fbpx
Wikipedia

Ermənilərin Naxçıvana köçürülməsi

Avqust 12, 2021

Ermənilərin Naxçıvana yerləşdirilməsi — ermənilərin İrandan, Türkiyədən və digər ərazilərdən planlı sürətdə Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsinə köçürülməsi prosesi.

Ermənilərin Naxçıvana köçürülməsi.

Başlama

Naxçıvan bölgəsi Rusiya tərəfindən işğal edildikdən (1828) sonra əraziyə ermənilərin kütləvi şəkildə köçürülməsi prosesi başladı. Maraqları və mənafeləri naminə dövlətləri bir-birinə qarşı qoymaq, şərqə irəliləmək, isti dənizlərə çıxmaq, Asiyadan Avropaya gedən ticarət yollarını ələ keçirmək, dini münaqişələrdən yararlanaraq müsəlman dövlətləri arasına nifaq salmaq əsrlər boyu Rusiyanın xarici siyasətinin əsasını təşkil etmişdir. Belə bir müstəmləkəçi siyasət hələ I Pyotrun Qafqaza səfəri və Azərbaycana yürüşü zamanı daha da reallaşmışdır. I Pyotrdan sonrakı dövrlərdə rus çarları imperialist siyasətlərini davam etdirərək ermənilərlə birlikdə Azərbaycana yürüşlər etmişlər. Çarizmin Azərbaycanda və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan bölgəsində siyasətini artıran amillərdən biri də ermənilərin Rusiyanın hakim dairələri ilə əlbir olması idi. Ermənilər arasında millətçiliyin yayılmasında erməni din adamlarının və erməni qriqoryan kilsəsinin xüsusi rol oynadığını qeyd edən rus məmuru V.Mayevski belə yazırdı: “...Onların dinlə bağlı fəaliyyəti çox məhduddur. Ancaq bunun əvəzində onlar hər zaman millətçilik ideyalarını himayə etmək uğrunda əllərindən gələni edərək səylə çalışırlar. Ermənilər arasında millətçilik ideyaları yüzillər boyunca bir-birindən uzaq, saysız monastırların himayəsi altında olmuşdur...” XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Rusiya imperiyası Şimali Azərbaycanın, o cümlədən Naxçıvan bölgəsinin işğal edilməsində ermənilərə daha çox ümidlər bəsləyirdi. Baş verən proseslər və hadisələrin sonrakı gedişi rusların həqiqətən də haqlı olduğunu təsdiq etdi. XIX yüzilliyin əvvəllərindən-1803-cü ilin oktyabrından başlayaraq həyata keçirilən erməni köçürülmələrinin əsas təşkilatçı və rəhbərləri general P.D.Sisianov, diplomat A.S.Qriboyedov, rus ordusunun polkovniki X.E.Lazarev, general N.F.Rtişev, knyaz Q.S.Qolitsın, erməni arxiyepiskopu Nerses və b. olmuşlar. Tarixi sənədlər köçürülmə prosesində polkovnik X.E.Lazarevin, onun sərəncamında olan erməni mənşəli və erməni dilini bilən rus zabitlərinin daha çox fəallıq göstərdiyini təsdiq edirlər. Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı general P.D.Sisianov əsas dayağı ermənilərdə görürdü. Rusiyanın işğalçı və müstəmləkəçi siyasətinin həyata keçirilməsində onlar başqalarına nisbətən daha gərəkli və lazımlı idilər. Əvvələn, ermənilərin sayı digər şərq xristianlarının bütövlükdə sayından bir neçə dəfə çox idi. İkincisi, onlar Rusiya imperiyasının Qafqaz uğrunda apardığı mübarizəsində əsas rəqibləri olan İran və Osmanlı dövlətində də say cəhətdən xeyli üstün idilər. Üçüncüsü, ermənilər gələcəkdə də Rusiya ilə müttəfiq olmaqla ona xeyir verə bilərdilər. Nəhayət, dördüncüsü, ermənilər İran və Türkiyə dövlətlərinin daxili zəif və güclü tərəflərini yaxşı bilirdilər.

Türkmənçay müqaviləsindən sonra

 
Ethnographic map of the Erivan Governorate-1902

1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsi zamanı Şimali Azərbaycanda yerləşdirilən ermənilər rus ordusuna daha fəal kömək göstərərək İrəvan qalasının mühasirəsində və Naxçıvanın işğal edilməsində xeyli yardım etmişlər. Rusiya-İran (1826-1828) və Rusiya-Türkiyə (1828-1829) müharibələrinin Rusiya üçün uğurla başa çatması ermənilərin Şimali Azərbaycana, onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvana köçürülmələrinə əlverişli şərait yaratdı. 10 fevral 1828-ci ildə Rusiya imperiyası ilə İran dövləti arasında imzalanmış Türkmənçay sülh müqaviləsilə Azərbaycan iki hissəyə bölündü. Ermənişünaslardan biri yazırdı ki, bu müqavilə Rusiyaya bir sıra çətin və mürəkkəb dövlət məsələlərini həll etməyə kömək etdi. Həmin müqavilənin 15-ci maddəsinə əsasən heç bir sədd olmadan ermənilərin əzəli və əbədi Azərbaycan torpaqları olan İrəvana, Naxçıvana, Qarabağa və digər bölgələrə köçürülməsinə rəvac verildi. 1828-ci il fevralın 29-da general Paskeviç göstəriş verdi ki, ermənilər başlıca olaraq Naxçıvan və İrəvan vilayətlərində, qismən Qarabağda yerləşdirilsin, bir sıra müsəlman kəndləri dindaşlarının ən çox məskunlaşdığı yerlərə köçürülsün və həmin yerlər ermənilərə verilsin. Qafqazda etnik məsələlərin tədqiqatçısı, rus məmuru Veliçkonun yazdığı kimi, bu göstəriş Zaqafqaziyanın bəzi hissələrinin ermənilər tərəfindən müstəmləkələşdirilməsinin başlanması idi. Rus müəllifi İ.Şopen öz əsərinin 539-cu səhifəsində yazırdı ki, 1828-1829-cu illərdə İrandan Şimali Azərbaycana 6.946 erməni ailəsi (35.560) köçürülmüşdür. Mənbələrin verdiyi məlumatlara əsasən Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra Şərur, Sürməli, Əlincəçay və Məvazixatun kimi kiçik mahalların hər birinə 1000-2000 erməni köçürüldü. Nəticədə 1828-1829-cu illərdə “Erməni vilayəti”nin etnik tərkibi dəyişdi. Əgər Türkmənçay müqaviləsinə qədər burada 21.151 erməni yaşayırdısa, son iki ildə onların sayı qördqat artdı və 81.610 nəfərə çatdı. Rus məmuru İ.Şopenin məlumatlarına əsasən İrəvan əyalətində yaşayan 2.984 azərbaycanlı ailəsindən cəmi 847 ailə və ya 28% qaldı, qalanların sayı isə 3 dəfə yarım azaldı. Onların əksəriyyəti İrana və Osmanlı dövlətinə mühacirət etdilər (19, s.541). Bu faktlar XIX əsrdə guya Naxçıvan əhalisinin əksəriyyətini ermənilərin təşkil etdiyi barədə uydurmaları bir daha təkzib edir və bölgənin əzəli türk torpağı olduğunu təsdiqləyir. Erməniləri Azərbaycan torpaqlarında kompakt şəkildə yerləşdirməklə, Rusiya özünün işğalçı və imperialist siyasətinin başlıca məqsədini-işğal edilmiş, din, dil, etnik-mədəni cəhətdən ona yad olan bu ərazidə öz gələcək hökmranlığını təmin etmək üçün etnik dayaq yaratmaq məqsədini reallaşdırmağa çalışırdı (21, s.114). Rusiya qarşıya qoyulmuş məqsədi köçürmə üzrə Xüsusi Komitə yaratmaqla reallaşdırdı. Bu Komitənin yaradılması, işi və fəaliyyəti barədə diplomat A.S.Qriboyedovun , O.İ.Popovanın və b. rus müəlliflərinin əsərlərində maraqlı məlumatlar verilmişdr. Ermənilərin İrandan köçürülməsi haqqında hazırlanan müqavilənin müəlliflərindən biri olan A.S.Qriboyedov yazırdı: “Ermənilərin ilk dəfə buraxıldıqları torpaqlara əbədi sahib duracaqlarından müsəlmanlar içərisində yaranan qorxunu aradan qaldırmaq və onların düşdükləri ağır vəziyyətin uzun sürməyəcəyini bildirməklə onları (müsəlmanları-Y.R.) sakitləşdirmək məsələsini biz dəfələrlə götür-qoy etmişik” .

Statistika

Rus müəlliflərindən İ.Şopenin əsərindəki 1828-ci il kameral təsvirindən çıxarılmış cədvəldə ermənilərin köçürülməsi haqqında ətraflı məlumat verilmişdir. İ.Şopen Naxçıvan dairəsinin mahallarına köçürülən erməni ailələrinin sayını aşağıdakı kimi göstərmişdir: Naxçıvan şəhərinə-126 ailə-cəmi1110 nəfər, Əlincə mahalına-208 ailə-cəmi 1051 nəfər, Məvazixatun mahalına-216 ailə-cəmi-1146 nəfər, Dərələyəz mahalına İrandan-507 ailə-cəmi-2746 nəfər, Türkiyədən 8 ailə-cəmi-27 nəfər. Ordubad dairəsi üzrə köçürülən erməni ailələrinin sayı cədvəldə belə göstərilmişdir: Ordubad dairəsi üzrə eyniadlı şəhərə 36 ailə-cəmi 182 nəfər, Ordubad mahalına-14 ailə-cəmi 76 nəfər, Əylis mahalına-29 ailə-cəmi 183 nəfər, Biləv mahalına-171 ailə-cəmi-899 nəfər. İ.Şopen XIX əsrin 30-cu illərində (son səkkiz ildə) köçürülən erməni ailələrinin sayını belə göstərir: ailə sayı-10.628, əhalinin ümumi sayı-57.226 nəfər, kişilər-30.254, qadınlar-26.972 nəfər. Həmin mənbədə XIX əsrin 20-ci illərinin sonunda İrandan köçürülən erməni ailələrinin sayı da göstərilmişdir. Şopen yazırdı ki, 1828-1829-cu illərdə İrandan köçürülən 6.946 erməni ailəsinin tərkibində 35.560 nəfər-18.836 nəfər kişi, 16.723 nəfər qadın olmuşdur. Onun məlumatına görə Rusiya işğalınadək Naxçıvanda olan ermənilər 930 ailə və ya 5114 nəfər (2.644 kişi, 2.470 qadın) olmuşdur. XIX yüzilliyin əvvəllərində Rusiya erməniləri Qacarlar hökumətinin cəzasından qurtarmaq və ələ keçirdiyi müsəlman Azərbaycanında özünə xristian dayağı yaratmaq üçün İran ermənilərinin heç bir maneə olmadan köçürülməsinə razılıq verdi. Ermənilərin yaşadıqları əraziyə sonradan gəlmələri barədə Rusiyanın Tehrandakı səfiri və rus alimi, əslən Sankt-Peterburqdan olan N.Şavrov yazdığı əsərində öz fikirlərini açıq şəkildə belə ifadə etmişdir: “... Biz köçürməyə Zaqafqaziyaya rusları deyil, digərlərini yerləşdirərək başladıq. 1826-1828-ci il müharibəsindən sonra, 1828-1830-cu illər arasında iki ildə 40.000-dən artıq İran ermənisi və 84.000 Türkiyə ermənisini erməni nüfuzunun az olduğu Gəncə və İrəvan vilayətləri ilə Tiflis vilayətinin Borçalı, Axalçiki və Axalkələk bölgələrində ən yaxşı münbit torpaqların olduğu ərazilərdə yerləşdirdik. Qəbul edilməlidir ki, rəsmi olaraq yerləşdirilən 124.000 erməni, qeyri-rəsmi olaraq yerləşdirilənlərlə bərabər sayları 200.000-ni keçməkdədir. Bu yüzilliyin sonunda Zaqafqaziyada 1, 3 milyon olan ermənilərin 1 milyondan çoxu bu bölgənin yerli xalqı olmayıb, bizim tərəfimizdən yerləşdirilənlərdir...”. Erməni köçkünləri daha çox İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ bölgələrində yerləşdirilmişlər. Hesablamalara görə, təkcə 1828-1829-cu illərdə Cənubi Azərbaycandan Naxçıvan şəhərinə 416 erməni ailəsi (1900 nəfər), cəmisi 43 Naxçıvan kəndinə 1875 erməni ailəsi və ya 7000 nəfər erməni köçürülmüşdür. Bir rus mənbəsinin verdiyi məlumata görə, bütün Naxçıvan əyalətində bu illərdə yerləşdirilmiş erməni ailələrinin sayı 2557-ə çatmışdır. Buraya Naxçıvan əyalətinin Ordubad dairəsinin 4 kəndinə yerləşdirilmiş 966 erməni ailəsi də daxil idi. Çoxsaylı rus mənbələri sübut edir ki, təkcə 1828-1829-cu illərdə Naxçıvana ancaq Cənubi Azərbaycandan köçürülən ermənilərin sayı 11 min nəfərdən çox olmuşdur. Ermənilərin bir qisminin yerləşdirildikləri İrəvan və Naxçıvan xanlıqları 1828-ci ildə “Erməni vilayəti” deyilən yeni bir dövlət qurumuna həvalə edilmişdi. Belə bir qondarma idarə sistemi rus çarı II Nikolayın 21 mart 1828-ci il tarixli əmri əsasında yaradıldı. Beləliklə, general Paskeviçin yazdığı raport əsasında Rusiya senatı 1828 saylı qərarı ilə keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisi hesabına “Erməni vilayəti” yaratdı. Belə bir inzibati-ərazi vahidinin yaradılması ilk növbədə güdülən çoxbaşlı rus niyyətlərindən xəbər verirdi. Cənubi Qafqaz valisi İ.İ.Vorontsov-Daşkov çar Nikolay Romanova yazdığı 10 oktyabr 1912-ci il tarixli məktubunda I Pyotr dövründə təməli qoyulmuş siyasətə bir daha geri dönməyin gərəkliyini xatırladaraq “əvvəlki rus siyasətinə geri dönərək Türkiyə ermənilərinə hamilik etmənin zamanı gəlmişdir”.

İki hissədən ibarət olan “Naxçıvan diyarının tarixinə və etnoqrafiyasına dair materiallar” kitabında rus şərqşünası K.N.Smirnov IV əlavədə 1831-ci il kameral təsvirindən çıxarış vermişdir. Müəllif köçürülən ermənilərin bölgəyə yerləşdiyi əraziləri aşağıdakı kimi göstərir: Əliabad kəndinə Xoydan 136 nəfər, Şıxmahmud kəndinə Xoy və Salmasdan 430 nəfər, Qaraxanbəyli kəndinə Salmasdan 440 nəfər, yerli əhalisi 47 nəfər azərbaycanlı olan Hacıvar kəndinə Salmasdan 102 nəfər, Aşağı Uzunobaya Xoydan 65 nəfər, Badamlı kəndinə Salmasdan 101 nəfər erməni erməni köçürülmüşdür. Həmin müəllifin verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, Qulu-Dizə kəndinə Urmiya və Salmasdan 136 nəfər, Kültəpə kəndinə Salmasdan 330 nəfər, Didivara Salmasdan 15 nəfər, yerli əhalisi azərbaycanlılar olan Nəzərabada Xoy və Salmasdan 198 nəfər erməni köçürülmüşdür. XIX yüzilliyin 30-cu illərinə aid olan bir mənbədə yazılırdı ki, bu dövrdə Naxçıvan mahalının 59 kəndində 1.884 azərbaycanlı ailəsi, 1.606 köçürülmüş erməni ailəsi yaşayırdı. Şəhərin özündə yaşayan 1.330 ailədən 905-i azərbaycanlı, 425-i isə köçürülmüş erməni ailələri idi. Bu illərdə Naxçıvan bölgəsini diqqətlə tədqiq etmiş rus müəllifi V.Qriqoryevin və bölgədə olmuş İ.Şopenin məlumatlarına görə 1827-1829-cu illərdə Naxçıvanda azərbaycanlılar əhalinin 90%-ni (4600 ailədən 4170-ni) təşkil etdiyi halda , sonrakı illərdə bu rəqəm xeyli aşağı düşmüşdür. Köçürmə siyasəti nəticəsində 1832-ci ildə onların sayı 2791-ə düşmüş, təqribən 60% azalmışdı. Çar hakimiyyəti orqanlarının bilavasitə havadarlığı ilə köçmə ermənilər yerli azərbaycanlıları sıxışdırmağa başladılar. Bu ərazilərdə yaşayan köklü türk əhalisinin bir hissəsi məcburi olaraq öz doğma torpaqlarını tərk edərək Türkiyə və İrana köçməli olurdu. İ.Şopenin məlumatına görə, Rusiya-İran, Rusiya-Türkiyə müharibələri nəticəsində İrəvan və Naxçıvan ərazilərindən xeyli müsəlman əhalisi qaçqın düşmüş, orada yalnız 81.749 nəfər (17078 ailə) müsəlman qalmışdı. XIX əsrin 20-ci illərinin sonunda keçirilən siyahıyaalmada iştirak edən rus məmuru İ.Şopenin əsərinin təhlilindən aydın olur ki, 1828-1829-cu illər ərzində köçürülən ermənilərdən 23.568 nəfər (8599 ailə) İrəvan vilayətinin 119 kəndində, 10.562 nəfər (2137 ailə) Naxçıvan vilayətinin 61 kəndində, 1340 nəfər isə (250 ailə) Ordubad dairəsinin 12 kəndində yerləşdirildi. V.Qriqoryevin məlumatına görə, çox qısa bir vaxt ərzində Naxçıvan əyalətinə köçürülmüş 2551 erməni ailəsindən 2285 ailə bölgənin Naxçıvan mahalında, 266 ailə isə Ordubad mahalında yerləşdirilmişdir. Təbriz, Marağa, Xoy, Urmiya və Salmas ərazilərindən köçürülmüş ermənilər Naxçıvan şəhərində, əyalətin Naxçıvan mahalının 43 azərbaycanlı kəndində, Ordubad mahalının isə 4 kəndində yerləşdirilmişdir. Müxtəlif çirkin üsul və vasitələrlə Naxçıvan iddiasında olan erməni işğalçıları bu rus müəlliflərinin kitablarının cəmi 3-4 səhifəsini vərəqləsələr Naxçıvan bölgəsini erməni torpağı elan etməklə nə qədər yanıldıqlarını başa düşərlər.

XIX əsrin II yarısında

XIX əsrin II yarısından başlayaraq ermənilərin Şimali Azərbaycana, o cümlədən İrəvan quberniyasına və Naxçıvan bölgələrinə köçürülməsi daha kütləvi hal almağa başladı. 1853-1856-cı illər Krım müharibəsi və 1877-1878-ci illər Rusiya-Osmanlı müharibələri və onların törətdikləri hadisələr bu kütləviliyi daha artırdı. N.Şavrovun məlumatına görə general Ter-Quqasovun əmrilə 1864-1876 və 1877-1879-cu illərdə köçürülən ermənilər əsasən Sürməlidə və digər bölgələrimizdə yerləşdirildi. Minlərlə müsəlmanın İrəvan xanlığını tərk etməsindən sonra (1828-ci ildən) burada yerləşdirilən 45.000-dən çox erməni xanlığın xristian əhalisinin sayının artmasına böyük təsir göstərdi. Hesablamalar göstərir ki, 1873-cü ildə 221.191. erməninin, 1886-cı ildə isə 375.700 erməninin yerləşdirildiyi İrəvan quberniyasında bu rəqəmlər 1897-ci ildə 439.926 nəfərə çatmışdır. Göründüyü kimi 20 ildən artıq bir müddət ərzində ermənilərin sayı bir neçə (təqribən 34,3%) artmışdır. Rus müəllifi N.Şavrov yazırdı ki, 1893-1894-cü illərdə Türkiyədəki qarışıqlıq dövründə köçürülən ermənilərin sayı 100 mini ötüb keçmişdir. O yazırdı ki, “1897-ci ildə knyaz Q.S.Qolitsının yenidən baş komandan təyin edilməsindən sonra köçürülən ermənilərin sayı 900 minə yaxın olmuşdur”. Köçürülmə siyasəti ilə bağlı məlumatlara “İstoriçeskaya qeoqrafiya Zapadnoqo Azerbaycana” adlı kitabda, A.S. Qriboyedovun , O.İ.Popovanın, K.A.Nikitinin, K.N.Smirnovun, Qurko-Kryajinin əsərlərində rast gəlirik. Beləliklə, XIX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanın iki hissəyə parçalanmasını təsdiq edən Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması ilə bizim bugünkü bəlalarımızın əsası qoyuldu. İddia edilən “Böyük Ermənistan” “dövləti”ni gerçəkləşdimək üçün ermənilər başlanğıc olaraq Naxçıvanı hədəf seçmişlər. Bunun üçün onlar saxta tarix yaratmış, bu ərazinin erməni torpağı olduğunu, əhalinin milli tərkibində ermənilərin “üstünlük” təşkil etdiyini sübuta yetirməyə çalışmışlar. Qonşu olmağa məhkum edildiyimiz bədnam ermənilər Naxçıvan həsrətindədirlər. Ermənistan 1921-ci ildə Rusiya ilə Türkiyə arasında imzalanmış müqavilələrin ləğv edilməsini tələb edir.

İstinadlar

  1. Rusiyanın Van və Ərzurumdakı baş konsulu Mayevskinin xatirələri.Bakı, 1994, 35 s., s.8
  2. Вердиева Х., Гусейнзаде Р. «Родославная» армян и их миграция на Кавказ с Балкан. Баку-«Элм»-2003, 167 с., c. 31
  3. Йениколопов И.К. Грибоедов и Восток. Ереван, 1954, 183 с., c. 110
  4. Глинка С. Описание армянь азербайджанских в переделы России. Баку: Элм, 1990, 144 с., c. 103
  5. Величко В.Л. Кавказь. Русское дело и межплеменные вопросы. Баку: Элм, 1990, 224 с., c. 123
  6. Григорьев В. Статистическое описание Нахичеванской провинции. СПб., 1833, 263 с., c.29
  7. ↑ Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской облаcти в эпохи ее присоединения к Российской империи. СПб., 1852, 1231 с.
  8. Mustafayev A. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Naxçıvanda etno-siyasi proseslər // Naxçıvan: tarixi gerçəklik, müasir durum, inkişaf perspektivləri. Naxçıvan, 2006, s.113-123.
  9. Грибоедов А.С. Сочинение, том 3.-изд.во «Правда», М., 1971, с.268.
  10. ↑ Попова О.И. Грибоедов-дипломат. М., 1964, 132 с.
  11. Грибоедов А.С. “Yol qeydləri”. Bakı, 1989, 314 c.
  12. Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпохи ее присоединения к Российской империи. СПб., 1852, 1231 с., c.599-619
  13. Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпохи ее присоединения к Российской империи. СПб., 1852, 1231 с., c.630
  14. ↑ Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпохи ее присоединения к Российской империи. СПб., 1852, 1231 с., c.540
  15. ↑ Шавров Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье. Предстояшая распродажа мугани инородцам. История Азербайджана по документам и публикациям. Баку: Элм, 1990, с.60-61.
  16. Həsənov H. XIX əsrin ortalarında Naxçıvana erməni köçürülmələri və onların demoqrafik duruma təsiri // Naxçıvan bu gün: islahatlar, perspektivlər. Naxçıvan-2008, s.132-138.
  17. Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпохи ее присоединения к Российской империи. СПб., 1852, 1231 с., c. 539
  18. Из писем Воронтсова-Дашкова Николаю Романовичу. История Азербайджана по документам и публикациям. Баку: Элм, 1990, с.118-120., c. 119
  19. ↑ Смирнов К.Н. Материалы по истории и этнографии Нахичеванского края. Баку, «Озан»-1999, 156 с., c. 123-137
  20. Смирнов К.Н. Материалы по истории и этнографии Нахичеванского края. Баку, «Озан»-1999, 156 с., c. 129, 131-132
  21. Обозрение Российских владений за Кавказом в статистическом, этногрфическом, топографическом и финансовом отношениях. Часть IV, СПб., 1836, 338 с., c. 332
  22. ↑ Григорьев В. Статистическое описание Нахичеванской провинции. СПб., 1833, 263 с., c. 31
  23. Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпохи ее присоединения к Российской империи. СПб., 1852, 1231 с., c. 540-541
  24. Mustafayev A. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Naxçıvanda etno-siyasi proseslər // Naxçıvan: tarixi gerçəklik, müasir durum, inkişaf perspektivləri. Naxçıvan, 2006, s.113-123., s. 115
  25. Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпохи ее присоединения к Российской империи. СПб., 1852, 1231 с., c. 642
  26. Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпохи ее присоединения к Российской империи. СПб., 1852, 1231 с. , c. 636-642
  27. Григорьев В. Статистическое описание Нахичеванской провинции. СПб., 1833, 263 с.
  28. Ирс. Международный Азербайджанский журнал. №6 (42), М., 2009, 62 с., c. 45
  29. История география Западного Азербайджана. Баку, 1998, 560 с., c.9, 22
  30. Грибоедов А.С. Записка переселения армян из Персии в наши области. История Азербайджана по документам и публикациям. Баку: Элм, 1990, с.339-341.
  31. Никитин К. Город Нахичеван и Начичевансий уьездь. Вып.2, Тифлис, 1882, 142 с., c. 125
  32. Смирнов К.Н. Материалы по истории и этнографии Нахичеванского края. Баку, «Озан»-1999, 156 с., c. 29-30
  33. Гурко-Кряжин. Армянский вопрос. Большая Советская Энцик-лопедия 1926 год издания. М., 1926, 1-32 с.
  34. Hacıyev İ. Tarixi həqiqətlər və erməni məkri. “Azərbaycan” qəzeti, 15 mart 2006-cı il.

Mənbə

  1. Rəhimov Y. XIX yüzyılda ermenilerin Nahçivan bölgesine göç etdirilmesi // Nahçıvan ve Doğu Anadolu Abideleri uluslararası sempozyumu (dünü, bugünü ve yarını), 11-12 mayıs 2015, Nahçıvan, s.493-500
  2. Rəhimov Y. RUS MƏNBƏLƏRI NAXÇIVAN ŞƏHƏRININ TARIXI HAQQINDA.

Xarici keçidlər

  1. "Qanla möhürlənmiş gün" sənədli filmi
  2. HACIYEV İ.: Ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və qanlı cinayətləri
  3. Hacıyev İ. ERMƏNİLƏRİN AZƏRBAYCANA QARŞI ƏRAZİ İDDİALARI VƏ QANLI CİNAYƏTLƏRİ[ölü keçid]
  4. Hacıyev İ. "Tarixdə “böyük Ermənistan” adlı dövlət mövcud olmayıb"
  5. Şıxəliyev E. Erməni iddialarının siyasi və mifoloji mahiyyəti 2016-12-21 at the Wayback Machine
  6. Kəlbizadə E. Ermənilərin Naxçıvan iddiaları tarixi deyil, siyasi mahiyyət daşıyır[ölü keçid]
  7. Эльнур Кельбизаде Территориальные притязания армян к Нахчывану - это не история, а гнусная политика

Avqust 12, 2021
ermənilərin, naxçıvana, köçürülməsi, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, ermənilərin, naxçıvana, yerləşdirilməsi, ermənilərin, irandan, türkiyədən, digər, ərazilərdən, planlı,. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Ermenilerin Naxcivana yerlesdirilmesi ermenilerin Irandan Turkiyeden ve diger erazilerden planli suretde Cenubi Qafqaza o cumleden Azerbaycanin Naxcivan bolgesine kocurulmesi prosesi Ermenilerin Naxcivana kocurulmesi Mundericat 1 Baslama 2 Turkmencay muqavilesinden sonra 3 Statistika 4 XIX esrin II yarisinda 5 Istinadlar 6 Menbe 7 Xarici kecidlerBaslama RedakteNaxcivan bolgesi Rusiya terefinden isgal edildikden 1828 sonra eraziye ermenilerin kutlevi sekilde kocurulmesi prosesi basladi Maraqlari ve menafeleri namine dovletleri bir birine qarsi qoymaq serqe irelilemek isti denizlere cixmaq Asiyadan Avropaya geden ticaret yollarini ele kecirmek dini munaqiselerden yararlanaraq muselman dovletleri arasina nifaq salmaq esrler boyu Rusiyanin xarici siyasetinin esasini teskil etmisdir Bele bir mustemlekeci siyaset hele I Pyotrun Qafqaza seferi ve Azerbaycana yurusu zamani daha da reallasmisdir I Pyotrdan sonraki dovrlerde rus carlari imperialist siyasetlerini davam etdirerek ermenilerle birlikde Azerbaycana yurusler etmisler Carizmin Azerbaycanda ve onun ayrilmaz terkib hissesi olan Naxcivan bolgesinde siyasetini artiran amillerden biri de ermenilerin Rusiyanin hakim daireleri ile elbir olmasi idi Ermeniler arasinda milletciliyin yayilmasinda ermeni din adamlarinin ve ermeni qriqoryan kilsesinin xususi rol oynadigini qeyd eden rus memuru V Mayevski bele yazirdi Onlarin dinle bagli fealiyyeti cox mehduddur Ancaq bunun evezinde onlar her zaman milletcilik ideyalarini himaye etmek ugrunda ellerinden geleni ederek seyle calisirlar Ermeniler arasinda milletcilik ideyalari yuziller boyunca bir birinden uzaq saysiz monastirlarin himayesi altinda olmusdur 1 XIX esrin evvellerinden baslayaraq Rusiya imperiyasi Simali Azerbaycanin o cumleden Naxcivan bolgesinin isgal edilmesinde ermenilere daha cox umidler besleyirdi Bas veren prosesler ve hadiselerin sonraki gedisi ruslarin heqiqeten de haqli oldugunu tesdiq etdi XIX yuzilliyin evvellerinden 1803 cu ilin oktyabrindan baslayaraq heyata kecirilen ermeni kocurulmelerinin esas teskilatci ve rehberleri general P D Sisianov diplomat A S Qriboyedov rus ordusunun polkovniki X E Lazarev general N F Rtisev knyaz Q S Qolitsin ermeni arxiyepiskopu Nerses ve b olmuslar Tarixi senedler kocurulme prosesinde polkovnik X E Lazarevin onun serencaminda olan ermeni menseli ve ermeni dilini bilen rus zabitlerinin daha cox fealliq gosterdiyini tesdiq edirler Qafqazdaki rus qosunlarinin bas komandani general P D Sisianov esas dayagi ermenilerde gorurdu Rusiyanin isgalci ve mustemlekeci siyasetinin heyata kecirilmesinde onlar basqalarina nisbeten daha gerekli ve lazimli idiler Evvelen ermenilerin sayi diger serq xristianlarinin butovlukde sayindan bir nece defe cox idi Ikincisi onlar Rusiya imperiyasinin Qafqaz ugrunda apardigi mubarizesinde esas reqibleri olan Iran ve Osmanli dovletinde de say cehetden xeyli ustun idiler Ucuncusu ermeniler gelecekde de Rusiya ile muttefiq olmaqla ona xeyir vere bilerdiler Nehayet dorduncusu ermeniler Iran ve Turkiye dovletlerinin daxili zeif ve guclu tereflerini yaxsi bilirdiler 2 Turkmencay muqavilesinden sonra Redakte Ethnographic map of the Erivan Governorate 1902 1826 1828 ci iller Rusiya Iran muharibesi zamani Simali Azerbaycanda yerlesdirilen ermeniler rus ordusuna daha feal komek gostererek Irevan qalasinin muhasiresinde ve Naxcivanin isgal edilmesinde xeyli yardim etmisler Rusiya Iran 1826 1828 ve Rusiya Turkiye 1828 1829 muharibelerinin Rusiya ucun ugurla basa catmasi ermenilerin Simali Azerbaycana onun ayrilmaz terkib hissesi olan Naxcivana kocurulmelerine elverisli serait yaratdi 10 fevral 1828 ci ilde Rusiya imperiyasi ile Iran dovleti arasinda imzalanmis Turkmencay sulh muqavilesile Azerbaycan iki hisseye bolundu Ermenisunaslardan biri yazirdi ki bu muqavile Rusiyaya bir sira cetin ve murekkeb dovlet meselelerini hell etmeye komek etdi 3 Hemin muqavilenin 15 ci maddesine esasen hec bir sedd olmadan ermenilerin ezeli ve ebedi Azerbaycan torpaqlari olan Irevana Naxcivana Qarabaga ve diger bolgelere kocurulmesine revac verildi 1828 ci il fevralin 29 da general Paskevic gosteris verdi ki ermeniler baslica olaraq Naxcivan ve Irevan vilayetlerinde qismen Qarabagda yerlesdirilsin bir sira muselman kendleri dindaslarinin en cox meskunlasdigi yerlere kocurulsun ve hemin yerler ermenilere verilsin 4 Qafqazda etnik meselelerin tedqiqatcisi rus memuru Velickonun yazdigi kimi bu gosteris Zaqafqaziyanin bezi hisselerinin ermeniler terefinden mustemlekelesdirilmesinin baslanmasi idi 5 Rus muellifi I Sopen oz eserinin 539 cu sehifesinde yazirdi ki 1828 1829 cu illerde Irandan Simali Azerbaycana 6 946 ermeni ailesi 35 560 kocurulmusdur Menbelerin verdiyi melumatlara esasen Turkmencay muqavilesi imzalandiqdan sonra Serur Surmeli Elincecay ve Mevazixatun kimi kicik mahallarin her birine 1000 2000 ermeni kocuruldu Neticede 1828 1829 cu illerde Ermeni vilayeti nin etnik terkibi deyisdi 6 7 Eger Turkmencay muqavilesine qeder burada 21 151 ermeni yasayirdisa son iki ilde onlarin sayi qordqat artdi ve 81 610 nefere catdi Rus memuru I Sopenin melumatlarina esasen Irevan eyaletinde yasayan 2 984 azerbaycanli ailesinden cemi 847 aile ve ya 28 qaldi qalanlarin sayi ise 3 defe yarim azaldi Onlarin ekseriyyeti Irana ve Osmanli dovletine muhaciret etdiler 19 s 541 7 Bu faktlar XIX esrde guya Naxcivan ehalisinin ekseriyyetini ermenilerin teskil etdiyi barede uydurmalari bir daha tekzib edir ve bolgenin ezeli turk torpagi oldugunu tesdiqleyir Ermenileri Azerbaycan torpaqlarinda kompakt sekilde yerlesdirmekle Rusiya ozunun isgalci ve imperialist siyasetinin baslica meqsedini isgal edilmis din dil etnik medeni cehetden ona yad olan bu erazide oz gelecek hokmranligini temin etmek ucun etnik dayaq yaratmaq meqsedini reallasdirmaga calisirdi 21 s 114 8 Rusiya qarsiya qoyulmus meqsedi kocurme uzre Xususi Komite yaratmaqla reallasdirdi Bu Komitenin yaradilmasi isi ve fealiyyeti barede diplomat A S Qriboyedovun 9 O I Popovanin 10 ve b rus muelliflerinin eserlerinde maraqli melumatlar verilmisdr Ermenilerin Irandan kocurulmesi haqqinda hazirlanan muqavilenin muelliflerinden biri olan A S Qriboyedov yazirdi Ermenilerin ilk defe buraxildiqlari torpaqlara ebedi sahib duracaqlarindan muselmanlar icerisinde yaranan qorxunu aradan qaldirmaq ve onlarin dusdukleri agir veziyyetin uzun surmeyeceyini bildirmekle onlari muselmanlari Y R sakitlesdirmek meselesini biz defelerle gotur qoy etmisik 11 Statistika RedakteRus muelliflerinden I Sopenin eserindeki 1828 ci il kameral tesvirinden cixarilmis cedvelde ermenilerin kocurulmesi haqqinda etrafli melumat verilmisdir I Sopen Naxcivan dairesinin mahallarina kocurulen ermeni ailelerinin sayini asagidaki kimi gostermisdir Naxcivan seherine 126 aile cemi1110 nefer Elince mahalina 208 aile cemi 1051 nefer Mevazixatun mahalina 216 aile cemi 1146 nefer Dereleyez mahalina Irandan 507 aile cemi 2746 nefer Turkiyeden 8 aile cemi 27 nefer 12 Ordubad dairesi uzre kocurulen ermeni ailelerinin sayi cedvelde bele gosterilmisdir Ordubad dairesi uzre eyniadli sehere 36 aile cemi 182 nefer Ordubad mahalina 14 aile cemi 76 nefer Eylis mahalina 29 aile cemi 183 nefer Bilev mahalina 171 aile cemi 899 nefer 13 I Sopen XIX esrin 30 cu illerinde son sekkiz ilde kocurulen ermeni ailelerinin sayini bele gosterir aile sayi 10 628 ehalinin umumi sayi 57 226 nefer kisiler 30 254 qadinlar 26 972 nefer 14 Hemin menbede XIX esrin 20 ci illerinin sonunda Irandan kocurulen ermeni ailelerinin sayi da gosterilmisdir Sopen yazirdi ki 1828 1829 cu illerde Irandan kocurulen 6 946 ermeni ailesinin terkibinde 35 560 nefer 18 836 nefer kisi 16 723 nefer qadin olmusdur 14 Onun melumatina gore Rusiya isgalinadek Naxcivanda olan ermeniler 930 aile ve ya 5114 nefer 2 644 kisi 2 470 qadin olmusdur XIX yuzilliyin evvellerinde Rusiya ermenileri Qacarlar hokumetinin cezasindan qurtarmaq ve ele kecirdiyi muselman Azerbaycaninda ozune xristian dayagi yaratmaq ucun Iran ermenilerinin hec bir manee olmadan kocurulmesine raziliq verdi Ermenilerin yasadiqlari eraziye sonradan gelmeleri barede Rusiyanin Tehrandaki sefiri ve rus alimi eslen Sankt Peterburqdan olan N Savrov yazdigi eserinde oz fikirlerini aciq sekilde bele ifade etmisdir Biz kocurmeye Zaqafqaziyaya ruslari deyil digerlerini yerlesdirerek basladiq 1826 1828 ci il muharibesinden sonra 1828 1830 cu iller arasinda iki ilde 40 000 den artiq Iran ermenisi ve 84 000 Turkiye ermenisini ermeni nufuzunun az oldugu Gence ve Irevan vilayetleri ile Tiflis vilayetinin Borcali Axalciki ve Axalkelek bolgelerinde en yaxsi munbit torpaqlarin oldugu erazilerde yerlesdirdik Qebul edilmelidir ki resmi olaraq yerlesdirilen 124 000 ermeni qeyri resmi olaraq yerlesdirilenlerle beraber saylari 200 000 ni kecmekdedir Bu yuzilliyin sonunda Zaqafqaziyada 1 3 milyon olan ermenilerin 1 milyondan coxu bu bolgenin yerli xalqi olmayib bizim terefimizden yerlesdirilenlerdir 15 Ermeni kockunleri daha cox Irevan Naxcivan ve Qarabag bolgelerinde yerlesdirilmisler Hesablamalara gore tekce 1828 1829 cu illerde Cenubi Azerbaycandan Naxcivan seherine 416 ermeni ailesi 1900 nefer cemisi 43 Naxcivan kendine 1875 ermeni ailesi ve ya 7000 nefer ermeni kocurulmusdur 16 Bir rus menbesinin verdiyi melumata gore butun Naxcivan eyaletinde bu illerde yerlesdirilmis ermeni ailelerinin sayi 2557 e catmisdir 17 Buraya Naxcivan eyaletinin Ordubad dairesinin 4 kendine yerlesdirilmis 966 ermeni ailesi de daxil idi Coxsayli rus menbeleri subut edir ki tekce 1828 1829 cu illerde Naxcivana ancaq Cenubi Azerbaycandan kocurulen ermenilerin sayi 11 min neferden cox olmusdur Ermenilerin bir qisminin yerlesdirildikleri Irevan ve Naxcivan xanliqlari 1828 ci ilde Ermeni vilayeti deyilen yeni bir dovlet qurumuna hevale edilmisdi Bele bir qondarma idare sistemi rus cari II Nikolayin 21 mart 1828 ci il tarixli emri esasinda yaradildi Belelikle general Paskevicin yazdigi raport esasinda Rusiya senati 1828 sayli qerari ile kecmis Irevan ve Naxcivan xanliqlarinin erazisi hesabina Ermeni vilayeti yaratdi Bele bir inzibati erazi vahidinin yaradilmasi ilk novbede gudulen coxbasli rus niyyetlerinden xeber verirdi Cenubi Qafqaz valisi I I Vorontsov Daskov car Nikolay Romanova yazdigi 10 oktyabr 1912 ci il tarixli mektubunda I Pyotr dovrunde temeli qoyulmus siyasete bir daha geri donmeyin gerekliyini xatirladaraq evvelki rus siyasetine geri donerek Turkiye ermenilerine hamilik etmenin zamani gelmisdir 18 Iki hisseden ibaret olan Naxcivan diyarinin tarixine ve etnoqrafiyasina dair materiallar kitabinda rus serqsunasi K N Smirnov IV elavede 1831 ci il kameral tesvirinden cixaris vermisdir 19 Muellif kocurulen ermenilerin bolgeye yerlesdiyi erazileri asagidaki kimi gosterir Eliabad kendine Xoydan 136 nefer Sixmahmud kendine Xoy ve Salmasdan 430 nefer Qaraxanbeyli kendine Salmasdan 440 nefer yerli ehalisi 47 nefer azerbaycanli olan Hacivar kendine Salmasdan 102 nefer Asagi Uzunobaya Xoydan 65 nefer Badamli kendine Salmasdan 101 nefer ermeni ermeni kocurulmusdur 19 Hemin muellifin verdiyi melumatlardan aydin olur ki Qulu Dize kendine Urmiya ve Salmasdan 136 nefer Kultepe kendine Salmasdan 330 nefer Didivara Salmasdan 15 nefer yerli ehalisi azerbaycanlilar olan Nezerabada Xoy ve Salmasdan 198 nefer ermeni kocurulmusdur 20 XIX yuzilliyin 30 cu illerine aid olan bir menbede yazilirdi ki bu dovrde Naxcivan mahalinin 59 kendinde 1 884 azerbaycanli ailesi 1 606 kocurulmus ermeni ailesi yasayirdi Seherin ozunde yasayan 1 330 aileden 905 i azerbaycanli 425 i ise kocurulmus ermeni aileleri idi 21 Bu illerde Naxcivan bolgesini diqqetle tedqiq etmis rus muellifi V Qriqoryevin ve bolgede olmus I Sopenin melumatlarina gore 1827 1829 cu illerde Naxcivanda azerbaycanlilar ehalinin 90 ni 4600 aileden 4170 ni teskil etdiyi halda 22 23 sonraki illerde bu reqem xeyli asagi dusmusdur Kocurme siyaseti neticesinde 1832 ci ilde onlarin sayi 2791 e dusmus teqriben 60 azalmisdi 22 Car hakimiyyeti orqanlarinin bilavasite havadarligi ile kocme ermeniler yerli azerbaycanlilari sixisdirmaga basladilar Bu erazilerde yasayan koklu turk ehalisinin bir hissesi mecburi olaraq oz dogma torpaqlarini terk ederek Turkiye ve Irana kocmeli olurdu 24 I Sopenin melumatina gore Rusiya Iran Rusiya Turkiye muharibeleri neticesinde Irevan ve Naxcivan erazilerinden xeyli muselman ehalisi qacqin dusmus orada yalniz 81 749 nefer 17078 aile muselman qalmisdi 25 XIX esrin 20 ci illerinin sonunda kecirilen siyahiyaalmada istirak eden rus memuru I Sopenin eserinin tehlilinden aydin olur ki 1828 1829 cu iller erzinde kocurulen ermenilerden 23 568 nefer 8599 aile Irevan vilayetinin 119 kendinde 10 562 nefer 2137 aile Naxcivan vilayetinin 61 kendinde 1340 nefer ise 250 aile Ordubad dairesinin 12 kendinde yerlesdirildi 26 V Qriqoryevin melumatina gore cox qisa bir vaxt erzinde Naxcivan eyaletine kocurulmus 2551 ermeni ailesinden 2285 aile bolgenin Naxcivan mahalinda 266 aile ise Ordubad mahalinda yerlesdirilmisdir Tebriz Maraga Xoy Urmiya ve Salmas erazilerinden kocurulmus ermeniler Naxcivan seherinde eyaletin Naxcivan mahalinin 43 azerbaycanli kendinde Ordubad mahalinin ise 4 kendinde yerlesdirilmisdir 27 Muxtelif cirkin usul ve vasitelerle Naxcivan iddiasinda olan ermeni isgalcilari bu rus muelliflerinin kitablarinin cemi 3 4 sehifesini vereqleseler Naxcivan bolgesini ermeni torpagi elan etmekle ne qeder yanildiqlarini basa duserler XIX esrin II yarisinda RedakteXIX esrin II yarisindan baslayaraq ermenilerin Simali Azerbaycana o cumleden Irevan quberniyasina ve Naxcivan bolgelerine kocurulmesi daha kutlevi hal almaga basladi 1853 1856 ci iller Krim muharibesi ve 1877 1878 ci iller Rusiya Osmanli muharibeleri ve onlarin toretdikleri hadiseler bu kutleviliyi daha artirdi N Savrovun melumatina gore general Ter Quqasovun emrile 1864 1876 ve 1877 1879 cu illerde kocurulen ermeniler esasen Surmelide ve diger bolgelerimizde yerlesdirildi Minlerle muselmanin Irevan xanligini terk etmesinden sonra 1828 ci ilden burada yerlesdirilen 45 000 den cox ermeni xanligin xristian ehalisinin sayinin artmasina boyuk tesir gosterdi 28 Hesablamalar gosterir ki 1873 cu ilde 221 191 ermeninin 1886 ci ilde ise 375 700 ermeninin yerlesdirildiyi Irevan quberniyasinda bu reqemler 1897 ci ilde 439 926 nefere catmisdir Gorunduyu kimi 20 ilden artiq bir muddet erzinde ermenilerin sayi bir nece teqriben 34 3 artmisdir Rus muellifi N Savrov yazirdi ki 1893 1894 cu illerde Turkiyedeki qarisiqliq dovrunde kocurulen ermenilerin sayi 100 mini otub kecmisdir O yazirdi ki 1897 ci ilde knyaz Q S Qolitsinin yeniden bas komandan teyin edilmesinden sonra kocurulen ermenilerin sayi 900 mine yaxin olmusdur 15 Kocurulme siyaseti ile bagli melumatlara Istoriceskaya qeoqrafiya Zapadnoqo Azerbaycana 29 adli kitabda A S Qriboyedovun 30 O I Popovanin 10 K A Nikitinin 31 K N Smirnovun 32 Qurko Kryajinin 33 eserlerinde rast gelirik Belelikle XIX yuzilliyin evvellerinde Azerbaycanin iki hisseye parcalanmasini tesdiq eden Turkmencay muqavilesinin imzalanmasi ile bizim bugunku belalarimizin esasi qoyuldu Iddia edilen Boyuk Ermenistan dovleti ni gerceklesdimek ucun ermeniler baslangic olaraq Naxcivani hedef secmisler Bunun ucun onlar saxta tarix yaratmis bu erazinin ermeni torpagi oldugunu ehalinin milli terkibinde ermenilerin ustunluk teskil etdiyini subuta yetirmeye calismislar 34 Qonsu olmaga mehkum edildiyimiz bednam ermeniler Naxcivan hesretindedirler Ermenistan 1921 ci ilde Rusiya ile Turkiye arasinda imzalanmis muqavilelerin legv edilmesini teleb edir Istinadlar Redakte Rusiyanin Van ve Erzurumdaki bas konsulu Mayevskinin xatireleri Baki 1994 35 s s 8 Verdieva H Gusejnzade R Rodoslavnaya armyan i ih migraciya na Kavkaz s Balkan Baku Elm 2003 167 s c 31 Jenikolopov I K Griboedov i Vostok Erevan 1954 183 s c 110 Glinka S Opisanie armyan azerbajdzhanskih v peredely Rossii Baku Elm 1990 144 s c 103 Velichko V L Kavkaz Russkoe delo i mezhplemennye voprosy Baku Elm 1990 224 s c 123 Grigorev V Statisticheskoe opisanie Nahichevanskoj provincii SPb 1833 263 s c 29 1 2 Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblacti v epohi ee prisoedineniya k Rossijskoj imperii SPb 1852 1231 s Mustafayev A XIX esrde ve XX esrin evvellerinde Naxcivanda etno siyasi prosesler Naxcivan tarixi gerceklik muasir durum inkisaf perspektivleri Naxcivan 2006 s 113 123 Griboedov A S Sochinenie tom 3 izd vo Pravda M 1971 s 268 1 2 Popova O I Griboedov diplomat M 1964 132 s Griboedov A S Yol qeydleri Baki 1989 314 c Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohi ee prisoedineniya k Rossijskoj imperii SPb 1852 1231 s c 599 619 Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohi ee prisoedineniya k Rossijskoj imperii SPb 1852 1231 s c 630 1 2 Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohi ee prisoedineniya k Rossijskoj imperii SPb 1852 1231 s c 540 1 2 Shavrov N Novaya ugroza russkomu delu v Zakavkaze Predstoyashaya rasprodazha mugani inorodcam Istoriya Azerbajdzhana po dokumentam i publikaciyam Baku Elm 1990 s 60 61 Hesenov H XIX esrin ortalarinda Naxcivana ermeni kocurulmeleri ve onlarin demoqrafik duruma tesiri Naxcivan bu gun islahatlar perspektivler Naxcivan 2008 s 132 138 Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohi ee prisoedineniya k Rossijskoj imperii SPb 1852 1231 s c 539 Iz pisem Vorontsova Dashkova Nikolayu Romanovichu Istoriya Azerbajdzhana po dokumentam i publikaciyam Baku Elm 1990 s 118 120 c 119 1 2 Smirnov K N Materialy po istorii i etnografii Nahichevanskogo kraya Baku Ozan 1999 156 s c 123 137 Smirnov K N Materialy po istorii i etnografii Nahichevanskogo kraya Baku Ozan 1999 156 s c 129 131 132 Obozrenie Rossijskih vladenij za Kavkazom v statisticheskom etnogrficheskom topograficheskom i finansovom otnosheniyah Chast IV SPb 1836 338 s c 332 1 2 Grigorev V Statisticheskoe opisanie Nahichevanskoj provincii SPb 1833 263 s c 31 Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohi ee prisoedineniya k Rossijskoj imperii SPb 1852 1231 s c 540 541 Mustafayev A XIX esrde ve XX esrin evvellerinde Naxcivanda etno siyasi prosesler Naxcivan tarixi gerceklik muasir durum inkisaf perspektivleri Naxcivan 2006 s 113 123 s 115 Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohi ee prisoedineniya k Rossijskoj imperii SPb 1852 1231 s c 642 Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohi ee prisoedineniya k Rossijskoj imperii SPb 1852 1231 s c 636 642 Grigorev V Statisticheskoe opisanie Nahichevanskoj provincii SPb 1833 263 s Irs Mezhdunarodnyj Azerbajdzhanskij zhurnal 6 42 M 2009 62 s c 45 Istoriya geografiya Zapadnogo Azerbajdzhana Baku 1998 560 s c 9 22 Griboedov A S Zapiska pereseleniya armyan iz Persii v nashi oblasti Istoriya Azerbajdzhana po dokumentam i publikaciyam Baku Elm 1990 s 339 341 Nikitin K Gorod Nahichevan i Nachichevansij uezd Vyp 2 Tiflis 1882 142 s c 125 Smirnov K N Materialy po istorii i etnografii Nahichevanskogo kraya Baku Ozan 1999 156 s c 29 30 Gurko Kryazhin Armyanskij vopros Bolshaya Sovetskaya Encik lopediya 1926 god izdaniya M 1926 1 32 s Haciyev I Tarixi heqiqetler ve ermeni mekri Azerbaycan qezeti 15 mart 2006 ci il Menbe RedakteRehimov Y XIX yuzyilda ermenilerin Nahcivan bolgesine goc etdirilmesi Nahcivan ve Dogu Anadolu Abideleri uluslararasi sempozyumu dunu bugunu ve yarini 11 12 mayis 2015 Nahcivan s 493 500 Rehimov Y RUS MENBELERI NAXCIVAN SEHERININ TARIXI HAQQINDA Xarici kecidler Redakte Qanla mohurlenmis gun senedli filmi HACIYEV I Ermenilerin Azerbaycana qarsi erazi iddialari ve qanli cinayetleri Haciyev I ERMENILERIN AZERBAYCANA QARSI ERAZI IDDIALARI VE QANLI CINAYETLERI olu kecid Haciyev I Tarixde boyuk Ermenistan adli dovlet movcud olmayib Sixeliyev E Ermeni iddialarinin siyasi ve mifoloji mahiyyeti Arxivlesdirilib 2016 12 21 at the Wayback Machine Kelbizade E Ermenilerin Naxcivan iddialari tarixi deyil siyasi mahiyyet dasiyir olu kecid Elnur Kelbizade Territorialnye prityazaniya armyan k Nahchyvanu eto ne istoriya a gnusnaya politikaMenbe https az wikipedia org w index php title Ermenilerin Naxcivana kocurulmesi amp oldid 5882103, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.