Fikrət Əmirov

Fikrət Məşədi Cəmil oğlu Əmirov (22 noyabr 1922(1922-11-22), Gəncə – 20 fevral 1984(1984-02-20), Bakı) — Sovet-Azərbaycan bəstəkarı, musiqi xadimi, Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının direktoru (1956–1959), Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının bədii rəhbəri (1947), Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının katibi (1959-cu ildən), Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV–IX çağırış deputatı, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü (1980-ci ildən). Fəaliyyətinə görə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1982), SSRİ xalq artisti (1965), Azərbaycan SSR xalq artisti (1958), Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi (1955) fəxri adlarına layiq görülmüş, SSRİ Dövlət mükafatı (1980), Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı (1974), II dərəcəli Stalin mükafatı (1949), Azərbaycan SSR Lenin komsomolu mükafatı (1967) laureatı olmuş, iki dəfə "Lenin" ordeni (1959, 1982), iki dəfə "Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni (1967, 1971) ilə təltif edilmişdir.

Fikrət Əmirov
Fikrət Məşədi Cəmil oğlu Əmirov
Ümumi məlumatlar
Doğum tarixi	22 noyabr 1922
Doğum yeri	Gəncə, Azərbaycan SSR
Vəfat tarixi	20 fevral 1984 (61 yaşında)
Vəfat yeri	Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ
Dəfn yeri	I Fəxri Xiyaban
Vətəndaşlığı	SSRİ
Milliyyəti	azərbaycanlı
Həyat yoldaşı	Aidə Əmirova
Uşaqları	Sevil Əmirova Cəmil Əmirov
Atası	Məşədi Cəmil Əmirov
Anası	Dürdanə xanım Əmirova
Musiqiçi məlumatları
Fəaliyyəti	bəstəkar
Fəaliyyət illəri	1942–1984
Janrlar	opera, simfoniya, simfonik muğam, konsert, balet
Musiqi aləti	piano
Təhsili	Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası
Üzvlüyü	SSRİ Bəstəkarlar İttifaqı
Mükafatları	1958
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bakı Musiqi Akademiyasında bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun və Boris Zeydmanın sinfində təhsil alıb. Səhnə musiqisi sahəsində fəaliyyətinə "Ürəkaçanlar" və "Gözün aydın" musiqili komediyaları ilə başlayan Fikrət Əmirovun ən uğurlu əsərlərindən biri simli orkestr üçün yazdığı "Nizami" simfoniyasıdır. Bu simfoniya dünyanın ən məşhur dirijorlarının rəhbərliyi ilə ifa olunub.

1948-ci ildə "Şur" və "Kürd-Ovşarı" simfonik muğamlarını yazıb. Bu simfonik muğamlar Bolqarıstanın, Belçikanın, Fransanın, ABŞ-ın konsert salonlarında səsləndirilib.

1950-ci ildə dördhissəli "Azərbaycan" simfonik süitasını bəstələyən Fikrət Əmirov onun ardınca müasir mövzuda milli musiqi tarixinə ilk milli lirik opera kimi daxil olan "Sevil" operasını yazıb. Operaya ictimai baxış 8 oktyabr 1953-cü ildə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında keçirilib.

Bəstəkarın geniş çeşidli yaradıcılığında vokal janrının da özünəməxsus yeri var. O, üç romans və müxtəlif janrda iyirmi beşdən artıq mahnının müəllifidir.

1970-ci illərdə "Nəsimi" vokal xoreoqrafik poemasını, simfonik orkestr üçün "Azərbaycan qravürləri" əsərini, "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" simfonik muğamını, "Min bir gecə" nağılları əsasında eyniadlı balet yazır.

1984-cü ilin yanvarında "Nizami" baletini tamamlayır. Fikrət Əmirov 1984-cü il fevralın 20-də Bakıda vəfat edib. I Fəxri Xiyabanda dəfn olunub.

Həyatı

İlk illəri və təhsili

Əslən Şuşadan olan Fikrət Əmirov 1922-ci ilin noyabrın 22-də Məşədi Cəmil Əmirov və Dürdanə xanımın ailəsində, Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Fikrət ailənin ikinci övladı idi. Belə ki, Fikrət uşaqlığından atası tarzən Məşədi Cəmil Əmirovun əsərlərinə, xüsusilə musiqilərinə qulaq asırdı. Onun bəstəkar kimi formalaşmasında o dövrün sənətkarlarının, bir sözlə, yaşadığı mühitin təsiri olub. Fikrət Əmirov öz xatirələrində qeyd edir ki, "Məni bəstəkar edən Azərbaycan tarıdır." Əlavə edir ki, "Azərbaycan musiqi alətlərinin gözü tardır. Tar öz ahənginə, tembrinə, diapazonuna, gücünə görə təkcə bir alət deyil, sanki bir orkestri əvəz edir."

1928-ci ildə Məşədi Cəmil Əmirovun vəfatından sonra, evin yükü 6 yaşlı Fikrətin üzərinə düşür. Dürdanə xanım 6 övladını tək böyütməli olur. Fikrət yaşadığı çətinliklə baxmayaraq, atasının sənət yolunu davam etdirməyə çalışır. O, atasının arzu və istəklərini yüksək səviyyədə həyata keçirməyə nail olur. Fikrət ailədə ondan 1 yaş böyük olan bacısı Yaxşı xanımla çalışırdı. Yaxşı xanımın ifa etdiyi mahnıları Fikrət tarda müşayiət edirdi. Beləliklə onlar, ifaları ilə məktəb daxili və xarici uğurlar qazanmağa başlayırlar.

Fikrət Gəncədə bacısı ilə Uşaq Yaradıcılığı Olimpiadalarına qatılmağa başladı. Bu olimpiadalarda Yaxşı xanım Azərbaycan xalq mahnılarını oxuyur, Fikrət isə onu tarda müşayiət edirdi. İstedadlı ifaçıları seçmək üçün Gəncəyə gələn Üzeyir Hacıbəyov, burada Məşədi Cəmil Əmirovun övladlarının istedadı ilə tanış olur. Yaxşı xanım Gəncədə olimpiadada birinci yeri tutur və Bakıdakı olimpiada da qardaşı ilə birincilər sırasına yazılır. Yaxşı xanımın xanəndəliyə çox böyük həvəsi olub. Lakin, Fikrət ona müğənni olmağı məsləhət görmədiyi üçün o, Tibb Universitetinə daxil olaraq həkim peşəsinə yiyələnir. Onlar Bakıya eyni zamanda gəldilər. Fikrət burada konservatoriyaya daxil oldu. Tələbəlik dövrlərində də onlar ifaları ilə konsertlərə gedərək çıxışlar edirdilər.

 

Fikrət Əmirovun atası Məşədi Cəmil Əmirov

 

Fikrət Əmirovun anası Dürdanə xanım Əmirova

Fikrət musiqi məhəbbətini dostları ilə bölüşürdü. O, Zərif Qayıbovla 11-ci sinifdə oxuyarkən məktəbdə orkestr təşkil edirlər. Fikrət Əmirov oxuduğu Maksim Qorki adına məktəbdə müəllim və şagird heyəti tərəfindən sevilirdi. O məktəbdə əla qiymətlərlə təhsil alır, məktəbdə tarda uğurlar qazanır, bir çox dram dərnəklərində iştirak edirdi. Qazandığı uğurlar və istedadı ilə Fikrət, 1939-cu ildə ümumtəhsil məktəbi ilə yanaşı, orta musiqi məktəbini də bitirdikdən sonra Bakıya gətirilir.

Fikrət Əmirov Bakıya gələrkən gələcək peşəsini seçməsi barədə çox düşünür. Lakin anası Dürdanə xanımın məsləhəti ilə konservatoriyaya gedir. Çünki, bir il əvvəl Dürdanə xanım Bakıya gedərkən Bülbüllə qarşılaşmış, Bülbül ona Fikrətin konservatoriyada oxumasını məsləhət görmüşdü. Bunu bəstəkar öz xatirələrində yazır ki, "Mənim yaradıcılığım həyatım daha çox Bülbüllə bağlıdır. İndiki kimi yadımdadır — 1938-ci ildə Bülbül anamı Bakıda görüb təkidlə tapşırmışdı ki, Fikrəti göndər gəlsin, musiqi məktəbinə düzəldim." Gənc Fikrət Bakıya Bülbülün yanına gəlir və Bülbül onu Üzeyir Hacıbəyovun yanına aparır. Üzeyir bəy Fikrəti mehribanlıqla qarşılayaraq onun istedadını yoxlayır və ona konservatoriyaya daxil olmasını məsləhət görür. Beləliklə, Əmirovun Üzeyir Hacıbəyov və Bülbüllə əhatə olunan tələbəlik illəri başlayır.

Fikrət Əmirov Bakıya gəldiyi ilk illər bacısı Yaxşı xanım ilə qohumlarının evində yaşayır. Sonra isə skripkaçı dostu ilə Dmitrov küçəsində bir evdə qalır. Dostu hərbi xidmətə çağırıldıqdan sonra bu evdə tək yaşamağa başlayır. Həmin illəri bəstəkarın bacısı Şəfiqə xanım bu cür xatırlayır: "Fikrətin yaşadığı evə gələndə dəhşətə gəldim. Onun ev şəraiti olduqca ağır idi. Boş, soyuq otaqda sadə taxta masa, iki stul və dəmir çarpayı vardı. Yağış yağanda evə damırdı və o, hər dəfə çarpayasını dəyişdərməyə məcbur olurdu. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Fikrət böyük həvəslə oxuyur və yazıb-yaradırdı."

O, Üzeyir Hacıbəyovun sinfində "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" fənnini öyrənir və bu üslubda ilk əsərlərini yazmağa başlayır. 1930-cu ildən etibarən Üzeyir Hacıbəyovun məsləhəti və Bülbülün rəhbərliyi ilə xalq mahnı və rəqslərini toplayıb, onları nota yazmaq məqsədi ilə konservatoriyada "Xalq musiqisi kabineti" təşkil olunur. Həmin kabinetə rəhbərlik edən Bülbül gənc bəstəkar və musiqişünasları bu işə cəlb edir. Onlar respublikanın müxtəlif bölgələrinə ekspedisiyalara gedərək, oradan folklor nümunələri toplayır, onları lentə yazır, kabinetə təqdim edir və həmin nümunələri nota köçürürdülər. Dövrünün ustad xanəndələrini — Cabbar Qaryağdıoğlu, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski və başqalarının da oxuduqları xalq mahnı və təsniflərini nota salırdılar. Bu işdə Asəf Zeynallı, Zakir Bağırov, Qara Qarayev, Süleyman Ələsgərov, Səid Rüstəmov, Əşrəf Abbasov, Midhət Əhmədov, Məmmədsaleh İsmayılov kimi simalarla yanaşı, Fikrət Əmirovun böyük xidmətləri olub. O, hələ tələbə ikən bu işə cəlb olunduğundan daha da həvəslənir və öz əsərlərini də məhz xalq musiqisi üslubunda yazırdı.

1940-cı ildə Bakının musiqi mühiti zəngin idi. Belə ki, Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında tez-tez musiqili gecələr və konsertlər keçirilirdi. Fikrət Əmirov həmin konsertlərdə iştirak edərək, qərb və rus bəstəkarlarının əsərləri ilə əyani olaraq daha yaxından tanış olur və onların musiqi dilindən istifadə edirdi. O, həmçinin simfonik orkestrin məşqlərində də iştirak edirdi. Bəstəkar xatirələrində Nikolay Pavloviç Anasov ilə görüşünü belə xatırlayır: "1939–40-cı illər idi. Bir dəfə N.P.Anasov məni konservatoriyada görüb saxladı: "Cavan oğlan gəl tanış olaq." Əvvəlcə mən özümü itirdim və çox həyəcanlandım. Çünki mən bəstəkarlığa yenicə başlamış həvəskar, N.P.Anasov isə məşhur dirijor. Amma, sən demə, bu diqqətli dirijor məni öz məşqlərində görübmüş. Bunu o özü etiraf edərək dedi: Mən sizi tez-tez orkestr məşqlərində görürəm. Bu gündən etibarən isə siz həmişə mənim orkestr məşqlərimə və konsertlərimə gələ bilərsiz. Mən sizi dəvət edirəm." Bu sözləri eşidəndə mən çox sevindim, çünki bu mənim böyük sənətkarla ilk işim idi."

Həmin gündən etibarən N.P.Anasov ilə başlayan dostluğu sonralar Fikrət Əmirov onun oğlu Gennadi Rojdestvenski ilə davam etdirir. Rojdestvenski onun əsərlərinin interpretatoru olur. Bəstəkarın yaradıcılığının ilk dövrlərində xalq və musiqi janrlarına diqqət kəsilməsi, onları mənimsəməsi bu janrda əsas mənbəyidir.

Fikrət Əmirovun bəstəkarlıq sənətinə yiyələnməsinin təşəbbüskarı Üzeyir Hacıbəyli idi. Tələbəlik dövründə, o Üzeyir bəydən musiqi barədə elmlər öyrənib. Bu barədə bəstəkarın xatirələri mövcuddur. Bəstəkarın formalaşmasında Boris Zeydmanın da böyük rolu olub. 1930-cu illərdə Üzeyir bəyin dəvəti ilə müxtəlif şəhərlərdən dərs deməyə gələn müəllimlərin içərisində Boris İshakoviç Zeydmanın xidmətləri böyükdür. O, Soltan Hacıbəyov, Süleyman Ələsgərov, Əşrəf Abbasov, Cahangir Cahangirov, Ədilə Hüseynzadə, Şəfiqə Axundova və daha bir neçə bəstəkarların müəllimi olmuşdur ki, həmin bəstəkarlardan biri də Fikrət Əmirovdur.

İkinci Dünya Müharibəsində iştirakı

 

Fikrət Əmirov gənclik illərində

1941-ci il noyabrın 27-də 19 yaşlı Fikrət Əmirov orduya çağırılır. O, rabitəçilik kursunda təhsil almaq üçün 3 ay müddətində Tbilisiyə göndərilir. Kursu başa vurduqdan sonra 1942-ci il iyunun 3-də Voronej cəbhəsinə göndərilir. O vaxt bəstəkar anasına məktub yazır və məktubda bildirilir ki, "Sevimli anam və bacılarım! Mən sağ və salamatam. Mənim cəbhə yolum çox uzun oldu. Rostov vilayətini keçmişəm. Bu məktubu sizə Voronej vilayətinin Liski şəhərindən yazıram. Don çayını da keçmişik. Moskvaya yaxınlaşırıq. Hər tərəf qardır. Hələlik ki, heç bir maraqlı hadisə baş verməyib. Məndən Musaya, Adilə xalaya və bütün dost və tanışlara salam yetirin. Öpürəm səni. Fikrət."

Fikrət Əmirovun cəbhə illəri onun həyat və yaradıcılığının əsas dövrü olub. O bacısını Yaxşı xanıma da məktublarında döyüş təəssüratlarını ətraflı şəkildə izah edir. Məktubda qeyd edilir ki, "Brjanska, Voronej cəbhəsinə gəldikdən sonra hissə rabitəçisi vəzifəsinə başladım. Qış günlərinin birində bizə məsul tapşırıq verildi. Cəbhə komandanlığı ilə əlaqə yaratmaq tapşırığı. Keçmiş yuxarı kurs yoldaşlarımla birlikdə hissə komandanlığının bizə həvalə etdiyi tapşırığı yerinə yetirməyə yollandıq. Gecə qaranlığında ön xəttə yaxınlaşarkən təmiz alman danışığı eşitdik. Xoşbəxtlikdən qarşımızda daş-qaya vardı. Biz onun arxasında düşməndən görünməmək üçün gizlənmişdik. Bir qədər sonra keçmiş dostlarımdan biri faşistlərin olduğu yeri təyin etmək istədi. Başını daş-qayadan çıxarar-çıxarmaz qəflətən avtomat atəşləri səsləndi və mənim dostum yerə sərələndi, güllə onun başını yaralamışdı. Açıq havada soyuq qış günündə qaldığımızdan çox donmuşduq və yaralı yoldaşımızı çıxara bilmirdik. Dostumuzun başını sarıdıqdan sonra səhərədək orada qaldıq. Şaxtalı havada, açıq yerdə qaldığımız müddətdə bizim ayaqlarımız tamamilə donmuşdu. Hava işıqlaşanda hissə əsgərləri bizi tapıb, döyüş bölgəsindən çıxardılar və Bryansk şəhərinin hərbi hospitalına müalicəyə göndərdilər."

Bəzi mənbələrdən məlum olur ki, həmin dövrlərdə, yəni hospitalda olarkən Fikrət Əmirov özü də ağır mədə yarasından xeyli əziyyət çəkərək, cərrahi əməliyyatına məruz qalır. Lakin sağaldıqdan sonra orada bir neçə musiqiçidən ibarət ansambl təşkil edir. Özü həm ansambla rəhbərlik edir, həm də rus xalq çalğı aləti olan mandolinada ifa etməyi öyrənir. Həmin ansamblın repertuarına Azərbaycan xalq mahnı və rəqslərini də daxil edən gənc musiqiçinin bu xidmətləri çox bəyənilir. Çünki o, bu ansamblla hospitalda tez-tez konsertlər təşkil edir. Bu da insanların mənəvi gücünü artıraraq onları daha da mübariz olmağa səsləyirdi.

Böyük Vətən Müharibəsinin ağır günlərini yaşayan Fikrət Əmirov 1942-ci il noyabr ayında xəstəliyi ilə əlaqədar olaraq ordudan təxris olunur. O, əvvəlcə Gəncəyə gəlir və təxminən bir ilə qədər burada qalır, yaradıcılıq fəaliyyətinə davam edir. Belə ki, Gəncə Dövlət Filarmoniyasında çalışır, musiqi məktəbinə rəhbərlik edir və Dram Teatrında baş rejissor olan Mehdi Məmmədovla birgə işləyərək, bir neçə tamaşaya musiqi yazır. Lakin yarımçıq qalmış təhsili və yaradıcılıq eşqi onu 1943-cü ildə yenidən Bakıya qayıtmağa vadar edir. O, həm Konservatoriyada təhsilini davam etdirir, həm də yeni yaradıcılıq ideyalarını həyata keçirmək uğrunda çalışır.

Bəstəkarın 1943-cü ildə yazdığı "Böyük Vətən Müharibəsi qəhrəmanlarının xatirəsinə" adlı simfonik poeması həm onun cəbhə təəssüratlarını, həm də mübarizliyini özündə əks etdirir. Fikrət Əmirov bu əsəri yaxın dostlarından biri, müharibədə həlak olmuş Məmməd İsrafilzadəyə həsr etmişdir.

Ölümü

1984-cü ildə son əsəri olan "Nizami" baletini tamamlayan bəstəkar bölgədəki seçiciləri ilə görüşməyə gedərkən qəfil xəstələnir. İlk vaxtlar bu xəstəliyə əhəmiyyət verməsə də, xəstəlik getdikcə güclənir.

Bəstəkarın 1984-cü il fevralın 20-də vəziyyəti qəfil dəyişir. Bununla da 62 yaşlı Fikrət Əmirov vəfat edir. Bakıda vəfat edən bəstəkar, I Fəxri Xiyabanda dəfn olunur.

Yaxın dostunun ölümündən sarsılan Mirzə İbrahimov "Kommunist" qəzetinin 21 fevral 1984-cü il tarixli "Sənət zirvəsində" adlı məqaləsində qeyd edir ki, "Böyük bəstəkarımız Fikrət Əmirovu mən qırx ildən artıqdır ki, tanıyıram…Onun ürəyi döyünməkdən qalmışdır. Bu bütün xalqımıza, bütün musiqi dünyasına çox böyük itkidir. Çünki Fikrət Əmirov musiqisi milli olduğu qədər də, beynəlmiləldir. Onun sənətinin pərəstişkarları dünyanın hər yerindədir. Fikrət Əmirovun sehrkar musiqisi sevimli bəstəkarımızın ömrünü əbədi edəcək…Sorağını əsrlərdən-əsrlərə aparacaqdır."

Şəxsi həyatı

 

Fikrət Əmirov və həyat yoldaşı Aidə Əmirova, Bakı, 1952-ci il.

Fikrət Əmirovun atası Məşədi Cəmil Əmirov, anası isə Dürdanə xanım Əmirova olub. Bəstəkarın atası tarzən, bəstəkar, musiqi xadimi olub. Məşədi Cəmil Əmirov 1875-ci ildə Yelizavetpol quberniyası Şuşada anadan olmuş, 1928-ci ildə xəstəlikdən vəfat etmişdir. O, XIX–XX əsr Azərbaycan musiqisinə töhfələr vermiş, eyni zamanda operettaları, bir çox əsərləri ilə yadda qalmışdır.

Fikrət Əmirovun özündən əlavə 5 qardaş-bacısı olub. 1928-ci ildə Məşədi Cəmil Əmirovun vəfatından sonra, evin yükü 6 yaşlı Fikrətin üzərinə düşür. Dürdanə xanım 6 övladını tək böyütməli olur. Fikrət ailədə ondan 1 yaş böyük olan bacısı Yaxşı xanımla çalışırdı. Yaxşı xanımın ifa etdiyi mahnıları Fikrət tarda müşayiət edirdi.

Fikrət Əmirov 1952-ci ildə həkim Aidə Əmirova ilə həyatı qurmuşdur. Aidə xanım 12 fevral 1930-cu ildə anadan olmuşdur. 1947-ci ildə Bakı səhərində orta məktəbi qızıl medalla bitirdikdən sonra elə həmin il Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinə daxil olub. 1952-ci ildə həmin institutun müalicə-profilaktika fakultəsini müalicə işi ixtisası üzrə fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Elə həmin ildə bəstəkarla ailə həyatı qurub. Bu evlilikdən onların Cəmil və Sevil adlı övladları dünyaya gəlib. Aidə Əmirova 1983-cü il sentyabrın 1-də vəfat edib.

Fikrət Əmirov 1979-cu ildə yazdığı "Min bir gecə" baletini həyat yoldaşı Aidə xanıma həsr etmişdi. Bəstəkar baletin partiturasının titul vərəqində "Həyat yoldaşım – Aidaya" sözlərini yazmışdı.

Bəstəkarın ilk övladı Sevil Əmirova 1953-cü il noyabrın 4-də Bakı şəhərində görkəmli bəstəkar Fikrət Əmirovun ailəsində anadan olub. 1961–1972-ci illərdə Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbində təhsil alıb. 1978-ci-ildə Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını professor Zöhrab Adıgözəlzadənin sinfində fortepiano ixtisası üzrə fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Sevil Əmirova Mir-Həmzə Əfəndiyev ilə ailə həyatı qurub. Bu evlilikdən Nəzrin və Ömər adlı övladları var.

Fikrət Əmirovun ikinci övladı Cəmil Əmirov 3 may 1957-ci ildə anadan olub. 1990–2001-ci illərdə müxtəlif tərkibli instrumental ansambllar üçün caz kompozisiyaları bəstələyib. Prezident təqaüdçüsüdür. 2018-ci ildə xalq artisti fəxri adına layiq görülüb.

Bəstəkarın nəvəsi Nəzrin Əfəndiyeva 1 yanvar 1979-cu il tarixində anadan olub. Əfəndiyeva pianoçu, bəstəkardır. O, bir çox fəxri mükafatlara layiq görülmüşdür. Eyni zamanda, Bakıda dəfələrlə konsert vermişdir. Yaradıcılığında müxtəlif musiqi janrında 20-dən çox mahnı, bir cox kompozisiya və aranjmanın, həm müəllifi, həm də ifaçısı kimi iştirak edib. Nəzrin Əfəndiyeva 1995-ci ildən Belçikada yaşayır və orada Kevin adlı teatr aktyoru ilə evlidir. Bu evlilikdən Həmzə adlı bir övladı var.

Ən sevdiyi alət tar olub. Bəstəkarın atası tarzən olub, özü də eyni zamanda tarda ifa edə bilirdi. Fikrət Əmirov öz xatirələrində qeyd edir ki, "Məni bəstəkar edən Azərbaycan tarıdır." Əlavə edir ki, "Azərbaycan musiqi alətlərinin gözü tardır. Tar öz ahənginə, tembrinə, diapazonuna, gücünə görə təkcə bir alət deyil, sanki bir orkestri əvəz edir."

Yaradıcılığı

Operaları

  Əsas məqalələr: Ulduz (opera) və Sevil (opera)

Fikrət Əmirovun operaları
Ulduz (1948) Sevil (1953) Əsərlərinin siyahısı
b m r

Bəstəkar yaradıcılığının ilkin dövrlərində, 1948-ci ildə opera janrına müraciət etmişdir. Konservatoriyanı bitirərkən o, diplom işi olaraq birpərdəli "Ulduz" operasını yazmışdır. Bu opera yalnız əlyazma şəklində saxlanılaraq, nəşr etdirilməmişdir. Fikrət Əmirov bu əsəri yazmaqla müəyyən təcrübələr əldə etmişdir. Bəstəkar opera janrının müəyyən üslub cəhətlərinə, ifadə vasitələrinə yiyələnə bilmişdir. Birpərdəli operanın librettosu Azərbaycanın xalq artisti İsmayıl Hidayətzadəyə məxsusdur.

1953-cü ildə Fikrət Əmirov "Sevil" operasını yazdı. Fikrət Əmirov operanın üzərində işə 1949-cu ildə başlamışdır. Cəfər Cabbarlının süjetinə opera yaratmaq tələbi bəstəkarın daxili istəyindən, bu yazıçının yaradıcılığına olan rəğbət hissindən irəli gəlməklə yanaşı, həm də yazıçı Mirzə İbrahimovun bu süjeti təklif etməsi ilə əlaqədar idi. Operanın librettosunu yazan şair Tələt Əyyubov pyesin əsas dramaturji məğzini, əsərin obrazlı dilini, iştirakçıların dəqiq səciyyəsini saxlamağa cəhd göstərmişdir. Librettoya çox yığcam şəkildə işlənmiş Azərbaycan qadının acınaqlı vəziyyəti, hüquqsuzluğunu təsvir edən proloq səhnəsi əlavə edilmişdir. Opera janrının tələbləri ilə bağlı pyesin bəzi pərdələri birləşdirilmiş, əsər yığcam şəkil almışdır. Operanın hər redaktəsində müəyyən dəyişikliklər aparılaraq bəzi səhnələr əlavə edilmiş, bəziləri çıxarılmış, iştirakçıların bir sıra çıxışlarının yeri dəyişdirilmişdir.

Operada dramaturji konfliktin əsasını mütərəqqi obrazlar qrupu (Sevil və onun dostları) və ölüb gedən dünya (Balaşın və onun mühiti) ilə təmsil olunan iki zidd ictimai qüvvənin bir-birinə qarşı qoyulması təşkil edilir. İştirakçıların ictimai və psixoloji mahiyyətlərinin bir-birinə zidd olması operada obrazlı-tematik və kompozisiya-struktura ziddiyətini şərtləndirir. İştirakçılarından xarakteristikasından ibarət olan iki musiqi mövzuları kompleksi də təzadlıdır. Hadisənin inkişafı prosesində Sevili və onun dostlarını səciyyələndirən mövzular zənginləşir, Sevilə qarşı qoyulan obrazlarla bağlı olan digər mövzular qrupu isə birinci qrup tərəfindən aradan qaldırılır.

Operanın dramaturgiyasında gәrginliyin, dinamikliyin ardıcıl inkişafı, artması prinsipi böyuk rol oynayır. "Sevil" operasının dramaturgiyasında müәllif tәrәfindәn geniş istifadә olunan vә operanın musiqisindә mühüm rol oynayan leytmotivlәr, leymttemalar, qısa motiv-xarakteristikalar, motiv-xatırlamalar onun ideyasının açılmasına kömәk edir.

Operada Sevilin xarakteristikaları ilə bağlı olan leytmotivlər xüsusilə əhəmiyyətlidir. Operanın qəhrəmanının musiqi təcəssümündə ilk dəfə proloqda ifadə edilmiş Sevilin əsas leytmotivi mühüm rol oynayır. Leytmotiv iki hissədən ibarətdir: başlanğıc və əsas. Əsas hissə böyük daxili qüvvə və birinci melodiyadan yaranan təzadlı-tamamlayıcı melodiya ilə dolğunlaşır.

Operada Sevili oyanmağa çağıran leytmotivə böyük əhəmiyyət verilir. İlk dəfə Gülüşün Sevilə müraciətlə oxuduğu ariozada səslənən bu leytmoyiv operanın dramaturjo inkişafında ideyasının açılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Operada Sevil və Balaşın "şəxsi faciə" leytmotivi – həzin, dramatik-dolğun, ahəngdar mövzusu mühüm rol oynayır. Əvvəlcə hər iki qəhrəmanın hislərini səciyyələndirən həmin leytmotivi tədricən Sevil mövzusundan uzaqlaşır və yalnız Balaşın hissəsində qalır. Operanın digər iştirakçıları da leytmotivlərlə səciyyələndirilir. Operanın qəhrəmanları leytmotiv xarakteristikalarla yanaşı, ariyalarla, ariozolarla, həmçinin ansambl nömrələri ilə təqdim olunurlar.

Fikrət Əmiroun operasında müxtəlif xarakterli və tipli çoxlu ansambl nömrəsi mövcuddur. Onların içərisində xüsusilə Sevil və Balaşın dueti əhəmiyyət kəsb edir. Bu duet onların xarakteristikasını tamamlayır və dramaturji cəhətdən əsas səhnələrdə mühüm rol oynayır.

İkinci pərdədən alınmış septet bütün operanın mərkəzi ansamblı, ən yüksək nöqtəsidir. Bu nöqtə bütün iştirakçıları bir araya gətirir.

Əsər giriş hissədən, üç pərdədən və iki şəkildən ibarətdir. Birinci pərdədə Sevilin qəmli ariozosu və laylay mahnısı səslənir. Bunlarda onun öz taleyindən şikayəti eşidilir. Ariozo xalq mahnıları ruhunda yazılmışdır. Müqəddimənin kədərli melodiyasında təkildə səslənən orqan punktu üzücü məhkumluq hissini gücləndirərək, bir növ bütün ariozo üçün ümumi olan çarəsizlik əhvali-ruhiyyəsi yaradır. Mahnı melodiyasının kiçik diapozonu və onun obrazlı-emosional quruluşu arizonu həzn-lirik xalq mahnılarına – ağılara yaxınlaşdırır. Ariozonun xalq mahnısı xarakterində olması qəribə tərzdə qovuşan kədərli frazalarla, xalq nəfəsli alətlərinin melizmatik bəzəklərini xatırladan ağac nəfəs alətlərinin (xüsusilə fleytanın) çaldığı melodiya ilə də nəzərə çarpır.

Fikrət Əmirovun "Sevil" operası müasir mövzuda lirik-psixoloji janrda yazılmış ilk Azərbaycan operası olmaqla yanaşı, respublikada opera sənətinin inkişafında mühüm mərhələ oldu və bəstəkarın yenilikçi fikirlərini bir daha nümayiş etdirdi.

Müasir mövzuya müraciət edən bəstəkar opera sənətinə şəhər məişətini, yeni ifadə vasitələri tələb edən yeni mühiti gətirmişdir. Fikrət Əmirovun yaradıcılığının əsas ifadə vasitəsi olan melodiya, operanın musiqisində emosional başlanğıc rolunu oynayır. Operanın musiqi dolğunluğu, zəngin harmonik dili, orkestr rəngarəngliyi, simfonikləşmə tendensiyaları ilə diqqəti cəlb edir. Bəstəkar operada müxtəlif musiqi formalarını — ariya, ariozo, reçetativlər, ansambl və xor epizodlarını böyük sərbəstlik və ustalıqla istifadə etmişdir. Operanın musiqisində mühüm rol oynayan leytmotivlər qəhrəmanların səviyyəsində böyük əhəmiyyət kəsb edir.

"Sevil" operasının ilk premyerası 25 dekabr 1953-cü il tarixində baş tutmuşdur. İlk tamaşaya qədər iki dəfə ictimai baxış keçirilmişdir. 9 oktyabr 1953-cü il tarixində – operaya birinci ictimai baxışda bir sıra tənqidi fikirlər söylənilmiş, bəstəkar əsər üzərində əlavə işləmişdir. Həmin ilin 21 dekabr tarixində operaya ikinci ictimai baxış keçirilmişdir. Nəhayət, operanın ilk tamaşası böyük uğur qazanmışdır. Tamaşanı quruluşunu SSRİ Xalq artisti Mehdi Məmmədov vermişdir. Dirijor Əməkdar incəsənət xadimi Əfrasiyab Bədəlbəyli idi.

 

"Sevil" operasının 1959-cu il tarixli Moskvada sərgilənən afişası

"Sevil" operası ikinci redaktədə Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının səhnəsində 8 may 1955-ci il tarixində səhnəyə qoyulmuşdu. Bu tamaşada da rolları əsas etibarilə premyeradakı artistlər ifa edirdilər. Operanın ikinci redaktəsinə əsaslanan tamaşada bəzi rolların ifaçılarında dəyişikliklər aparıldı. Belə ki, Sevil rolunda Firəngiz Əhmədova, Balaş rolunda Kazım Məmmədov çıxış edirdi.

Operanın üçüncü redaktəsi 1959-cu ilin mart ayının 21-də həyata keçirilmişdir. Tamaşaya Əfrasiyab Bədəlbəyli dirijorluq etmişdir. Sevil rolunu Firəngiz Əhmədova və Firuzə Muradova, Balaş rolunu Rəşid Behbudov ifa etmişdir. Tamaşanın rəssamlıq işini və bədii tərtibatını Əyyub Fətəliyev həyata keçirmişdir.

"Sevil" operası 1959-cu ilin mayında Moskvada keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənət ongünlüyündə ifa edilmişdir. Operanın Moskvada ifası üçün Fikrət Əmirov üçüncü redaktəni hazırlamışdır. "Sevil" operasının dirijorluğu Niyazinin rəhbərliyi ilə həyata keçirilmişdir.

1964-cü ildə Moskvada Pyotr İliç Çaykovski adına Konservatoriyada operanın rus dilində konsert tamaşası keçirilmişdir. Bu ifada Ümumittifaq radiosu və televiziyanın simfonik orkestri iştirak etmişdir.

1970-ci ildə "Azərbaycanfilm" kinostudiyası tərəfindən rejissor Vladimir Qorikker "Sevil" filmi ekranlaşdırıldı. Film-operanın motivləri Fikrət Əmirovun operasının motivləri əsasında yazılmışdı. 1977-ci ildə opera Niyazinin rəhbərliyi ilə Səmərqənddə tamaşaya qoyulmuşdur. 1980-cı ildə opera fərqli quruluşda Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında tamaşaya qoyuldu. 1998-ci ilin noyabr ayında "Sevil" operası tam yeni bir redaktədə tamaşaya qoyuldu.

Fikrət Əmirovun "Sevil" operası Üzeyir Hacıbəylinin "Koroğlu" operasından sonra yaranmış ən uğurlu və ilk tamaşalardan bu günə kimi ən yaxşı əsərlərdən biri olaraq qəbul edilir. Operanın dirijoru bəstəkar Əfrasiyab Bədəlbəyli 1953-cü ildə yazırdı ki, "Opera teatrının kollektivi böyük həyəcan və yaradıcılıq hissi ilə "Sevil" operası üzərində işə başladı. Bu Cəfər Cabbarlının pyesi üçün inandırıcı musiqi həllini tapmış bəstəkarın böyük yaradıcılığı uğurudur. O, yüksək peşəkarlıq səviyyəli operalar yaratmışdır. Operanln dəyərli cəhəti ondadır ki, bəstəkar qəhrəmanların şəxsi taleyini deyil, məhz yüksək vətəndaşlıq pafosu ilə sosial dramını ön plana çəkmişdir."

"Muzikalnaya jizn" jurnalı 1959-cu ildə yazırdı: "Fikrət Əmirovun "Sevil" operası nəinki Azərbaycan, həmçinin bütün çoxmillətli sovet musiqisinin nailiyyətidir."

Baletləri

  Əsas məqalələr: Şur (balet), Nəsimi dastanı (balet), Xəzəri fəth edənlər (balet), Min bir gecə (balet), və Nizami (balet)

Fikrət Əmirovun baletləri
Şur (1968) Nəsimi dastanı (1973) Xəzəri fəth edənlər (1976) Min bir gecə (1979) Nizami (1984) Əsərlərinin siyahısı
b m r

Fikrət Əmirovun balet janrında ilk yazdığı əsər "Şur" baletidir. 1968-ci ildə yazılan əsər klassik janrda yazılmaqla yanaşı, xoreoqrafik novella da adlanır.

"Şur" baleti proloqla başlayır. Uzaqda sanki bir-birinə qovuşmağa can atırmış kimi donmuş Oğlan və Qızın fiqurları görünür.

Balet iki gəncin nakam məhəbbəti haqqında musiqi freskasıdır. Balet sənətinin spesifik ifadələri müəllifə uğurlu bədii ümumiləşdirmə aparmağa imkan vermişdir. Burada Avestadan qaynaqlanan Hörmüzd və Əhriman obrazlarının timsalında xeyir və şər qüvvələrinin mübarizəsi göstərilmişdir. Səhnə əsərində məhz Əhrimanın tabeliyində olan qara qüvvələr Adətin azad məhəbbəti üzərində qələbə çalmasını mümkün edir. Lakin əsərin epiloqunda proloqunda olduğu kimi bir-birinə qovuşmağa can atan donmuş Oğlan və Qızın fiqurları məhəbbətin yenilməz gücünü bəyan edir, hər zaman qalib gələn məhəbbətin rəmzi kimi ifadə olunur.

Baletdə qız və oğlan rollarında çıxış edən obrazların rəqslərində yığcamlıq, güclü emosiya, məntiq, mimikaların təbiiliyi, hərəkətlərin dəqiq və məqsədəuyğunluğu öz əksini tapır. Onlar səhnənin əvvəlindən sonuna qədər tamaşaçıları təsiri altında saxlaya bilir, xoreoqrafik kompozisiyanın hərəkət və səmimiyyətini gücləndirir.

Əsər ilk dəfə 1968-ci ildə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında səhnəyə qoyulmuşdur. Baletin librettosu Qəmər Almaszadə tərəfindən yazılmışdır. Xoreoqrafiya da Almaszadə tərəfindən həyata keçirilmişdir. Baletin teatrda səhnə həyatı uğurlu olmuşdur. Rus rəssam S. Virsaladze tamaşa üçün yeni dizaynlar hazırlamışdır.

 

"Şur" baletinin 1972-ci il tarixli proqramı. Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı.

1975-ci ildə "Ekran" yaradıcılıq birliyi tərəfindən Gennadi Babuşkinin rejissorluğu ilə Qara Qarayev və Fikrət Əmirovun üç baletindən bəhs edən "Əfsanələr aləmində" qısametrajlı bədii film-baleti çəkilmişdir. Filmin balet proqramına "Şur" baleti də daxil edilmişdir.

Əsərin libretto yazıçısı və baletmeysteri Qəmər Almaszadə baletlə əlaqədar olaraq yazır ki, "Azərbaycan bəstəkarının qüdrətli və orijinal simfonizmində açıq-aşkar rəqs mənşəyi özünü büruzə verir. "Şur" simfonik muğamının parlaq və bütöv səhnə kompozisiyası təsəvvürü yaratmaq xüsusiyyəti məni cəlb etdi və nəinki bizim tamaşaçıların, hətta xarici tamaşaçıların rəğbətini qazanmış mükəmməl, ahəngdar bir tamaşanı biz yarada bildik. Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının Fransadakı qastrol səfəri zamanı tamaşaçıların hərtərəfli alqışları Fikrət Əmirovun "Şur" baletinin böyük müvəffəqiyyətinin aydın təzahürü idi."

1973-cü ildə Fikrət Əmirov şair İmadəddin Nəsiminin 600 illik yubileyi ilə əlaqədar olaraq "Nəsimi dastanı" baletini meydana gətirmişdir. Baletin librettosu yazıçı Anara, xoreoqrafiyası isə baletmeyster Nailə Nəzirovaya həvalə olunmuşdu.

Balet-tamaşanın konsepsiyası ümumiləşdirilmiş obrazlarda öz əksini tapır: Bahar – saflıq, şənlik, ədalətin rəmzi, sevgili – şairin həyatının mənası, qara qarğalar – şairi izləyən şər qüvvələrdir.

Poema kulminasiya səhnəsi ilə başlayır – Nəsimi məhkum edilmişdir. Səhnədə böyük bir darağacı qoyulur. Zəncirlənmiş şairin ətrafında qırmızı geyimli cəlladlar hökmü icra etmək üçün rəqs edirlər. Edam yerinə yetirilərkən səhnədə bütün işıqlar söndürülür və yalnız Nəsiminin üzərinə işıq salınır. Nəsiminin monoloqunda zəmanənin ağırlığı, xoşbəxtliyin itirilməsi, amma bununla yanaşı, həm də işıqlı arzuların dünyası təcəssüm olunur. Dar ağacı yox olur və baharın rəmzi olan pannonun fonunda şairin və sevgilisinin dueti səslənir.

Şəri, qara qüvvələri baletdə cəlladlar təmsil edir. Baletin başlanğıcında artıq cəlladların rəqsi səslənir, onlar Nəsiminin ətrafında fırlanırlar. Nəsimi cəlladlar arasında öz düşüncələri ilə yaşayır, sevgilisini xatırlayır. Şairin düşüncələri "Nəsiminin monoloqu" hissəsində öz ifadəsini tapır. Nəsiminin sevgilisi ilə rəqsi şeirlərin fonunda verilir.

Şur muğamı üzərində qurulmuş "Nəsiminin monoloqu" hissəsi xarakter etibarilə melodik rəqsə yaxındır. Bəstəkar bu lirik monoloqda xalq rəqsinin ritm və intonasiyalarını öz yaradıcılıq təxəyyülündən keçirərək, sevgi və gözəllik nəğməkarı Nəsiminin – həyat sevgisini, kədərini, incə və zərif duyğularını yüksək şeiriyyətlə ifadə edən şairin obrazını yaradır.

Əsərdə Nəsiminin obrazı ümumiləşdirilmiş təcəssümünü tapır. Digər obrazlar şairin fəlsəfi-poetik ideyalarının rəmzi əhəmiyyətini kəsb edir. Nəsiminin bütün yaradıcılığı boyu qırmızı xətlə keçən məğlubedilməz insan şəxsiyyətinin rəmzi kimi şairin obrazı təqdim olunur. Şairin sevgilisi və qızların obrazları isə gözəlliyin rəmzidir.

Fikrət Əmirovun bu baletinin digər musiqi nömrələrində də xalq çalğı alətləri ilə orkestrin tembri həm təzadlı, həm də qarşılıqlı vəhdətdə verilir. Bu da obrazların xarakterindən irəli gələrək bədii məzmunun dolğun şəkildə açılmasını təmin edir.

Nəsiminin sevgilisindən ayrıldığı səhnəsində səslənən dueti isə muğam ruhlu vokal reçitativ və qadınların xor oxuması müşayiət edir. Balet on bir xoreoqrafik nömrədən ibarətdir –

1. Cəlladların rəqsi
2. Nəsiminin monoloqu
3. Nəsimi və sevgilisinin birinci dueti
4. Qızların Nəsimi və sevgilisi ilə rəqsi
5. Hücum
6. Qızların kədəri
7. Nəsimi və sevgilisinin ikinci dueti
8. Nəsiminin üsyanı
9. Savaş
10. Əbədilik.

Əsər 1977-ci ildə Böyük simfonik orkestr üçün "Nəsimi haqqında dastan" adı ilə təqdim olunur. 1973-cü ildə ilk dəfə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında tamaşaya qoyulur. Nailə Nəzirovanın yüksək səyi nəticəsində əsər peşəkarlıqla teatrın səhnəsində nümayiş etdirilir.

1974-cü ildə "Nəsimi" vokal-xoreoqrafik poeması Azərbaycan SSR Dövlət mükafatına layiq görüldü. Həmin ildən bəstəkar SSRİ Bəstəkarlar İttifaqının katibi vəzifəsində çalışmışdır. 1977-ci ildə "Nəsimi haqqında dastan" – faciə musiqisi: Böyük Simfonik Orkestr üçün partitura nəşr olunmuşdur.

Fikrət Əmirovun "Nəsimi dastanı" baleti təkcə Bakıda deyil, Moskvada və bir neçə xarici ölkələrdə səsləndirilmişdir. 1977-ci ildə Fikrət Əmirov İsveçrəyə bu əsərin ifası üçün dəvət olunur. Bununla da əsər, həmin ildə İsveç Filarmoniya Cəmiyyətinin repertuarına daxil edilir. Əsər Gennadi Rojdestvenskinin rəhbərliyi ilə Stokholm Filarmoniyasının Orkestrinin ifasında səslənmişdir.

Əsər İsveçrədə çox yaxşı qəbul edilmişdir. Konsert evinin direktoru Benqt-Ulof Enqsterm İsveç xalqının duyğularını bu cür ifadə etmişdir: "Bu gözəl musiqi müəllifinin, zəmanəmizin görkəmli dirijorunun və birinci dərəcəli orkestrin, həqiqətən, parlaq vəhdəti sayəsində poema unudulmaz hadisə olmuşdur."

1976-cı ildə bəstəkar balet janrında yeni əsərini – "Xəzəri fəth edənlər" vokal xoreqrafik poemasını yaradır. Poema ilk dəfə 1976-cı ildə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının XXV qurultayının iştirakçılarına təqdim edilmişdir.

Dəniz neftçilərinin fədəkar əməyini tərənnüm edən bu əsərin tamaşasını sınaqdan çıxmış yaradıcı kollektiv – baletmeyster Nailə Nəzirova, libretto müəllifi Anar, rəssam Toğrul Nərimanbəyov, dirijor Nazim Rzayev həyata keçirirlər. Poemanın partiturasına simfonik epizodlarla yanaşı, vokal və xor səhnələri də əlavə edilmişdir. Teymur Elçinin sözlərinə yazılmış xor hissələri Dövlət Xor Kapellası və "Qaya" kvarteti ifa edirdi.

1979-cu ildə bəstəkar özünü balet janrında yenə sınayır. Bununla da "Min bir gecə" baleti ərsəyə gəlir. "Min bir gecə" baleti Fikrət Əmirovun yaradıcılığında xüsusi mərhələ təşkil edir. Adətən əsərlərinin bədii məzmununu xalqa yaxın olan mövzulardan götürən Fikrət Əmirov "Min bir gecə" baletini yazarkən də ənənəsin sadiq qalaraq xalqın çox sevdiyi nağıllara müraciət etmişdir. Səadət Təhmirazqızı qeyd edir ki, "bəstəkar bu epik janrın dili ilə sanki öz düşüncələrini, məhəbbət və sədaqət ideyalarını tərənnüm edir."

İki hissəli baletin musiqisi Fikrət Əmirov, librettosu isə "Min bir gecə" nağılları əsasında Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyovlar tərəfindən yazılmışdı.

Fikrət Əmirovun baletinin əsas mövzusunu qədim tarixə malik olan "Min bir gecə" nağılları, qəddar Şəhriyar və müdrik Şəhrizadə, Şərq qadınının zəkası, igidliyi və xeyirxahlığı, bütün bu cəhətlərin gücü ilə qalibiyyətə nail olması təşkil edir. Baltedə bir çox münasqişələr, təzadlıq məqamlar baş verir. Tamaşanın emosional palitrası çox zəngindir: burada qəddarlıq və zəriflik, nifrət və məhəbbət, ölüm və şənlik qarşılaşır. Libretto müəllifləri olan Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyovlar nağılın əsas qayəsini götürərək, əsasən fəlsəfi məğzi açmağa nail olmuşlar.

"Min bir gecə" baleti giriş və iki pərdədən ibarətdir. Bu iki pərdə öz mahiyyəti etibarilə kəskin təzad təşkil edir. Artıq orkestrın ilk xanələri sanki dinləyicini sehrli nağıllar aləminə aparır. Arfa və royalın yüksək registrdə zərb alətləri ilə birləşməsi gözəl bir ahəng yaradır.

"Min bir gecə" baletində qadın səsinin istifadə edilməsi müəyyən məna daşıyır. Qadın Şərq poeziyasında yüksək gözəllik və ülviliyin timsalıdır. Burada Şəhrizad belə bir anlamda təcəssüm olunur. Vokalizin mövzusu balet boyu daha iki dəfə səslənir. Birinci dəfə "Ölümə məhkum olunan qadınların qüssə və kədəri"ni xor ifadə edir. Sonra isə "Şəhriyar və Şəhrizadın dueti" səhnəsində solo qadın səsi səslənir.

Birinci pərdə əsasən təzadlar üzərində qurulur. Şəhriyar və Nuridənin səhnəyə gəlişinin əvvəlində zərb alətlərinin tembri səslənir. Bu lirik səhnə kantilen melodiya üzərində qurulur. Birinci pərdənin personajları olan Şəhriyar, Şəhrizadə, cəlladlar, gecəni rəmsil edən parıltılı göy geyimdə olan qadınlar ikinci pərdədə də iştirak edirlər. Bu personajlar baletdə bütövlük və tamlıq yaradaraq, diversiment xüsusiyyətini aradan götürürlər. Birinci pərdə ənənəci balet formalarından finala doğru məqsədəuyğun şəkildə yönəlir, musiqi və süjet inkişafı ilə bağlanır.

İkinci pərdədəki hər üç nağıla giriş cənub gecəsinin təsviridir. Hər nağılı sonluğu isə cəlladların ritmi və Şəhrizadı öldürməyə hazırlaşan Şəhriyarın qəzəbi ilə tamamlanır. bu nağıllardakı xeyirin şərə qalib gəlməsi ideyası Şəhriyarı daxilən təkmilləşdirir və qəddar hökmdarın qəlbində məhəbbət və ədalət duyğusu bərqərar olur. Buna görə də baletin sonunda Şəhriyarla Şəhrizadın lirik dueti çox emosional səslənir. Şəhrizad öz müdrikliyi, zəkası və iradəsinin gücü ilə Şəhriyara qalib gəlir. Bədii məzmun musiqi dilində də öz dolğun ifadəsini tapır.

 

"Min bir gecə" baletinin Bakıdakı afişası, 1979-cu il.

Baletin süjeti ilə bağlı olaraq bəstəkar, Yaxın Şərq bölgəsinin musiqisinin koloritini baletdə böyük ustalıqla yaradır. Burada zərb alətləri qrupuna geniş yer verilir. Belə ki, baletdə ənənəvi zərb alətləri ilə yanaşı, spesifik və nadir alətlərdən də istifadə edilir. Hətta elə səhnələr vardır ki, bəstəkar yalnız zərb alətlərini tətbiq edir.

Baletin partiturasında rast gəlinən ənənəvi olmayan 8/8, 10/8, 12/8 metrik sistemləri Yaxın Şərq xalqlarının musiqi təfəkkürü üçün səciyyəvi olub, orkestr palitrasına xüsusi rəngarənglik verir. Bəstəkar Şərq xalqlarının musiqi folklorunun gözəlliyinə aludə olmaqla bərabər, son dərəcə zəngin ritmlər arayıb taparaq bunları musiqidə canlandırmışdır. Fikrət Əmirov bu ritmləri həm orkestrdə, həm də ayrı-ayrı zərb alətlərində – nağarada, vibrafonda, litavrlarda, cənglərdə solo kimi istifadə etmişdir.

Baletin ilk premyerası 1979-cu ildə Azərbaycan Opera və Balet Teatrında baş tutmuşdur. "Min bir gecə" baleti yalnız Azərbaycanda deyil, müxtəlif ölkələrdə tamaşaya qoyulmuş və həmişə də rəğbətlə qarşılanmışdır. Belə ki, 1981-ci ildə əsər üç gün ardıcıl olaraq Moskva tamaşaçılarına təqdim edilmişdir. 1981-ci ildə Tbilisi Akademik Opera və Balet Teatrında baletin Gürcüstan premyerası baş tutmuşdur. 1982-ci ildə balet Novosibirsk Opera və Balet Teatrının səhnəsində göstərilir. Baleti Rusiya Federasiyası və Azərbaycanın incəsənət ustaları birlikdə ərsəyə gətirmişlər.

 

Fikrət Əmirov və Aqşin Əlizadə 1980-ci ildə "Min bir gecə" baletinin Moskvada premyerasında.

1982-ci ildə "Min bir gecə" baleti Mərakeşdə və Bolqarıstanda tamaşaya qoyulur. Həmin ildə bəstəkar Sovet musiqisinin inkişafı sahəsində xidmətlərinə görə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür. Eyni zamanda "Lenin" ordeni, "Oraq və Çəkic" medalı ilə təltif olunmuşdur. 1983-cü ildə balet Ukraynanın Donetsk Opera və Balet Teatrında səhnələşdirilir. 15 oktyabr 1983-cü ildə "Min bir gecə" baleti Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının ifasında Moskvanın Kreml sarayının səhnəsində göstərilmişdir. 1985-ci ildə İstanbul Dövlət Opera və Balet Teatrının sifarişi ilə balet ilk dəfə Türkiyədə səhnəyə qoyulmuşdur. 25 oktyabr 2010-cu ildə Kreml Sarayının səhnəsində Kreml Balet Teatrının ifasında, 14 fevral 2014-cü ildə isə Belarusiya Dövlət Musiqili Teatrında balet izləyicilərə təqdim edilmişdir.

1980-ci ildə "Min bir gecə" baletinin müvəffəqiyyətinə görə bəstəkar SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Elə həmin ildə bəstəkar Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmişdir. Baletin Moskvada Kreml sarayındakı tamaşasından sonra SSRİ-nin xalq artisti R. Struşkova verdiyi müsahibədə qeyd edir: "Baletin xoreoqrafiyası yeni ideya daşıyır və istər kompozisiya, istərsə də özünəməxsus plastika sahəsində maraqlı imkanlar yaradır."

Fikrət Əmirovun son əsəri "Nizami" baletidir. Bəstəkar bu baleti 1984-cü ildə tamamlamışdır. Bu balet üzərində işə başlayarkən bəstəkarın bu mövzuda kifayət qədər təcrübəsi var idi. Balet Nizaminin özünün və qəhrəmanlarının ümumiləşdirilmiş çoxcəhətli obrazlarının təcəssümüdür. Bu bəstəkarın şairin şəxsiyyətinə üçüncü müraciəti idi.

Libretto müəllifləri A. Məmmədov və N. Nəzirova Nizami və onun qəhrəmanlarının tərcümeyi-halını açıb göstərməyi deyil, onların daşıdıqları ideyaları açıqlamağı qarşılarına məqsəd qoyaraq, şairin həyatından ayrı-ayrı faktlar və əsərlərindən götürülmüş fraqmentlərdən istifadə edərək, maraqlı süjet xəttinə malik əsər yaradıblar.

Digər baletlərindən, xüsusilə "Min bir gecə" baletindən fərqli olaraq "Nizami" baletində proqramlılıq, təsvirilik yoxdur. Bu baletdə ümumiləşdirmə metodu, hətta simvolika əsasdır. Fikrət Əmirov bu baletdə "Nizami" simfoniyası və "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" simfonik muğamının bir sıra mövzularından istifadə etmişdir.

Baletin əsasını obraz və xarakter etibarilə müxtəlif məzmunlu səhnələri bir-biri ilə bağlayan xoreoqrafik triptix təşkil edir. Baletin əlyazması üç pərdədən ibarət idi. I pərdə – "Şair və hakimiyyət", II pərdə – "Şair və məhəbbət" və III pərdə – "Şair və ilham".

Burada şairin daxili aləmi onun yaratdığı obrazlar vasitəsilə açılır. Baletin mərkəzində Nizami, onun daxili dünyası, fəlsəfi düşüncələri dayanır. Şairin gözü qarşısında öz həyatı, "Xəmsə" beşliyinə daxil olan qəhrəmanları canlanır. Baletin əvvəlində və sonunda Nizami dünyagörmüş, aqil və müdrik bir insan kimi verilir. Tamaşaçıların gözü önündə şairə gəncliyi və poetik qəhrəmanlarının obrazları qayıdır.

Birinci pərdədə baletin dramaturji mənasının iki xətti verilir – Şairin hakimiyyət nümayəndələri ilə münasibəti və ikinci xətt – şairin Afaqa olan məhəbbəti. İkinci pərdə Nizaminin xəyallarından bəhs edir. Nizaminin poemalarının qəhrəmanları ilə bağlı səhnələr verilir.

Nizaminin monoloqu, Afaqın keşikçilərlə səhnələrində qəhrəmanların əsas mövzusu bu leytmotiv üzərində qurulmuşdur. Bundan başqa "Sevgi" mahnısında, bəstəkarın "Mən səni araram" mahnısının intonasiyalarından, "Duet" və "Toy" səhnələrində "Vağzalı" xalq rəqsindən istifadə olunmuşdur. Balet Nizaminin yaşadığı dövrdən bəhs edən introduksiya ilə başlanır. Bu dövrü bəm səsli simli alətlərdə violençel və kontrabas səslənən mövzu təsvir edir. Bu mövzu bəstəkarın "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" simfonik poemasından müəllif sitatıdır. Tutqun mövzu tədricən işıqlanır və onu introduksiyanın ortasında improvizə xarakterli lirik mövzu əvəzləyir. İntroduksiyadan sonra səslənən "Göygölün doğuluşu" səhnəsi çox maraqlı tərzdə şərh olunur. Burada xor simli alətlərin fonunda sözsüz təntəli mövzunu ifa edir.

Baletin birinci pərdəsinin ikinci şəklində lirik xətt – Nizaminin Afaqa olan məhəbbəti açılır. Bu şəkildə, introduksiyada və solo qadın səsinin müşayiətində keçən adajioda şairin hisləri öz əksini tapır. Adajionun skripkaların orta registrində səslənən mövzusunu bəstəkarın "Nizami" simfoniyasından şairin leytmotivi kəsir. Adajiodan sonra "Vağzalı" xalq rəqsinin intonasiyaları üzərində qurulan toy səhnəsi verilir.

Baletin ikinci pərdəsi Nizaminin yaradıcılığının ölməzliyini təsdiq edir. Xeyirin şər, nurun zülmət üzərində təntənəsi, əbədi humanist idealların təsdiqi – ümumbəşəri suallar burada öz təsdiqini tapır. Növbəti "Yeddi gözəl" poemasından Bəhram şahın obrazı ilə bağlıdır. Bəhram şahın yeddi gözəlin əhatəsində ifa etdiyi valsda "Nizami" simfoniyasından skeso mövzusunun intonasiyaları eşidilir. Bəstəkar triptixin üçüncü hissəsində "Nizami" simfoniyasından istifadə etməklə şairə olan məhəbbətini ifadə edir.

Baletin finalında yenə öz düşüncələrinə qapanan Nizaminin ahıl çağı təsvir olunur. Nizaminin gözü önünə yenə sevgilisi Afaqın obrazı gəlir. Nizami və Afaqın duetini sözsüz, muğam reçitativi ruhunda solo qadın səsi müşayiət edir.

"Nizami" baleti 1991-ci ilin iyul ayında Nizami Gəncəvinin 850 illik yubileyi münasibəti ilə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının səhnəsində nümayiş etdirilmişdir. Son əsərinin premyerasını bəstəkar görməmişdir. Bu balet yalnız direksion şəkildə qalmış, daha sonra bəstəkar Musa Mirzəyev tərəfindən əvvəlcə klavir, daha sonra orkestrləşdirmə yaradılmışdı. Baletin xoreoqrafiyası dirijor Kazım Əliverdibəyova həvalə edilmişdi. Fikrət Əmirov əsərə insan səsi də əlavə etmişdi.

Səadət Təhmirazqızı "Nizami" baleti ilə əlaqədar olaraq qeyd edir ki, "Baletdə diqqətçəkən əsas məqam onun simfonikliyidir. Bəstəkar hələ balet üzərində işləyərkən bu əsərdə simfonizmin muğamla birləşməsini qeyd etmişdir. Fikrət Əmirov müsahibələrinin birində demişdir ki, muğam burada yalnız lad deyil, həm də müəyyən emosional hal və melodik yaradılışların, intonasiya gedişlərinin mənbəyidir."

Simfonizm

  Əsas məqalələr: Nizami (simfoniya), Simfonik portretlər, və Vaqifi (poema)

Fikrət Əmirovun simfonik əsərləri müxtəlif mövzuları özündə əks etdirir. Odur ki, onun simfonik əsərləri məzmunlə əlaqədar olaraq janr və xarakter etibarilə də müxtəlifdir. Lakin buna baxmayaraq, Fikrət Əmirov simfonizminin fərdi, özünəməxsus üslubu var ki, bu da onun təkcə simfonik əsərlərində yox, bütün yaradıcılığında özünü aydın şəkildə göstərir.

Bəstəkarın simfonik əsərləri sanki həyat hadisələrinin məcmusudur. Belə ki, bu əsərlərdə epiklik, fəlsəfi düşüncə tərzi, dramatizm – gərginlik, işıqlı və təravətli həyat amalı bir-birini əvəzləyir və tamamlayır.

Bəstəkarın simfonik yaradıcılığı onun simfonik muğamlarından xeyli əvvəl başlayır. Onun ilk simfonik əsərlərinə 1943-cü ildə "Böyük Vətən Müharibəsi qəhrəmanlarının xatirəsinə" adlı simfonik poeması, həmçinin şair Nizami Gəncəviyə həsr edərək 1947-ci ildə yazdığı "Nizami" simfoniyası aiddir.

Nizami mövzusu bəstəkarın yaradıcılığında böyük yer tutur. O, Nizami poeziyası ilə bir çox möhtəşəm əsərlər meydana gətirib. Fikrət Əmirov Nizami Gəncəvi poeziyası və irsi ilə bağlı fikirlərini bu cür ifadə etmişdir: "Nizami poeziyası məni gözəlliyi, onun məna dərinliyi və mahiyyəti, surətlərin əyaniliyi, yüksək mənəvi-etik idealları, ehtirasların çarpışması, ən başlıca isə – dramatikliyi və bəzən faciəvi gərginliyi ilə diqqəti cəlb edir. İstər şairin həyatında və istərsə də onun qəhrəmanlarının həyatında çox ağır təsərrüatlar olmuşdur – mən bunlara biganə qala bilməzdim. Nizami Gəncəvi poeziyası musiqi tələb edir, bu poeziyanın özünəməxsus tonallığı, öz muğamı var."

"Nizami" simfoniyası dörd hissədən ibarətdir. Əsərin quruluşu, hissələrin bir-biri ilə vəhdəti, emosional baxımdan ayrı-ayrı hissələrin təcəssümü musiqi dili ilə ifadə edilmişdir. Bu cəhətləri ilə, "Nizami" simfoniyası klassik simfoniyanın tələblərinə də cavab verən bir əsərdir.

 

"Nizami" simfoniyasının 1947-ci il tarixli partitura əlyazması

Bəstəkar bu əsərdə Nizaminin obrazını dolğun şəkildə yaratmağın məntiqi yolunu şairin misraları ilə təcəssüm etdirərək uğurlu nəticə əldə edir. Belə ki, hər hissənin əvvəlində şairin poeziyasından nümunələr səslənərək bəstəkarın musiqisi ilə üzvi şəkildə qovuşur və dinləyicini Nizami dünyasına aparır.

Simfoniyanın birinci hissəsi müqəddimə ilə başlanır. Simfoniya da misralar epiqraf rolunu oynayaraq özündə təntəli, emosional-dolğun hisləri birləşdirən musiqi ilə qovuşaraq şairin obrazı ilə assoasiya yaradır.

Birinci hissənin sonata alleqrosu üçün mövzuların intonasiya cəhətdən yaxınlığı səciyyəvidir. Bu mövzu vahid obrazın müxtəlif tərəflərini ekspressiv ehtiraslı, emosional xarakterli əsas partiyanın, himnvari köməkçi partiyanın və bağlayıcı partiyanın lirikləşdirilmiş variantını təşkil edir. Əsas partiya əvvəl violençellərdə, sonra skripka və viololarda səslənir. Mövzuları müxtəlif harmonik və orkestr boyalarında təqdim edərək bəstəkar onları dinamikləşdirir və beləliklə, dramatik kulminasiya nöqtələrinə çatdırılır.

İşlənmə hissəsi böyük həcmli deyil, bu köməkçi partiyaya əsaslanır. Mövzunun müxtəlif polifonik dəyişikliyi, təkrar ostinatlıq, dinamikanın tədricən artması, ritmin qeyri-sabitliyi musiqiyə gərgin xüsusiyyət verir. İxtisar edilmiş reprizadan sonra Nizaminin leytmotivi əsasən koda gəlir. Burada heç bir köməkçi partiya mövcud deyildir.

Sketsodan ibarət ikinci hissə dinləyicinin diqqətini valsın yaratdığı işıqlı, qayğısız hislərə cəlb edir. Bu hissənin ilhamlı, poetik musiqisi xüsusi sərbəstliyi ilə diqqəti cəlb edir. Azərbaycanda vals janrını simfoniyaya belə yüksək poetik səviyyədə ilk dəfə Fikrət Əmirov daxil etmişdir.

Üçüncü hissə dərin lirik düşüncələrdən ibarətdir. Nizaminin qəzəlindən epiqraf kimi götürülmüş misralar bu hissənin əsas mənasını açıqlayır.

Simfoniyanın bu hissəsində qəlbləri fəth edən poetik, ülvi məhəbbət, dərin fəlsəfi fikir, fədakarlıq təcəssüm edilir. Dinamikləşdirilmiş reprizada əsas obrazın təsdiqi kimi tezis rolunu oynayan Nizaminin leytmotivi yenidən səslənir.

Dördüncü hissə rondo formasındadır. Burada əvvəlki hissələrdən mövzular – məsələn, birinci hissədən işlənmə, ikinci hissədən, müqəddimədən götürülmüş mövzular yenidən səslənərək simfoniyaya ümumiləşdirilmiş bir ahəng gətirir. Bu hissədə Nizaminin leytmotivi də bir qədər dəyişdirilmiş halda səslənir. Əsasən, iki mövzuya – possoj xarakterli müqəddimə və Nizaminin leytmotivinin dəyişilmiş intonasiyalarına istinad edən əsas mövzu son hissədə üstünlük təşkil edir. Son hissənin geniş, dinamik kodası da Nizaminin leytmotivinə əsaslanır. Bununla da bəstəkar şairin dahiliyinin təsdiqini musiqi dili ilə ifadə edir və bu da simfoniyanın əsas ideyasıdır.

Simfoniya simli alətlər üçün yazılmışdır. Lakin orkestrin eynicinsli tərkibə malik olmasına baxmayaraq, əsərin musiqi boyalarının rəngarəngliyi, materialın dinamik, intensiv inkişafı, harmonik dilinin əlvanlığı – əsas və köməkçi partiyaların tematik ardıcıllığı, paralel kvintaların ostinat hərəkətləri və s. struktur qanunauyğunluqlarının aydınlığı ilə fərqlənir.

Simfoniya ilk dəfə 15 sentyabr 1947-ci ildə Moskvada Pyotr İliç Çaykovski adına salonda Nizaminin 800 illik yubileyinə həsr olunmuş gecədə səsləndirilmişdir. Simfoniyanın dirijoru Nikolay Anasov olmuşdur.

"Nizami" simfoniyası yalnız respublikada deyil, bir çox ölkələrin konsert salonlarında səsləndirilirək məşhur musiqiçilər tərəfindən uğurla qarşılanmışdır. Bu simfoniya haqqında bəstəkara xüsusi məktub da ünvanlanmışdır. Belə ki, 1963-cü ildə Leyspiq radiosunun simfonik orkestrinin kollektivi "Nizami" simfoniyasını bəstəkarın ad gününə hədiyyə olaraq ifa etmək qərarına gəlirlər. Dirijor Hans Roderin rəhbərliyi ilə əsər Almaniyada ifa olunur və həmin kollektiv Fikrət Əmirova xüsusi bir məktub göndərir.

"Nizami" simfoniyası 1965-ci ilin may ayının 6-da İngiltərənin Royal Festival Hold salonunda RSFSR-in əməkdar artisti Gennadi Rojdestvenskinin idarəsi ilə ifa olunmuşdur. Bu konsert də bəstəkar özü də iştirak edib. 1964-cü ilin mart ayında simfoniya Ümumittifaq Radio və Televiziyası Böyük Simfonik Orkestri son redaksiyada Gennadi Rojdestvenskinin rəhbərliyi ilə səsləndirilmişdir. Gennadi Rojdestvenski əsər haqqında yazırdı ki, "Simfoniya yeni müəllif redaksiyasında təkmilləşdirilmişdir, lirik boyalar daha yumşaq və incə, faciəli epizodlar daha aydın və ciddi olmuşdur. Əsər zahirən təmtəraqlı, tembr müxtəlifliyi ilə deyil, bədii obrazlar aləminə meyilliliyi, insan taleyi üzərində dərin fikrə dalması ilə rəğbət qazanır."

Simfoniya 1968-ci ildə Türkiyədə dirijor Səbahəddin Qələndərinin rəhbərliyi ilə ifa olunub. Belə ki, həmin ildə Fikrət Əmirov rəsmi olaraq Türkiyəyə dəvət edilir. Səfər çərçivəsində bəstəkarla görüşlər keçirilir və onun əsərləri səslənir. "Nizami" simfoniyası Türkiyədə xüsusi rəğbətlə qarşılanır. Simfoniyanın çox uğurla qarşılandığı Türkiyə mətbuatında əsərlə bağlı bir çox yazılar dərc olunur.

Türk yazıçı Tarih Kyuven əsərlə bağlı 1968-ci il tarixli "Ulus" qəzetində yazırdı ki, "Mən Fikrət Əmirovun "Nizami" simfoniyasından sarsılmışdım… Bartokdan sonra insanı həyəcanlandıran, ruhlandıran hisləri simli musiqi ilə ifadə edən bəstəkarları barmaqla sadalamaq mümkündür. Bütün registrlərdə gözəl səslənən hər an yeni söylənilməmiş nəyi isə açmağı vəd edən, çağlayan vulkan axarına bənzəyən bu əsər böyük bəstəkarımızın "Nizami" simfoniyasıdır…"

Fikrət Əmirovun simfonik əsərlərinə onun "Simfonik portretləri" əsəri də daxildir. 1970-ci illərdə yazılan bu əsərdə bəstəkar Azərbaycanın görkəmli mədəniyyət və incəsənət xadimləri olan Üzeyir Hacıbəyli, Cəfər Cabbarlı, Bülbül, Səməd Vurğun, Hüseyn Cavid və Niyazi kimi şəxsiyyətlərin obrazlarını öz musiqisi ilə təqdim etməyə çalışıb.

Fikrət Əmirovun "Simfonik portretlər" əsəri 7 hissədən ibarətdir. Bu obrazların tərənnümü üçün şair Teymur Elçinin mətnlərindən də istifadə edib. "Simfonik portretlər" əsərinin birinci hissəsi Azərbaycan vokal sənətinin görkəmli nümayəndəsi Bülbülə ithaf olanun əsərlə başlayır. Bəstəkar burada Bülbülün repertuarından Asəf Zeynallının Cəfər Cabbarlının sözlərinə bəstələdiyi "Ölkəm" romansının intonasiyalarından da istifadə edir. Orkestr bu intonasiyaya əlavə olaraq Teymur Elçinin Azərbaycana həsr olunan şeirinin misralarını xüsusi pafosla söyləyir.

Əsərin ikinci hissəsi Cəfər Cabbarlıya həsr olunmuşdur. Əsərin bu hissəsi monoloq şəklində yazılmışdır. Burada orkestrlə metso-soprano səsi daxil edilir. O, bəstəkarın "Cəfər Cabbarlının portreti" vokal əsərindən bəzi parçaları ifa edir. Sonra Teymur Elçinin şairə həsr etdiyi şeir səslənir.

"Simfonik portretlər" əsərinin üçüncü hissəsi Səməd Vurğunla bağlıdır. Bu portretin musiqi dilində aşıq intonasiyaları hiss olunur ki, bu da şairin daxili aləmi ilə bağlıdır. Buradakı musiqi şairin "Azərbaycan" şeirinin misraları ilə həmahəng səslənir.

Əsərin dördüncü bölməsi Üzeyir Hacıbəyova həsr olunub. Bəstəkar Üzeyir Hacıbəyova olan sevgisini musiqi dili ilə ifadə etməyə çalışıb. Belə ki, bu nömrədə Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operasından bəzi musiqi nömrələrinə istinad edilərək Fikrət Əmirov tərəfindən orkestrləşdirilir. Burada Teymur Elçinin şeiri də səslənir.

"Simfonik portretlər" əsərinin beşinci hissəsi maestro Niyaziyə həsr olunub. Burada onun musiqi sənətində olan yeri, mövqeyi daha aydın ifadə olunur.

Əsərin altıncı hissəsi görkəmli dramaturq Hüseyn Cavidə ithaf olunub. Bunun üçün bəstəkar yenə də əvvəlki nömrələrdə olduğu kimi koloritli səsin ifasından istifadə edir.

Vətənpərvərliyi tərənnüm edən yeddinci hissə "Ölkəm" adlanır. Epiloqda yenə də Azərbaycana himn deyilir.

Fikrət Əmirov daim poeziyaya maraq göstərmiş və Azərbaycan klassik şairlərinin obrazlarını öz musiqilərində əbədiləşdirmişdir. Bu mənada bəstəkarın "Nizami" simfoniyası, "Nizami", "Nəsimi dastanı" baletlərini nümunə göstərmək mümkündür. Bəstəkarın "Simfonik portretlər" əsərində də Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı kimi ədiblərin obrazları Əmirovun musiqisi ilə yüksək bədii ideyaları əks etdirən melodik çalarlarla təqdim olunur. Bəstəkarın belə əsərlərindən biri də "Vaqifi" simfonik poemasıdır. Əsər 1964-cü ildə şair, Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqifin poeziyasına məhəbbətin ifadəsi kimi qələmə alınıb.

Əsər haqqında Fikrət Əmirov 1983-cü ildə nəşr olunan "Musiqi düşüncələri" kitabında yazır ki, "Böyüklük", "dahilik" ifadələri Molla Pənah Vaqifi heç də başqa böyük, dahi şairdən fərqləndirmir. Mənə elə gəlir ki, Vaqif haqqında nəsə daha ülvi bir söz demək lazımdır. Mən şəxsən o sözü tapa bilmirəm. Bir onu bilirəm ki, o sözü axtara-axtara ixtiyarsız olaraq pianonun arxasına keçmişəm, Vaqif haqqında düşünə-düşünə "Vaqifi" simfonik-poemasını yazmışam.

Fikrət Əmirovun bu düşüncələrlə 1964-cü ildə yazdığı "Vaqifi" poeması da onun yaradıcılıq üslubuna xas olan melodiyalardan ibarətdir.

Simfonik muğamları

  Əsas məqalələr: Şur (simfonik muğam) , Kürd Ovşarı (simfonik muğam), və Gülüstan-Bayatı-Şiraz

Fikrət Əmirovun simfonik muğamları
Şur (1948) Kürd Ovşarı (1948) Gülüstan-Bayatı-Şiraz (1971) Əsərlərinin siyahısı
b m r

Fikrət Əmirov 1948-ci ildə "Şur" və "Kürdovşarı" simfonik muğamlarını yaratdı. Bu iki simfonik muğam bəstəkarın yaradıcılığında xüsusi bir yer tutur.

"Şur" və "Kürd Ovşarı" simfonik muğamları duologiya xüsusiyyətinə malikdir. "Şur" simfonik muğamı Şur, Şur-Şahnaz, Bayatı, Əraq, Simayi-Şəms hissələrindən ibarətdir. "Kürd-Ovşarı" duologiyanın ikinci hissədir. Həmçinin həcm etibarilə "Şur" muğamından daha kiçikdir. Əsər "Kürd-Ovşarı" zərbi muğamının xüsusiyyətlərinə əsaslanır, dörd bölmədən ibarətdir. "Kürd-Ovşarı" muğamı çox cəld ifa olunaraq, "Şur" muğamı ilə müqayisədə daha miniatür həcmlidir.

"Şur" simfonik muğamı bir neçə hissədən ibarətdir: Şur, Şur-Şahnaz, Bayatı, Əraq, Simayi-Şəms. Hər bir hissədən sonra qısa rəng və ya təsnif səslənir. Bəstəkarın istifadə etdiyi Əraq şöbəsi Şur dəstgahına daxil deyildir. Əraq Rast və onun ailəsinə daxil olan muğam dəstgahlarının zil şöbəsidir.

Bütövlükdə beş bölmədən ibarət olan "Şur" simfonik muğamı, eyni tematik material üzərində qurulan giriş və tamamlayıcı hissələrlə əhatə olunur.Əsər epik xarakterli mövzu ilə açılır. Mövzunu əvvəl baş klarnet, sonra qoboy, daha sonra isə simli alətlər ifa edir. Giriş mövzusu Şur təsnifinə əsaslanır. Mövzu tədricən nisbətən zil registrləri əhatə edərək işıqlı orkestr tembrlərinə nail olur. Növbəti bölmə Mayeyi-Şur ladın mayəsini tədqiq edir. Klarnetin solosu sanki xanəndənin partiyasını ifa edir. Bu epizod girişin ostinat bas üzərində keçən variantı ilə tamamlanır.

Əsərin üçüncü böyük hissəsi Bayatıdır. Bəstəkar burada Şur muğamının Bayatı-Kürd şöbəsi ilə Çoban-bayatının intonasiyalarını birləşdirir. Bayatı muğam improvizasiyası ilə mahnıvari-rəqsvari epizodların növbələşməsi üzərində qurulur.

Şur şahnaz bölməsi ladın üst kvartasına istinad edir. Onun mərkəzində sanki kiçik təsnif gizlənmişdir. Bu daha işıqlı bir mövzudur. Bəstəkar bu bölməni təsnif kimi qeyd etmir. Sırf şərq koloritli bu mövzunu fleyta-piccolo və bas-klarnet ifa edir. Şur-Şahnaz bölməsi rənglə tamamlanır. Rəng yumşaq və səlis qoboy solosu ilə başlanır. Burada "Ay qadası" xalq mahnısı istifadə olunmuşdur. Daha sonra mövzu klarnet və fleyta ilə ifa edilir. Özündə rəqsvari və mahnıvari başlanğıcı birləşdirən bu rəng incə və məlahətli səslənməklə səciyyəvi ritmə malikdir.

Sonrakı epizodda muğam improvizasiyası ostinat ritmlə birləşir. Solo truba ostonat leytrirmin fonunda improvizasiya edir. Sonra melodiyanı fleyta, qboy və klarnet ifa edir, ritmik ostinato isə mis nəfəsli alətlərlə səslənir. Burada özünəməxsus tembrlər polifoniyası yaranır. Simayi-şəms bölməsi orkestr tuttisi ilə tamamlanır. "Şur" simfonik muğamı giriş mövzusu ilə tamamlanır. Ən sonda isə yenə bas-klarnetdə mövzu səslənir.

"Kürd-Ovşarı" simfonik muğamı Kürd-Ovşarı zərbi-muğamının xüsusiyyətlərinə əsaslanır. Əsər dörd bölmədən ibarətdir. Çox cəld templə ifa olunan əsər, bəstəkarın "Şur" simfonik muğamı ilə müqayisədə miniatür həcmlidir. Burada əsasən zərbi-muğam xüsusiyyətləri saxlanılır, yalnız Şahnaz bölməsi improvizasiya şəklindədir. "Şur" simfonik muğamından fərqli olaraq, Fikrət Əmirov "Kürd-Ovşarı" simfonik muğamında təsnif və rənglərə üstünlük verməmişdir. İstisna olaraq, yalnız Şahnaz bölməsindən əvvəl təsnif verilir. "Kürd-Ovşarı" simfonik muğamı dörd hissədən ibarətdir: "Ovşarı", "Şahnaz", "Kürdi", "Mani".

"Kürd-Ovşarı" simfonik muğamı nəfis, lirik və zərif giriş mövzusu, xüsusən bas-klarnet ilə açılır. Mövzu üç hissəli formadadır, burada solo melodiya bütün orkestrin partiyası ilə növbələşir. Şahnaz bölməsi inkişaflı olub, sərbəst improvizasiya şəklində qurulur. Onun başlanğıcı akkordlarla ifadə olunsa da, sonra dialoq şəklində verilir. Nəfəsli və simli alətlər dialoqa qoşulurlar. Fortepianonun solosunda səslənən kiçik kadensiya "Şur" simfonik muğamından Şur-Şahnaz bölməsinin materialı üzərində bütün şöbənin kulminasiyasına gətirib çıxarır. Həmin hissəni orkestr ifa edir.

"Kürd-Ovşarı" simfonik muğamının son bölməsi Mani təntənəli xarakter daşıyır. Ovşarı kimi bu bölmə də rondovari şəkildədir. Rondonun epizodları Simayi-Şəms və bəstəkarın artıq "Şur" simfonik muğamında istifadə etdiyi epizodun üzərində qurulur. Burada həmin epizod yeni orkestrləşdirmədə təqdim edilir.

Simfonik muğamlar ilk dəfə 8 avqust 1948-ci il tarixində maestro Niyazinin idarəsi ilə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında səslənmiş və sonralar dünyanın müxtəlif ölkələrinin konsert salonlarında ifa olunmuşdur. Ən məşhur dirijor və musiqişünaslar bu əsəri çox yüksək qiymətləndirdilər. Bu mənada xarici ölkə musiqiçilərindən professor Fişer, Ostinqo və başqalarının Fikrət Əmirovun simfonik muğamları və xüsusən də "Şur" haqqında müsbət fikirləri var. Onlar bu əsərləri "Şərq simfonizmi"-nin inkişafında yeni addım kimi dəyərləndirirlər.

Şur simfonik muğamı haqqında həm respublikada, həm də xarici ölkə mətbuatında çoxlu sayda məqalələr nəşr olunub. Fransanın "Disk" jurnalında bildirilir ki, "Şur simfonik muğamı ifadəliyi və parlaq orkestr ustalığı ilə fransız dinləyicilərinin böyük marağına səbəb olmuşdur. Şur muğamında musiqi sənətinin bütün böyük əhəmiyyət kəsb edən əsərlərinə xas olan əzəmət və həqiqət vardır." Bu əsəri Gennadi Rojdestvenski, Leopold Stokoveski kimi dirijorlar da səsləndiriblər. Azərbaycan dirijorlarından Rauf Abdullayev, Fəxrəddin Kərimov, Yalçın Adıgözəlov və başqaları "Şur" simfonik muğamının interpretatorudurlar.

Fikrət Əmirovun digər "Kürd-Ovşarı" simfonik muğamı da 1948-ci ildə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında maestro Niyazinin idarəsi ilə səslənib. "Şur" və "Kürd-ovşarı" simfonik muğamlarına görə bəstəkar 1949-cu ildə SSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə SSRİ Dövlət mükafatına layiq görüldü. Dünyanın müxtəlif ölkələrində səslənən simfonik muğamlar kimi, "Kürd-Ovşarı" da böyük məhəbbətlə qarşılandı. Fikrət Əmirovun yaradıcılığına xüsusi diqqətlə yanaşan musiqişünas B.M.Yarustovskinin Amerika dinləyəcilərinin əsərə münasibəti haqqında bildirirdi ki, "Mən Amerika dinləyicilərindən bu əsərin müvəffəqiyyətinin səbəbini soruşanda hamı bir səslə — "Biz özümüz üçün yeni səs dünyasını kəşf etdik. Bu bizim üçün "Şərq simfonizmi"-nin yaranması idi."

"Şur" və "Kürdovşarı" simfonik muğamları daha sonra 1972-ci ildə Niyazinin dirijorluğu altında Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrində, 1996-cı ildə Rauf Abdullayevin dirijorluğu altında Moskva Radio Simfonik Orkestrində, Moskva Radio Simfonik Orkestrində, 1998-ci ildə Antonio de Almeidanın rəhbərliyi altında Moskva Simfonik Orkestrində, 2010-cu ildə isə Dmitri Yablonskinin dirijorluğu altında Rusiya Filarmoniya Orkestrində səsləndirilmişdir.

1967-ci ildə "Bakı-Televiziya" Studiyasının rəhbərliyi altında Arif Qazıyevin rejissorluğu və ssenari müəllifliyi ilə "Şur" ağ-qara qısametrajlı sənədli televiziya film-konserti istehsal edilmişdir. Sənədli filmdə Fikrət Əmirovun "Şur" və "Kürdovşarı" simfonik muğanlarının səhnə həyatı öz əksini tapmışdır. 1968-ci ildə Tbilisidə keçirilən "Prometey-68" kinofestivalı film kollektivini mövzunun orijinal həllinə görə xüsusi diplomla təltif etmişdir.

Bəstəkar 1971-ci ildə üçüncü simfonik muğamı olan "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" yaradır. "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" əvvəlki iki simfonik muğamdan uzun illər sonra yaranmışdır. "Şur" və "Kürd-Ovşarı" simfonik muğamlarının uğur qazanmasından uzun illər sonra Fikrət Əmirov özünü bir daha bu janrda yenidən sınamaq qərarına gəlir və nəticədə "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" simfonik muğamı ərsəyə gəlir.

Bəstəkar bu əsərini qədim şərq şairləri Sədi və Hafizə həsr etmişdir. Əsərin adı da bu baxımdan simvolik məna daşıyır. Sədi Şirazinin ən məşhur əsərlərindən biri də "Gülüstan" poemasıdır. Sədi və Hafiz hər iksi Şirazda ömür sürmüş, Sədi "Gülüstan" əsərini də orda tamamlamışdır. Müəllif üçüncü simfonik muğamı üzərində işləyərkən yazıçıların vətəninə səyahət etmiş, məzarlarını ziyarət etmişdir. Səyahətdən qayıdan bəstəkar üçüncü simfonik muğamı üzərində fikirlərini daha dolğun ifadə etmişdir.

 

"Gülüstan-Bayatı-Şiraz" simfonik muğamının 1974-cü il tarixli partiturasının üz qabığı

Əvvəlki iki simfonik muğamla müqayisədə, "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" simfonik muğamında bəstəkar muğama daha sərbəst yanaşır, onun quruluşunu və ardıcıl inkişafını saxlamaqdan daha çox, ümumi emosional mühiti, muğamın melodik-ritmik xüsusiyyətlərini saxlamağa meyl edir. Əgər əvvəlki simfonik muğamlarda bəstəkar ənənəvi əsası saxlayırsa, üçüncü simfonik muğamda bu meyil dəf olunur. Burada muğamın bölmələri göstərilmir, melodik şəklə, muğam melosuna da sərbəst yanaşılır.

Əsas mövzu ekspressiv xarakter daşıyır, muğamın intonasiyaları üzərində qurulur. Lirik köməkçi mövzu messo-sporanoya həvalə edilir. Mövzu çahargah ladında səslənir. Bu mövzu Hafiz Şirazinin mətninə ifa olunan qədim fars musiqisindən götürülmüşdür. Muğamın mərkəzi bölməsi aşıq musiqisinin materialı və "Cəngi" rəqsi üzərində qurulur, rəqsvari və dinamik, döyüşkən obraz növbələşir.

Kontrabasların solosu sanki uzaq keçmişi əks etdirir. Bu sirli, epik mövzunu "Uzzal" rəngi əvəzləyir. Ümumilikdə "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" simfonik muğamı üç bölmədən ibarətdir. Simfonik muğamın dördüncü və beşinci bölmələri ilk iki bölməni oktava yuxarı təkrarlayır.

Muğamın rəng və giriş-epiqrafın mövzusu ilə tamamlanması xüsusiyyəti "Şur" simfonik muğamında da müşahidə edilir. "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" simfonik muğamı bədii təfəkkürün iki sisteminin əlaqələndirilməsi, muğam ənənəsindən yaradıcılıqla istifadə edilməsinə daha yeni bir nümunədir. Burada muğamın, onun melodik-ritmik xüsusiyyətlərinin, forma, yaradılış qanunauyğunluqlarının şərhində daha çox sərbəstlik müşahidə olunur.

Muğamın sərbəst interpretasiyası kompozisiyanın müxtəlif komponentlərində özünü aydın hiss etdirir. Mövzuya uyğun rəng və təsniflər seçilməsini buna misal göstərmək olar. "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" simfonik muğamının başqa bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, burada melosdan sitatlar, bəstəkarın əvvəlki simfonik muğamlarından fərqli olaraq, müfəssəl şəkildə deyil, çox zaman kiçik tezislər kimi verilir. Xalq musiqisindən aldığı bu və ya digər xətti müəllif eskiz halında götürüb, motivi təkmilləşdirmək yolu ilə onu daha da inkişaf etdirir.

Əsər Moskvada UNESCO-nun "Xalqların musiqi mədəniyyəti, ənənə və müasirlik" mövzusuna həsr edilmiş VII Beynəlxalq Musiqi Konqresinin proqramına daxil edilmişdir. "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" simfonik muğamı Gennadi Rojdestvenskinin idarəsi ilə Ümumittifaq Televiziyası və Radiosunun Böyük Simfonik Orkestrində, 8 oktyabr 1971-ci il tarixində Pyotr İliç Çaykovski adına Moskva Dövlət Konservatoriyasında ifa edilmişdir. Simfonik muğamın vokal partiyası Moskva Dövlət Filarmoniyasının solisti Tamara Buşuyevaya həvalə edilmişdir.

Əsər eyni zamanda dirijor Yalçın Adıgözəlovun rəhbərliyi altında 1993 və 1995-ci illərdə Moskva Radio və Televiziya Simfonik Orkestrində səsləndirilmişdir. 1972-ci ildə "Azərbaycantelefilm" rəhbərliyi altında Arif Qazıyevin rejissorluğu və İshaq İbrahimovun ssenari müəllifliyi ilə "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" simfonik muğamı haqqında və muğamın Moskvada premyerası barədə sənədli film ekranlaşdırılmışdır.

"Azərbaycan" mövzusu

  Əsas məqalələr: Azərbaycan süitası, Azərbaycan kapriççiosu, və Azərbaycan qravürləri

Fikrət Əmirov 1950-ci ildə "Azərbaycan süitası" əsərini yazdı. Dörd hissədən ibarət olan suitada müxtəlif lövhələr növbələşir. Birinci hissə "Gənclik, gözəllik", ikinci hissə "Çoban-bayatı", üçüncü hissə "Kəndimizdə", dördüncü hissə "Nəğməmsən, Bakı" adlanır. Birinci hissə aşıq musiqisinin ritmləri üzərində qurulur, çox dinamik və canlıdır. İkinci hissə peyzaj lövhəsidir, lirik məzmunludur, burada muğam çizgiləri nəzərə çarpır. Üçüncü hissə yallı rəqsini xatırladır. Son hissə marş xarakterli olub, Bakı şəhərinin şərəfins himndir. Süitadakı milli xarakterli melodiyalar, zəngin orkestrləşdirmə Səməd Vurğun şeirlərindən ilhamlanaraq qələmə alınmışdır. Əsər Səməd Vurğuna həsr olunmuşdur.

 

Fikrət Əmirov 1950-ci illərdə

Süitada birinci hissə rast ladında bayramsayağı melodiya ilə başlanır. Mövzu orkestr tuttisi ilə səslənir. Bu hissə rondo formasındadır. Refren funskiyasını daşıyan başlanğıc mövzu hər dəfə yeni tembr çalarları alır. Epizodlar isə daha şəffaf boyalara malikdir.

Süitanın ikinci hissəsi doğma təbiətin gözəlliklərini tərənnüm edərək, pastoral xarakterlidir. Əsas mövzu taxta nəfəsli alətlərin bir-birini əvəzləyən solosunda səslənir. Belə tembrlər çoban tütəyinin səsi ilə assosiasiya yaradır. Mövzu "Çoban bayatı" el havasına yaxın olub, sanki naxışlardan toxunur. Süitanın üçüncü hissəsində Allegretto – yenidən şən, həyatsevər obrazlara qayıdır. Dəqiq, səlis ritmə malik olan, fəal mövzunu intonasiya baxımından özünə yaxın digər mövzu əvəzləyir.

Süitanın bu hissəsində mürəkkəb üçhissəli forma rondo və variasiya cizgiləri birləşir. Variasiyaetmə əsas etibarilə orkestrləşmədə özünü büruzə verir. Orkestrdə taxta nəfəsli alətlərin solosuna geniş yer verilir. Bu xüsusiyyət xalq çalğı alətlərinin – əsasən, tütək çalğısının təqlidi ilə bağlıdır.

Süitanın sonu təmtəraqlı xarakter daşıyır. Girişin nəfəsli və bəm simli alətlərin unisonunda səslənən marşvari mövzusu (çahargah ladı) punktir ritmdə əsas mövzu ilə növbələşir. Köməkçi mövzu isə lirik xaratekterlidir. Finalın orta bölməsi də bu mövzunun inkişafı üzərinə qurulur. Ekspozisiyadakı köməkçi mövzu orta bölmədə ritmik baxımdan dəyişilərək, yeni cizgilər kəsb edir. Mövzu ostinat ritmik fiqurasiyalar fonunda marş xüsusiyyəti alır. Burada bəstəkar tembr tapıntısından fleyta-riccolo ilə ingilis rojokunun birləşməsindən istifadə edir. Bu da bir növ zurnanın çalğısını xatırladır. Mövzu variasiya edilərək, kulminasiyaya çatır və doğma diyarın gözəlliklərini tərənnüm edən himn xarakteri daşıyır.

Sonda mis alətlərlə marş mövzusu və bəm simli alətlərlə faqotların birləşməsində giriş mövzusunu polifonik birləşmədə ritmik ostinato fonunda səslənir. Bu səslənmə bayramsayağı yürüyüşü xatırladaraq süitanın nikbinlik ideyasını bir daha təsdiqləyir.

Əsərdən bəhs edən Səməd Vurğun bildirir ki, "Elimizin böyük bəstəkarı Fikrət Əmirovun "Azərbaycan süitası" əsərini dinlədim. Təəssüratlarım, sevincim o qədər çoxdur ki, onları yazmaqla bölüşə bilmərəm. Təkcə onu deyə bilərəm ki, Fikrət elə bir əsər yaradıb ki, məni qaldırdı çıxartdı Kəpəzin başına. Xüsusilə Çoban-bayatı hissəsi mənim sevincimi bir qədər artırdı."

Fikrət Əmirov 1961-ci ildə "Azərbaycan" silsiləvi mövzusunun davamı olaraq bu mövzuda ikinci böyük "Azərbaycan kapriççiosu" əsərini yaratmışdır. Bu əsər parlaq, milli ruhda bir əsər olub, özünəməxsus təzadlı lövhələrdən qurulmuşdur. Çox melodik, rəngarəng, temperamentli musiqisi ilə seçilən bu əsər yüksək dərəcəli zövqlü orkestr palitrası ilə fərqlənir. "Azərbaycan kapriççiosu" əsəri bir neçə başlıca xüsusiyyətinə görə fərqlənir: melodizm, lad əsası, ritmika və tembr.

"Azərbaycan kapriççiosu" əsərinin üslubunu "Şərq barokko üslubu" ilə səciyyələndirmək olar. Bu təntənəli musiqi təzadlı lövhələrdən qurulur. Belə ki, burada təmtəraqla yanaşı, incə lirika, kapriççio janrına xas olan mövzuların müxtəlif görünüşlər almasına rast gəlinir. Bəstəkarın zəngin təxəyyülü xalq musiqisinə yaxın mövzuların bir-birini əvəzləməsində, bu mövzuların bir-biri ilə əlaqələndirilməsində özünü büruzə verir.

"Azərbaycan kapriççiosu" əsəri triol fiqurasiyası üzərində qurulan mövzu ilə açılır. Bu fiqurasiya bir növ leytintonasiya əhəmiyyəti kəsb edir. Çağırış xarakterli bu mövzunu şüştər ladında triol leytintonasiyası üzərində qurulan lirik mövzu əvəzləyir. Sonra fleytada lirik-pastoral təbiətli mövzu səslənir. Bu mövzuda yenə triol leytintonasiyası özünü büruzə verir. "Azərbaycan kapriççiosu" əsərinin mərkəzi mövzusu geniş, möhtəşəm xarakterli olub rast ladında səslənir. Bu mövzu Azərbaycan təbiət gözəlliklərini tərənnüm edir.

RSFSR-in əməkdar incəsənət xadimi, dirijor Abram Staseviçin bu əsərlə bağlı fikirləri maraqlıdır: "Möcüzəli Azərbaycan melosu ilə zəngin olan bəstəkar Fikrət Əmirovun "Azərbaycan kapriççiosu" əsəri parlaq, rəngarəng bir kompozisiyadır. Bu əsər bəstəkara xas olan parlaqlıqla yazılaraq, rus simfonizmi ənənələrinin davamı olub, ruhən məşhur bəstəkar Pyotr İliç Çaykovskinin "İtalyan kapriççiosu" əsərinə yaxındır."

Bəstəkarın "Azərbaycan" mövzusunun sonuncu əsəri "Azərbaycan qravürləri" əsəridir. Fikrət Əmirov 1975-cu ildə bu əsəri yaratmışdır. Əsər üç hissədən qurulur: "Odun rəqsi", "Gözəlim sənsən", "Qobustanda". Bütün qravürlər bir-biri ilə təzadlıdır, öz obraz-emosional məzmununa malikdir. Birinci qravür qədim mifoloji təsəvvürlərlə bağlı olub, həyatın başlanğıc ünsürlərindən biri olan oda inamı əks etdirir. Bu qravürün musiqisi çox temperamentli və enerjilidir.

İkinci qravür – "Gözəlim, sənsən" eyniadlı xalq mahnısının sərlövhəsini xatırladan bu başlıq bəstəkarın doğma diyara müraciətini əks etdirir. Vətənə məhəbbət bəsləyib, onun gözəlliklərindən vəcdə gələn müəllif öz ülvi hislərini alicənab tərzdə açır. Gözəl melodiya bəstəkarın müxtəlif hislərini özündə əks etdirir.

Üçüncü qravür – "Qobustanda" adlanır. Qayaüstü təsvirlərlə zəngin olan bu yerdə ulu əcdadların həyatı təsvir olunur. "Qobustanda" qravürü tarixi keçmişə səyahətdir. Müsiqişünas V. Şərifova-Əlixanova yazır: "Burada keçmişə müasirlərimizin gözü ilə baxılır. Qravürün musiqisində bizim dövrümüzün cizgiləri və xüsusiyyətləri çoxluq təşkil edir. Buna görə də o, müasir həyatın ritmik nəfəsi ilə dolğundur."

"Azərbaycan qravürləri" əsəri bütövlüklə tam bir silsilədir. Hissələr eyni ideya mənası ilə birləşir. Burada birinci və üçüncü hissələr musiqinin xarakteri etibarilə bir-biri ilə oxşardır. Hər iki hissə Azərbaycan tarixi keçmişinə həsr edilmişdir. Birinci hissədə oda sitayişlə bağlı əfsanələr, üçüncü hissədə isə Qobustanda qayaüstü rəsmlərlə bağlı rəvayətlər canlandırılır. Hər iki hissə çox ciddi səslənir və qədim kolorit duyulur. Burada odlu, "atəşlərin rəqsi" xarakteri yaradılır. "Azərbaycan qravürləri" əsərinin orkestrləşmə üslubu zərb alətlərinə geniş yer verilməsi ilə fərqlənir. Belə ki, birinci və üçüncü qravür qədim keçmişə səyahət olub, ibtidai dövrün təsvirini verir. Həmin dövrün təsviri bu alətlərlə canlandırılır. "Qobustanda" – üçüncü qravürün zərb aləti solosu ilə başlanması burada yerləşən Qavaldaşın səsi ilə bənzəyiş yaradır.

İlk qravürdə isə proqramla bağlı rəqsvarilik üstündür. Mövzu başlanğıc özəyin variant yolu ilə inkişafı üzərində qurulur. Bu, bir sıra xalq rəqsləri üçün səciyyəvi olan inkişaf üsuludur. Bu qravürdə simli alətlər aparıcı rol oynayır, bununla yanaşı zərb alətlərinə də geniş yer verilir ki, bu da arxaik koloritin yaradılması ilə bağlıdır. Birinci qravürdə "Tərəkəmə" xalq rəqsinin melodiyasının konturları sezilir. Qravürün orta hissəsində isə aşıq musiqisi intonasiyaları ilə yaxınlıq özünü büruzə verir. İkinci qravür isə lirik xasiyyətli olub, burada taxta nəfəsli alətlər aparıcıdır.

Kamera-instrumental əsərləri

Fikrət Əmirovun yaradıcılıq irsində kamera-instrumental əsərləri xüsusi yer tutur. Bu əsərlərə fortepiano üçün və fortepiano ilə digər alətlər üçün yazdığı əsərlər daxildir. Bəstəkarın üslubunun səciyyəvi xüsusiyyətləri – obrazların əlvanlığı, lirikliyi, mahnıvarilik burada da aydın şəkildə diqqəti cəlb edir. Fikrət Əmirov müəyyən dövrlərdə yazdığı kiçik fortepiano pyeslərini sonrakı illərdə silsilə şəklində nəşr etdirir.

O, iki silsilədən ibarət fortepiano məcmuələri yaratmışdır. Bəstəkar kiçik həcmli fortepiano pyesləri ilə azyaşlı ifaçılara pyeslər təqdim edir. Bu pyeslər bəstəkarın "Uşaq lövhələri" və "On iki miniatür" fortepiano məcmuələrində toplanıb. Bunlardan, ilkin olaraq, bəstəkar, "Uşaq lövhələri" silsiləsini nəşr etdirib.

"Uşaq lövhələri" silsiləsi təzadlı ardıcıllıqdan qurulan bir neçə kiçik pyesdən ibarətdir. Bu pyesləri də bəstəkar müxtəlif illərdə qələmə alıb. On iki pyesdən ibarət olan bu silsilə suita xarakterli olub, yığcam, lakonik melodiyalardan ibarətdir. Silsilədə bəstəkarın melodiyaları xalq intonasiyaları ilə zəngindir.

Silsilə Fikrət Əmirovun fərdi dəst-xətti faktura xüsusiyyətlərində özünü büruzə verir. Burada pyeslər sadə iki və ya üç səsli quruluşda olub xalq musiqi intonasiyaları ilə zəngindir. Silsilə quruluşca süitanı xatırladır.

Təzadlı ardıcıllaşmanı əsərin kompozisiya prinsipi kimi əsas götürən bəstəkar, bu pyesləri ümumi əsas tonda, xasiyyətdə səsləndirərək bir-birindən seçilən miniatürlərin vahidliyinə, bütövlüyünə nail olmuşdur. Məcmuədəki pyeslərin əksəriyyəti lirik obrazlıdır. Bu da bəstəkarın fərdi obrazı ilə bağlıdır. "Uşaq lövhələri" silsiləsinin birinci hissəsi "Kiçik nağıl" pyesi ilə başlayır. "Kiçik nağıl" pyesi burada proloq rolunu oynayır və dinləyicini uşaq fantaziya aləminə aparır.

Müəyyən dərəcəd təmkinli "Laylay" pyesində bəstəkarın uşaqlara olan sevgisini ifadə edir. Bu pyesdə Əmirov üslubuna xas tərzdə səmimi, həzin, zərif, lirik melodiyalara rast gəlmək olar.

"Mahnı" pyesi silsilənin yaddaqalan nömrələrindən biridir. Bəstəkar bu pyesdə mahnı üslubuna xas olan melodiya yaradıb. Şur ladında yazılan pyesin musiqisində müəyyən dərəcədə təsvirlik vardır. Xalq ruhunda yazılan növbəti pyeslər "Lirik rəqs" və "Sevilin rəqsi" pyesləridir.

Silsilədə bəstəkar uşaq aləmini "Elegiya" pyesi ilə dərin psixoloji düşüncələrə aparır. Bu pyes dərin psixoloji lirikaya malikdir. Gərginliyinə baxmayaraq pyesin melodiyası nisbətən yüngül, axıcı, daha çox işıqlı lirikaya yaxın intonasiyalarla təqdim edilir. Bu pyesdən sonra səslənən "Rəqs" musiqisi sanki həmin düşüncələri bir qədər cəld tempdə davam etdirir. "Rəqs" pyesi xalq musiqilərindən olan "Şalaxo" musiqisini xatırladır.

"On iki miniatür" toplusu "Uşaq lövhələri" toplusuna obraz və janr əlaqələri ilə yaxındır, bununla yanaşı aşıq musiqisinə xas olan obrazlar burada daha dərin, parlaq və hərtərəfli əksini tapmışdır. Uşaq təsəvvürünü genişləndirən, maraqlandıran mahnıvari və fantastika illustrasiyalar, uzaq ölkələr təəssüratını yaradan nömrələr gözəl və cəlbedicidir. Bu miniatürlərdə ilk dəfə olaraq uşaq əsərlərində daha mürəkkəb musiqi janrlarının nümunələri və onlara xas olan lad intonasiya nümunələri istifadə edilmişdir.

"Uşaq lövhələri" toplusunda olduğu kimi, burada da bəstəkar ona xoş gələn xalq musiqisi intonasiyasını, melodiyanın janr xüsusiyyətini bəzən bir qədər gücləndirir. Bununla yanaşı "On iki miniatür" toplusunda intonasiya tərzi, piano üslubu bir qədər mürəkkəbdir.

"On iki miniatür" silsiləsi də lirik hekayət xarakterli "Ballada" pyesi ilə açılır. Bəstəkar bu pyesi proloq funksiyası kimi verərək, nağıllar aləminə giriş təəssüratını xatırladır. "Ballada" pyesində muğama xas olan improvizasiyalar qabarıq şəkildə öz əksini tapır. Xalq musiqisi təfəkkürünün ənənələri bu pyesdə məhz mövzunun son kadensiyasında özünü göstərir. Burada kadensiya dönməsinə daxil olan melodiyanın intonasiyası çahargah ladında verilmişdir. Bu kiçik pyesin özünəməxsus dramaturgiyası mövcuddur. Belə ki, çox ifadəli səslənən melodiya Çahargah ladının mayesi vurğulanan ostinatlı ritmin müşayiəti ilə təqdim olunmuşdur.

Silsilədə ikinci pyes "Aşıqsayağı" pyesidir. O özündən əvvəlki pyeslə təzad yaradaraq xalq çalğı aləti olan sazın səslənmə xüsusiyyətini təqlid edir. Silsilədə pyeslər asta və cəld templərlə təzadlıq prinsipinə əsaslanır.

Silsilə asta və cəld templi rəqslərin növbələnməsi üzrə qurulur. Lakin "Noktürn" və "Barkarallo" pyesləri üçün incə lirika səciyyəvidir. Bu iki pyesin də əsasını milli musiqi üslubuna xas olan melodik çalarlar təşkil edir. Pyeslərin milli intonasiya cizgiləri onların lad-intonasiya, faktura və forma xüsusiyyətlərində təzahür olunur.

"Yumoreska" silsiləsi cəld templi, oynaq ritmə malik olan pyesdir. Ondan sonra isə lirik rəqs səslənir. Şüştər ladında yazılan bu pyes "Yumoreska" silsiləsi ilə öz təmkini, dərin lirizmi ilə kəskin təzad yaradır. Bu təzadı növbəti "Ovda" pyesi aradan qaldıraraq yenidən silsiləyə oynaqlıq, şən əhval-ruhiyyə gətirir.

Şur ladında təqdim olunan "Lay-lay" pyesində səmimilik, istiqanlılıq duyulur. Həzin, zərif melodiya Əmirov üslubuna xas olan subyektiv tərzdədir.

"Vals" pyesi – silsilədə zərif, incə, lirik məzmunda təqdim olunmuşdur. Pyesdəki kvadratlılıq, klassik aydınlıq, struktur dəqiqliyi, müəyyənliyi melodiyanın oynaq elementləri və müqayisəli lad rəngarəngliyi ilə uyğunlaşdırılmışdır. Məsələn, şur və çahargah ladları buna nümunədir.

Onuncu miniatür "Tokata" pyesi oynaq-skertso xarakterli olub silsilədə ən cəld pyesdir.

Humayun ladında yazılan "Elegiya" çox təmkinli, sakit ifadə vasitələri ilə həm ladın intonasiya xüsusiyyətlərini, həm də janrın xarakterik cəhətlərini bütün dolğunluğu ilə ifadə edir.

Fortepiano üçün pyeslərlə yanaşı bəstəkarın forma və məzmun etibarilə müxtəlif kiçik həcmli digər əsərləri də qeyd edilməlidir.

Bəstəkar yaradıcılığının müxtəlif dövrlərində instrumental musiqiyə müraciət etmiş və skripka, violençel, fortepiano, nəfəs alətləri – qoboy, klarnet, faqot üçün əsərlər bəstələmişdir. Bu əsərlərə skripka və fortepiano üçün "Muğam-poema" və "Ballada", violençel və fortepiano üçün "Monoloq" kimi əsərlər aiddir.

Skripkanın solosu ilə başlayan "Muğam-poema" əsəri olduqca qeyri-adi və təravətli səslənir. Bu, "Çahargah" muğamının improvizasiyasının imitasiyasıdır. Tarın bilicisi olan bəstəkar burada onun texniki və intonasiya xüsusiyyətlərindən bacarıqla istifadə etmişdir. Girişdən sonra fortepianonun müşayiəti ilə dəqiq metroritmə malik təsnif yenə də solo-skripkanın improvizasiya tərzində ifa etdiyi melodiyaya keçir, get-gedə inkişaf etdirilən əvvəlki tematik material böyük epizoda keçərək pyesi tamamlayır.

Fikrət Əmirovun kamera instrumental əsərlərinə fortepiano və orkestr üçün konsertləri də aiddir. O bu janra hələ yaradıcılığının ilk dövrlərində A. Babayevlə birgə yazdığı "Xalq çalğı alətləri üçün Konsert" əsəri ilə üz tutub. Bu əsər 1947-ci ildə yazılıb. Əsər üç hissəlidir. Birinci hissə iki təzadlı mövzudan qurulub. Hər iki mövzu orta işlənmədə transformasiyaya uğrayır, inkişaf edərək müxtəlif rəngə boyanır. İkinci hissə lirik emosional xarakterlidir. Konsertin üçüncü hissəsi şən əhval-ruhiyyəli, bayram ovqatlıdır.

Bəstəkar növbəti konsert əsərini 1957-ci ildə Elmira Nəzirova ilə birlikdə yazıb. Elə həmin ildə bəstəkar Azərbaycan SSR xalq artisti adına layiq görülmüşdür. Bu ərəb mövzuları əsasında yazılan fortepiano ilə orkestr üçün konsertdir. Konsert ənənəvi klassik üç hissəli formada, ərəb xalq musiqisi intonasiyaları əsasında yazılıb. Bu konserti yazmazdan əvvəl bəstəkar ərəb musiqisi və folkloru ilə tanış olaraq onlardan xeyli dərəcədə bəhrələnmişdir.

Konsertin musiqisi mövzu baxımından çox rəngarəngdir. Musiqi dili parlaq boyalardan, emosional dolğunluğa malik melodik çalarlardan ibarətdir. Burada ərəb və Azərbaycan musiqi intonasiyaları müasir musiqi texnikası ilə birləşərək əsərin özünəməxsus üslubunu təyin edir.

Bu əsər ilk dəfə elə yazıldığı 1957-ci ildə həmmüəllif olan pianoçu Elmira Nəzirovanın ifasında simfonik orkestrlə səslənib. Dirijor Niyazi olub. Sonralar isə Konsert digər məşhur musiqiçilərin də repertuarına daxil edilir. 1958-ci ildə Moskvada Natan Raxlinin rəhbərliyi ilə Ümumittifaq radiosunun Böyük Simfonik Orkestrinin ifasında səslənib. Daha sonra isə əsəri Sankt-Peterburq, eləcə də keçmiş SSRİ-nin musiqiçiləri, həmçinin Misir, Polşa və İraq musiqiçiləri ifa ediblər. Bu konsert xarici ölkələrdə səslənən ilk irihəcmli Azərbaycan fortepiano əsəri idi.

1958-ci ildə konsert Moskvada üç dəfə ifa edilmişdir. Solist Elmira Nəzirova olmaqla əsərə N. Anosov, Natan Raxlin və Y. Svetlonov dirijorluq ediblər.

Latviyada ərəb mövzulu konserti pianoçu German Braun və dirijor Edqar Tans ifa ediblər. Əsər Elmira Nəzirova və polyak dirijoru Robert Satanovskinin təfsirində Varşava, Torun və Buqdoş şəhərlərində də ifa olunaraq Azərbaycan fortepiano sənətini xarici ölkələrdə nümayiş etdirmişdir.

Ərəb mövzusunda bu konsertin yazılması ideyası məhz Fikrət Əmirova məxsus idi. Bu ideya da bəstəkar üçün təsadüfi deyildi. Ərəb xalqlarının həyatı, mədəniyyəti ilə əlaqəli bəstəkar Birləşmiş Ərəb Respublikasında olarkən tanış olmuşdu. Fikrət Əmirov bu səyahət zamanı Qahirəni, İsgəndəriyyəni, Luksoru, Dəməşqi ziyarət etmişdi.

Fikrət Əmirovun violençel və ya alt ilə fortepiano üçün yazılan "Elegiya" əsəri bəstəkar Asəf Zeynallının xatirəsinə ithaf edilib. Əsər 1948-ci ildə yazılıb.

 

Fikrət Əmirov və tarzən Bəhram Mansurov 1973-cü ildə

1965-ci ildə Fikrət Əmirov bu əsəri simli alətlər orkestri üçün işləmişdir. Əsər həmin ildə Nazim Rzayevin rəhbərliyi ilə kamera orkestri tərəfindən ifa edilmişdir.

Asəf Zeynallının xatirəsinə ithaf olunan bu əsər çox yığcam və lakonikdir. Üzeyir Hacıbəylinin xatirəsinə ithaf edilən "Elegiya" əsəri ilə müqayisədə, bu əsər miqyas etibarilə kiçikdir. Həzn, elegik melodiyanı birinci skripkalar – bayatı-şiraz ladı ifa edir. Bəm səsli simli alətlər – violençel və kontrabaslar ostinato rolunu daşıyır. Ostinota sinkopalı ritmə əsaslanır. Saxlanan ostinato vahid emosiyanı, kədər duyğusunu ifadə edir.

Həzin piano nüansında ifa olunan lirik elegik, kantilen və mahnıyabənzər melodiya getdikcə daha zilə qalxaraq kulminasiyada səslənir. Sonra qəfildən mövzu tədricən genişlənir, başlanğıc temp qayıdır. Yeni kiçik bölmədə violençel və birinci skripkalar mövzunu ifa edir. Bu, sanki son söz, epiloqdur və PPP nüansında əsər bitir.

Üzeyir Hacıbəylinin sənət irsini yüksək dəyərləndirən Fikrət Əmirov müəlliminin vəfatından təsirlənərək "Üzeyir Hacıbəyova ithaf poema" əsərini bəstələmişir. Bu əsər skripka və violonçellərin unisonu və iki fortepiano üçün nəzərdə tutulmuşdu. Əsər ilk dəfə 1949-cu ildə bəstəkarın vəfatının ildönümü günündə ifa edilmişdir. 1953-cü ildə əsər fortepiano skripka və violonçel üçün işlənmiş, 1964-cü ildə kamera orkestri üçün redaktə edilmişdir. Əsər 1964-cü ilin mayında N. Rzayevin rəhbərliyi ilə kamera orkestri tərəfindən ifa edilmişdir.

İthaf əsəri bayatı-şiraz ladında, həzin, oxunan melodiya ilə başlanır. Mövzunu simli alətlərin kvinteti pianissomda ifa edir. Birhissəli əsərdə bütün Azərbaycan xalqının keçirdiyi kədər ifadə olunur. Fikrət Əmirov müsahibələrinin birində bildirmişdir: "Məni Üzeyir Hacıbəyli işlərinin davamçısı adlandırırlar və mən bununla fəxr edirəm."

Əsərin ikinci bölməsi təzadlı dinamik nüansda başlayır. Bu bölmədə kontrabaslar ostinot fon rolunu oynayır. Əsərdə lirik mövzunun inkişafında səslənmə tam güclənir, güclü mövzunu simli alətlər ifa edir, fortepiaonun yuxarı registrdə akkordları rəngarəng palitra yaradır.

Fikrət Əmirovun türk şairi Nazim Hikmətin xatirəsinə həsr etdiyi "Poema-monoloq" əsəri də kamera-instrumental əsərlərdəndir. Bu əsər violençel və fortepiano üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu ekspressiv ruhku əsər sərbəst formadadır, bir neçə bölmədən ibarətdir. "Poema-monoloq" əsəri violençelin solosu ilə açılır. Bu improvizasiyalı bölmədir, dinamik təzadlara əsaslanır. Sonra fortepiano müşayiəti dəqiq metro-ritmik konturlara malik olan bölmə başlanır, violençel qısa melodik rüşeymlərdən ibarət olan melodiyanı ifa edir. Bu melodiya bir növ muğam gəzişmələrini xatırladır və tez bir zamanda yenə violençel solosu improvizasiya ilə şüştər ladında əvəz edilir.

Dəqiq metro-ritmik əsasa malik olan növbəti bölmə rəqsvari xarakter daşıyır və çox məharətlidir. Melodiya bu bölmədə əvvəlcə violençelə, sonra isə fortepianoya həvalə olunur. Mövzu bir daha təkrar edilir. "Poema-monoloq" əsərinin növbəti bölməsi tonal baxımdan təzadlıdır. H-moll tonallığını C-moll tonallığı əvəzləyir. Bu bölmə çox dramatikdir. Həzin melodiya fortepianonun dəqiq ritmik pulsasiyalı fonunda səslənir. Melodiya inkişaf edərək kulminasiyaya çatır və qəfildən yenə violençelin solosu səslənir – cahargah ladında. İmprovizasiyalı bölmə ilə əsər qeyri-müəyyən bir tonallıqda və qeyri-müəyyən bir akkordla tamamlanır. Bu sanki, "Poema-monoloq" əsərində son söz, epiloqdur.

Fikrət Əmirovun fortepiano üçün yazdığı əsərlərinə iki ekspront, 1973-cü ildə yazdığı variasiyalar, 1956-cı il tarixli iki fortepiano üçün alban xalq mövzuları üzrə süita daxildir. Bəstəkar bu dövrlərdə 3 il Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının direktoru olmuşdur. Bundan başqa kamera-instrumental əsərlərə bəstəkarın səs və fortepiano üçün altı pyesdən ibarət silsiləsi də aiddir. Pyeslər proqramlıdır. Silsilə "Ballada" ilə başlayır, sonra isə məhəbbət rəqsi, muğam, şənlik rəqsi, beşik başında və məhəbbət mahnısı səslənir. Hər pyes öz adının ifadə etdiyi məzmunu əks etdirir.

Vokal əsərləri və musiqili komediyaları

Fikrət Əmirovun yaradıcılığında vokal musiqinin də xüsusi yeri və əhəmiyyəti vardır. Belə ki, bəstəkar öz yaradıcılığında vokal janra da geniş yer vermiş və digər janrlarda da onun xüsusiyyətlərindən istifadə etmişdir. Bəstəkarın 1977-ci ildə "İşıq" nəşriyyatında çap etdirdiyi fortepiano və səs üçün 20 mahnıdan ibarət məcmuəsindəki mahnılar bunlardır: "Azərbaycan elləri", "Reyhan", "Gülür ellər", "Mən səni araram", "Göygöl", "Sevdiyim yarım mənim", "Neyləmişəm", "Aslanın mahnısı", "Toy mahnısı", "Üzümçü", "Baharımsan", "Saqinin mahnısı", "Gülərəm gülsən", "Gülüm", "Pambıqçı qızlar", "Kor ərəbin mahnısı", "Mavi nəğmə", "Aman ey yar", "Layla" və "Gecə keçdi".

1945-ci ildə Fikrət Əmirov skripka və piano üçün "İkili konsert" və Zülfüqar Hacıbəyovla birgə piano ilə Xalq Çalğı Alətləri orkestri üçün "Cəngi" əsərini yazır. Bu əsərlərd Azərbaycan musiqi tarixində özünəməxsus yer tutur və hal-hazırda da repertuara daxil edilir.

Fikrət Əmirovun yaradıcılığının əsas hissəsini vətənpərvərlik mövzusu təşkil edir. Bu bəstəkarın mahnıları üçün də çox səciyyəvidir. Mirvarid Dilbazinin sözlərinə "Azərbaycan elləri" mahnısı da məhz bu mövzuda yazılıb. Yüksək vətən məhəbbətini bəstəkar öz lirik düşüncələri ilə tərənnüm edir. Mahnı sadə iki hissəli reprizli formada yazılıb.

Bəstəkarın vətənini daim şad və firavan görmək istəyi onun Teymur Elçinin sözlərinə "Gülür ellər" mahnısında da tərənnüm olunur. Mahnı şüştər ladındadır. Məlum olduğu kimi, bu ladda, əsasən, lirik mövzular öz əksini tapır. Mahnı sadə iki hissəli reprizli formada olub, kuplet və nəqarətdən ibarətdir. Şux, oynaq ritmli bu mahnı bayramsayağı əhval-ruhiyyə daşıyır.

Azərbaycanın və onun gözəlliklərini tərənnüm edən daha bir mahnı Teymur Elçinin sözlərinə yazılan "Göygöl" mahnısıdır. Bayatı-Şiraz ladında olan bu mahnı Azərbaycan göllərinin sözün və musiqinin vasitəsilə təsvirini verərək insanların bu gözəlliklərdən aldıqları təəssüratlardan bəhs edir. Mahnı şikəstə xarakterli intonasiya ilə başlayıb, kuplet-nəqarət formasındadır.

Fikrət Əmirovun mahnıları içərisində əmək, zəhmət nəğmələri də vardır. Bunlardan Teymur Elçinin sözlərinə "Üzümçü" və "Pambıqçı qızlar" mahnılarıdır. Bu mahnıların mətni ilə musiqisi bir-birini tamamlayaraq, insanları zəhmətə daha da ruhlandırır və bəstəkar zəhmətkeşlərin əməyindən necə ruhlandığını özünün melodiyasında ifadə edir.

Bəstəkarın mahnıları içərisində həyata olan sevgini və həyatın bəxş etdiyi gözəllikləri tərənnüm edənləri də vardır. Bunlardan Cahangir Məmmədovun sözlərinə bəstələdiyi "Mavi nəğmə" mahnısı həm mətni, həm də musiqisi ilə insanda xoş ovqat yaradır. Mahnının ilk melodiyalarından misralarda söylənilən həyatsevərlik hiss edilir.

Fikrət Əmirovun lirik-romans mahnılarından Məmməd Səid Ordubadinin sözlərinə yazılmış "Gülərəm gülsən" və Səməd Vurğunun sözlərinə yazılmış "Baharımsan" mahnıları öz aydın lirikası, həyatsevərliyi ilə dinləyicinin qəlbini oxşayır.

Məmməd Səid Ordubadinin sözlərinə və lirik difiramb şəklində yazılmış "Gülərəm gülsən" mahnısı bəstəkarın çox sevdiyi şüştər ladındadır. Burada müəllif yenə də vals ritmindən istifadə edir. Mahnıda iki aşiqin məhəbbət hissi yüksək bədii gözəlliklərlə təmin olunur. Lakin bu mahnıda "Baharımsan" mahnısına nisbətən daha dərin ehtiras və eksperissiya müşahidə olunur. Şüştər ladında olan mahnı da dinamik melodiyanın inkişafı muğam prinsiplərindən irəli gəlir.

Şeirin hər bir misrası və sözü bəstəkarın melodiyaları ilə sıx vəhdət təşkil edir. Mahnı ki hissəli formadadır. İkinci bölmə daha zildə başlanır. Melodiya çox zəngindir, fioriturlardan qurulur.

Səməd Vurğunun sözlərinə bəstələnmiş "Baharımsan" mahnısı da lirik məhəbbət mövzusu, həyatla məhəbbətin sıx vəhdəti və bu gözəlliklərin insana ilham verərək yaşamaq eşqini daha da rövnəqləndirməsi, eyni zamanda həyatın gözəlliyi, məhəbbətim insanlara verdiyi ilham, qüvvə tərənnüm olunur. Mahnı yüngül, sanki pərvazlaşan vals şəklində yazılmışdır. Mahnının fortepiano partiyası vokal partiya ilə birgə inkişaf edərək melodik ünsürlərin daşıyıcısı kimi özünü göstərir.

"Baharımsan" mahnısı da şüştər ladındadır. Vals tempində yazılan bu mahnının fortepiano partiyası vokalla birgə inkişaf edərək melodik ünsürlərin aparıcısı kimi təqdim olunur. Hər iki mahnı arasında oxşarlıqlar var. Belə ki, "Baharımsan" və "Gülərəm gülsən" mahnılarının iksi də vals ritmində və şüştər ladında olub, sanki bir-birləri ilə bağlıdır. Lakin "Gülərəm gülsən" mahnısında lirika daha dolğun və dərin fəlsəfi məna daşıyır. Bu məhəbbət hissini ifadə etmək üçün bəstəkar muğam intonasiyalarından da istifadə edir.

Bəstəkarın lirik-məhəbbət mövzusunda yazdığı mahnılarından, xalq sözlərindən bəhrələnən "Sevdiyim yardır mənim" mahnısı da diqqəti cəlb edən, daim ifaçıların repertuarını bəzəyən sənət nümunələrindəndir. Mahnı da mətn və melodiya bir-biri ilə sıx vəxdət yaradır. Bu mahnı da Fikrət Əmirov xalq sözlərinə müraciət edərək folklor bünövrəsinin öz variantını yaradır.

"Sevdiyim yardır mənim" mahnısı zabul muğamının üzərində yazılmışdır. Mahnı melodiyaların özündə birləşdirdiyi lirik musiqi və aşıqın yarından şikayət hissi ilə onu gözlədiyini melodiya ilə ifadə edir. Bu cəhətlə Fikrət Əmirovun Teymur Elçinin sözlərinə bəstələdiyi "Toy" mahnısında da rastlaşmaq mümkündür. Şən, xoş, nikbin ruhlu bu mahnı oynaq ritmi ilə xalq musiqisi üçün səciyyəvi olan 6/8 və 4/4 ölçüsünün növbələşməsindən ibarətdir, sadə iki hissəli formalıdır. Bəstəkar Teymur Elçinlə uzun müddət əməkdaşlıq etmişdir. Bu mahnı da bu əməkdaşlığın nümunəsidir.

Fikrət Əmirovun mahnı yaradıcılığında məişət mövzuları da öz əksini tapıb. "Toy" və "Laylay" mahnıları buna nümunədir. Nəbi Xəzrinin sözlərinə yazalan "Laylay" mahnısı segah ladındadır. Bu da folklor xüsusiyyətlərindən intişar tapan "Laylay" musiqisi üçün çox xarakterikdir. Mahnı kuplet, nəqarət şəklində qurulur. Çox zəngin olan melodiyanın inkişaf üsulları muğama yaxındır. Mahnıda ananın övladına olan ən müqəddəs, saf duyğuları əks etdirilir.

Bəstəkarın məhəbbət mövzusunda yazdığı mahnılara Teymur Elçinin sözlərinə "Bir gül seçdim" mahnısı da aiddir. Hansı ki, bu mahnıda da iki sevgilinin saf məhəbbəti tərənnüm olunur.

Fikrət Əmirovun mahnıları arasında məzəli xarakter daşıyanları da mövcuddur. Buna nümunə Teymur Elçinin sözlərinə yazdığı "Neyləmişəm" mahnısıdır. Bayatı-Şiraz ladında yazılan bu mahnı öz sevgilisinə naz edərək, ondan incəyən aşiqə qarşı tərəfin məzəli tərzdə münasibətini ifadə edir. Bayatı-Şiraz ladında yazılan bu mahnı məzəli və məzhəkəlidir. Mahnının nəqarəti ladın üzzal şöbəsinin intonasiyaları üzərində qurulur.

Fikrət Əmirovun vokal yaradıcılığına onun Teymur Elçinin sözlərinə bəstələdiyi "Gürcüstan – Rustaveli" xor ilə simfonik orkestr üçün əsəri və Cəfər Cabbarlının portreti əsərləri də daxildir.

Fikrət Əmirov uşaq mahnıları da bəstələmişdir. Bunlara "Bip-bipin nəğməsi", "Qatar", "Bizim həyət", "Quzum", "Tənbəl" və başqa mahnılar nümunədir. Bəstəkarın uşaqlara həsr olunan bu mahnılarında onların təfəkkürü ilə bağlı hislər öz təcəssümünü tapır. Bu mahnılar həm də uşaqlar üçün öyrədici xarakter daşıyır. Məsələn, Zeynal Cabbarzadənin sözlərinə yazılan "Qatar" mahnısı minik yük vasitəsi olan qatarın xüsusiyyətlərinin uşaqlar tərəfindən mənimsənilməsi üçün və tez yadda qalması baxımından diqqəti cəlb edir. Mahnı sadə formada yazılıb.

Fikrət Əmirovun bəstələdiyi digər uşaq mahnısı "Bizim həyət" mahnısıdır. Mahnı sadə formada və bayatı-şiraz ladı üzərində yazılıb. Burada uşaqların bir-birinə mehriban münasibətindən və maraqlı əyləncələrdən bəhs olunur. Fikrət Əmirovun digər uşaq mahnıları da körpələrin yaş dövrünə və düşüncələrinə uyğun olaraq onların həyat tərzini özündə əks etdirir.

Vokal musiqi janrına müraciət edən bəstəkarın bu istiqamətdə ilk uğuru dahi şair Nizami Gəncəvinin sözlərinə bəstələdiyi "Gülüm" romansı ilə başlayır. Belə ki, şairin adan olmasının 800 illiyi münasibətilə onun irsinə üz tutan bəstəkarlardan biri də Fikrət Əmirov idi. "Gülüm" romansı da məhəbbət mövzusunda qələmə alınmışdır. Burada mahnı və romans xüsusiyyətləri birləşərək bəstəkarın fərdi üslubunu meydana gətirir.

"Gülüm" romansınım öz emosional ifadə tərzinə görə, səmimi, eyni zamanda təmkinli, sahit ehtiraslı musiqi çalarları Nizaminin qəzəli ilə həmahənglik təşkil edir. Şur ladında yazılan "Gülüm" romansı formasına görə AABA quruluşludur. Orta bölmə kulminasiya xarakteri daşıyaraq daha zildə səslənir. Şur ladında yazılan bu romans mahnı-romans kimi də səciyyələnir.

Bəstəkarın Lermontovun sözlərinə Məmməd Rahimin tərcüməsində yazdığı "Ulduz" romansı ilk yaradıcılıq dövrlərinə aid olsa da, janrın bütün tələblərinə cavab verir. Romans daim repertuara daxil edilir. "Gülüm" romansı qəzəl janrında olsa da, bu romans sadə şeir formasındadır. Sadə, üç hissəli formada qurulur. Orta hissə dramatik xarakter daşıyır, müşayiət çox mürəkkəbdir. Kulminasiya orta bölmənin sonunda verilir.

Bundan başqa Fikrət Əmirovun N. Dorizonun sözlərinə "İki sahil" romansı, Aleksandr Puşkinin sözlərinə tenor və baritonla simfonik orkestr üçün "Qış yolu" ballada dueti və s. əsərləri var ki, onlar da Azərbaycan vokal musiqi janrının gözəl nümunələrindəndir. Bəstəkarın vokal əsərləri ifaçıların repertuarında geniş yer tutub. Bülbül, Rəşid Behbudov, Şövkət Ələkbərova, Gülağa Məmmədov, Lütfiyar İmanov, Məmmədəli Əliyev, İslam Rzayev, Sona Aslanova, Rəhilə Cabbarova, Zəhra Rəhimova, Zeynəb Xanlarova, İlhamə Quliyeva, Xuraman Qasımova, Fidan Qasımova, Azər Zeynalov və digər sənətkarlar Fikrət Əmirovun mahnı və romanslarına müraciət ediblər. Bu mahnılar Azərbaycanda və onun sərhədlərindən kənarda geniş şöhrət tapmışdır.

Fikrət Əmirovun "Ürəkaçanlar", "Gözün aydın" və "Xoş xəbər" musiqili komediyaları Böyük Vətən Müharibəsi dövrü və müharibədən sonrakı çətin illərdə yaranmışdır.

1944-cü ildə respublikada Cəlil Məmmədquluzadənin adını daşıyan yeni Musiqili Komediya Teatrının açılışı oldu. Yeni yaradılmış teatra yeni milli repertuar lazım idi. Bu əsər Fikrət Əmirovun bəstələdiyi "Ürəkaçanlar" operettası oldu. Gənc bəstəkarın bu komediyası teatrın ilk mövsümünün açılışında tamaşaya qoyuldu. Komediyanın libretto müəllifi Məmməd Səid Ordubadi idi. Dörd pərdədən ibarət olan musiqili komediyanın quruluşçu rejissoru Şəmsi Bədəlbəyli, rəssamı Nüsrət Fətullayev, dirijoru Şəmsəddin Fətullayev idi. Rəqslərə Qəmər Almaszadə quruluş vermişdi.

 

Fikrət Əmirov 1940-ci illərdə

Üzeyir Hacıbəyli əsərlə bağlı bu cür rəy bildirmişdir: "Musiqili Komediya teatrının açılışı böyük hadisədir. Fikrətin musiqisinin müvəffəqiyyəti hamını sevindirir." Musiqili komediyanın quruluşçu rejissoru Şəmsi Bədəlbəyli bildirir ki, "1944-cü ildə, çətin hərbi dövrdə Musiqili Komediya Teatrının açılışı oldu. İlk tamaşa Fikrət Əmirovun "Ürəkaçanlar" musiqili komediyasının premyerası idi."

İlk komediyasının tamaşaçılar tərəfindən müsbət qarşılandığını görən Fikrət Əmirov bir müddət sonra "Xoş xəbər" operettasını yazdı. Bəstəkar bu operetta üzərində çox çalışdı və onu 1945-ci ildə tamamladı. Əmirovun bu əsəri də tamaşaçılar tərəfindən bəyənildi.

Daha sonra bəstəkarın üçüncü musiqili komediyası olan — "Gözün aydın" 1946-cı ildə tamaşaya qoyuldu və 1957-ci ildə ikinci dəfə redaktə etdirildi. Nikbin ruhlu bu musiqili komediya tez bir zamanda dinləyicilərin rəğbətini qazanmışdı. Musiqili komediyanın librettosu Məhərrəm Əlizadənin, şeirləri isə Tələt Əyyubovun idi.

Komediya sosializm quruculuğu üçün çox aktual bir mövzu olan kolxoz həyatından bəhs edir. Əsərin süjetində əsas aparıcı xətt – lirik xətdir. Belə ki, burada Leyli və Alayın sevgisindən bəhs edilir. Lakin komediya janrının xüsusiyyətləri ilə bağlı burada süjetdə bir sıra anlaşılmazlıqlar baş verir. Əsərdəki məzəli, komik hadisələr də bu anlaşılmazlıqlardan doğur.

Musiqili komediya üç pərdəlidir, uvertüra ilə açılır. Uvertüra iki mövzu üzərində qurulur. Lirik, məlahətli birinci mövzu eyni intonasiyanın variantlı inkişafı üzərində qurulur. 6/8 ölçüdə ikinci bölmə isə məzəli rəqsi xatırladır.

Birinci pərdə Leylinin xor ilə birgə ifa etdiyi lirik və melizmlərlə zəngin, virtuoz mahnısı ilə açılır. Bu pərdədə Leylinin daha bir çıxışı onun lirik məzmunlu ariozosudur. Gövhər xalanın ifa etdiyi lirik səpkili təsnif Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" musiqili komediyasındakı Tellinin mahnısı xatırladır. Hər iki mahnının lad əsası da eynidir. Burda "Çal oyna" xalq melodiyası özünü göstərir. "Üzüm yığımı" adı altında verilən lirik rəqs bəstəkarın fortepiano üçün "on iki miniatür" məcmuəsindən eyniadlı rəqsin orkestr üçün işlənməsidir.

İkinci pərdədə maraqlı rəqs nömrəsi – Yallıdır. Bu Yallı eyniadlı xalq rəqsi üçün səciyyəvi olan iki bölmədən ibarətdir: 2/4 və 6/8 ölçülü iki hissə bir-birini əvəzləyir. Komediyanın ikinci pərdəsində bir sıra digər personajların səciyyəsi açılır. Burada Alayın xor ilə ifa etdiyi lirik ariozo səslənir. Nargilə və Qəhrəman isə çox qeyri-adi bir duet ifa edirlər. Belə ki, bu duetdə musiqi fonunda bayatı mətni üzərində oxunmadan deklamasiya verilir.

Musiqili komediyanın üçüncü pərdəsində hər iki xətt – lirik və komik xətt öz davamını tapır. Leylinin mahnısında "Səndən mənə yar olmaz" xalq mahnısı sitat kimi istifadə olunmuşdur. Leyli və Alayın dueti məhəbbət mahnısı üzərində qurularaq, lirik duyğuları əks etdirir. Burada Qəhrəman və Əlimuradın komik dueti məzhəkəli xarakter daşıyır. Üçüncü pərdədəki "Maldov rəqsi" isə çox orijinal bir nömrədir.

Teatr tamaşaları və kinofilm musiqiləri

Fikrət Əmirov bir çox kinofilmlərə və teatr tamaşalarına musiqi bəstələmişdir. Bəstəkarın musiqi bəstələdiyi teatr tamaşalarına aiddir: İlyas Əfəndiyevin "İşıqlı yollar" əsəri – 1947-ci il, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Dağılan ittifaq" əsəri – 1950-ci il, Cəfər Cabbarlının "1905-ci ildə" əsəri – 1955-ci il, Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" əsəri – 1956-cı il, Mehdi Hüseynin "Cavanşir" əsəri – 1957-ci il, İlyas Əfəndiyevin "Sən həmişə mənimləsən" əsəri – 1964-cü il, Mirzə İbrahimovun "Közərən ocaqlar" əsəri – 1967-ci il. Bu tamaşalar Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur. Bunlardan başqa, Fikrət Əmirov Azərbaycan radiosunda səhnələşdirilən pyeslərə də musiqi bəstələyib. Bunlar Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimovun "Saçlı" və "Şamo" əsərləridir.

"Közərən ocaqlar" tamaşasının musiqisində bəstəkar inqilab dövrünü təsvir edən ünsürlərə böyük diqqət yetirmişdir. Digər tərəfdən tamaşanın əsas obrazının açılmasında da musiqi ünsürü önəmli dramaturji funskiyalar yerinə yetirir. Buna nümunə olaraq Vətən leytmotivini göstərmək olar.

İlk dəfə üverturada tutti şəklində səslənən dramatik mövzunun intonasiya relyefi seksta-kvinta sıçrayışlarından sonra səslənən sekvent hərəkət təşkil edir. Vətən leytmotivi mövzusunun müxtəlif tembr variantlarında, tamaşanın dramaturji baxımından mühüm səhnələrində səslənməsi onun əhəmiyyətini vurğulayır. Belə ki, artıq tamaşanın ilk səhnələrində leytmövzu montaj üsulu inqilab mahnı ilə birləşərək, kontrapunkt şəklində səslənir. Mövzunun orkestrin müşayiəti ilə soprano tərəfindən çox patetik, dramatik halda səslənməsi, sonra isə fleyta və skripka alətləri tərəfindən kədərli tərzdə ifası ümumiləşdirilmiş Vətən obrazını yaradır. Beləliklə, dəfələrlə səslənən leytmövzu dramaturji inkişafın müəyyən mərhələlərinə yekun vurur.

Bəstəkarın ən məşhur mahnılarından biri də Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" dramına yazdığı Kor ərəbin mahnısıdır. Bu mahnı bir çox illərdir ki, müstəqil mahnı kimi konsertlərdə ifa edilir. Mahnı özündə qədim nəğmələrin intonasiya xüsusiyyəti ilə faciəvi ifadəliliyi birləşdirir. İnsanın kədəri, məhkumluq, dözülməz əzab ifadəsinin rəmzi olan bu mahnının mənbəyi muğamlar, mərasim mahnıları, bayatılar, oxşamlardır.

Fortepiano müşayiətindəki kədərli, ağır akkordlardan doğan həyəcanlı hekayət xarakterli şur ladında olan melodiya bu obrazla assoasiya yaradır. Ladın iki əsas dayaq nöqtəsi – subdaminanta və tonika vurğulanaraq ritm harmonik ostinato əhəmiyyəti kəsb edir və mahnının faciəvi koloritinin – qəm, qüssə obrazlarının açılmasında böyük rol oynayır. Məhz bu prinsip, tonikanın və başqa lad dayaqlarının üzərində gəzişmə üsulu Əmirovun musiqisi üçün səciyyəvidir.

Bu intonasiya getdikcə inkişaf edərək muğam qanunauyğunluqlarından irəli gələn pilləli yüksəliş prinsipi ilə kulminasiyanı yaradır və başqa əsərlərində olduğu kimi Əmirovun üslub xüsusiyyətini özündə daşıyır. Xalq ifaçılıq təcrübəsində olduğu kimi bu melodiya öz xarakteri, ifadə quruluşu baxımından improvizasiyalıdır, zəngin melizmlərlə bəzədilmişdir.

Mahnının sonunda iniltili intonasiyaların daha da dramatikləşməsi və ekspressiyası nəzərə çarpır və vokaliz hissəsi poetik mətnlə ifadə olunan ağrının, əzabın harayı kimi qəbul edilir.

Hüseyn Cavidin lirik-romantik səpkili şeiri Fikrət Əmirovun dramatik-faciəvi musiqisində öz əksini tapır. Şeir əruz vəzninin həzəc bəhrindədir. Deklomasiya ifadəli melodiya "Şur" muğamının "Hicaz" şöbəsinin intonasiyaları üzərində qurulur. Bu mahnı hal-hazırda da müğənnilərin repertuarındadır.

Bəstəkarın Mehdi Hüseynin "Cavanşir" pyesinə yazdığı musiqi də əsərin səhnə həyatı üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu pyesdəki məşhur mahnılardan biri də "Reyhan" mahnısıdır. 1950-ci illərdə yaradılan bu mahnı ancaq teatr tamaşalarında səsləndirilmişdir. 1960-cı illərdə isə mahnı SSRİ Xalq Artisti Zeynəb Xanlarova bu mahnının ən məşhur ifaçısıdır. O, bir çox ölkələrdə bu mahnını öz repertuarına daxil edərək Azərbaycan musiqisini təbliğ etmişdir.

Mahnı şux melodiyalı və xoş ovqat hissi verir. Bu mahnı Anatollu Qəniyev, Yaşar Səfərov, Gülağa Məmmədov, Zeynəb Xanlarova, İlhamə Quliyeva, Təhmiraz Şirinov və başqa müğənnilərin ifasında səslənərək dinləyici auditoriyasına təqdim edilib.

"Cavanşir" pyesindən yaddaqalan növbəti mahnı Tələt Əyyubovun sözlərinə bəstələnən Saqinin mahnısıdır. Şüştər ladında başlayan bu mahnı lirik-dramatikdir, sadə 2 hissəli reprizli formada yazılıb. Melodiya muğama xas olan inkişaf üsulları ilə verilir. Poetik mətnin kulminasiyası melodiyanın kulminasiyası ilə eyni vaxta düşür. Fortepiano müşayiəti mürəkkəbdir.

Bəstəkarın daha bir mahnısı mövcuddur ki, bu "Mən səni araram" mahnısıdır. Mahnının sözləri Tələt Əyyubova aiddir. Mahnının ilkin variantı Mehdi Hüseynin "Cavanşir" pyesinə yazılmışdır. Fikrət Əmirov sonralar bu mahnını 1977-ci ildə çap olunan "20 mahnı" məcmuəsinə daxil etmişdir. Lakin bu məcmuədə çap olunan variantda mahnının sözləri bir qədər dəyişilmiş və fortepiano partiyası yenidən işlənmişdi.

Öz emosional ifadə tərzinə görə, səmimi, eyni zamanda, təmkinli, sakit ehtirası ilə "Gülüm" qəzəlinə yaxın olan bu mahnı uzun illərdir ki, ifa edilir. Səmimi məhəbbət monoloqu olan bu mahnıda melodiya sanki dinləyici ilə danışır. Xalq mahnıları üçün səciyyəvi olan lirik deklamasiyanın sadəliyi və təbiiliyinə yaxın bu melodiya olduqca ifadəlidir. Mahnının qəhrəmanı sanki sevgilisini axtararaq ahuzar çəkir, onu öz sevgisinə inandırmağa çalışır.

Bayatı-Şiraz ladında səslənən, geniş melodiya öz bütövlüyü ilə, lad intonasiya inkişafı ilə seçilir. Poetik mətnə qayğı ilə yanaşan bəstəkar musiqi ilə sözün vəhdətini yarada bilmişdir.

Fikrət Əmirovun musiqi yazıçı Süleyman Rəhimovun əsərlərində də öz təcəssümünü tapmışdır. Belə ki, Süleyman Rəhimovun "Saçlı" və "Şamo" romanları əsasında hazırlanan tamaşaların musiqisini Fikrət Əmirov yazmışdır.

"Saçlı" əsərində xorun ifası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Həmçinin romanda mahnıların bir neçəsi şur ladı üzərində həzin oxunur. Mahnılar lirik kədər hissi daşıyır. Bu lirik-kədər hissə musiqilərin bədii məzmununu daha da dərinləşdirir.

Romansda Rüxsarənin mahnısı çox kədərli notlardan ibarətdir. Burada, hətta "Şüştər" muğamının intonasiyaları da səslənir. Tamaşanın ikinci və üçüncü hissələrində xor mahnı oxunur. Romanda səslənən bəzi musiqilər bəstəkarın "Azərbaycan kapriççiosu" əsərini də xatırladır. Tamaşanın sonunu cəld templi, xoş gələcəkdən xəbər verən nikbin musiqi ifadə edir.

Fikrət Əmirovun musiqiləri bu tamaşaya boyu baş verən hadisələri sadəcə müşayiət etmir. Eyni zamanda həmin hadisələrin içində inkişaf edərək əsərə xüsusi rəng əlavə edir. Bəstəkarın musiqisi Süleyman Rəhimovun "Şamo" romanı əsasınd hazırlanmış tamaşada da bu cürdür.

Yazıçının "Şamo" əsərində əsas musiqi bədxahlıq, məhəbbət və sovet ideologiyasının bəzi cəhətləri əks olunur. Tamaşada Şamo-Qəmər sevgisini əks etdirən həzin məhəbbət mövzusu tamaşada leytmotiv rolunu oynayır. Musiqi mahur üzərində səslənir. Bundan başqa Şamonun oxuduğu "Ay Qəmər" mahnısı da onların saf məhəbbətindən xəbər verir. Mahnı şur ladındadır.

Bu mahnının melodiyasında aşıq musiqisinə xas olan elementlər mövcuddur. Bu da Şamonun daxili aləmi ilə bağlıdır. Əsərdə baş verən hadisələri musiqi dili də uyğun melodiyalarla ifadə edir. Sonda Şamo ilə Qəmərin toy səhnəsində xalq musiqi folklorundan, aşıq havalarından və yallı rəqsindən istifadə olunur. Tamaşanın musiqi dilində mahur, şur və segah ladları üstündür.

Fikrət Əmirovun musiqisi bir neçə kinofilmlərdə də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bəstəkarın kino sahəsində ilk işi 1960-cı ildə Mehdi Hüseynin ssenarisi əsasında rejissor Ağarza Quliyevin çəkdiyi "Səhər" filmidir. Bu iş ona gözləmədiyi halda təklif edilmişdir.

"Səhər" filmində məhəbbət mövzusu da geniş yer tutur. Aslan ilə Sevdanın saf məhəbbəti bütün məhrumiyyətlərə qalib gəlir. Qəhrəmanın sonsuz məhəbbət mövzusu Aslanın mahnısında öz ifadəsini tapır, hansı ki, bu mahnı da film boyu səslənir. Şüştər ladında yazılan mahnı öz melodik çalarları ilə lirik hisləri, ritmik xüsusiyyətləri ilə də qəhrəmanlığı ifadə edir. Mahnı da şüştər ladının səs düzümünün xüsusiyyətlərindən də geniş istifadə olunur. Məsələn, nəqarət hissəsində "Tərkib" şöbəsinə istinad olunur. "Səhər" kinofilmindən "Aslanın mahnısı" ifaçıların repertuarına daxil olaraq müstəqil mahnı kimi də oxunur.

1962-ci ildə Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun ssenarisi əsasında rejissor Həbib İsmayılov ekranlaşdırdığı "Böyük dayaq" filmində də Fikrət Əmirovun musiqisi bədii məzmuna rəng qatır, hadisələrin gedişini daha da dolğunlaşdırır. Burada da məhəbbət mövzusuna geniş yer verilir. Maya ilə Qaraşın sevgisi lirik melodiyalarla verilir. Saf məhəbbəti əks etdirən "Gecə keçdi" mahnısı Mayanın ifasında filmə əsl məhəbbət ovqatı gətirir. Mahnı melodiyası ilə, özündən sonra gələn hadisələrlə təzad yaradır. "Gecə keçdi" mahnısı şur ladında yazılıb. Sözləri Teymur Elçinə aid olan bu mahnı bəstəkarın "20 mahnı" məcmuəsinə də daxil edilib.

Fikrət Əmirovun musiqi bəstələdiyi digər kinofilmlər bunlardır: 1966-cı ildə Leonid Aqronoviçin ssenarisi əsasında rejissor Ramiz Əsgərovun çəkdiyi – "Yaşamaq gözəldir, qardaşım!", 1968-ci ildə Bayram Bayramovun ssenarisi əsasında rejissorlar Tofiq Tağızadə və Ağarza Quliyevin çəkdikləri – "Mən ki, gözəl deyildim", 1970-ci ildə bəstəkarın "Sevil" operası əsasında Vladimir Qorikkerin çəkdiyi "Sevil", 1974-cü ildə Rüstəm İbrahimbəyovun ssenarisi əsasında rejissor Gülbəniz Əzimzadənin çəkdiyi "Nəğmə dərsi", 1975-ci ildə Bayram Bayramovun ssenarisi əsasında Ənvər Əbluc və Əbdül Mahmudovun çəkdiyi "Firəngiz" kinofilmləri.

İrsi

 

Fikrət Əmirovun Fəxri Xiyabanda qəbirüstü abidəsi. 2013-cü il

Bəstəkarın adına Bakıda və Gəncədə küçə mövcuddur. Bakıda bəstəkarın xatirə lövhəsi mövcuddur. Gəncə şəhərində Fikrət Əmirov parkı salınmışdır. Uzunluğu 1 kilometr, sahəsi 4 hektara yaxın olan Fikrət Əmirov parkında iki böyük fəvvarə mövcuddur.

Fikrət Əmirov adına Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblı 1938-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən yaradılıb. Müxtəlif dövrlərdə kollektivə Üzeyir Hacıbəyovla yanaşı Səid Rüstəmov, Cahangir Cahangirov, Vasif Adıgözəlov, Hacı Xanməmmədov, Telman Hacıyev və Ramiz Mirişli rəhbərlik edib. 2000-ci ilin yanvar ayından ansamblın nəzdində Azərbaycan Dövlət Xalq Çalğı Alətləri fəaliyyət göstərir. Azərbaycan musiqi mədəniyyətin təbliğində müstəsna xidmətlərinə görə ansambl 13 iyul 1958-ci ildə "Əməkdar kollektiv" fəxri adına layiq görülmüşdür.

Gəncə Dövlət Filarmoniyası Fikrət Əmirovun adınadır. Fikrət Əmirov bir dövr burada çalışmışdır. Yeni bina inşa olunduqdan sonra filarmoniyaya bəstəkarın adı verilib. Burada, eyni zamanda, 1100 nəfərlik konsert və 300 yerlik iclas zalları, 10 loja və 1 VİP loja vardır. Binanın üçüncü mərtəbəsinin eyvanında Üzeyir Hacıbəyovun, Fikrət Əmirovun, Qara Qarayevin, Niyazinin və Arif Məlikovun heykəlləri qoyulub.

Fikrət Əmirov adına Gəncə şəhər 1 saylı musiqi məktəbi Nizami küçəsində yerləşir. Məktəb 1923-cü ildən fəaliyyət göstərir. Məktəbdə 4 şöbə fəaliyyət göstərir: fortepiano şöbəsi, simli və nəfəsli alətlər şöbəsi, xalq çalğı alətləri və nəzəriyyə şöbəsi. Məktəbdə fortepiano, skripka, tar, kamança, qarmon, nağara, səs-muğam, vokal, kanon, klarnet, truba, saz ixtisasları mövcuddur.

Fikrət Əmirov adına Sumqayıtda musiqi məktəbi fəaliyyət göstərir. Məktəb 1991-ci ildə 5№-li Uşaq Musiqi Məktəbi kimi fəaliyyətə başlamışdır. 1992-ci ildə Sumqayıt şəhəri Xalq Deputatları Sovetinin qərarı ilə məktəbə Fikrət Əmirovun adı verilmişdir. Məktəbdə fortepiano, nağara, fleyta, klarnet, xanəndəlik, violin, tar, kamança, balaban, kanon, saz, qarmon ixtisasları vardır.

 

Fikrət Əmirovun Bakı şəhərindəki heykəli

Fikrət Əmirov adına Binəqədi rayonunda 6 saylı incəsənət məktəbi fəaliyyət göstərir. Məktəb 6№-li İncəsənət Məktəbi kimi fəaliyyətə başlamışdır. Daha sonra məktəbə Fikrət Əmirovun adı verilmişdir. Məktəbdə 400-dən çox şagird incəsənətin müxtəlif sahələri üzrə təhsil alır. Məktəb 50 ildən çoxdur fəaliyyət göstərir. Məktəbdə fortepiano, nağara, fleyta, klarnet, xanəndəlik, violin, tar, kamança, balaban, kanon, saz, qarmon ixtisasları vardır.

Bəstəkarın qızı Sevil Əmirovanın rəhbərliyi altında Belçikada "Fikrət Əmirov Beynəlxalq Assosiasiyası" yaradılmışdır. Bu assosiasiyanın rəhbəri və həmtəsisçisi Sevil Əmirovadır.

2012-ci ilin sentyabr ayının 19-da Bakıda Fikrət Əmirov küçəsində görkəmli bəstəkarın xatirəsinə ucaldılmış abidənin açılışı olub. Müəllifi əməkdar rəssam Namiq Dadaşov olan tuncdan hazırlanmış abidənin ümumi hündürlüyü 3,6 metrdir. Abidənin ətrafında park salınmış, abadlıq işləri aparılmışdır.

Rəssam Tahir Salahov tərəfindən 1967-ci ildə "Fikrət Əmirovun portreti" işlənmişdir. Hal-hazırda bu əsər Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində sərgilənir.

1985-ci ildə "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının rəhbərliyi altında Cahangir Zeynallının rejissorluğu, Ayaz Vəfalının ssenari müəllifliyi ilə "Fikrət Əmirov" qısametrajlı sənədli filmi ekranlaşdırılmışdır. Filmdə bəstəkarın ölümündən bir qədər əvvəl çəkilmiş kinoxronikadan, fotoşəkillərdən istifadə edilmişdir. Kino əsərinə "Sevil" operasından, "Min bir gecə" baletindən ayrı-ayrı səhnələr, Rəşid Behbudovun, Nəbi Xəzrinin, Tixon Xrennikovun xatirələri daxil edilmişdir.

 

Cəlal Qaryağdı tərəfindən 1964-cü ildə hazırlanmış Fikrət Əmirovun büstü

Azərbaycanlı heykəltəraş Cəlal Qaryağdı tərəfindən 1964-cü ildə Fikrət Əmirovun büstü hazırlanmışdır.

2017-ci ildə bəstəkarın 95 illiyi münasibətilə Amerika, Los-Ancelesdə Fikrət Əmirovun xatirəsinə həsr olunmuş tədbir keçirilmişdir. Müxtəlif illərdə bəstəkara həsr olunmuş xatirə gecələri, tədbirlər və anım mərasimləri keçirilmişdir.

1980-ci ildə "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının rəhbərliyi altında Arif Qazıyevin rejissorluğu ilə Fikrət Əmirovun həyat və yaradıcılığına, xüsusilə "Min bir gecə" baletinin xarici ölkələrdəki premyerasına həsr edilən "Mən səni araram" adlı qısametrajlı sənədli televiziya filmi ekranlaşdırılmışdır.

2018-ci ildə Bakıda Fikrət Əmirov adına Konfrans-Konsert mərkəzi açılmışdır. Elə həmin ildən Konfrans-Konsert mərkəzi fəaliyyət göstərir. Həmçinin, Konsert mərkəzinin önündə bəstəkarın barelyefi işlənmişdir.

Təltif və mükafatları

• "Stalin" mükafatı (II dərəcə) — 1949 ("Kürd-ovşarı" və "Şur" simfonik muğamlarına görə)
• Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi — 30 aprel 1955
• Azərbaycan SSR xalq artisti — 26 aprel 1958
• Lenin ordeni — 9 iyun 1959; 19 noyabr 1982
• SSRİ xalq artisti — 2 mart 1965
• Azərbaycan SSR Lenin komsomolu mükafatı — 1967
• "Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni — 27 oktyabr 1967; 2 iyul 1971
• Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı — 1974
• SSRİ Dövlət mükafatı — 1980 (M.F.Axundov adına AzDAOBT səhnəsində nümayiş olunan "Min bir gecə" baletinin musiqisinə görə)
• Sosialist Əməyi Qəhrəmanı — 19 noyabr 1982

Filmoqrafiya

• 80 kilometr yerin altı ilə (film, 2002)
• Abbas Mirzə Şərifzadə (film)
• Abşeron lövhələri (film, 2004)
• Aktrisanın təbəssümü (film, 1974)
• Arşın mal alan (film, 1965)
• Azərbaycan elləri (film, 1976)
• Bəxtiyar Vahabzadə (film, 2003)
• Bir ovuc torpaq (film, 2009)
• Böyük dayaq (film, 1962)
• Cümhuriyyətə doğru üç addım (film, 2008)
• Əfsanələr aləmində (film, 1975)
• Fikrət Əmirov (film, 1985)
• Firəngiz (film, 1975)
• Gülüstan bayatı-şiraz (film, 1972)
• Həsən Abdullayev xatirələrdə... (film, 2007)
• Maestro Niyazi (film, 2007)
• Mən ki gözəl deyildim (film, 1968)
• Mətbuat fədaisi (film, 2007)
• Mücrü (film, 1973)
• Muğamat var olan yerdə... (film, 2009)
• Nəfəs alətləri (film, 2004)
• Nəğməkar torpaq (film, 1981)
• O olmasın, bu olsun (film, 1956)
• Oktyabrın şəfəqləndirdiyi yol (film, 1977)
• Ömrün səhifələri (film, 1974)
• Prima (film, 1992)
• Qəmbər Hüseynli (film, 2007)
• Salam, Zeynəb! (film, 1982)
• Səhər (film, 1960)
• Sevil (film, 1970)
• Sovet Azərbaycanının yarım əsrlik salnaməsi (film, 1970)
• Şur (film, 1967)
• Üfüqü ötənlər (film, 2011)
• Üzeyir ömrü (film, 1981)
• Yaşamaq gözəldir, qardaşım! (film, 1966)

Qeydlər

1. Hal-hazırda məktəb Zərif Qayıbovun qardaşı İsmət Qayıbovun adını daşıyır.
2. Əsl adı Murtuza Məmmədovdur.
3. İndiki Şəmsi Bədəlbəyli küçəsi.
4. Ukraynalı dostu nəzərdə tutulur.
5. Şəxsi məktublar arxivdə saxlanılır. Qasımova və Abdullayeva kitablarında istifadə ediblər. Təhmirazqızı 25-də istinad edilir.
6. Məcnun, Məcnun, dur gedək, və s.
7. Andante ostenato
8. Segah ladı
9. Şur ladında
10. Rast ladında
11. Subito meno mosso
12. Larghetto
13. Allegretto grazioso
14. 4. Amrroso
15. Passionato-6
16. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1970-ci il

İstinadlar

1. Амиров Фикрет Мешади Джамиль оглы // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135"></a>
2. Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru: açıq məlumat platforması — 2011.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P268"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a>
3. Рашид, Исмаилзаде (2006). Фикрет Амиров. Гяндж. səh. 41.
4. Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. səh. 18
5. Təhmirazqızı, 2012. səh. 19
6. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 24
7. Təhmirazqızı, 2012. səh. 20
8. Məlumatlar Fikrət Əmirovun "Musiqi düşüncələri" (1971) və "Musiqi aləmində" (1983) kitablarından götürülüb. Təhmirazqızı 21-də istinad edilir.
9. Təhmirazqızı, 2012. səh. 21
10. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 29
11. Təhmirazqızı, 2012. səh. 22
12. Təhmirazqızı, 2012. səh. 23
13. Təhmirazqızı, 2012. səh. 25
14. Təhmirazqızı, 2012. səh. 27
15. "Əmirov Fikrət Məşədi Cəmil oğlu". portal.azertag.az ( (azərb.)). portal.azertag.az. 2019-06-21 tarixində . İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
16. İbrahimov, Mirzə (21 fevral 1984). "Xalqın itkisi. Millətin itkisi. Fikrət Əmirov". "Kommunist" qəzeti. "Sənət zirvəsində".
17. "Амиров Мешади Джамиль Амираслан оглы". Энциклопедия Мугама. 26 may 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 mart 2020.
18. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 189
19. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 191
20. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 192
21. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 198
22. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 199
23. Azərbaycan Milli Kitabxanası (20 iyul 2011). “...Dörd yaşım olsa da, indiki kimi xatırlayıram”. Kaspi. səh. 16.
24. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı (27 may 2018). "Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət xadimlərinə fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı" (azərb.). president.az. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 4 mart 2020.
25. "Fikrət Əmirovun nəvəsi Bakıda çıxış edəcək" (azərb.). timeturk.com. 6 iyul 2011. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 4 mart 2020.
26. Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. səh. 19
27. Fikrət, Əmirov (1978). Musiqi səhifələri. Bakı. səh. 14.
28. . Москва: Советская энциклопедия. (#parameter_ignored_suggest); (#first_missing_last)
29. Виноградов В. С. (1983). Мир музыки Фикрета. Баку: Язычы. səh. 23.
30. Карагичева Л. В. (1956). Азербайджанская ССР. М.: Государственное музыкальное издательство. səh. 78.
31. Təhmirazqızı, 2012. səh. 86
32. Təhmirazqızı, 2012. səh. 75
33. Təhmirazqızı, 2012. səh. 79
34. Rüfət İsmayılov (May 22, 2012). ""Sevil" operası" ( (azərb.)). azpress.az. 2019-07-06 tarixində . İstifadə tarixi: July 4, 2019.
35. Təhmirazqızı, 2012. səh. 74
36. Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. səh. 11
37. Təhmirazqızı, 2012. səh. 73
38. Anar Bürcəliyev (2019). Opera səhnəmizin Koroğlusundan Vaqifinədək. İmran Axundovun yeni monoqrafiyası haqqında. Bakı: Ədalət.
39. Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. səh. 20
40. Təhmirazqızı, 2012. səh. 87
41. Бернандт Г. (1962). Словарь опер, впервые поставленных или изданных в дореволюционной России и в СССР, 1736-1959. М.: Советский композитор. səh. 264.
42. Данилoв, Д. (1959). Опера "Севиль" Ф.Амирова. Баку. c.13.
43. Dadaşova, Bəyim (25 aprel 2019). "Mədəniyyətimizin 1959-cu il baharı". Kaspi. 4 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 iyul 2019.
44. Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. səh. 22
45. Под ред. Г. Д. Гордусенко (1996). Советские художественные фильмы: 1970-1971. М.: Издательство Всероссийской газеты «Нива России». c.92.
46. Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. səh. 24
47. Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. səh. 25
48. "Sevil operası yaşayır və yaşayacaqdır". "Xalq" qəzeti. 17 noyabr 1998-ci il.
49. Təhmirazqızı, 2012. səh. 76
50. Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. səh. 11-12
51. Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. səh. 12
52. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 158
53. Təhmirazqızı, 2012. səh. 174
54. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 157-158
55. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 161
56. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 152
57. Təhmirazqızı, 2012. səh. 119
58. Təhmirazqızı, 2012. səh. 120
59. Təhmirazqızı, 2012. səh. 119-120
60. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 154
61. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 155
62. Təhmirazqızı, 2012. səh. 124
63. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 154-155
64. Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. səh. 23
65. Şəfəq Hacıyeva (2010). "Nəsimi dastanı" baletinin dramaturji xüsusiyyətləri. "Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri" adlı I beynəlxalq elmi konfrans.
66. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 156-157
67. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 157
68. Təhmirazqızı, 2012. səh. 125
69. И. Л. Лебединский. Тысяча и один раз о "1001 ночи" / Под ред. В. П. Леонова и Назима М. ад-Дейрави. — Россия и арабский мир. — Санкт-Петербург: Ноах, 2007. — Т. 10. — С. 27.
70. Təhmirazqızı, 2012. səh. 127
71. Насирова, 2005. səh. 32
72. Təhmirazqızı, 2012. səh. 128
73. Təhmirazqızı, 2012. səh. 129
74. Насирова, 2005. səh. 41
75. Насирова, 2005. səh. 43
76. Təhmirazqızı, 2012. səh. 130
77. Təhmirazqızı, 2012. səh. 131
78. Zöhrabov, Ramiz (12 iyul 1979). "Min bir gecə". Bakı qəzeti. (#accessdate_missing_url)
79. Təhmirazqızı, 2012. səh. 132
80. Ancaparidze, Zurab (26 may 1981). "Min bir gecə gürcü səhnəsində". Kommunist qəzeti. (#accessdate_missing_url)
81. "Min bir gecə baleti Novosibirskdə". Kommunist qəzeti. 21 may 1982. (#accessdate_missing_url)
82. Təhmiraqızı, 2012. səh. 134
83. Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. səh. 26
84. Minkin, L. (22 noyabr 1983). "Şəhrizadın əlvan xəttləri". Sovetskaya kultura. (#accessdate_missing_url)
85. "Azərbaycan musiqisinin iftixarı". Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti. 2 dekabr 1983. (#accessdate_missing_url)
86. Namazəliyev, Qafar (9 iyun 1985). ""Min bir gecə" Türkiyə səhnəsində". Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti. (#accessdate_missing_url)
87. Qasımova, Ülkər (19 oktyabr 2010). "Moskvada Fikrət Əmirovun "Min bir gecə" balet-tamaşasının premyerası keçiriləcək" (azərb.). apa.az. APA. 4 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 3 mart 2020.
88. "Fikrət Əmirovun "Min bir gecə" baleti Minskdə" (#bad_url) (azərb.). publika.az. 19 fevral 2014. İstifadə tarixi: 3 mart 2020.^{[ölü keçid]}
89. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 167
90. Təhmirazqızı, 2012. səh. 167
91. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 50
92. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 50-51
93. Təhmirazqızı, 2012. səh. 169
94. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 51
95. Təhmirazqızı, 2012. səh. 171
96. Təhmirazqızı, 2012. səh. 172
97. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 51-52
98. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 52
99. Анар. "Постижение доступности". musigi-dunya.az: "Musiqi dünyası" jurnalı. 4 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 4 mart 2020.
100. Təhmirazqızı, 2012. səh. 173
101. Təhmirazqızı, 2012. səh. 180
102. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 43
103. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 46
104. Təhmirazqızı, 2012. səh. 185
105. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 46-47
106. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 47
107. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 47-48
108. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 43-44
109. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 44-45
110. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 45
111. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 48
112. Kyuven, Tarih (1968). Azerbeycan Sovetinin büyük sanatçısı. Fikret Emirov ve 1968 tarihli konser. "Ulus" gazetesi.
113. Təhmirazqızı, 2012. səh. 193
114. Təhmirazqızı, 2012. səh. 194
115. Təhmirazqızı, 2012. səh. 195
116. Təhmirazqızı, 2012. səh. 196
117. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 54
118. Təhmirazqızı, 2012. səh. 210
119. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 56
120. Əliyev, 2007. səh. 5
121. Əliyev, 2007. səh. 7
122. Əliyev, 2007. səh. 7-8
123. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 59
124. Təhmirazqızı, 2012. səh. 211
125. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 65
126. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 57
127. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 65-66
128. Гаджибеков, У. (1945). Основы азербайджанской народной музыки. Баку.
129. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 66
130. Əzimli, T. (2012). Novator bəstəkar, simfonik muğam janrının - Şərq simfonizminin yaradıcısı. Bakı: "Musiqi/Poeziya".
131. Мамедбекoв, 1992. səh. 5
132. Təhmirazqızı, 2012. səh. 215
133. Мамедбекoв, 1992. səh. 19
134. Мамедбекoв, 1992. səh. 26
135. Şərifova, V. (19 aprel 1975). Gülüstan Bayatı-Şiraz. Bakı: Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti.
136. AzərTAc (1971-ci il). "Fikrət Əmirovun yeni simfonik muğamının müvəffəqiyyəti".
137. Ализаде, Ф. (23 noyabr 1982), Вехи пути
138. Paşazadə, Tahir (11 iyul 1972). “Gülüstan-Bayatı-Şiraz” Televiziya Ekranında. Bakı: "Azərbaycan gəncləri" qəzeti. (#text_ignored)
139. Təhmirazqızı, 2012. səh. 232
140. Təhmirazqızı, 2012. səh. 232-233
141. Təhmirazqızı, 2012. səh. 235
142. Təhmirazqızı, 2012. səh. 235-236
143. Təhmirazqızı, 2012. səh. 236
144. Təhmirazqızı, 2012. səh. 237
145. Təhmirazqızı, 2012. səh. 237-238
146. Təhmirazqızı, 2012. səh. 238
147. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 113-114
148. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 114
149. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 114-115
150. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 115
151. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 115-116.
152. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 116
153. Təhmirazqızı, 2012. səh. 302
154. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 117
155. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 116-117
156. Təhmirazqızı, 2012. səh. 303
157. Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. səh. 21
158. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 122
159. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 123
160. Təhmirazqızı, 2012. səh. 303-304
161. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 123-124
162. Təhmirazqızı, 2012. səh. 304
163. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 124
164. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 125
165. Təhmirazqızı, 2012. səh. 304-305
166. Təhmirazqızı, 2012. səh. 305
167. Təhmirazqızı, 2012. səh. 45-46
168. Təhmirazqızı, 2012. səh. 45
169. Təhmirazqızı, 2012. səh. 306
170. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 108
171. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 109
172. Təhmirazqızı, 2012. səh. 242
173. Təhmirazqızı, 2012. səh. 248
174. Təhmirazqızı, 2012. səh. 254
175. Təhmirazqızı, 2012. səh. 260
176. Təhmirazqızı, 2012. səh. 261
177. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 112
178. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 111
179. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 113
180. Təhmirazqızı, 2012. səh. 271
181. Təhmirazqızı, 2012. səh. 274
182. Təhmirazqızı, 2012. səh. 279
183. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 110
184. Təhmirazqızı, 2012. səh. 282
185. Təhmirazqızı, 2012. səh. 285
186. Təhmirazqızı, 2012. səh. 293
187. Təhmirazqızı, 2012. səh. 309
188. Təhmirazqızı, 2012. səh. 309-310
189. Təhmirazqızı, 2012. səh. 310
190. "Бакинский рабочий qəzeti". 3 dekabr 1944-cü il.
191. Təhmirazqızı, 2012. səh. 311
192. Təhmirazqızı, 2012. səh. 310-311
193. Təhmirazqızı, 2012. səh. 325
194. Təhmirazqızı, 2012. səh. 326
195. Qasımova, Abdullayeva, 2004. səh. 112-113
196. Təhmirazqızı, 2012. səh. 334
197. Təhmirazqızı, 2012. səh. 346
198. Təhmirazqızı, 2012. səh. 347
199. Təhmirazqızı, 2012. səh. 348
200. Təhmirazqızı, 2012. səh. 349
201. Təhmirazqızı, 2012. səh. 358
202. Təhmirazqızı, 2012. səh. 364
203. Əmirov, Fikrət (1977). 20 mahnı. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.
204. Təhmirazqızı, 2012. səh. 368
205. "Amirov's legacy" (azərb.). anl.az. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 12 noyabr 2018.
206. "Gəncə şəhərində Fikrət Əmirov parkı" (azərb.). anl.az. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 3 mart 2020.
207. "Fikrət Əmirov adına Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblı" (azərb.). anl.az. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 4 mart 2020.
208. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı (10 noyabr 2017). "İlham Əliyev Gəncə Dövlət Filarmoniyasının yeni binasının açılışında iştirak edib" (azərb.). president.az. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 4 mart 2020.
209. "Fikrət Əmirov adına Gəncə şəhər 1 saylı musiqi məktəbi" (azərb.). anl.az. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 4 mart 2020.
210. "Sumqayıt şəhəri Fikrət Əmirov adına 5 nömrəli Uşaq Musiqi Məktəbi" (azərb.). music.mctgov.az. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 4 mart 2020.
211. AzərTac (18 sentyabr 2013). "Fikrət Əmirov adına 6 nömrəli 11 illik uşaq incəsənət məktəbinin əsaslı təmirdən sonra açılışı olmuşdur" (azərb.). azertag.az. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 4 mart 2020.
212. "İlham Əliyev Bakıda görkəmli bəstəkar Fikrət Əmirovun abidəsinin açılışında iştirak etmişdir" (azərb.). anl.az. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 12 noyabr 2018.
213. "Tahir Salahovun əsərləri dünya inciləri sırasında yer alır" (azərb.). mct.gov.az. 18 dekabr 2018. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 4 mart 2020.
214. Aydın Kazımzadə, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası (2004). Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim. səh. 328.
215. Новрузова, Дж. Г. (1960). Монументальная скульптура Советского Азербайджана. Баку.
216. "Görkəmli bəstəkar Fikrət Əmirovun xatirəsi Los Ancelesdə anılıb" (azərb.). az.trend.az. 16 yanvar 2017. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 5 mart 2020.
217. Eldar Saidov (25 noyabr 2014). "Fikrət Əmirovun xatirə gecəsi" (azərb.). az.urban.az. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 5 mart 2020.
218. Heydər Əliyev Fondu (24 noyabr 2014). "Azərbaycanın görkəmli bəstəkarı Fikrət Əmirovun xatirəsinə həsr olunan tədbir keçiriləcək" (azərb.). heydar-aliyev-foundation.org. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 5 mart 2020.
219. "Bakıda Fikrət Əmirovun xatirəsinə həsr olunan tədbir keçiriləcək" (azərb.). m.salamnews.org. 24 noyabr 2014. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 5 mart 2020.
220. "Fikrət Əmirovun xatirəsi anılıb" (azərb.). news.milli.az. 22 noyabr 2015. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 5 mart 2020.
221. AzərTac (22 noyabr 2017). "Fəxri xiyabanda Fikrət Əmirovun xatirəsi anılıb". Mədəniyyət (azərb.). azertag.az. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 5 mart 2020.
222. Təhmirazqızı, 2012. səh. 339
223. AzərTac (6 iyun 2018). "Xəzər Universitetində Fikrət Əmirov Konfrans-Konsert Mərkəzinin və bəstəkarın barelyefinin açılışı olub". Elm və təhsil (azərb.). azertag.az. 6 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 6 mart 2020.
224. "Амиров Фикрет Мешади Джамиль оглы". warheroes.ru (rus). 16 yanvar 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 16 yanvar 2020.
225. İlham Rəhimli (2017). Azərbaycan Teatr Ensiklopediyası. I cild. Azərnəşr. səh. 398.
226. "Əmirov Fikrət Məşədi Cəmil oğlu". science.gov.az (azərb.). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. 5 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 16 yanvar 2020.
227. "Ədəbiyyat, incəsənət və arxitektura sahəsində 1974-cü il Azərbaycan SSR Dövlət mükafatlarının verilməsi haqqında Azərbaycan KP MK-nın və Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1974-cü il tarixli qərarı" (PDF). anl.az (azərb.). Azərbaycan Milli Kitabxanası. 1974. 16 yanvar 2020 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 16 yanvar 2020.

Ədəbiyyat

• Təhmirazqızı, Səadət (2012). Fikrət Əmirov. Bakı: Aspoliqraf. 400 səh.
• Azərbaycan Milli Kitabxanası (2012). Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri. Fikrət Əmirov-90. Bakı: Elm.
• Qasımova, Solmaz; Abdullayeva, Zemfira (2004). Fikrət Əmirov. Bakı: "Nağıl evi".
• Əliyev, Azad (2007). Fikrət Əmirovun "Şur" simfonik muğamının dirijorluq təcrübəsində təfsir xüsusiyyətlərinə dair metodik tövsiyələr. Bakı: Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri Universiteti. Bakı Musiqi Akademiyası.
• Насирова, К. (2005). Балет "Тысяча и одна ночь" Ф. Амирова. Баку.
• Мамедбекoв, Д. (1992). Симфонический мугам "Гюлистан-Баяты-Шираз" Ф. Амирова. Москва.

Həmçinin bax

• Fikrət Əmirovun əsərlərinin siyahısı
• Azərbaycan bəstəkarlarının siyahısı

Xarici keçidlər

•  (ing.)
• Статья об Амирове (ing.)
• Listen to Fikret Amirov, Music Section of Azerbaijan International
• Amirov in Azerbaijan International
• , El poder de la palabra (Spanish)

Musiqi portalı    Azərbaycan portalı