 1 2 Lazenby Sh 157 161 1 2 Holland Sh 303 Holland Sh 319 Holland Sh 310 315 Herodot 8 89 2 Holland Sh 320 326 Herodot 8 97 1 1 2 Herodot 8 100 5 Herodot 8 115 1 3 1 2 Herodot 8 126 1 3 A D Godley Ed Herodotus The Histories ingilis 2019 11 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 17 1 2 Herodot 8 123 1 A D Godley Ed Herodot 8 129 2 Herodotus The Histories bad url ingilis 2019 11 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 17 A D Godley Ed Herodot 8 129 3 Herodotus The Histories bad url ingilis 2019 11 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 17 1 2 3 Herodot 8 127 1 2 Holland Sh 333 335 1 2 3 4 5 Holland Sh 336 338 Herodotos Sh 687 dipnot Herodot 9 6 Herodot 9 7 Herodot 9 8 1 Herodot 9 9 2 Herodot 9 10 1 Herodot 9 11 3 Herodot 9 13 1 2 Herodot 9 13 3 Herodot 9 16 Holland Sh 342 349 Herodot 9 29 Herodot 9 30 Herodot 9 20 Herodot 9 22 1 2 Herodot 9 25 2 3 Herodot 9 38 2 Herodot 9 49 2 Herodot 9 50 Herodot 9 51 1 4 Herodot 9 59 1 1 2 Holland Sh 350 355 Herodot 9 60 1 3 Herodot 9 61 1 3 Herodot 61 62 63 Herodot 9 63 2 Herodot 9 64 2 Plutarkhos The Parellel Lives Aristides 19 1 Herodot 9 84 1 Herodot 9 66 3 Herodot 9 65 1 2 3 4 5 Holland Sh 357 358 Herodot 9 96 1 Herodot 9 96 3 Herodot 9 100 1 Diodorus 11 35 2 Lazenby Sh 247 1 2 3 Fine Sh 331 1 2 Thomas Hobbes Ed Thucydides History of the Peloponnesian War ingilis 2019 11 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 26 Sealey Sh 242 1 2 Murat Arslan 53 Pausanias in Byzantion Hakimiyeti ve Komplo Teorisi bad url turk 2019 11 26 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2019 11 26 Muzaffer Demir Sh 6 Cornelius Neposun anlatimi ucun baxin Aristides ve Pausanias PDF turk 2016 03 05 tarixinde Aristides ve Pausanias orijinalindan bad url arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 26 Muzaffer Demir PDF turk https web archive org web 20130314190526 http akademik mu edu tr data 06020000 resim file 02 06 20muzaffer 20demir pdf bare url missing title 2013 03 14 tarixinde Pausanias Actions in Byzantion After the Victory at Plataea orijinalindan bad url arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 26 1 2 3 Murat Arslan Istanbul un Antikcag Tarihi Istanbul un Antikcag Tarihi bad url turk 2019 11 26 tarixinde Istanbul un 20Antikcag 20Tarihi arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 26 Murat Arslan Istanbul un Antikcag Tarihi Sh 11 Lazenby p 247 1 2 Herodotus IX 114 Holland pp 359 363 Thucydides I 98 1 2 Herodotus VII 107 1 2 Holland Sh 69 72 Lazenby Sh 39 41 Holland Sh 74 Holland Sh 187 192 Holland Sh 17 18 1 2 Holland Sh 274 275 Holland Sh 160 161 Holland Sh 192 197 Herodot 9 32 2 Herodot 8 22 1 Herodot 9 98 4 Holland Sh 343 Lazenby Sh 138 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Lazenby Sh 254 255 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Lazenby Sh 248 253 Lazenby Sh 29 1 2 Herodot 7 49 1 5 Herodot 7 43 1 Lazenby Sh 21 Lazenby Sh 17 18 Lazenby Sh 30 Lazenby Sh 31 Lazenby Sh 29 30 Holland Sh 311 313 Holland Sh 344 345 Lazenby Sh 21 22 Lazenby Sh 33 Lazenby Sh 37 38 Herodot 9 17 1 Herodot 7 172 Lazenby Sh 149 150 Lazenby Sh 197 Holland Sh 310 Holland Sh 316 317 Green Sh 36 Lazenby Sh 259 261 BBC BBC In Our time 20 years bad url ingilis 2019 11 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 26 Hanson Carnage and Culture Landmark Battles in the Rise of Western Power Strauss Sh 1 294 Holland Sh xvii xix Holland Sh xvii xix Holland Sh xvi Lazenby Sh 257 258 Eikenberry 1996 Xenophon Anabasis ingilis 2019 11 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 26 Menbe RedakteAntik menbeler Redakte Herodot Tarixler ing Herodot TarixDiodor Biblioteca Historica Ktesi PersicaGunumuze aid menbeler Redakte Tom Holland Persian Fire The First World Empire and the Battle for the WestAbacus 2006 Peter Green The Greco Persian Wars University of California Press 1996 J F Lazenby The Defence of Greece 490 479 BC Aris amp Phillips Ltd 19936 George Grote A History of Greece Part II Moses Finley Thucydides History of the Peloponnesian War Ingilizce ceviri Rex Warner Penguin D Fehling Herodotus and His Sources Citation Invention and Narrative Art A R Burn Persia and the Greeks in The Cambridge History of Iran Volume 2 The Median and Achaemenid Periods Ilya Gershevitch ed Cambridge University Press 1985 J A R Munro Cambridge Ancient History vol IV 1929 D W Engels Alexander the Great and the Logistics of the Macedonian Army Berkeley Los Angeles London F Maurice The size of the army of Xerxes in the invasion of Greece 480 BC Journal of Hellenic Studies 1930 Barry S Strauss The Battle of Salamis The Naval Encounter That Saved Greece and Western Civilization New York Simon and Schuster 2004 Hans Delbruck History of the Art of War University of Nebraska Press Reprint 1920 Xarici kecidler RedakteHerodot Polihimniya 7 Kitab ing Herodot Uranis 8 Kitab ing Herodot Kalliopa 9 Kitab ing Menbe https az wikipedia org w index php title Yunan Iran muharibesi e e 480 e e 479 amp oldid 5944729, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.