fbpx
Wikipedia

Əlincə qalası

Əlincəqala, Əlincə-qala və ya Əlincə qalasıAzərbaycan RespublikasıCulfa rayonunun Xanəgah kəndində Əlincə çayının sağ sahilində yerləşən tarixi memarlıq abidəsi, Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbinin ən qiymətli nümunələrindən biridir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, Əlincə qalası eranın əvvəllərində inşa edilmiş, eramızın V əsrində bərpa edilmişdir. Qala Əlincə dağının zirvəsində yerləşir.

Əlincə qalası
Əlincə qalasının giriş hissəsi.
39°11′39″ şm. e. 45°41′48″ ş. u.
Ölkə Azərbaycan Azərbaycan
Status Ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidəsi
Şəhər Culfa
Yerləşir Xanəgah
Aidiyyatı Qafqaz Albaniyası
Tikilmə tarixi VII-IX əsrlər
Material kərpic, əhəng məhlulu, çay daşı
Vəziyyəti Fəaliyyət göstərir
İstinad nöm.64
KateqoriyaQala
ƏhəmiyyətiDünya əhəmiyyətli
Əlincə qalası
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

XVIII əsr türk səyyahı Övliya Çələbi Əlincə qalasından bəhs edərək onun Qütbəddin tərəfindən inşa edildiyini göstərir. Ehtimal ki, müəllif burada rum-səlcuq hökmdarlarından biri və 1188-1192-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Qütbəddin II Məlikşahı nəzərdə tutmuşdur. Professor Mehmed Fuad Köprülü Əlincə qalasının Səlcuqlar dövrünə aid olduğunu qeyd edir. Bu fikirlə, eyni zamanda, "Azərbaycanın türkləşməsi tarixinə ümumi bir baxış" adlı məqalənin müəllifi Faruk Sümər də razılaşır. Lakin müasir türk tədqiqatçılarından biri olan Fəxrəddin Kırzıoğlu "köhnə və sərt" bir istehkam olaraq adlandırdığı Əlincə qalasının Əşkanilər dövründə Erancaq adı ilə məşhur olduğunu göstərir. Ümumiyyətlə, mənbələrdən məlum olur ki, qala VIII əsrdən əvvəl mövcud olmuşdur.

Azərbaycan Atabəyləri – Eldənizlərin hökmranlığı dövründə Əlincə qalasının istər hərbi-strateji, istərsə də iqtisadi və siyasi mövqeyi xeyli artmışdı. Atabəy Özbək Xarəzmşah Cəlaləddin Mənguberdinin yürüşləri zamanı Əlincə qalasına sığınmış, burada da vəfat etmişdir. Əmir Teymurun Azərbaycana yürüşü zamanı Teymuri qoşunlarının hücumu Əlincə qalasından yan keçməmişdir. Qala 14 il Xacə Cövhər və Əmir Altunun rəhbərliyi ilə qəhrəmanlıqla müdafiə olunmuşdur. 14 illik mübarizədən sonra Əlincə qalasının tutulması müxtəlif mənbələrdə qeyd edilmişdir. Əmir Teymurun vəfatından sonra qala Qaraqoyunluların hakimiyyəti altına keçmiş, bir dövr Teymuri-Qaraqoyunlu müharibəsi başlamışdır. Əlincə qalası müəyyən müddət AğqoyunlularınSəfəvilərin hakimiyyəti altında olmuşdur. Azərbaycanda orta əsrlər dövründə baş verən feodal çəkişmələri və müharibələri nəticəsində Əlincə qalası dağılmış və siyasi hadisələrdəki mövqeyini itirmişdir.

Qala ilk öncə özünün qeyri-adi görünüşü ilə heyrətləndirici dərəcədə görünür. Əlincə qalasının divarları Əlincə dağının ətəklərindən başlayaraq pillələr şəklində yuxarıya doğru ucalır və onun zirvəsini tamamilə əhatə edir. Qala divarlarının inşası üçün daşdan, bəzən isə bişmiş kərpicdən istifadə olunmuşdur. Divarların bünövrəsinə adətən iri yonulmuş daşlar qoyulmuşdur. Əlincə qalasının təsviri ilə bağlı müxtəlif məlumatlar verilmişdir. Qalanın bəzən iki, bəzən isə üç qapısı olması ilə bağlı fikirlər mövcuddur. Lakin şimal divarlardakı ehtimal olunan keçid tamamilə dağıldığından burada giriş olub-olmadığını dəqiq müəyyən etmək mümkün deyil. Ehtimal ki, bu istiqamətdən də giriş olmuşdur. Çünki qala divarlarının xaricində bir neçə yerdə qalada qazılmış, əsgərlərin yerləşdiyi səkilərə rast gəlmək mümkündür.

Dağın ən uca yerində Əlincə qalasının iç qalası yerləşir. Bu içqalanı yerli əhali "Şahtaxtı içqalası" adlandırır. Buranın Şahtaxtı olaraq adlandırılması təsadüfi deyildir. Tədqiqatçılar hökmdarların qalanın məhz bu hissəsində yerləşdiyini qeyd etmişlər. Şahtaxtı içqalası dəniz səviyyəsindən 1700 metr yüksəklikdə yerləşir. Mərkəzi hissədən içqalaya yalnız sıldırım qayalıqsan keçərək getmək mümkündür. Vaxtilə keçidi asanlaşdırmaq üçün qayada eni 30-40 sm olan dar cığır yonulmuşdu. Hazırda bu cığır təbii aşınmaya məruz qalaraq dağıdılmışdır. Hakimlərin, o cümlədən Eldənizlər dövləti hökmdarlarının sarayları Şahtaxtı terrasında yerləşmişdir. Əlincə qalasının divarları və qalanın daxilində yerləşən tikililərdə yüksək tikinti mədəniyyəti, qala tikintisi üçün qeyri-adi sayılan incə işlənmiş daş ayrıntılar görünür.

Adın etimologiyası

Həmçinin bax: Ermcak və Əlincək (tayfa)
 
Qalanın yerləşdiyi Əlincə dağının ümumi görünüşü

Tədqiqatçılar "Əlincə" sözünü müxtəlif cür izah etmişlər. Qalanın adı orta əsr yazılı mənbələrində Əlincə, Əlincəm, Alənca, Alançuq, Alanca, Alançik, Yerənçaq və digər şəkillərdə işlədilmişdir. Bəzi mənbələrdə Əlincə qalasının adı Erinca şəklində mövcuddur. Bəzi tarixçilər qeydlərində iddia edirlər ki, Əlincə qalası öz adını zəngin xəzinəsini və ölkədən yığdığı külli miqdarda mədaxilini gizlətmək məqsədi ilə həmin qalanı inşa etmiş Erincak adlı bir feodal qadının adından götürülmüşdür.

Mənbələrdə "alan" kəliməsinin "aran" şəkli V-VII əsrlərdə işlədilmişdir. Çünki orta əsr ərəb və başqa mənbələrdə xüsusi yer adı olaraq "Aran", "Arran" və "Alran" kəlimələrinə təsadüf edilir. XIII əsrdə yaşamış məşhur ərəb tarixçisi Yaqut əl-Həməvi "Mücəl əl-büldan" əsərində "Arran" kəliməsinin ərəb sözü olmayıb, yerli məna daşıdığını qeyd edir. Bu söz türk dillərindən götürülmüşdür. Qalaya belə bir adın verilməsi heç təsadüfi deyil. Çünki, "alan" – qədim türk dilində "düzənlik", "meydan" mənasını verir. Bu, qalanın yuxarı hissəsinin düz bir sahədən ibarət olması ilə bağlı olmuşdur. Bununla belə, "aran", "alan" kəlimələrinin "Əlincə" sözünə çevrilməsinə alimlər şübhə ilə yanaşırlar.

"Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti"ndə Əlincə qalası adının izahı bir neçə variantda verilmişdir: "...VII əsrə aid mənbələrdə qalanın adı Erincak, XIII əsrə aid mənbələrdə isə Alınca variantlarında çəkilir... Bəzi tədqiqatçılar dağın adının monqolların yürüşündə iştirak etmiş elcihin tayfasının adı ilə bağlı olduğunu yazırlar. Bir qrup alimlərin fikirlərinə görə, toponim türk dillərində olan alançil (meydança, düzənlik) kəliməsindəndir. Oronimi alan tayfa adı ilə də bağlayırlar." Toponimikaya həsr olunmuş lüğətdə də "Əlincə" kəliməsin etimologiyası barədə dəqiq fikir söylənilmir.

"Əlincə" kəliməsinin "alan" tayfasının adı ilə bağlıdır. "Azərbaycan tarixi" əsərinin akademik nəşrinin I cildində "alan" tayfalarının eramızın 72-ci ilində Dəryal keçidi vasitəsi ilə Cənubi Qafqaz, o cümlədən Qafqaz Albaniyası istiqamətində yürüş etməsi fikri müdafiə olunmuşdur. İosif Flaviyə görə alanlar skif tayfalarındandır. Bir sıra antik müəlliflərin, eləcə də İosif Flavinin məlumatları alanların Şimali Qafqaz keçidləri vasitəsilə baş verməsi haqqında irəli sürülən elmi fikri təsdiq etmir. Bəzi tədqiqatçıların fikirlərinə görə, "Əlincə" toponimi qədim türk mənşəli alan (meydan, düzənlik) coğrafi termini ilə əlaqədardır. "Alan" sözü iki mənada işlədilmiş, lakin heç biri elmi cəhətdən təsdiqini tapmamışdır.

Bəzi orta əsr mənbələrində Əlincə qalasından "Yeröncək" kimi bəhs edilsə də, ehtimat edilir ki, "Yeröncək" kəliməsi Əlincə qalası ilə bağlı ad deyildir. Naxçıvan qalalarından bəhs edən professor Mirəli Seyidov qalanın ilkin adının "Ermcaq" olduğunu yazmışdır. Ermcaq iki tərkibdən yaranmış mürəkkəb söz-addır. "Eriq" əksər türk dillərində çox mənalı sözdür. Sözün möhkəm, qüvvətli, hakimiyyət mənaları vardır. "Caq" kəliməsi isə Azərbaycan dilində "yer", "məkan" bildirən şəkilçidir. Beləliklə "Ermcaq" möhkəm, qüvvətli, dövləti, hakimiyyəti olan yer deməkdir. Xalq etimologiyasına görə "Əlincə" kəliməsinin izahı "əlini çək", bəzi tədqiqatçılara görə "Alancik" mənasını verir.

Naxçıvan Ölkəşünaslıq Muzeyinin əməkdaşı Mir Bağır Mirheydərzadə xalq rəvayətlərinə əsaslanaraq qeyd edir ki, "Əlincə qalasının adı monqolların ulu babası Əlincə xanın adı ilə bağlıdır." Mehmed Fuad Köprülünün fikrinə görə, bu, həqiqi bir xalq rəvayəti olmayıb, türk-monqol tarixinə aid yazılı mənbələrə bələd olan bir şəxs tərəfindən uydurulmuş, heç bir elmi əsası olmayan zahiri bir bənzətmədən başqa bir şey deyildir.

Yaxın Şərq coğrafiyasının tanınmış tədqiqatçılarından biri olan K.Streyc qalanın əsl adının "Alancik" olduğunu qeyd edir. Tədqiqatçıların bəzilərinin fikrincə, qalanın adının bu şəkildə işlədilməsi həqiqətə daha uyğundur. Qala öz adını qədim Azərbaycan sözü olan "Alan" kəliməsindən götürmüşdür. Bu kəlimə qədim türk dillərində "düzənlik", "meydan" mənasını verir. Azərbaycan Ensiklopediyasında da qalanın adı "Alancik" kəliməsi ilə bağlı izah edilir. Mahmud Kaşğarinin XI əsrə aid "Divanü Lüğat-it-Türk" kitabında "alan" kəliməsi "düz", "açıq yer" kimi şərh olunur. Mehmed Fuad Köprülü "Alancuk" kəliməsinin səlcuq türklərinə aid olub, "kiçik meydan" mənasını verdiyini qeyd edir. "Alan" kəliməsi təkcə səlcuqlara məxsus olmayıb, həmçinin bir sıra türk tayfalarının dilində də işlədilmişdir. Müasir Azərbaycan dilində "düzənlik" mənasında "alan" kəliməsi yox, "aran" kəliməsi işlədilir. "1" hərfinin "r" hərfinə çevrilməsi türk dilləri qrupu üçün xas olduğundan "alan" kəliməsi də zamanla "aran" sözünə çevrilmişdir.

Müasir türk ədəbiyyatında qalanın adı "Alınca qalası" şəklində yazılır. Azərbaycan ərazisində orta əsrlər dövründə Əlincə adlı başqa qalalar da mövcud olmuşdur. Həmdullah Qəzvini "Nüzhət əl-qülub" əsərində Təbriz şəhərinin yaxınlığında Əlincə adlı qala olduğunu qeyd edir.

Akademik Ağamusa Axundovun fikrincə, Əlincə qalasının adı monqolların yürüşlərində iştirak edən, əslən türk tayfaları olan əlcihinlərlə bağlıdır. Əlincə toponiminin metateza və eliziya fonetik hadisələri nəticəsində əlcihin etnonimindən yaranması mümkündür. Tədqiqatçı N.Məmmədov da Əlincə dağ adının eramızın ilk əsrlərindən mövcud olmasını qeyd etməklə, Əlincə adının türk tayfalarından olan əlcihin tayfasının bu ərazidə məskunlaşması nəticəsində yaranmasını bildirir. Monqolların Azərbaycana, eləcə də Naxçıvana yürüşü XIII əsrdə olmuşdur, bu zaman Əlincə adlı qala artıq mövcud idi və bu cür adlanırdı. Bu xronologiya əsas götürüləndə, bu məlumatlar əsassız olaraq qalır. İlhami Cəfərsoylu Əlincə qalasının monqollarla əlaqəsindən bəhs edərkən qeyd edir ki, "Əlincək boyunun bəzi qulları monqollara qoşulmuş, Hülakülər dövlətində müəyyən vəzifələr tutmuşlar. Onlardan biri Almcak noyon idi. Fəzlullah Rəşidəddinin yazdığına görə, həmin boydan Əmir Novruz Almcak adlı bir əmir çıxıb."

Azərbaycanın Əlincək boyunda qoşun başçıları ilə yanaşı, alim və şairlərdə dünyaya gəlib. Əlişir Nəvai öz dövrünün tanınmış alim və şairlərindən bəhs edərkəb Mövlana Xələf Təbrizi Şeyx Ələncək haqqında da məlumat verir.

AMEA-nın müxbir üzvü Adil Bağırov Əlincə adını Nuh peyğəmbərin nəticəsi Alınca xanın adı ilə əlaqələndirmiş və qeyd etmişdir ki, "bu söz canlı danışıq dilində tədricən Əlincə şəklinə düşmüşdür." Oğuz dastanında Alınca xan Nuh peyğəmbərin yeddinci oğlu kimi təqdim edilir. O, Yafəsin və Türkün nəslindəndir. Əbulqazi Bahadır xanın qələmə aldığı "Türklərin soy ağacı" əsərinin – "Şəcəreyi-Türk" hissəsində iki dəfə onun adı çəkilir.

Azərbaycan xalqının həyatını, məişətini, adət ənənələrini, yüzlərlə yer adlarını öz əks etdirən, ən qədim yazılı mənbələrdən biri olan "Kitabi Dədə Qorqud" dastanlarında da Əlincə kəliməsi işlədilir. Dastandakı "Uşun qoca oğlu Segrək boyu"nda Əgrəyin Əlincə qalasında əsir düşməsi və qardaşı Segrəyin onu xilas etməsi göstərilir. Əlincə kəliməsi "Kitabi Dədə Qorqud" dastanlarında qala kimi xatırlanır. Naxçıvanda "Əlincə" sözü Əlincə qalasında, Əlincə çayında və kənd adında istifadə olunur.

"Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndə "Əlincə" kəliməsi nahiyyə və qala kimi qeyd edilir. Bu ərazilərin sakinlərinin azərbaycanlılar olduğu göstərilir.

Bir sıra tədqiqatçılar Əlincə toponiminin yayılma arealının çox geniş olduğunu qeyd etmişdilər. Əlincə adlı yaşayış yerləri Göyçə, Ərzurum, Təbriz, Ağbaba ərazilərində, mesxeti türklərinin yaşadığı ərazi olan Axısqa şəhəri yaxınlığında da mövcud olmuşdur.

Azərbaycan dilçiliyində Əlincə qalasının adı yer adı kimi izah edilib. O, türk boylarından birinin adı olub, Azərbaycanın bir çox yer adlarında əks olunub. Məlumdur ki, yer adlarının böyük əksəriyyəti həmin ərazidə yaşayan tayfa və qəbilələr, boylar tərəfindən verilib. Bu toponimlər öz mənşəyini "Ərincə" adlı tayfanın adından almışdır. Mahmud Kaşğarinin əsərində də erincə-ərincə formasında leksik vahid qeyd edilmişdir.

Ərincə və ya Əlincə adı qədim mənbələrdə Alıncak, Alancıq, sonrakı yazılarda isə Əlincək və Əlincə kimi göstərilib. Həmdullah Qəzvini onun adını Alancik kimi istifadə etmişdir. 1225-ci ildə baş verən hadisələrdən bəhs edən Mirxond Əlincə qalasının adını Əlincək kimi qeyd etmişdir.

Əlincək boyu ilk orta əsrlərdə, təqribən III-V əsrlərdə Araz çayından şimalda – Sünik torpaqlarında özünə yurd salmışdır. Onlar burada öz daxili müstəqilliyini saxlamaqla vilayətin hakim nəslinə tabe idilər.

Əslən Urbat türklərindən olan xristianlaşmış Stepan Orbeliani yazır ki, "Sünik 12 əyalətdən ibarətdir. Onlardan biri Erincakdır." Sonrakı tarixi mənbələrdə Əlincək tayfasının Araz çayının cənub hissəsinə köçdüyünü və Təbrizlə Naxçıvan arasında yerləşdiyi məlum olur. Məhəmmədəli Tərbiyətin verdiyi məlumatdan görünür ki, Alancık Cənubi Azərbaycanın mahallarından biridir. Yerli əhalinin Alança dediyi Əlincə kəndi Təbriz şəhərinin 40 km şimal-qərbində yerləşir.

Əlincək tayfası Cənubi Qafqazda, eləcə də Araz çayının hər iki sahilində yaşayarkən sıldırım qayaların başında tikdikləri qalaya – Əlincə qalasında məskən salıblar.

Tarixi

İnşa edilməsi

Əlincə qalasının tarixi haqqında orta əsr ərəb, fars, Azərbaycan, türk, gürcüQərbi Avropa mənbələrində kifayət qədər məlumatlar təsadüf edilir. Lakin Əlincə qalasının salınma tarixi dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir. Qalanın adı çəkilən ən qədim mənbələrdən biri "Kitabi Dədə Qorqud" dastanıdır. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının qiymətli əsərlərindən biri olan "Kitabi Dədə Qorqud" dastanlarının "Uşun qoca oğlu Segrək" boyunda Əlincə qalası möhkəm və etibarlı bir istehkam kimi təsvir olunur. Bu dastana görə, Əlincə qalası Qara Tekui adlı bir şəxsə məxsusdur və o, qaladan zindan kimi istifadə edərək oğuzlardan aldığı əsirləri burada saxlamışdır. "Kitabi Dədə Qorqud" dastanı Əlincə qalasından bəhs edən ilk məlum olan yazılı mənbədir. Professor Əbdüləzəl Dəmirçizadə dastanlarda XI əsrdən əvvəlki dövrə aid olan hadisələrdən bəhs edildiyini qeyd edir. Tədqiqatçı Viktor Jirmunski "Kitabi Dədə Qorqud" haqda nəşr olunan əsərləri təhlil edərək, boyların IX-X əsrlərdə meydana çıxdığını göstərir. Bu boylardan bəziləri V-VI əsrlərə gedib çıxır.

Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, Əlincə qalası eranın əvvəllərində inşa edilmiş, eramızın V əsrində bərpa edilmişdir.

X əsrdə yaşamış bəzi salnaməçilər müasiri olduğu hadisələrdən bəhs edərkən Əlincə qalasının yerli feodallara məxsus əsas sığınacaq yeri olduğunu göstərirlər. Onların yazdığı qeydlərdən məlum olur ki, qalada hakim və zadəgan ailələri feodal hərbi toqquşmalar və müharibələr zamanı mühafizə olunmuşdur.

XVIII əsr türk səyyahı Övliya Çələbi Əlincə qalasından bəhs edərək onun Qutbəddin tərəfindən inşa edildiyini göstərir. Ehtimal ki, müəllif burada rum-səlcuq hökmdarlarından biri və 1188-1192-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Qütbəddin II Məlikşahı nəzərdə tutmuşdur. Professor Mehmed Fuad Köprülü Əlincə qalasının Səlcuqlar dövrünə aid olduğunu qeyd edir. Bu fikirlə, eyni zamanda, "Azərbaycanın türkləşməsi tarixinə ümumi bir baxış" adlı məqalənin müəllifi Faruk Sümər də razılaşır. Lakin müasir türk tədqiqatçılarından biri olan Fəxrəddin Kırzıoğlu "köhnə və sərt" bir istehkam olaraq adlandırdığı Əlincə qalasının Əşkanilər dövründə Erancaq adı ilə məşhur olduğunu göstərir.

Bu baxımdan Azərbaycan tədqiqatçılarından biri olan, arxeoloq və etnoqraf Ələsgər Ələkbərovun qaladakı hovuzların birində əşkani, yaxud sasani barelyefinin olduğu ehtimalını irəli sürməsi qalanın tarixi haqqındakı fikirlərin dəyişməsinə səbəb olmuşdur.

Əlincə qalasının adı İran səlcuqlarının son sultanı Toğrul bəy ilə əmirləri arasında baş vermiş iğtişaşlardan bəhs edilərkən qeyd edilir. Ümumiyyətlə, mənbələrdən məlum olur ki, qala VIII əsrdən əvvəl mövcud olmuşdur.

"Kitabi Dədə Qorqud" dastanında

  Əsas məqalə: Kitabi Dədə Qorqud

Əlincə qalasının adının çəkildiyi məlum olan ən qədim mənbə "Kitabi Dədə Qorqud" dastanıdır. Dastanın "Uşun qoca oğlu Segrək boyunu bəyan edər" boyunda Əlincə qalası güclü və etibarlı istehkam kimi təsvir olunur. Bu boyda Əlincə qalasının adı üç dəfə xatırlanır. Boyun məlumatına görə, Uşun qocanın oğlu Əgrək Şərukun ucundan Göyçə dənizinə təkin el çarpmış, yolunun bir qismini Əlincə qalasında keçirmişdi. Burada o, Qara Təkurun adamları tərəfindən tutulmuş və Əlincə qalasında zindana salınmışdı. Bir öksüz oğlanın Əgrəyin qardaşı Segrəyə "Hünərin var isə qardaşın Əlincə qalasında əsirdir, onu xilas et!" deməsindən sonra qardaşı olduğunu bilən Segrək Qaraqoç atına minərək üç gün yol gəlmiş, Dərəşam ucundan keçmiş, qardaşı həbs edilən qalaya gəlmiş və onu əsirlikdən qurtarmışdır. Lakin boyun digər yerlərində Əlincə qalasının adı olduğu kimi deyil, sadəcə "qala" kimi işlənilmişdir.

Dastanın məlumatından aydın olur ki, hadisələr baş verən vaxt Əlincə qalası Qara Təkurun əlində olmuş, qaladan həm müdafiə qalası, həm də zindan kimi istifadə olunmuşdur. Dastanda qeyd olunduğuna görə Segrək Qara Təkurun onun üstünə göndərdiyi adamları qalaya həbs etmiş, qalanın zindanında saxlanılan Əgrək azad edildikdən sonra isə onunla birlikdə Qara Təkurun adamlarını basmış, döyüşmüş və qalada həbs etmişdir. Dastanda qeyd edilir ki, "Bundan sonra Dərəşam suyunu dəlüb keçmiş, ...Oğuzun sərhəddinə yetişmişdilər."

Dərəşam yer adından bəhs edərək professor Pənah Xəlilov qeyd edir ki, "böyük qardaş Əgrəklə kiçik qardaş Segrəyin marşrutu İç Oğuz hüdudları haqqında parlaq təsəvvür yaradır. Böyük qardaş Qazan bəydən icazə alıb Şirəküvəz ucundan Əlincə qalasına kimi gedir və İç Oğuzun şimal sərhəddi boyu gəzir, sonra Göyçə gölündən cənuba getmək istəyəndə Əlincə qalasında əsir olur. Kiçik qardaş onu azad edəndə yolunu cənuba salır. Dərəşam suyunu keçir və Araz çayı boyu geri dönüb yurduna qayıdır. Dərəşam Culfa rayonundakı Dərəşam stansiyası yaxınlığındakı mineral bulaq sularının adıdır." AMEA-nın müxbir üzvü Səfərəli Babayev isə yazır ki, "Dərəşam Culfa rayonu ərazisində, Araz çayının sol sahilində qədim kənd olmuşdur. Onun yaxınlığında Dərəşam mineral bulaqları yerləşir. Bundan başqa, bu oykonimlə üzbəüz Cənubi Azərbaycanda, Araz çayının sağ sahilində də Dərəşam kəndi mövcud olmuşdur. Bizim fikrimizcə, dastanda adı çəkilən Dərəşam Araz çayının sol sahilindəki, Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki Dərəşamdır. ... Qardaşların Əlincə qalasından qayıdarkən üzüb keçdikləri Dərəşam suyu – Araz çayıdır."

Dastanın məlumatları təsdiq edir ki, Əlincə qalasından yarandığı andan zindan kimi istifadə olunmuşdur. Əlincə qalasından olan zindandan sonralar da istifadə olunmuş, Azərbaycan feodal dövlətlərinin hökmdarları ən əhəmiyyətli dustaqları orada saxlamışlar.

"Kitabi Dədə Qorqud" dastanı Əlincə qalasının adı çəkilən, elmə məlum olan ən qədim mənbədir. Orada qala ilə əlaqədar verilən məlumatlar Əlincə qalasının tarixi haqqında ilk məlumat kimi çox qiymətlidie. 1300 illik tarixə malik olan "Kitabi Dədə Qorqud" dastanında qalanın adının xatırlanması təsdiq edir ki, Əlincə qalası VII əsrdə mövcud olmuşdur. Bu mənbəyə əsaslanan tədqiqatçılar qalanın əsasının VII əsrdən əvvəl qoyulduğunu qeyd edirlər.

Orta əsrlər siyasi tarixi

Yazılı mənbələrdə Əlincə qalasının erkən orta əsrlər tarixinə dair məlumata çox az təsadüf edilir. Əbu Bəkr Tehrani "Kitabi Diyarbəkriyyə" əsərində göstərir ki, Abbasi xəlifələrindən Hadi (785-786) və Harun ər-Rəşidin (786-809) hakimiyyəti dövründə Qıpçaq xan gürcülərin əlində olan Əlincə qalasını ələ keçirmişdir. Lakin XII əsrdən başlayaraq tarixi mənbələrdə Əlincə qalasının adı tez-tez çəkilir. Əldə edilmiş materiallarda göstərilir ki, Azərbaycan Atabəyləri – Eldənizlərin hökmranlığı dövründə Əlincə qalasının istər hərbi-strateji, istərsə də iqtisadi və siyasi mövqeyi xeyli artmışdı. Həmin qala hökmdar ailəsinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bir sığınacaq yeri kimi istifadə olunmuşdur. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın həyat yoldaşı, Naxçıvan hakimi Zahidə xatunun əsas iqamətgahı həmin dövrdə Əlincə qalasında yerləşirdi və Eldənizlər dövlətinin xəzinəsi burada mühafizə olunurdu. XIII əsrdə Atabəy Müzəffərəddin Özbək Mərkəzi Asiya hökmdarı Xarəzmşah Cəlaləddinin Azərbaycana yürüşü zamanı müqavimət göstərə bilməyəcəyini başa düşərək bu qalaya sığınmışdır. O, bu qaladan düşmənə qarşı mübarizə aparmaq niyyətində olmuşdur. Lakin Atabəy Özbək 1225-ci ildə Cəlaləddinin işğalçı qoşun dəstələrinə qarşı apardığı döyüş zamanı həlak olmuşdur. Qala haqqında orta əsr tarixçisi Şəhabəddin Məhəmməd ən-Nəsəvinin "Sirat əs-Sultan Cəlaləddin Mənkburnu" adlı əsərində geniş məlumat verilir.

Sıldırım dağların başında yerləşən Əlincə qalası alınmaz qala sayılırdı. Hülakülər, ÇobanilərCəlairilərin basqınları nəticəsində ələ keçirilən saysız xəzinələrin zamanla Əlincə qalasında saxlanılması bununla bağlı idi. Əmir Teymurun qoşunları Əlincə qalasında kəskin müqavimətə rast gəlmişdi. Teymurun qoşunları 1386-cı ildə Azərbaycan torpaqlarına daxil olduğu vaxt Təbrizi tərk etmiş Cəlair əmirlərinin bir qismi Əlincə qalasına toplaşmışdır. Cəlairilər bu qalanın strateji əhəmiyyətini nəzərə alaraq onu həmişə möhkəmləndirməyə çalışırdılar. Cəlairilər dövlətinin xəzinəsi qalada gizlədildiyi üçün Sultan Əhməd Əlincə qalasının müdafiəsini oğlu Məlik Tahirə və sərkərdə Əmir Altuna həvalə etmişdi.

Orta əsr tarixçilərindən olan Şərafəddin Əli Yəzdi, Əbdürrəzzaq Səmərqəndi, Həmdullah Mustovfi Qəzvini və başqaları orta əsr siyasi hadisələrində Əlincə qalasının rolundan geniş bəhs etmişdilər.

14 illik mübarizədən sonra Əlincə qalasının tutulması müxtəlif mənbələrdə qeyd edilmişdir. Xüsusilə İbn Ərəbşah məlumatlarında qeyd edir ki, "Əlincə qalasının müdafiəsinə təyin olunmuş Əmir Altun ilə Sultan Əhmədin oğlu Məlik Tahirin arasında düşmənçilik baş verir. Nəticədə Əmir Altunun dəstəsi dağılır, özü isə xaincəsinə öldürülür. İstedadlı sərkərdə Əmir Altunun həlak olması və qaladakı iğtişaşlar onun müdafiəçilərinə də mənfi təsir göstərir. Əmirin və əsgərlərin bir hissəsi Məlik Tahirdən üz döndərib qalanı tərk edir. Məlik Tahir isə xəzinəni də yığışdırıb qohumları və yaxın əyanları ilə birlikdə Bağdada qaçır. Teymurilər dövlətinin qoşunları heç bir müqavimətə rast gəlmədən Əlincə qalasına daxil olurlar."

Əlincə qalası orta əsrlər dövründə xüsusi hərbi-strateji əhəmiyyətə malik olmuşdur. 1405-ci ildə Əmir Teymur vəfat etdikdən sonra qala təkrarən CəlairilərinQaraqoyunluların əlinə keçmişdir. Teymurun oğlu Sultan Şahruxun silahlı qüvvələrinə qarşı döyüşdə məğlub olmuş və qardaşları tərəfindən xəyanətə uğrayan Qaraqoyunlu İsgəndər öz ailəsi ilə Əlincə qalasında gizlənməyə məcbur olmuşdur. İsgəndər burada öldürülmüş və Cahanşah Əlincə qalasını ələ keçirmişdir.

Əlincə qalası müəyyən müddət Ağqoyunluların və Səfəvilərin hakimiyyəti altında olmuşdur. Azərbaycanda orta əsrlər dövründə baş verən feodal çəkişmələri və müharibələri nəticəsində Əlincə qalası dağılmış və siyasi hadisələrdəki mövqeyini itirmişdir.

Teymurilərin, Ağqoyunluların və Qaraqoyunluların hakimiyyəti dövrü

 
Teymurilər dövlətinin I hökmdarı Əmir Teymuru və onun ordusunun təsvir olunduğu XVI əsrə aid olan miniatür.

XIV əsrin 80-ci illərində Azərbaycan şəhərləri daha ciddi bir təhlükəyə məruz qaldı. Mərkəzi Asiya əmiri Teymur 1385-ci ildə İranıAzərbaycanı istila etmək məqsədi ilə böyük yürüşə başladı. O, Təbrizi, Sultaniyyəni ələ keçirdi. Cəlairi hökmdarı Sultan Əhməd bütün əmlakını Təbrizdə qoyaraq qaçmağa məcbur oldu. Həmin il Naxçıvanın yaxınlığında Teymurun əmirlərindən İlyas Xoca ilə Sultan Əhmədin qoşunları arasında kəskin döyüş baş verdi. İlyas Xocanın bu döyüşdə təsadüfən yaralanması Sultanı Əhmədi məğlubiyyətdən xilas etdi. Mərkəzi Asiyada xalq iğtişaşları baş verdiyindən Teymur oraya qayıtmalı oldu. 1386-cı ilin əvvələrində Qızıl Orda hökmdarı Toxtamış xanın 90 min nəfərlik qoşunu Bəy Poladın sərkərdəliyi altında Azərbaycan ərazisinə yürüş etdi. İşğalçılar Naxçıvanı, Təbrizi, Mərəndi, Marağanı ələ keçirərək qarət etdilər. Foma Metsopski həmin hadisədən bəhs edərək yazır ki, "onlar əhalinin bir çoxunu qılıncdan keçirmiş və bir çoxunu əsir etmişdilər." Zeynəddin ibn Həmdullah Qəzvininin verdiyi məlumata görə, Naxçıvan bu dövrdə də yenidən rəhmsizcəsinə dağıldı. Bu vaxt Zaqafqaziya şəhərlərində sürgün və qul edilənlərin sayı 200 minə çatırdı. Lakin yerli əhalinin inadlı mübarizəsi və Teymur qoşunlarının Qızıl Orda malikanələrinə hücumu ilə əlaqədar olaraq, Toxtamış xan Azərbaycan şəhərlərində, o cümlədən Naxçıvanda çox qala bilmədi, gəldiyi yol ilə geri qayıtmağa məcbur oldu. Bu hadisədən az bir müddət sonra 1387-ci ildə Teymurləngin qoşunları Azərbaycanın cənub torpaqlarının çox hissəsini tutaraq, Naxçıvan şəhəri üzərinə hücuma keçdi. Teymurun ordularına onun əmirlərindən İlyas Xoca adlı bir feodal sərkərdəlik edirdi. O, Naxçıvanı ələ keçirsə də şəhərin yaxınlığında möhkəm qala olan Əlincə qalasını tuta bilmədi.

1387-ci ildə Əlincə qalası Teymurləngin qoşunları tərəfindən mühasirəyə alındı. Teymuri qoşunlarının hücumları müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi. Cəlairilər bu qalanın strateji əhəmiyyətini nəzər alaraq, onu həmişə möhkəmləndirməyə çalışırdılar. İndi isə Teymuri qoşunlarının hücumu qarşısında qala daha da möhkəmləndirilmişdi. Sultan Əhməd Əlincə qalasının müdafiəsini oğlu Məlik Tahirə həvalə etmişdi. Qalanın qutvalı Əmir Altun idi. Onun sərəncamında üç yüzə yaxın qorçu vardı. Azərbaycanın ayrı-ayrı feodal hakimləri və Gürcüstan dövləti Teymuri qoşunlarına zərbə vurmaq, onun irəliləməsinə imkan verməmək məqsədi ilə, Əlincə qalasının müdafiəçilərinə yaxından köməklik göstərdilər.

Şəki hakimi Sidi Əli Orlat 1397-1398-ci ilin qış ayında gürcü qüvvələri ilə ittifaqda Əlincə qalasının müdafiəçilərinin köməyinə gəldi. Qalanın qarşısında Teymuri qoşunları ilə döyüş baş verdi. Vəziyyətin getdikcə kəskinləşdiyini hiss edən Teymuri qoşunlarının başçıları Əmir Teymurun oğlu Miranşaha müraciət edərək ondan kömək istədilər. Miranşah Əlincə qalasının mühasirəsini möhkəmləndirmək məqsədi ilə Xorasandan xüsusi qoşununu gətirərək öz oğlu Əbubəkr Mirzənin sərkərdəliyi altında Əlincə qalasına göndərdi. Şərafəddin Əli YəzdiƏbdürrəzzaq Səmərqəndinin yazdıqlarına görə, Əlincə qalası qarşısında hər iki tərəf arasında şiddətli döyüşlər getmişdir. Günlərlə davam edən əlbəyaxa döyüşlər müttəfiqlərin qələbəsi ilə nəticələnmişdir. Əbubəkr Mirzə öz qoşun hissələri ilə geri çəkilməyə məcbur oldu. Əlincə qalası Teymuri qoşunlarının mühasirəsindən xilas oldu.

Mənbələr Sidi Əli Orlatın Əlincə qalasının qəhrəmancasına müdafiəsində həlak olduğunu göstərirlər. Əlincə qalasının müdafiəçiləri bir çox çətinliklərə tab gətirərək, müəyyən fasilərlə on dörd il – 1387-ci ildən 1401-ci ilədək mühasirə şəraitində Teymuri qoşunlarına qarşı mübarizə apardılar. Onlar ayrı-ayrı hallarda Teymuri qoşunlarına ağır zərbələr vura bildilər. Teymur Əlincə qalasını tutmaq məqsədi ilə yeni-yeni qüvvələr göndərsə də, heç bir müvəffəqiyyət əldə edə bilmədi.

Əlincə qalasındakı qələbə Cənubi Qafqaz ölkələrində böyük ruh yüksəkliyinə səbəb olmuşdu. Azərbaycanın və Gürcüstanın feodal hakimləri öz qüvvələrini cəmləşdirərək mübarizəni davam etdirdilər. Cənubi Qafqaz feodal hakimlərinin vahid cəbhə təşkil etmək cəhdləri Teymuru çəkindirdiyi üçün, o, Əlincə qalasının ətrafında müəyyən miqdarda qoşun saxlayaraq, özünün əsas qüvvələri ilə ErmənistanGürcüstan üzərinə hücuma keçdi. 1401-ci ildə Əlincə qalası fəth edildikdən sonra Əmir Teymur öz möhkəmliyi ilə onu heyrətə salan bu qalanı xüsusi ziyarət etmişdi. Başqa şəhərlər kimi bu dövrdə Naxçıvan da Teymurun qoşunları tərəfindən dağıdılmışdı.

Teymurilərə qarşı mübarizədə hürufilik təriqətinin banisi Fəzlüllah Nəimi də 1394-cü ildə Naxçıvanda Teymurun oğlu Miranşah tərəfindən öldürüldü. Bu zaman Naxçıvanda Nəiminin tərəfdarları olan hürufilər çox idi. Onları çəkindirmək məqsədi ilə Miranşah Nəimini həbs etdirirək Naxçıvan mahalına gətirmiş və məhz burada qətlinə fərman vermişdi. Hürufilər Miranşaha xüsusi nifrət bəsləyir və ona "Maranşah" deyirdilər. Miranşahın əmri ilə şəhərdəki dini binalardan başqa yerdə qalan tikintilərin çoxu məhv edilmişdi.

 
Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusifin Şirvanşahlar dövlətinin hökmdarı Şirvanşah I İbrahimlə 1412-ci il Kür çayı sahilində baş verən döyüşünün naməlum rəssam tərəfindən təsvir edildiyi rəsm əsəri, Milli Azərbaycan Tarix Muzeyi.

Naxçıvanın yaxınlığında yerləşən Əlincə qalası uzun müddət Cəlairilərin və Teymurilərin istinadgahı olmuşdu. 1406-cı ilin may ayında Təbriz qazisi İmadəddin hücum edərək Əlincə qalasını dağıtmışdır. Cəlairilər hələ xarici hücumlar olmayanda Naxçıvan əhalisini itaət altında saxlamaq, vergilər toplamaq üçün bir cəza yeri kimi Əlincə qalasından istifadə edirdilər, orada böyük xərclə daim 300 nəfərlik qoşun dəstəsi saxlayırdılar. Onlar hər üç aydan bir maaş və ərzaq alırdılar. Qalanın saxlanılmasına sərf edilən məvacib ağır bir yük kimi rəiyyətin üzərinə düşürdü. 1406-cı il iyul ayının sonlarında Cəlair Sultan Əhməd Təbriz şəhərini aldıqdan sonra, Təbriz qazisi İmadəddin də Sultan Əhmədin tərəfinə keçdi və soyurqal olaraq bütün Naxçıvan mahalını hakimiyyəti altına aldı. Sultan Əhməd Əlincə qalasının möhkəmliyini nəzərə alaraq onun bərpa edilməsi haqqında fərman verdi və bütün xərci ətrafda yaşayan rəiyyətin üzərinə qoydu. 1412-ci ilin sonlarına yaxın Naxçıvan Qaraqoyunlu dövlətinin tərkibinə daxil oldu. Həmin il noyabr ayında Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusifin qoşunları ilə Şirvanşah I İbrahim qoşunları arasında Kür çayı sahilində baş vermiş döyüşdə Naxçıvan vilayətinin qeyri-nizami qüvvələri Qara Yusifin tərəfində iştirak etmişdilər. Naxçıvan feodalları bu dövrdə, əsasən, Qaraqoyunlu dövlətinin tərəfində idilər. Lakin Qara Yusifin oğlu Qara İsgəndərin qoşunu Teymurun oğlu Sultan Şahrux (1406-1447) tərəfindən məğlub edildikdən sonra 1429-cu ilin oktyabr ayında Naxçıvan və Əlincə qalası yenidən Teymurilər dövlətinin əlinə keçdi. 1435-ci ilin sonlarında Sultan Şahrux Azərbaycanı tərk etdiyi zaman Əlincə qalası Qara İsgəndərin oğlu Şah Qubadın ixtiyarına keçdi. Həmin il Qara İsgəndər hakimiyyəti geri qaytarmaq üçün qardaşı Cahanşaha qarşı döyüşə qalxdı və məğlub olaraq oğlunun ixtiyarında olan Əlincə qalasına sığınmağa məcbur oldu. Əlincə qalası Qaraqoyunlu Cahanşahın qoşunu tərəfindən mühasirəyə alındı. Bu vaxt İsgəndər oğlu Şah Qubad tərəfindən Əlincə qalasında öldürüldü. Əlincə qalası daha sonra Ağqoyunlularla Qaraqoyunlular arasında gedən mübarizə meydanlarından birinə çevrildi.

Əlincə qalasının mühasirəsindən bəhs edən Şərafəddin Əli Yəzdi qeyd edir ki, “Qaraqoyunlu hökmdarların bu qüvvətli qalasını ələ keçirmək üçün Teymurun göndərdiyi qüvvələr əvvəlcə Qara Məhəmmədi, sonra Qara Yusifi orada mühasirəyə salır. Bir ara Əhməd Cəlairin oğlu da buraya pənah gətirir. Atasının adından Azərbaycanı idarə edən Miranşah mühasirəni şiddətləndirərək qalanın xaric ilə əlaqəsini kəsməyə çalışsa da buna nail ola bilmir. Cəlair şahzadəsi gürcülərin köməkliyi ilə qaladan çıxır. Nəhayət bir çox şahzadələrin və böyük əmirlərin komandanlığı altında gətirilən ordu qarşısında on ildən bəri, mühasirə altında olan və pərişan hala gələn qala xalqı, qutval, yəni qalanın mühafizəsinə rəhbərlik edən Seydi Əhməd üsyan edərək təslim olur.”

1468-ci ildən etibarən Qaraqoyunlular sülaləsi süqut etdikdən sonra, Naxçıvan və eləcə də Əlincə qalası Ağqoyunluların hökmranlıq etdiyi ərazilərə daxil oldu. 1491-ci ildə Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun oğlu Sultan Baysunqur (1490-1492) rəqiblərinə qalib gəldikdən sonra əmirlər tərəfindən hökmdarlığa namizəd göstərilmiş Uzun Həsənin nəvəsi Maqsud bəyin oğlu – Rüstəm Mirzəni Əlincə qalasında zindana saldırdı. Lakin o, 1492-ci ildə həmin qaladan xilas edildi.

1496-cı ilin axırlarında Naxçıvan yaxınlığında Uzun Həsənin nəvəsi, Uğurlu Məhəmmədin oğlu Gödək Əhmədin əsas qüvvəsi ilə Rüstəm Mirzənin qoşun dəstələri arasında kəskin və inadlı döyüş baş verdi. Bu döyüşdə Rüstəm Mirzənin hərbi qüvvələri dağıdıldı və özü də əsir götürüldü. Naxçıvan şəhəri və eləcə də Əlincə qalası XV əsrin axırlarına qədər Ağqoyunlu sultanlarının hakimiyyəti altına daxil olmuşdur.

Səfəvilər İmperiyasının hakimiyyəti dövrü

Əlincə qalası Səfəvilər İmperiyası dövründə də öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır. Səfəvilər dövlətinin yaranması ilə ölkədə sabitlik və əmin-amanlıq gücləndi. Əlincə qalasında daha çox müdafiə xarakterli olduğundan onun əhəmiyyəti ölkəyə xarici hücumlar və ölkədaxili müxalif qüvvələrin qarşıdurmaları zamanı artırdı. Səfəvilər dövləti mövcud olduğu dövrdə həmişə sabitlik olmamış bölgə ərazisi dəfələrlə Osmanlı-Səfəvi qoşunlarının döyüş meydanına çevrilmişdir. Bu zaman qala hərbi qüvvələrin əsas qərargah yeri olmuşdur. Əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi yenə də hücum edən tərəflər qalanın fəth edilməsinə xüsusi önəm vermişdilər. Osmanlılarla Səfəvilərin ilk böyük müharibəsi – 23 avqust 1514-cü ildə baş verən Çaldıran döyüşü zamanı Osmanlılar Təbrizi tutduqdan sonra geri dönərkən Naxçıvan bölgəsini də ələ keçirmişlər. Həmin vaxt onlar Əlincə qalasını da tutmuşdular. Osmanlı mənbələrindən olan "Çaldıran ruznaməsi" əsərində Osmanlı qoşunlarının Naxçıvan tutması belə təsvir edilmişdi: "29 rəcəb (20 sentyabr 1514-cü il) çərşənbə günü Araz çayını keçib, Əlincə qalasının yuxarı tərəfində Kəsikgümbəzə çatdılar. 30 rəcəb, cümə axşamı günündə Naxçıvan şəhəri tutdu."

1534-cü ilin yayında baş vəzir və qoşun başçısı İbrahim Paşanın rəhbərliyi ilə Səfəvilər üzərinə hücum edən Osmanlı qoşunu Təbrizi ələ keçirdikdən sonra Əlincə qalasını tutmaq üçün Xosrov Paşanı Naxçıvana göndərdi. Bu zaman Səfəvi torpaqlarını ələ keçirən baş vəzirin qeydlərindən aydın olur ki, onların hücumları zamanı Azərbaycan ərazisində üç yerdə daha çox mübarizə aparmalı olmuşdular ki, bunlar Araz çayının solundakı Əlincə, Urmiya gölünün şimal-qərbindəki Göyərçinlik və Urmiya gölünün cənub-şərqindəki Sarıkurqan qalaları olmuşdur. O, Əlincə çayı üzərində yerləşən qalanın çox sərt olduğunu və alınmazlığı ilə tanındığını xüsusi olaraq vurğulamışdır. Səfəvi mənbələrindən Həsən bəy Rumlunun "Əhsən ət-təvarix" əsərində də Azərbaycanın strateji baxımdan əhəmiyyətli qalalarından bəhs edilərkən Gülüstan, Gələrsən-Görərsən və digər qalaların sırasında Əlincə qalasının da xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyi göstərilmişdir. Səfəvilərin müdaxiləsində Əlincə qalasının xüsusi yeri olmuşdur.

Sözügedən dövrdə Səfəvilər dövlətinin zindanlarından biri də Əlincə qalasında yerləşirdi. Belə ki, 1534-cü ildə divanın yüksək vəzifəli məmurlarından sayılan Əhməd bəy Nur Kamal vəzifəsindən kənarlaşdırıldıqdan sonra, əmlakı müsadirə olundu, qardaşları ilə birlikdə Əlincə qalasına salındı. Yüksək vəzifəli məmurun Əlincə qalasında dustaq edilməsi həmin vaxt qalada həm də etibarlı dustaqxananın yerləşdiyini göstərir. Qalalarda, o cümlədən də Əlincə qalasında zindanların olması hələ əvvəlki əsrlərdə də mövcud olmuşdur. Belə ki, 1491-ci ildə Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun oğlu Sultan Baysunqur lələsi Sufi Xəlilin köməyi ilə rəqibləri Məsih Mirzə və Mahmuda qalib gəldikdən sonra, əmirlər tərəfindən padişahlığa namizəd göstərilmiş Rüstəm Mirzəni Əlincə qalasında zindana salınmışdı.

1583-cü ilin avqust ayında Osmanlıların Şərq yürüşünün yeni hərbi rəhbəri Fərhad Paşa 70-80 min nəfərlik qoşunla Azərbaycana hücum edərkən Osmanlıların üstün qüvvələrini görən Çuxursəəd bəylərbəyi Məhəmmədi xan Toxmaq Ustaclı Osmanlı ordusuna qarşı durmağı öz qüvvələrinin imkanı xaricində olduğunu görüb, İrəvanı tərk edərək, Naxçıvana çəkildi. İsgəndər bəy Münşi göstərir ki, o Naxçıvana gəldiyi zaman qazilərin arvad-uşaqlarını Əlincə qalasında yerləşdirdi. 1578-1590-cı illər Osmanlı-Səfəvilər müharibəsi zamanı da Əlincə qalası öz müdafiə xarakterini davam etdirirdi.

XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvələrində – 1588-1603-cü illərdə digər Azərbaycan bölgələri kimi Naxçıvan da Osmanlı idarəçiliyində olmuşdur. Osmanlı inzibati ərazi bölgüsünə görə qala İrəvan əyalətinə tabe olan Naxçıvan sancağının Əlincə nahiyəsinin tərkibinə daxil olmuşdur. 1603-cü ildə Şah I Abbas Təbrizi Osmanlılardan geri aldıqdan sonra hərbi və iqtisadı baxımdan əhəmiyyətli olan Naxçıvan üzərinə hərəkət etmişdir. Bu zaman Culfa və Əlincə qalası azad edildikdən sonra Səfəvi qoşunları Naxçıvan şəhərinə doğru hərəkət etmişlər. Sonrakı döyüşlərdə Əmirgünə xan Qacar öz qoşunu ilə qalada yerləşərək buradan hələ yolda olan Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyatlar həyata keçirilmişdir.

Səfəvilərin son dövründə Əlincə qalası yenə Osmanlı idarəçiliyində olmuşdur. Belə ki, 1724-cü ildə Azərbaycan torpaqlarını tutan Osmanlı dövləti burada yenidən öz inzibati-idarə üsulunu qurmuşdur. Qala əvvəlki kimi yenə də yaradılan Naxçıvan sancağının Əlincə nahiyəsinin tərkibində olmuşdur. Bu zaman qala və ətrafındakı torpaqlardan geniş şəkildə istifadə olunmuşdur. "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndən aydın olur ki, yerli əhali burada əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq və bostançılıqla məşğul olmuşdur.

Ümumiyyətlə, Səfəvilər dövründə Əlincə qalası yenə də əvvəlki kimi müdafiə baxımından çox əhəmiyyətli olmuşdur. Bəzi mənbələrdə qeyd edilir ki, "burada olan bir sıra memarlıq nümunələri – müdafiə tikililəri, qapılar və s. Səfəvilər dövründə inşa edilmişdir." Bu isə əvvəlki əsrlərdən fərqli olaraq Səfəvilər dövründə qalaya daha çox önəm verildiyini göstərir.

Memarlıq xüsusiyyətləri

Daxili-xarici memarlığı və müdafiə sistemləri

 
Yerli qaya daşlarından inşa edilməklə iki yüksəklik arasında inşa edilmiş xarici müdafiə divarının bir hissəsi

Qala ilk öncə özünün qeyri-adi görünüşü ilə heyrətləndirici dərəcədə görünür. Əlincə qalasının divarları Əlincə dağının ətəklərindən başlayaraq pillələr şəklində yuxarıya doğru ucalır və onun zirvəsini tamamilə əhatə edir. Qala divarlarının inşası üçün daşdan, bəzən isə bişmiş kərpicdən istifadə olunmuşdur. Divarların bünövrəsinə adətən iri yonulmuş daşlar qoyulmuşdur. Əlincə qalasının təsviri ilə bağlı müxtəlif məlumatlar verilmişdir. Qalanın bəzən iki, bəzən isə üç qapısı olması ilə bağlı fikirlər mövcuddur. Lakin şimal divarlardakı ehtimal olunan keçid tamamilə dağıldığından burada giriş olub-olmadığını dəqiq müəyyən etmək mümkün deyil. Ehtimal ki, bu istiqamətdən də giriş olmuşdur. Çünki qala divarlarının xaricində bir neçə yerdə qalada qazılmış, əsgərlərin yerləşdiyi səkilərə rast gəlmək mümkündür.

Şərq və qərb girişlər kifayət qədər yaxşı saxlanılmışdır. Qalanın şərq qapısı Xanəgah kəndi ərazisindədir. Ehtimal ki, bu qapı qalanın əsas girişi olmuşdur. Çünki bu istiqamətdə Əlincə dağının ətəyində böyük yaşayış yeri mövcud olmuşdur. Şübhəsiz ki, qalanın müdafiəçilərinin bu yaşayış yeri ilə sıx əlaqəsi olmuşdur. Burada dördkünc formalı yaşayış binalarının qalıqları indi də qalmaqdadır. Bu hissədə səkkiz müdafiə istehkamının qalıqları indi də mövcuddur. Qalanın əsas su mənbələrindən biri olan üç quyulu böyük kəhriz də məhz buradadır.

Yamac boyunca səpələnən daş yığınları müdafiə divarlarının daha çox olduğunu nümayiş etdirmişdir. Bunu Mirheydərzadənin XX əsrin 30-cu illərində verdiyi məlumatda təsdiq etmişdir. Mir Bağır Mirheydərzadə verdiyi məlumatda qeyd edir ki, “hər 20-25 addımdan bir müdafiə divarlarının qalıqlarına rast gəlinir. Əlincə dağının ətəyində yerləşən yaşayış yerini əhatə edən müdafiə divarının qalıqları hazırda qalmaqdadır. Eni 2,5 metr olan divarlar bəzi yerlərdə 2-3 metr hündürlükdə qalmışdır.” Tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, bu divar Əlincə qalasının ilk müdafiə istehkamı olmuşdur. İri və orta həcmli daşlardan inşa olunan divarın möhkəmləndirilməsi üçün düz bucaqlı çıxıntılardan istifadə olunmuşdur. Bu tip memarlıq üslubu qalanın, demək olar ki, əksər divarlarında mövcuddur.

Qakanın zirvəsinə doğru iki tərəfdən sıldırım qayalarla qorunan dərə dağıldığından müdafiə divarlarının uzunluğu azalmışdır. Dərə boyunca bir birinin ardınca inşa olunan möhkəm divarlar vardır. Divarlar başlıca olaraq Əlincə dağının öz daşlarından inşa olunmuş, bərkidici məhlul olaraq əhəng məhlulundan istifadə olunmuşdur. Divarların çox aşınmaya məruz qalmasına baxmayaraq bəzi hissələrdə saxlanan memarlıq elementləri müdafiə divarlarının estetik görüntüsü haqqında təsəvvür yaradır. Bu qalıqlara əsasən tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, divarlar inşa edildikdən sonra yaxşı yonulmuş daşlarla üzlənmişdir. Üzləmə məqsədi ilə daha çox müxtəlif həcmli kvadrat formalı daşlar seçilmişdir. Amma bəzən iri həcmli yonulmuş daşlardan da istifadə olunmuşdur. Bu hissədə olan divarlar başlıca olaraq düz, bəzən isə düzbucaqlı ziqzaq şəkilli əyilmələrdən ibarətdir.

Bu istiqamətlə qalxarkən dağın şimal-şərq hissəsində qalanın müdafiəsi üçün təhlükə olan yerə əlavə müdafiə divarı çəkilmişdir. Burada yarımdairəvi bürclərin qalıqları da vardır. Ümumiyyətlə, Əlincə qalasının müdafiə divarlarında yarımdairəvi bürclər çox azdır. Qalanın bu hissəsi bir birinin 2,5 metr yaxınlığında olan iki divarla möhkəmləndirilmiş, divarların arası yaşayış sahəsi kimi istifadə olunmuşdur. Bu tikintilərin yaxınlığında həmçinin su hovuzlarının da qalıqları qalmaqdadır. Araşdırmalar göstərir ki, qalanın müdafiəsinin etibarlı olmasını təmin etmək məqsədi ilə müdafiə divarları ilə yanaşı müdafiəçilərin su, ərzaq və sursatla təminatına da xüsusi fikir verilmişdir.

Qalanın şərq tərəfdə çəkilən sonuncu divarı giriş qapısının ətrafındadır. Bu divar sərt qayada açılmış oyuqlara söykənən, relyefə uyğun inşa edilən və heç bir memarlıq elementi olmayan düz divardan ibarətdir. Bu müdafiə divarı boyunca dördkünc formalı binalar inşa olunmuşdur. Binalar qalanın şərq qapısının müdafiəçiləri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Müdafiə istehkamının yaxınlığında iki böyük su hovuzunun olması da bu qapının mühüm strateji əhəmiyyətə malik olduğunu təsdiq edir. Qalanın möhkəm divarları və qayanın sıldırım olması onu sarsılmaz müdafiə istehkamına çevirmişdir.

 
Qalanın əsas giriş qapısı bərpa işlərindən sonra

Əlincə qalası əsasən üç geniş sahədən ibarət olmuşdur. Təsvir edilən sahə qalanın üç hissəsindən biri olmaqla yanaşı yalnız müdafiə məqsədi daşımış və əsgərlərin yerləşdiyi sahələrdən biri olmuşdur. Buradan qalanın mərkəzi hissəsinə yenmək üçün ayaq yerləri və pillələr düzəldilmişdir.

Qalanın kiçik şəhərciyi xatırladan mərkəzi hissəsində bişmiş kərpic və daşdan tikilmiş çoxlu yaşayış və ictimai binaların xarabalıqları və bünövrə daşları nəzərə çarpır. Qalanın ən böyük sahəsi olan bu hissədə yaşayış binaları və ictimai binaların qalıqları daha çoxdur. Təmir-bərpa işləri zamanı binaların bəzilərində axur qalıqlarının aşkar olunması binalardan bir qisminin heyvanların saxlanılması məqsədilə istifadə olunduğunu göstərir. Binalarda təndir qalıqları, əl dəyirmanları da aşkar olunmuşdur. Qaladakı su hovuzlarının böyük qismi məhz bu hissədədir. Bu da mərkəzi hissədə əhalinin daha çox məskunlaşdığını göstərir. Mərkəzi hissəyə həmçinin qərb tərəfdə, Xanəgah-Qazançı yolu istiqamətindən qalxmaq mümkün olduğu üçün bu hissə də müdafiə divarları ilə möhkəmləndirilmişdir. Bu hissədə üç müdafiə divarının qalığı qeydə alınmışdır. Ehtimal ki, əvvəlki dövrlərdə müdafiə istehkamlarının sayı daha çox olmuşdur.

Divarlar başlıca olaraq qaya parçalarından inşa olunmuş və yonulmuş daşlarla üzlənmişdir. Qalın divarlara yığışan suyun kənara çıxması üçün divarların müxtəlif hissəsində dördkünc formalı oyuqlar qoyulmuşdur ki, bunlar həm də divarların memarlıq bəzəyinə çevrilmişdir.

Qalanın qərb girişi dördkünc formalı bürclər və ziqzaq çıxıntılarla möhkəmləndirilmişdir. Divarlar başlıca olaraq daşdan, girişin yan tərəfləri isə bişmiş kərpicdən inşa olunmuşdur. Bu hissədə müdafiəni möhkəmləndirmək üçün həmçinin labirintlərdən istifadə olunmuşdur. Bu hissədə qalanın üç müdafiə divarı olmuşdur.

Əlincə qalası Azərbaycanın və Yaxın Şərqin yüzillər boyu müxtəlif hakim sülalələrinin hakimiyyəti altında olsa da tarixi mənbələrdə daha çox Azərbaycan Atabəyləri – Eldənizlərin hökmranlığı dövründə Əlincə qalasının əhəmiyyəti xüsusilə artmış, mühüm hərbi istehkam olan qala hökmdar ailəsinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün sığınacaq yerinə çevrilmişdi. Naxçıvan hakimi Zahidə xatunun iqamətgahı Əlincə qalasında olmuşdur. 1225-ci ildə Xarəzmşah Cəlaləddinin Azərbaycana hücumu zamanı Eldənizlər hökmdarı atabəy Özbək (1210-1225) Əlincə qalasına sığınmış və burada vəfat etmişdir. Əlincə qalasında olan saraylar və yardımçı binaların bir çoxu Azərbaycan Atabəylərinin sifarişi ilə bərpa edilmişdir. Hazırkı dövrdə qalıqları qalan Əlincə qalasında uzun müddətli hücumlara dözüm üçün hərbi-strateji və maddi-iqtisadi imkanlar mövcud olmuşdur.

El içində qaladan Əlincə çayına gizli yolun olması da söylənilir. Bu haqda Mehmed Fuad Köprülünün də əsərində məlumat verilir. Araşdırmalar göstərir ki, Əlincə qalasının özünəməxsus müdafiə sistemi bütün mövsümlərdə burada yaşamağa imkan vermişdir.

Əlincə qalasındakı memarlıq üslubu Naxçıvanda qədim dövrdən məlum olmaqla, Qazançı qalası, Vayxır qalası və Oğlan qalasında geniş tətbiq edilmişdir. Bu memarlıq üslubu, Erkən Orta əsrlərə aid Dərbənd və Bayburt qalalarında da müşahidə olunur. Əlincə qalasının memarlıq xüsusiyyətləri Xanəgah kəndi istiqamətində inşa olunan divarlarda da görünməkdədir. Bu memarlıq üslubunun bənzərlərinə Cənubi Azərbaycan ərazisində rast gəlinmişdir.

Əlincə qalası barədə XV əsrdə yaşamış İspaniya səfiri Ryu Qonzales dö Klavixo öz gündəliyində belə yazmışdır: “Əlincə qalası yüksək və sıldırım bir dağ üzərində yerləşərək divar və bürclərlə əhatə olunmuşdur. Divarların daxilində dağ yamaclarının aşağı hissəsində üzümlüklər, bağlar, tarlalar, otlaqlar, bulaqlar və hovuzlar var idi. Qəsr və qalaça dağın başında yerləşir. Əlincə qalasının əzəmətli hasarı dağın ətəklərindən başlayaraq pillələr şəklində yuxarıya doğru ucalır və onun “kiçik bir şəhərciyi” xatırladan zirvəsini tamamilə əhatə edir. Qala üç geniş sahədən ibarətdir. Birinci sahədən ikinci və üçüncü sahələrə qalxmaq üçün daş pillələr vardır. Burada olan feodallara məxsus gözəl saray və tikintilərin qalıqları XIX əsrdə də təsvir olunmuşdur.”

Rus alimi İ.Şeblık XX əsrin 30-40-ci illərində burada apardığı müşahiədələr nəticəsində belə fikrə gəlmişdir ki, “qaladakı binalar dəfələrlə dağıdılmış və yenidən bərpa olunmuşdur.”

Şahtaxtı içqalası

 
İçqalanın (sitadel) ümumi görünüşü

Dağın ən uca yerində Əlincə qalasının iç qalası yerləşir. Bu içqalanı yerli əhali "Şahtaxtı içqalası" adlandırır. Buranın Şahtaxtı olaraq adlandırılması təsadüfi deyildir. Tədqiqatçılar hökmdarların qalanın məhz bu hissəsində yerləşdiyini qeyd etmişlər. Şahtaxtı içqalası dəniz səviyyəsindən 1700 metr yüksəklikdə yerləşir. Mərkəzi hissədən içqalaya yalnız sıldırım qayalıqsan keçərək getmək mümkündür. Vaxtilə keçidi asanlaşdırmaq üçün qayada eni 30-40 sm olan dar cığır yonulmuşdu. Hazırda bu cığır təbii aşınmaya məruz qalaraq dağıdılmışdır. Hakimlərin, o cümlədən Eldənizlər dövləti hökmdarlarının sarayları Şahtaxtı terrasında yerləşmişdir. Əlincə qalasının divarları və qalanın daxilində yerləşən tikililərdə yüksək tikinti mədəniyyəti, qala tikintisi üçün qeyri-adi sayılan incə işlənmiş daş ayrıntılar görünür.

Şahtaxtı içqalasını şimaldan müdafiə etmək üçün üç müdafiə istehkamı inşa edilmişdir. Birinci müdafiə istehkamı, şimalda, Qazançı kəndi istiqamətindədir. Daşdan inşa edilən divarlar başlıca olaraq əhəng məhlulu, bəzən isə palçıqla möhkəmləndirilmişdir. Divarların hündürlüyü bəzi yerlərdə 4-5 metrə çatır. Divarın qərb qurtaracağı dördkünc formalı bürc həmçinin əsgərlərin yaşayış sahəsi kimi istifadə olunmuşdur. Qala divarının xaricində əsgərlərin durması üçün səkilər düzəldilmişdir. Bu divardan içqalaya doğru, sərt qayaların üzəri ilə, ensiz yol düzəldilmişdir.

İkinci müdafiə sistemi şimal-şərqdə, Xanəgah kəndi istiqamətindədir. Burada qalaya qalxmaq çox çətin olsa da, qalanın müdafiəçiləri ehtiyatı əldən verməyərək buranı divarla möhkəmləndirmişlər. Divarların hörgüsündə yenə də daş və əhəng məhlulu istifadə olunmuşdur. Bu divar yarımdairəvi bürclərlə möhkəmləndirilmişdir.

Üçüncü divar Şahtaxtı içqalasının binalarını əhatə etmiş, binalarla su hovuzunun arasında inşa olunmuşdur. İçqalada dörd böyük hovuza rast gəlinmişdir. Bu hovuzların biri öz həcminə görə Əlincə qalasının ən böyük hovuzu hesab olunur. Onun uzunluğu 25 metrdir. İçqaladakı binaların tikintisində bişmiş kərpicdən daha çox istifadə olunmuşdur. Buradakı böyük və kiçik otaqlar dar keçid vasitəsilə bir-biri ilə əlaqələndirilmişdir.

Hidrotexniki qurğular

 
Qala ərazisində daş-yonma üsulu ilə hazırlanmış su hovuzlarından biri

Naxçıvan Muxtar Respublikasının əlverişli təbii-coğrafi mövqeyi və iqlimi qədim dövrlərdən bu ərazinin məskunlaşmasına, müxtəlif yaşayış yerlərinin və süni suvarma qurğularının inşa olunmasına imkan yaratmışdır. Qədim əkinçilik mədəniyyətlərinin formalaşmasında hidrotexnik qurğuların böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Məlum olduğu kimi, hələ Eneolit dövrüErkən Tunc dövründə Naxçıvanın qədim sakinləri dağ ç1aylarının qarşısını kəsərək onları ətraf ərazilərə çıxarmış və əkinləri suvarmışlar. Əmək alətlərinin inkişafı və məhsuldar torpaqların mənimsənilməsinə ehtiyac süni suvarmaya tələbatı daha da artırmış, insanları yeni su mənbələri kəşf etməyə məcbur etmiş, daha mürəkkəb hidrotexniki qurğuların inşasına təkan vermişdir. Belə qurğulardan biri də dağ çaylarının suyunun məhsuldar torpaqlara çıxaran kanallar idi. Onlar hamısı indiyədək qalmışdır.

Hal-hazırkı dövrə qədər yaxşı qalan hidrotexniki qurğuların bir hissəsi Əlincə qalasında mövcuddur. Əlincə qalasının hidrotexniki qurğuları iki qrupa bölünür. Birinci qrup qurğular qayada çapılmış su hovuzlarından ibarətdir. Bu hovuzlara su qayada çapılmış kanallar vasitəsilə gətirilmişdir. Qayada relyefə uyğun olaraq qazılan kiçik kanallar yağan yağış sularının toplanmasına imkan verir. Həcmcə olduqca böyük olan su hovuzları qala sakinlərinin uzun müddət suya olan tələbatını ödəmişdir.

Su hovuzları başlıca olaraq Narınqalada inşa edilmişdir. Lakin bəzi hallarda Narınqaladan kənarda olan su hovuzlarına da rast gəlmək mümkündür. Hovuzların başlıca olaraq Narınqalada inşa edilməsi, şübhəsiz ki, həm su mənbələrinin qorunmasını, həm də onların idarə orqanlarının nəzarətində qalmasını təmin etmişdir. Su hovuzları başlıca olaraq dördkünc formalıdır. Lakin hovuzların biri dairəvi formalıdır. Hovuzlar həcmcə müxtəlifdir. Yağış sularını daha çox toplamaq mümkün olan hissələrdə, xüsusilə hündür qayaların ətəyində hovuzlar daha böyük olmuşdur.

Hovuzların qazılma texnikası demək olar ki, eynidir. Əvvəlcə hovuzlar üçün insanların gedə biləcəyi əlverişli mövqelər seçilmişdir. Daha sonra qayanın çapılması yolu ilə inşa edilmişdir. Dördkünc formalı hovuzların daha çox üç hissəsi qayada çapılmış, ön tərəf isə bir qədər dərinləşdirildikdən sonra bəndlə möhkəmləndirilmişdir. Bu cür inşaat relyeflə bağlı olmuş, hovuzlara əmək sərfini bir qədər azaltmış və onların inşasını səmərəli etmişdir. Bəzi hovuzlar bütövlükdə qayanın içərisində qazılmışdır. Hovuzların qazılması üçün başlıca olaraq dəmir külünglərdən istifadə edilmişdir. Üçbucaq formalı bu tip külünglər 2014-2015-ci illərin bərpa və təmir işləri zamanı Əlincə qalasından aşkar olunmuşdur. Araşdırmalar göstərir ki, sərt materialların, xüsusilə daşın işlənməsi və formaya salınmasında dəmir baltalar da mühüm yer tutmuşdur. Belə baltalardan Oğlan qalasının qala divarlarının daşlarını işləmək üçün istifadə olunmuşdur. Su hovuzlarının ideal şəkildə hamarlanmış divarları göstərir ki, onların inşasında daş baltalardan istifadə də əsas yer tutmuşdur. Şübhəsiz ki, qazılmış süxurların hovuzdan çıxarılması və daşınması üçün kəndir, keçə bel qarmaq, ağac vedrələrdən istifadə olunmuşdur.

Narınqalada mövcud olan su hovuzları başlıca olaraq iki yerdə – "Şahtaxtı" adlanan yuxarı hissədə və ondan aşağıdakı səkidə inşa edilmişdir. Şahtaxtı hissəsində olan hovuzların biri xüsusilə böyükdür. Onun uzunluğu 25 metr, eni 5 metr, dərinliyi 2-3 metr arasındadır. Hovuzun ön tərəfi əhəng məhlulu ilə bərkidilən daşlardan inşa olunmuş divarla möhkəmləndirilmişdir. Bu tikinti texnikası digər hovuzlar üçün də xarakterikdir. Şahtaxtı hissəsində mövcud olan digər hovuzlar kiçik həcmlidir. Bu hissədə natamam hovuzlara da rast gəlinir.

Narınqalanın mərkəzi hissəsində tikinti çox olduğu kimi, su hovuzları da çoxdur. Narınqalaya sığınan əhali, xüsusilə əsgərlərin böyük bir hissəsi bu hissədə yaşamışdır. Əsgərlərə lazım olan yük və minik heyvanları da bu hissədə saxlandığı üçün suya tələbat çox olmuşdur. Su hovuzları daha çox bu hissədə qazılmışdır. Abidənin bu hissəsində də natamam qalan hovuzlara rast gəlmək mümkündür. Mövcud hovuzlar suya tələbatı ödəmədiyi üçün yeni hovuzların tikilməsinə ehtiyac olmuşdur. Bu hissədə mövcud olan su hovuzlarından birinin uzunluğu 23 metr, eni 4 metr, dərinliyi 3-4 metr arasındadır.

Hovuzlara su qayada qazılmış kanallar vasitəsilə gətirilmişdir. Bu kanalların eni 20-25 sm, dərinliyi 15-20 sm arasındadır. Kanallar elə qazılmışdır ki, yağış zamanı su itkisinin qarşısı maksimum alınmışdır. Vəli Baxşəliyev ehtimal edir ki, "bu isə qala müdafiəçilərinin hər damla suya ehtiyacları olduğunu göstərən faktlardan biridir." Bir hovuz iki, yaxud üç kanal vasitəsilə su ilə təmin edilmişdir. Bir hovuzu təmin edən su kanallarının uzunluğu bəzən 200 metrə çatır.

Əhalinin suya tələbatını ödəmək məqsədilə inşa olunan hidrotexniki qurğulardan biri də kəhrizlərdir. Çünki, qala sakinləri nə qədər cəhd etsələr də yağış zamanı su itkisinin qarşısını tamamilə ala bilməmişdilər. Buna görə də yeraltına gedən suları da toplamağa ehtiyac yaranmışdır. Onlar bunu kəhriz sistemi vasitəsilə həyata keçirmişlər. Əlincə qalasında indiyə qədər iki kəhriz aşkar olunmuşdur. Kəhrizlərin hər iksi Narınqaladan kənarda yerləşir.

Birinci kəhriz Qazançı yolundan qalaya daxil olan qərb girişi yaxınlığındadır. Təbii eroziya zamanı ehtimal olunan quyular tamamilə örtüldüyü üçün onların yerini müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Bu kəhrizin yalnız çıxışı aşkar olunmuşdur. Kəhrizin girişi sal daşlardan dördkünc formada inşa olunmuş, suyun axması üçün eni 60 sm, uzunluğu 2 metr olan kanal düzəldilmişdir. Uçqunun qarşısını almaq məqsədilə çıxışın ətrafı nalşəkilli formada dəstək divarı ilə əhatə olunmuşdu. Hal-hazırda bu kəhrizin girişi bərpa edilərək daha da abadlaşdırılmışdır. Yaz vaxtı kiçik dağ çayına bənzəyən bu kəhriz əhalinin tələbatını tamamilə ödəmişdir. Quraqlıq olanda, xüsusilə yay fəslinin isti günlərində bu kəhriz quruyur.

İkinci kəhriz qalanın şərq girişi istiqamətində, Əlincə qalasının yerləşdiyi dağın ətəyindədir. Bu kəhrizin suyundan hazırda istifadə olunur və xalq arasında "yuxarı çeşmə" adlanır. Birinci kəhrizdən fərqli olaraq bu kəhrizin quyuları da aşkar olunmuşdur. Naxçıvanda rast gəlinən orta əsr kəhrizlərinin quyuları dairəvi formalı olduğu halda, bu kəhrizin quyularının üst qismi otaq şəklindədir. Bu, quyuların istifadəsi ilə bağlı olmuşdur. Kəhrizin üç quyusunun olduğu müəyyən olmuşdur. Şaquli qazılan orta əsr kəhriz quyularından fərqli olaraq bu kəhrizin baş quyusu təxminən 45 dərəcə bucaq altında qazılmışdır. Quyu 8 metr dərinlikdən sonra uzunluğu 9-10 metr olan qayaaltı boşluğa daxil olur. Bu boşluqda 3-4 nəfər rahat yerləşə bilərdi. Boşluğun baş tərəfində qaya çapılaraq 0,6 metr dərinliyə salınmış, hovuz düzəldilmişdir ki, yeraltı sular buraya toplansın. Bu hovuz yeraltı suları bir yerə toplamağa imkan vermişdir. Toplanan su saxsıdan düzəldilmiş kiçik novlar və saxsı borular vasitəsilə aşağıya ötürülmüşdür. Sonuncu quyunun divarında su səviyyəsinə enən pillələr yaradılmışdır. Bu pillələrlə quyuya yenən adam quyuda qoyulmuş sutoplayıcının qarşısına sipər qoymaqla suyu sağa, sola və aşağıya buraxa bilmişdir. Üç istiqamətli paylayıcının olması kəhrizin üç çıxışının olmasına işarə edir. Hal-hazırda yalnız bir çıxışdan istifadə edilir.

Kəhriz sularının çıxışı yaşayış məntəqəsinə aid evlərinin içərisində yerləşdiyi üçün Əlincə qalasını mühasirə edən düşmənin qala ətəyində su mənbəyi olmasından xəbəri olmamışdır. 2006-cı ildə qalada aparılan araşdırmalarda dağın bu hissəsinin də qala divarı ilə əhatə olunduğu göstərilmişdir. Qala divarı boyunca və onun içərisində yaşayış binalarının qalıqları var idi. Araşdırmalara əsasən qeyd edilmişdir ki, düşmən hücumu zamanı ətrafda yaşayan əhali qalanın bu hissəsində sığınacaq tapmışdır. Şübhəsiz ki, bu kəhrizin suyundan mülki əhali də istifadə etmişdir. Digər tərəfdən dağın ətəyində yerləşdiyi üçün bu kəhrizin suyu daha gec quruyur, yağıntı bol olduqda isə su kəsilir. Bu səbəbdən qalada qıtlıq olduqda gecələr qaladan yenən əsgərlər kəhriz suyunu tuluqlara dolduraraq apardılar.

Əlincə qalası ətrafında aparılan araşdırmalar zamanı yaşayış məntəqələrinin su ilə təmin olunması məqsədi ilə su kanallarından və bəndlərdən də geniş istifadə olunmuşdur. 2008-ci ildə aparılan araşdırmalar zamanı Culfa rayonunun Dizə kəndi yaxınlığında qədim su kanallarının qalıqları aşkar edilmişdir. Su kanalları Cərəcür çayının suyunun Dizə kəndi ətrafındakı torpaqlara çıxarmaq üçün çəkilmişdir. Çayın qabağı kəsilərək su torpaqda qazılmış kanala yönəldilmişdir. Kanalın suyunun dağın ətəyindən keçirmək üçün mürəkkəb hidrotexniki qurğu inşa olunmuşdur. Qurğu çayın və sel suyunun qarşısını almaq üçün qaya parçalarından hörülən hündür divardan ibarətdir. Divarın hündürlüyü bəzi yerlərdə 4 metrdən artıq olmuşdur. Aparılan araşdırmalar zamanı sel sularının axması üçün divarda xüsusi novdanların qoyulduğu aşkar edilmişdir. Araşdırmalar zamanı kanalın ətrafında salınan mövsümi yaşayış yerindən eramızın ilk əsrlərinə aid çəhrayı rəngdə hazırlanmış, qırmızı cilalı keramika nümunələri tapılmışdır. Keramika nümunələrinin bir qismi isə orta əsrlər dövrünə aiddir. Demək olar ki, su kanalı eramızın əvvələrindən orta əsrlərədək istifadə edilmişdir. Hazırda su kanalı yerli əhali tərəfindən bərpa edilərək yenidən istifadəyə verilmişdir.

Araşdırmalar göstərir ki, Naxçıvanın, o cümlədən Əlincə qalası və onun ətrafında yaşayan əhali qədim dövrlərdən başlayaraq süni suvarmaya ehtiyac hiss etmiş və bəndlər, su kanalları inşa etmişdir. Bu da bölgənin iqtisadi inkişafında önəmli rol oynamışdır. Əlincə qalasının su sistemi isə qalanın uzun müddət mühasirədə qalmasını təmin edən əsas şərtlərdən biri olmuşdur.

Qalanın rəisləri

Əlincə qalasının Əmir Teymur qoşunları tərəfindən 14 illik mühasirəsi zamanı qalanın müdafiəsinə bir-birinin ardınca bir neçə qala rəisi rəhbərlik etmişdir. Bu sərkərdələrdən birincisi mühasirənin başlandığı 1387-ci ildən 1390-cı ilin sonlarına qədər müdafiəyə rəhbərlik edən Xacə Cövhərdir. Orta əsr mənbələrində bəzən Cövhər ağa, Cövhər xadim kimi xatırlanan Xacə Cövhər Əmir Teymur qoşunlarının Əlincə qalasını mühasirəyə aldığı vaxt qalanın kutvalı olmuşdur. O, özünün qəhrəmanlığı və şücaəti ilə seçilmiş və qala əhalisi arasında hörmət qazanmışdır. Teymuri qoşunlarının Əlincə qalasını mühasirəyə aldığı ilk vaxtlarda qala Xacə Cövhərin rəhbərliyi ilə qəhrəmanlıqla müdafiə olunmuşdur.

Azərbaycanın feodal hakimləri Teymurilər dövləti qoşunlarının təhlükəsini düzgün qiymətləndirərək ona zərbə vurmaq və irəliləməsinə imkan verməmək məqsədi ilə Əlincə qalasının müdafiəsinə yaxından kömək edirdilər. Teymuri qoşunları ilə qala müdafiəçiləri arasında 1388-1389-cu illərin qışında baş verən döyüşdə Teymuri qoşunları qalanın aşağı səngərlərini ələ keçirsələr də, qala müdafiəçiləri Xacə Cövhərin rəhbərliyi ilə qalanın yuxarı hissəsinə çəkilərək müdafiəni davam etdirmişlər. Lakin bu zaman qalada su ehtiyatı qurtardığı üçün Əmir Teymurla danışığa başlamağa məcbur olmuşlar. Əmir Teymur qalanın təslim olacağını fikirləşib qoşunu qalanın ətəklərinə endirmişdir. Lakin bu zaman yağan güclü leysan qalanın bütün hovuzlarını su ilə doldurmuşdur. Bunu görən Xacə Cövhər qalanın təslim edilməsi fikrindən əl çəkmiş və müdafiəni davam etdirməyə başlamışfır. Teymur qalanın mühasirəsini daha da gücləndirsə də, müttəfiqlərin zərbəsi ilə geri çəkilməyə məcbur olmuşdur. Sərkərdə 11 noyabr 1390-cı il tarixində, Ramazan bayramı günündə taun xəstəliyindən vəfat etmiş və Əmir Altun onun canişini olmuşdur.

Xacə Cövhər vəfat etdikdən sonra Əlincə qalasının kutvalı Əmir Altun olmuş və qalanın Teymuri qoşunlarından müdafiəsinə rəhbərlik etmişdir. Əmir Altun Xacə Cövhərin ən yaxın silahdaşlarından biri kimi onun tapşırığı ilə bir sıra yürüşlərə rəhbərlik etmişdir. Əməliyyatlara uğurla rəhbərlik edən Əmir Altun qəhrəmanlığı ilə sərkərdə kimi qala müdafiəçiləri arasında nüfuz və hörmət qazanmışdır. Bəzi mənbələrdə onun Xacə Cövhərlə birlikdə Əlincə qalasının müdafiəsinə rəhbərlik etməsi qeyd olunur. Mənbələrin məlumatlarından məlum olur ki, Əmir Altunun qalanın kutvalı olmasından əvvəl Əlincə qalasının işləri qaydaya salınmış, Xacə Cövhərin zamanında olan rəvacı daha da artırmışdı. Əmir Altun Əlincə qalasının kutvalı olarkən qalada, təxminən, 300 nəfər qorçu var idi.

Teymuri qoşunlarının qala üzərinə hücumları Əmir Altunun rəhbərliyi ilə dəf edilmişdi. Əlincə qalasının strateji-coğrafi mövqeyinə, gizli yollarına bələd olan Əmir Altun dəfələrlə qalanın müdafiəsi üçün döyüşlərdə iştirak etmişdir. Lakin Əmir Altunla Sultan Məlik Tahir arasında ciddi ziddiyət yaranmışdı. Belə bir şəraitdə Teymurun sərkərdələrindən Məhəmməd Dərviş Bərlas 40 min nəfərlik nizami ordu ilə qala üzərinə güclü hücuma keçmişdir. Bu zaman Əmir Altun qala müdafiəçilərinin bir hissəsi ilə ərzaq axtarışında olduğu üçün qalanı tərk etmişdi. Onlar qalaya qayıdarkən qala qapılarının Teymuri qoşunları tərəfindən tutulduğunu, mürəkkəb bir vəziyyətin yarandığını görmüşdülər. Vəziyyəti düzgün qiymətləndirən Əmir Altun arxadan Teymuri qoşunlarına hücum etmiş və onlara ağır zərbə vurmuşdur. Döyüşdə Teymuri qoşunları çoxlu itki vermiş, dörd tümən əmirinin iksi məhv edilmişdir. Mənbələrdə Sultan Məlik Tahirin əmri ilə qala qapılarını öz dəstəsi ilə qalaya daxil olmaq istəyən Əmir Altuna açmadığını və onun qalaya buraxılmadığı qeyd olunmuşdur. Əmir Altun qalada olmadığı zaman Sultan Məlik Tahir onun qardaşını qətlə yetirmiş, özünün isə qalaya buraxılmaması haqda əmr vermişdi. Bu səbəbdən də Əmir Altun Mərənd şəhərinə getməyə məcbur olmuşdur. Lakin Mərənd hakimi Əmir Teymurla əlaqələrini gücləndirmək məqsədi ilə onu həbs etdirmiş və qətlə yetirmişdir. Başını isə Əmir Teymura göndərdi. Bu xəbər Əmir Teymura çatdıqda o, belə bir qəhrəmanı öldürdüyü üçün Mərənd hakimini qətlə yetirdi və əmlakını müsadirə etdirdi. Mənbələrin yazdığına görə, “bu hadisələr qalanın müdafiəçilərinə ciddi təsir edir və onların bir qismi Məlik Tahirdən üz döndərərək qalanı tərk edirlər. Nəticədə, qalanın müdafiə qabiliyyəti zəifləyir.”

Qala əhli və ətraf kəndlərin əhalisi arasında böyük hörmət və nüfuzu olan Əmir Altun haqqında rəvayətlər də yaranmışdır. Əlincəçay mahalı əhalisi arasında həmin rəvayətlər – “Altunla Zeynəb” və “Zeynəb gölü” indi də mövcuddur.

Əmir Altunun qətlə yetirilməsindən sonra qalanın kutvalı Əmir Seyyid Əhməd Oğulşami olur. Orta əsr mənbələrində və epiqrafik abidələrdə Əmir Seyyid Əhməd Oğulşami haqqında müəyyən məlumatlar gəlib çatmışdır. Belə mənbələrdən biri Əlincə qalasının şərq ətəyində yerləşən və Xanəgah kəndinin əhalisi tərəfindən məscid kimi istifadə edilən türbədə saxlanılan kitabədir. Kitabənin mətnindən məlum olur ki, türbə Qaraqoyunlular dövlətinin hökmdarı Cahanşahın hakimiyyəti dövründə (1435-1467) Əmir Seyid Əhməd Oğulşaminin oğlu, Sahib əl-Əzəm Hacı Məhəmməd tərəfindən oğlu Əmirxanın şərəfinə inşa etdirilmişdir.

Orta əsr müəllifi, Əmir Teymurun tarixçisi Şərafəddin Əli Yəzdinin Əmir Teymurun həyatına, fəaliyyətinə və yürüşlərinə həsr etdiyi "Zəfərnamə" əsərində də Əmir Seyyid Əhməd Oğulşami haqqında müəyyən məlumatlar mövcuddur. Əsərdə qeyd olunur ki, Şəki hakimi Sidi Əli Orlat mühasirədən cana gəlmiş və sümüyünə bıçaq dirəmiş Sultan Məlik Tahiri xilas etmək məqsədi ilə Əlincə qalasına gətirilmişdir. Onlar Əlincə divarlarına çatanda Sultan Məlik Tahir qaladan enmiş və onlara qoşularaq çıxıb getmişdir. Bundan sonra qalanın müdafiəsinə Əmir Seyid Əhməd Oğulşami rəhbərlik etmişdir.”

Tarixçinin verdiyi bu məlumatdan aydın olur ki, kitabədə adı qeyd olunan Əmir Seyid Əhməd Oğulşami Əlincə qalasının müdafiəsində iştirak edən, bir müddət isə müdafiəyə rəhbərlik edən sərkərdələrdən biri olmuşdur. Buna görə də o, orta əsrlər dövründə qoşun başçılarına və sərkərdələrə verilən "əmir" titulu daşımışdır.

Mənbədə bu şəxsiyyətin aqibəti haqqında da dəqiq məlumat verilir. Orada qeyd olunur ki, “Teymuri ordusu SivasŞam şəhəri tərəfə üz tutanda Əmirzadə Miranşahın qoşunundan Şeyx Məhəmməd Daruğa və Əmirzadə Şahruxun ləşkərindən Firuzşah göstərişə əsasən Əlincə qalasına getmiş və qalanın mühasirəsini davam etdirmişlər. Həmin vaxt qalada az adam qalmışdı. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, qalanın kutvalı, yəni rəisi – Əmir Seyid Əhməd Oğulşami son ana qədər müqavimət göstərsə də, qala tutulmuş, onun müdafiəsinə rəhbərlik edən Əmir Seyid Əhməd Oğulşami isə əsir götürülərək Əmir Teymurun hüzuruna göndərilmişdir. Həmin vaxt Bağdadda olan Seyid Əhməd Oğulşami buraya gətirilikdən sonra onun qətlinə fərman vermişdir.” Beləliklə, Əmir Seyyid Əhməd Oğulşami Bağdadda edam edilmişdir. Əlincə qalasının süqutu 1401-ci ildə olduğundan ehtimal etmək olar ki, Əmir Seyid Əhməd Oğulşami həmin ildə qətlə yetirilmişdir.

Əmir Seyid Əhməd Oğulşaminin Əlincə qalasının Teymur qoşunları tərəfindən mühasirəsi zamanı qalanın müdafiəsində iştirakına, bir müddət müdafiəyə rəhbərlik etməsinə, oğlu, Qaraqoyunlu dövlət aparatında vəzir vəzifəsini tutan, Əmir Seyid Əhməd Oğulşaminin nəvəsi Əzəm Hacı Məhəmmədin oğlu Əmirxanın Əlincə qalasının şərq ətəyində, Xanəgah kəndində dəfn edilməsinə və onun qəbri üzərində atası tərəfindən türbə inşa etdirməsinə əsasən ehtimal etmək olar ki, onlar əslən Culfa rayonunun Xanəgah kəndindən olmuşlar.

Tədqiqi

Əlincə qalası ilk dəfə tam şəkildə Naxçıvan Ölkəşünaslıq Muzeyinin əməkdaşı, etnoqraf Mir Bağır Mirheydərzadə tərəfindən tədqiq edilmişdir. Mirheydərzadə 1930-cu ildə Əlincə qalasının tədqiqi ilə bağlı verdiyi məlumatda qalanın müdafiə istehkamlarını və divarlarını, bürclərini, qapılarını tədqiq etmişdir.

Mirheydərzadə XX əsrin 30-cu illərində verdiyi məlumatda yamac boyunca səpələnən daş yığınları müdafiə divarlarının daha çox olduğunu nümayiş etdirdiyini təsdiq etmişdir. Mir Bağır Mirheydərzadə verdiyi məlumatda qeyd edir ki, “hər 20-25 addımdan bir müdafiə divarlarının qalıqlarına rast gəlinir. Əlincə dağının ətəyində yerləşən yaşayış yerini əhatə edən müdafiə divarının qalıqları hazırda qalmaqdadır. Eni 2,5 metr olan divarlar bəzi yerlərdə 2-3 metr hündürlükdə qalmışdır.” Tədqiqatçı belə hesab edirdi ki, bu divar Əlincə qalasının ilk müdafiə istehkamı olmuşdur. İri və orta həcmli daşlardan inşa olunan divarın möhkəmləndirilməsi üçün düz bucaqlı çıxıntılardan istifadə olunmuşdur. Mirheydərzadə bu tip memarlıq üslubun qalanın, demək olar ki, əksər divarlarında mövcud olduğunu qeyd etmişdir.

Orta əsr memarlıq abidələri, o cümlədən qalalar, onların təyinatı, sifarişçisi, inşa tarixi, memarı və s. haqqında ən dəqiq və obyektiv məlumatları onların üzərində olan epiqrafik kitabələr verirlər. Bu abidələrin bir hissəsinin üzərində olan kitabələr inşa olunduqları vaxtdan keçən müddət ərzində təbii qüvvələrin təsirindən və digər səbəblərdən aşınaraq sıradan çıxmış, məhv olmuşlar.

Əlincə qalasının indiki dövrə qədər hər hansı bir yerində kitabə qalmamışdır. Lakin XX əsrin birinci hissəsinə aid ədəbiyyat materiallarında qalada kitabə olması barədə məlumat mövcuddur. Bu kitabə haqqında ilk dəfə və yeganə olaraq Mir Bağır Mirheydərzadə məlumat vermişdir. “Naxçıvanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti”nin elmi katibi olan Mir Bağır Mirheydərzadə 1930-cu ildə Əlincə qalasını tədqiq edərkən bu kitabəni görmüş və verdiyi xəbərdə qeyd etmişdir ki, “Qalanın üstündə nəsb edilmiş bir yazılı daş da mövcuddur.” Lakin o, kitabənin mətni və məzmunu haqqında heç bir məlumat verməmişdir. Əlincə qalası haqqında ən dolğun məlumatı verə biləcək bu kitabə daha sonra itmişdir.

Rus alimi İ.Şeblık XX əsrin 30-40-ci illərində Əlincə qalasında tədqiqatlar aparmışdır. Alim apardığı müşahidələr nəticəsində belə qənaətə gəlmişdir ki, “qaladakı binalar dəfələrlə dağıdılmış və yenidən bərpa olunmuşdur.”

Numizmatika materialları

Əlincə qalası XIII əsrin ikinci yarısı və XIV əsrin birinci yarısında sikkə zərb edilən əsas mərkəzlərdən biri olmuşdur. Azərbaycanın numizmatik abidələri haqqında yazılan bəzi əcnəbi və yerli mütəxxəsislərin əsərlərində Əlincə qalasında zərb edilən sikkələr barədə məlumatlar vardır. Belə məlumatlardan biri Rusiyada şərq numizmatika elminin əsasını yaradan alimlərdən biri olan Aleksey Konstantinoviç Markovun "Cəlairi sikkələrinin kataloqu" adlı monoqrafik əsərində qeyd olunmuşdur. Əsərdə 45 zərbxanın adı çəkilir. Onlardan biri də Əlincə qalasıdır. Əlincə qalasında zərb edilən sikkələr yalnız bir neçə ədəddir.

Əlincə qalası Eldənizlər dövlətinin əsas istinad mərkəzlərindən biri və onların xəzinəsinin saxlandığı yer olmuşdur. Eldənizlər xəzinəsinin ümumi kütləsi barədə Həmdullah Qəzvini "Tarixi Qozidə" əsərində məlumat verir. O yazır ki, “Azərbaycan Atabəylərinin hakimiyyəti dövründə dövlətin xəzinəsinə bir ildə Azərbaycandan, Arrandan, Muğandan gələn 2300 tümən gəlir daxil olurdu. Müqayisə üçün onu demək olar ki, bütün Elxanilər dövlətindən il ərzində xəzinəyə 2100 tümən daxil olurdu.”

Orta əsr müəlliflərindən Sədrəddin Əbül Həsən adlı mütəfəkkir bu haqda məlumat vermişdi. M. Ə. Seyfəddini adı çəkilən müəllifə istinadən "Azərbaycan numizmatikası" adlı çoxcildliyin ikinci cildində qeyd edir ki, “Əbül Həsənin əsərində Naxçıvan şəhərinin yaxınlığında güclü müdafiə sisteminə malik olan Əlincə qalasında Atabəylərin xəzinəsinin əsas, önəmli hissəsi, qalanı isə “Sirr cahan” adlanan yerdəki qalada saxlanılır. İkinci qala Məhəmməd Cahan Pəhləvanın birinci xanımı, Əmir İnancın qızı İnanc xatuna aiddir.” Ehtimal ki, Eldəniz hökmdarlarının adından kəsilən sikkələrin bir qismi Əlincə qalasında kəsilmişdir. 1983-cü ildə indiki Kəngərli rayonunun Yurdçu kəndində Eldəniz hökmdarları Cahan Pəhləvan, Əbu BəkrMüzəffərəddin Özbəyin adına kəsilən sikkələrdən ibarət dəfinə aşkar olunmuşdur. Lakin bir çox sikkələrin üzərində kəsilmə yeri göstərilmədiyindən onların zərb edildiyi məkanı müəyyənləşdirmək mümkün olmamışdır. Eldənizlər dövlətinin sikkələri başlıca olaraq Təbriz, Naxçıvan, Ərdəbil, Gəncə, Beyləqan və digər şəhərlərdə kəsilmişdir. Eldənizlər dövrünə aid çoxsaylı pul dəfinələri tapılsa da, onların qızıl sikkələri indiki dövrə qədər aşkar olunmamışdır. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, “Eldəniz hökmdarları qızıl sikkə kəsmək hüququna malik olmamışlar. Bu hüquq yalnız Səlcuq hökmdarlarına məxsus olmuşdur.”

Atabəy Əbu Bəkrin hakimiyyəti dövründə Əlincə qalasında Azərbaycan və İraqdan yığılan vergilər və gəlirlər, o cümlədən dəyərli hədiyyələrin burada yerləşməsi barədə mənbələrdə məlumatlar vardır.

Tədqiqatçıların bir çoxu Əlincə qalasının çiçəklənmə dövrünü Eldənizlərin zamanına aid etsələr də "Əlincə" monoqramı ilə kəsilən sikkələr Elxanilər dövründə də mövcud idi. Əlincə qalasında yalnız mis dirhəmlər zərb edilmişdir. Yerli hökmdarların mis dirhəmlər kəsmək hüquqları var idi. Bu sikkələr tədiyyə vasitəsi kimi işlədilirdi. Bu baxımdan 1897-ci ildə A. K. Markov tərəfindən nəşr olunan sikkədə məlumat vardır. Sikkənin avers, yəni üz hissəsində “..zərb....qale...Alince”, revers, yəni tərs üzündə “v...rəsul....Əbu Bəkr...” sözləri yazılmışdır. Sikkələrin dövrü və tarixi haqqında məlumat olmadığı üçün, onların forması və kəsilmə texnikasına əsasən Əlincə zərbxanası XIII-XIV əsrlərə aid edilmişdir.

Yaxın Şərqdə dövrünün ən güclü dövlətlərindən hesab edilən Atabəylər – Eldənizlərin müəyyən döyüşlər, müharibələr, münaqişələr, daxili üsyanlar, çaxnaşmalar zamanı ehtimal ki, Əlincə qalasında sikkə zərbi işinə də yerinə yetirmişlər.

Son tədqiqatlar zamanı Əlincə qalasında VII əsrə aid gümüş sikkə tapılmışdır. Həmin sikkənin üzərində soğd əlifbası ilə “Çaç” sözü və hökmdarın adı yazılmışdır. Hökmdarın adı mütəxəssislər tərəfindən müəyyən edilə bilməmişdir. “Çaç” sözü Daşkəndin qədim adı olmuşdur. Sikkənin VII əsrdə kəsilməsi qalanın Mərkəzi Asiya ölkələri ilə əlaqələri olan qala şəhər olduğunu təsdiq etmişdir.

Bərpa edilməsi

Orta əsrlər

Mənbələrin və tədqiqatların verdiyi məlumatlarda Əlincə qalasının ilk bərpasının Eldənizlər dövrünə təsadüf etdiyi ehtimalı irəli sürülür. Məlumdur ki, Azərbaycan Atabəyləri dönəmində mühüm müdafiə tikilisi olan Əlincə qalasının əhəmiyyəti xüsusilə artmış, bura Eldəniz hökmdarlarının ailə üzvlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün sığınacaq yerinə çevrilmişdir. Əlincə qalasının Atabəylər dövründə dövlət üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu Sədrəddin Əli əl-Hüseyni “Əxbar əd-dövlət əs-Səlcuqiyyə” əsərində də qeyd etmişdir. Qalanın müdafiə sistemi o dərəcədə möhkəm olmuşdur ki, bir çox Eldəniz hökmdarları ən çətin vaxtlarda məhz Naxçıvana sığınmağa çalışmışlar. Ehtimal ki, Naxçıvanı dövlətin mərkəzinə çevirən Şəmsəddin Eldəniz qalanın möhkəmləndirilməsi ilə bağlı müəyyən işlər həyata keçirmişdir. AMEA-nın müxbir üzvü Vəli Baxşəliyev yazır ki, “Əlincə qalasında mövcud olan saraylar və yardımçı binaların bir çoxu Azərbaycan Atabəylərinin sifarişi ilə ucaldılmışdır. Atabəylər dövründə Naxçıvan hakimi Zahidə xatının iqamətgahının Əlincə qalasında yerləşdiyi dövrdə də, ehtimal ki, qalada müəyyən tikinti və təmir işləri aparılmışdır.”

HülakülərTeymurilər dövlətlərinin dövründə Əlincə qalası ciddi hücumlara və dağıntılara məruz qalmış, Əmir Teymura qarşı qala müdafiəçiləri 14 il müqavimət göstərmişdir. Əmir Teymurun və digər Teymuri sərkərdələrinin hücumları zamanı ciddi dağıntılara məruz qalan Əlincə qalasının tarixində ən böyük dağıntılardan biri 1406-cı ilə təsadüf edir. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Rauf Məmmədovun yazdığına görə, “həmin ildə Təbriz qazisi İmadəddin Əlincə qalasına hücum edərək qalanı dağıtmışdı. Həmin ilin iyul ayında Cəlairi Sultan Əhməd Təbrizi ələ keçirdikdən sonra Naxçıvan ərazisini Təbriz qazisi İmadəddinə soyurqal olaraq vermişdir.” Əlincə qalasının bərpası ilə bağlı məlum olan ilk fərman da bu dövrə aiddir. Sultan Əhməd Əlincə qalasının möhkəmliyini nəzərə alaraq onun bərpa edilməsi haqqında fərman vermiş və bütün bərpa xərclərini ətrafda yaşayan əhalinin üzərinə qoymuşdur.

Bəzi tədqiqatçılar qalada olan bir sıra memarlıq nümunələrinin – müdafiə tikililərinin, qapıların və digər qurğuların Səfəvilər dövründə inşa edilməsi fikrini irəli sürmüşlər. Culfa rayonu Səfəvilər üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb etmiş, I Şah İsmayılın dövründə Culfa ərazisi həm də qış paytaxtı rolunu oynamış və gürcü hakimləri Şah İsmayıl Səfəvidən asılılığı məhz burda qəbul etmişdilər. O zaman Səfəvilər dövründə də qalada müəyyən bərpa işlərinin aparılması ehtimalı güclənmişdir. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Səfəvilər dövründən sonra Əlincə qalası ciddi dağıntılara uğrasa da, qala XIX əsrdə öz funksiyasını yerinə yetirmişdir. 1826-cı ildə Lala bəy adlı qalabəyi Əlincə qalasında yarım ildən artıq düşmənlə vuruşmuşdur.”

Müasir dövr

 
Əlincə qalasının şərq divarlarının qalanın bərpadan sonrakı görünüşü.

11 fevral 2014-cü il tarixində Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri tərəfindən “Culfa rayonundakı “Əlincə qalası” tarixi abidəsinin bərpa edilməsi haqqında” sərəncam imzalamışdır. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədrinin sərəncamından sonra Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi və AMEA Naxçıvan Bölməsi qalanın elmi-bərpa layihəsini hazırlamışdır.

Özünəməxsus memarlığı olan qalanın iki əsas girişi olmuşdur. Bu girişlərdən biri Culfa-Qazançı yolunun sağ tərəfindədir. Bərpa işlərinə bu hissədən başlanması məqsədəuyğun hesab edilmiş və Əlincə dağının müəyyən hissəsinə qədər, qala istehkamlarına qədər torpaq yol çəkilmişdir. Dağın müəyyən hissəsinə yol çəkilsə də, bərpa üçün zəruri olan tikinti materialları qalaya əllə və yük heyvanları vasitəsilə qaldırılmışdır. Qalanın şərq və qərb darvazaları bərpa edilərək əvvəlki vəziyyətinə qaytarılmışdır. İri qaya parçalarından inşa edilən qala divarlarının bərkidilməsi üçün, əsasən, əhəng məhlulundan istifadə edilmişdir. Qalanın üzərində yerləşən binaların təmizlənməsi nəticəsində onların ilkin forması müəyyənləşdirilmişdir. Bərpa və təmizləmə işlərindən sonra məlum olmuşdur ki, qalanın yuxarı səki hissəsindəki binaların bir qismi yaşayış sahəsi kimi, bir qismi isə ictimai bina kimi istifadə olunmuşdur. Burada süvarilərin atlarını saxladığı tövlələr, ərzaq anbarları və çörək bişirmək üçün təndirlər aşkar edilmişdir. Evlərin qızdırılmasında kiçik təndirlərdən və buxarılardan istifadə olunmuşdur. Bir-birinin yaxınlığında yerləşən mənzillər, başlıca olaraq bir otaqlıdır. Bəzi otaqların arxa divarlarında dördkünc formalı taxçalar, evlərin içərisində isə kiçik təndirlər, həvənglər, əl dəyirmanları aşkar olunmuşdur. Təmir-bərpa işləri zamanı qalada yaşayan insanların həyat tərzini üzə çıxaran xeyli faktlar aşkar olunmuşdur.

Bərpa işləri zamanı torpaq altında qalan xeyli bina aşkar olunaraq təmizlənmişdir. Ümumiyyətlə, ilkin işlər qalada yaşayış sahəsinin çox böyük olduğunu göstərir. Mənbələrin məlumatına görə, qalada altı yüz döyüşçünün sığınması üçün şərait olmuşdur. Böyük ictimai binalar ərzaq ehtiyatı saxlamağa imkan vermişdir. Suya olan tələbatı ödəmək üçün isə su hovuzlarından və kəhrizlərdən istifadə olunmuşdur. Hovuzlarda suyu toplamaq üçün sərt qayaların üzəri ilə kiçik kanallar açılmışdır. Hovuzlardan bəzilərinin uzunluğu 20 metr, eni 5 metrə yaxındır. Bəzi hovuzların dərinliyi 3 metrdir. Son illər aparılan araşdırmalar zamanı Əlincə qalasının şərq tərəfində kəhrizlər aşkar olunmuşdur. Bu kəhrizlər indi də əhali tərəfindən istifadə olunur.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin 2005-ci il 6 dekabr tarixli “Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasportlaşdırılması işinin təşkili haqqında” Sərəncamının icrası ilə əlaqədar olaraq muxtar respublika ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələri qeydə alınıb pasportlaşdırılarkən Əlincə qalası haqqında da məlumatlar toplanmış və bu abidə 2007-ci ildə dünya əhəmiyyətli abidələr sırasına daxil edilmişdir. “Əlincə qalası” tarixi abidəsinin bərpa edilməsi haqqında” Sərəncamdan sonra Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi və AMEA Naxçıvan Bölməsi abidənin elmi-bərpa layihəsini hazırlamış, Əlincə qalası tarixi memarlıq üslubu ənənələri saxlanılmaqla bərpa edilmiş, burada “Əlincə qalası muzeyi” yaradılmışdır.

Qeydlər

  1. "Alan" kəliməsinə artırılan "cıq" şəkilçisi kiçiltmə şəkilçisidir.
  2. Digər adlandırılması Erincak şəklindədir.
  3. Və ya "Erıq" kimi.
  4. Mənası "boş sahə" deməkdir.
  5. Və ya "alanq" kimi qeyd edilir.
  6. Bəzi mənbələrdə bu tayfa elcihin kimi də qeyd edilir.
  7. Səslərin yer dəyişimi.
  8. Səs düşümü.
  9. Əlincə və ya Ərincə ilə bağlı olan toponimlər nəzərdə tutulur.
  10. Bu toponim tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif cür təqdim olunur: Şərur, Şəruk, Şürük, Şirokuz, Şirəküvəz və s.
  11. Və ya Şirəküvan kimi qeyd edilir.
  12. Qaynaqlarda bu hökmdarın adı "Manqburnu", bəzən də "Məngü-Berti" şəklində keçir. Manqburnu qədim türkcədə "böyük burunlu" deməkdir. Məngü-Bərti isə "əbədi qurd" mənasına gəlir. Bu iki ad arasında qaynaqlarda yer alan fərqin Cəlaləddinin adının tam oxunmamasından irəli gəlməkdədir. Ayrıca, "manq" türklərdə boy adı mənasını da verməkdədir.
  13. Qorçu döyüşçü qruplarından biridir.
  14. Qəflətən 1399-cu ildə Əlincə qalasında Sultan Tahirlə Əmir Altun arasında feodal çəkişmələri baş verir. Əmir Altun həmin il həlak olduğundan qaladakı müdafiə dəstələri başsız qalır. Nəticədə Teymurun qonşuları heç bir müqavimətə rast gəlmədən qalanı tuturlar.
  15. Professor V. Minorski Nəiminin Naxçıvanda dəfn olunduğunu qeyd edir. Ehtimal ki, Nəimi indiki Naxçıvan MR-in Xanəgah kəndindən 1 km şimal-şərqdə, Əlincə çayının sol sahilində yerləşmiş Xanəgahın alt mərtəbəsindəki sərdabədə dəfn olunmuşdur. Həmin Xanəgah xalq arasında, həmçinin "Şeyx Xorasani" adı ilə məşhurdur. Nəiminin şagirdlərindən biri yazırdı ki, " indiyə qədər Kəbə (Məkkə) müqəddəs məkan hesab edilmişsə, bundan sonra Əlincə qaim məqam olacaqdır." "Kəbə şod bər asiman dövri-qiyam, Şod Əlincə bəd əz in qaim məqam."
  16. Mənası İlanlar şahı deməkdir.
  17. Digər adlandırılma şəkli "Çalov"-dur.
  18. Yəni qala rəisi.
  19. Sözügedən dövrdə bu söz "qaem-məqamı" kimi gedirdi.
  20. Dövrün döyüşçü qruplarından biri.
  21. 10 dinara bərabər olan pul vahidi.
  22. Yəni vav hərfi.

İstinadlar

  1. "Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı" (azərb.). 2014-11-08 tarixində .
  2. Под ред. Б. Н. Пономарева (1966). История СССР с древнейших времен до наших дней. 2. Академия наук СССР: Наука. səh. 518.

    В 1387 г. полчища Тимура вторглись в Азербайджан. Разбив войска Джелаиридов, Тимур овладел Тебризом. Множество армянских и азербайджанских ремесленников было отправлено в Самарканд. Наиболее стойкое сопротивление захватчикам оказали защитники крепости Алинджакала недалеко от Нахичевана.

  3. Л. С. Бретаницкий. (1966). Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. Наука. Главная редакция восточной литературы. səh. 87.

    Крепость Алинджа-кала на правом берегу р. Алинджа (Нах. АССР) являлась одним из наиболее мощных оборонительных сооружений своего времени.

  4. Очерки истории СССР: Период феодализма, IX-XV вв. 2. Институт истории (Академия наук СССР): Издательство Академии наук СССР. Под ред. Б. Д. Грекова. 1953. səh. 729.

    Наиболее упорное сопротивление Тимуру в Азербайджане оказала крепость Алинджак (ныне развалины Алинджа-кала в Нахичеванской АССР). С военной помощью Грузии она держалась до 1400 г.

  5. Р. А. Гусейнов. (1970). Иракские Сельджукиды, Ильдегизиды и Закавказье (Палестинский сборник, Выпуск 21. Ближний Восток и Иран). Ленинград: Наука. Академия наук СССР. səh. 193.

    Его сыновья также получили ключевые позиции в султанате: Джахан-Пехлеван стал фактическим главой дворцовой администрации, а Кызыл-Арслан играл видную роль в военном аппарате. Теперь основная казна иракских Сельджукидов хранилась у Ильдегизидов в крепости Алинджа-кала, около Нахчевана,…

  6. Г. А. Мадатов. (1967). "Нахичеванская Автономная Советская Социалистическая Республика". 10. Советская историческая энциклопедия, Москва: Советская энциклопедия. Под ред. Е. М. Жукова.
  7. "Нахичеванская Республика". Словарь современных географических названий. Екатеринбург: У-Фактория. Под общей редакцией акад. В. М. Котлякова. 2006.
  8. Щеблыкин И., 1943. səh. 69-71
  9. Йакут ал-Хамави. (1983). Муджам ал-Булдан. Баку. səh. 10.
  10. К. Смирнов. (1990). Материалы по истории и етнографии Нахичеванского края. Баку: Озан. 156 с.
  11. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 18
  12. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. İki cilddə. I. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. səh. 181.
  13. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. (Ən qədimdən-b.e.III əsri). Təkrar nəşr. I cild. Bakı: Elm. Məsul redaktor: Akad. İqrar Əliyev. 2007. səh. 431-432.
  14. Mirəli Seyidov. (1984). Naxçıvan qalaları. Ulduz. səh. 29.
  15. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 19
  16. Щеблыкин И., 1943. səh. 51
  17. Mirbağır Mirheydərzadə, 1930. səh. 78-80
  18. Köprülü Fuad Mehmed. Alancaq. 4. İslam Ensiklopediyası. səh. 302-304.
  19. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. İki cilddə. I. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. səh. 182.
  20. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 20
  21. Хамдуллах Казвини. (1983). Нузхат ал-Кулуб. Баку. səh. 10.
  22. Ağamusa Axundov, 1983. səh. 34
  23. Ağamusa Axundov, 1983. səh. 34-35
  24. Məmmədov N. (2007). Toponimika (dərslik). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti. səh. 36.
  25. İlhami Cəfərsoylu. (15 oktyabr 1998). Əlincə qalası. 525-ci qəzet.
  26. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 21
  27. Bağırov Adil. (2011). Oronimlərin linqvistik xüsusiyyətləri (Naxçıvan MR-i materialları əsasında). Bakı: Elm və təhsil. səh. 49.
  28. Kitabi Dədə Qorqud. Bakı: Yazıçı. 1988. səh. 208.
  29. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri (1727). Bakı: Elm. Araşdırma, qeyd və şərhlərin müəllifi H.Məmmədov. 2001. səh. 85-86.
  30. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 22
  31. Гейдаров М. (1982). Города и городское ремесло Азербайджана XIII - XVIII вв. Баку. səh. 124.
  32. F.Zeynalov, S.Əlizadə. (1988). Kitabi Dədə Qorqud. Bakı. səh. 208-209.
  33. Həmid Araslı. (1962). Kitabi Dədə Qorqud. Bakı. səh. 130-132.
  34. Əbdüləzəl Dəmirçizadə. (1959). Kitabi Dədə Qorqud dastanlarının dili. Bakı. səh. 73.
  35. Книга моего деда Коркута. М-Л. 1962. səh. 89-90.
  36. Azərbaycan tarixi. 1. Bakı. 1994. səh. 351.
  37. R.Məmmədov, B.Piriyev. (1977). Teymurləngin Əlincə səfəri. Bakı: Elm və həyat. səh. 31-32.
  38. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 13
  39. Azərbaycan tarixi muzeyinin əsərləri (1973). Azərbaycan tarixinə dair materiallar. Bakı. səh. 11.
  40. Faruk Sümər. (1959). Azərbaycanın türkləşməsi tarixinə ümumi bir baxış. 21. Ankara: Türk Tarix Kurumunun Bülleteni. səh. 432.
  41. Kırzıoğlu Fəxrəddin. (1952). Dədə Qorqud oğuznamələri. I kitab. İstanbul. səh. 66-67.
  42. Алекперов А. (1969). Поездка в Зангезур и Нахкрай. Исследования по археологии и етнографии Азербайджана. Баку. səh. 247.
  43. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 14
  44. Həmid Araslı, 1977. səh. 134-142
  45. Həmid Araslı, 1977. səh. 134-135
  46. Həmid Araslı, 1977. səh. 134
  47. Həmid Araslı, 1977. səh. 135
  48. Həmid Araslı, 1977. səh. 138
  49. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 24
  50. Həmid Araslı, 1977. səh. 139
  51. Həmid Araslı, 1977. səh. 142
  52. Pənah Xəlilov. (1993). "Kitabi Dədə Qorqud" – İntibah abidəsi. Bakı: Gənclik. səh. 21.
  53. Babayev Səfərəli. (1999). Naxçıvanda "Kitabi Dədə Qorqud" toponimləri. Bakı: "XXI Yeni Nəşrlər Evi". səh. 51.
  54. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 25
  55. Əbubəkr Tehrani. (1998). Kitabi Diyarbəkriyyə. Bakı: Elm. Fars dilindən tərcümə edən və ön sözün müəllifi Rahilə Şükürova. səh. 17.
  56. R. Məmmədov. (1977). Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki. Bakı. səh. 76.
  57. Ziya Bünyadov. (1985). Azərbaycan Atabəyləri dövləti. Bakı. səh. 125.
  58. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 15
  59. Süleyman Əliyarlı (1996). Azərbaycan tarixi (Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər). Bakı: "Azərbaycan" nəşriyyatı. səh. 305.
  60. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 15-16
  61. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası (ASE). IV. Bakı. 1980. səh. 182.
  62. Şahin Fərzəliyev. (1983). Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə. Bakı: Elm. Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə. səh. 68.
  63. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 16
  64. А. Марков. (1897). Каталог джалаиридских монет. СПб. səh. 28.
  65. А. Марков. (1897). Каталог джалаиридских монет. СПб. səh. 380.
  66. Foma Metsopski. (1957). Teymurləngin tarixi. Bakı. səh. 11.
  67. Həmdüllah Qəzvini. Zeyl-e tarix-i qozide. II. Сборник материалов. В.Г.Тизенгаузен. səh. 98.
  68. Вжыдержки из "Хроники, неизвестного автора". Армянские источники о монголах. Извлечения из рукописей XIII-XIVна. Москва. Перевод А.Г.Галстяна. 1962. səh. 80.
  69. Abbasqulu ağa Bakıxanov. (2010). Gülüstani İrəm. Bakı. səh. 80.
  70. Вжыдержки из "Хроники, неизвестного автора". Армянские источники о монголах. Извлечения из рукописей XIII-XIVна. Москва. Перевод А.Г.Галстяна. 1962. səh. 88.
  71. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 26
  72. İbn Ərəbşah. (1339). Zepdeqai-e şeveftvare Teymur (fars dilində). Tehran. Tərcome Məhəmmədəli Necati. səh. 62.
  73. Şirin Beyani. (1345). Tarix-i ali Cəlair (fars dilində). Tehran. səh. 90.
  74. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 27
  75. Şərafəddin Əli Yəzdi. (1972). Zəfərnamə (fars dilində). Daşkənd. səh. 538-561.
  76. Əbdürrəzzaq Səmərqəndi. (1843). Mətlə əl sodeyin (fars dilində). Paris.
  77. İbn Ərəbşah. (1339). Zepdeqai-e şeveftvare Teymur (fars dilində). Tehran. Tərcome Məhəmmədəli Necati. səh. 64-66.
  78. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 27-28
  79. Mehmed Fud Köprülü. Alancak. IV. İslam Ensiklopediyası. səh. 32.
  80. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 28
  81. Məhəmməd Tərbiyət. (1314). Daneşməndan-i Azərbaycan (fars dilində). Tehran. səh. 386.
  82. A.A.Seyidzade. (1947). Fezlullax Neimi (Astrabadi). DAN Azerb. SSR. səh. 282.
  83. Ə.Rəhimov. (1975). Nəiminin öldürülməsi barədə Nəsiminin maddeyi-tarixi. Azərb.SSR EA Məruzələri. səh. 89-92.
  84. V.F.Minorski. Təbrizin tarixi. səh. 42.
  85. А.А.Алескерзаде. (1941). надписи архитектурных памятников эпохи Низами. Баку: "Архитектура Азербайджана". səh. 381.
  86. L.Hüseynzadə. (11 yanvar 1961-ci il). "Nəiminin məqbərəsi". "Şərq qapısı" qəzeti.
  87. L.Hüseynzadə. (14 iyun 1969-cu il). "Nəiminin məqbərəsi". "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti.
  88. Mirxond. Tarix-i pövzət əc-səfa. IV. səh. 105.
  89. Hüseyn. (1961). Bədai əl-vəqai (fars dilində). I. səh. vərəq 143a.
  90. Əbubəkr Tehrani. (1962). Kitabi Diyarbəkriyyə. Ankara. səh. 138-139.
  91. Şərəfxan Bitlisi. "II hissə". Kitab-i Şərəfnamə. səh. 91.
  92. Əbubəkr Tehrani. (1962). Kitabi Diyarbəkriyyə. Ankara. səh. 139-143.
  93. Hüseyn. (1961). "I hissə". Bədai əl-vəqai (fars dilində). səh. vərəq 157a.
  94. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 29
  95. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 9-10
  96. P.A.Məmmədov. Əlincəqalanın orta əsrlər tarixi haqqında. Bakı. səh. 16.
  97. Cəfər İbrahimov. (1958). Azərbaycanın XV əsr tarixinə dair oçerklər. səh. 102-103.
  98. Hüseyn. (1961). "I hissə". Bədai əl-vəqai (fars dilində). səh. vərəq 318b.
  99. George Sale, George Psalmanazar, Archibald Bower, George Shelvocke, John Campbell, John Swinton. An Universal history, from the earliest account of time. VI. London.
  100. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 30
  101. Əliyev İ.N. (2014). Naxçıvan bölgəsi Səfəvilər dövründə. Bakı: Elm və təhsil. səh. 28.
  102. F.Kırgızoğlu. (1993). Osmanlıların Kafkaz ellerini fethi (1451-1590). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. səh. 108.
  103. O.Ə.Əfəndiyev. (1993). Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Azərnəşr. səh. 65.
  104. F.Kırgızoğlu. (1993). Osmanlıların Kafkaz ellerini fethi (1451-1590). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. səh. 148-149.
  105. Fərzəliyev Ş.F. (1983). Azərbaycan XV-XVI əslərdə. Bakı: Elm. Həsən bəy Rumlunun "Əhsən ət-təvarix" əsəri üzərinə. səh. 74.
  106. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 32
  107. O.Ə.Əfəndiyev. (1993). Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Azərnəşr. səh. 229.
  108. Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy. (1996). Təkmilətül-əxbar (Səfəvi dövrü – Şah İsmayıl və Şah Təhmasib dövrlərinin tarixi). Bakı: Elm. Fars dilindən tərcümə, müqəddimə və şərhlərin müəllifi Ə.H.Rəhimlidir. səh. 45.
  109. Fərzəliyev Ş.F. (1983). Azərbaycan XV-XVI əslərdə. Bakı: Elm. Həsən bəy Rumlunun "Əhsən ət-təvarix" əsəri üzərinə. səh. 110.
  110. İsgəndər bəy Münşi Türkman. (2009). Tarix-i aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünya bəzəyən tarixi). I. Bakı: Təhsil. Farscadan tərcümə, ön söz, şərh və göstəricilərin müəllifləri AMEA-nın müxbir üzvü Oqtay Əfəndiyev, tarix elmləri namizədi Namiq Musalı. səh. 570.
  111. Məmmədov R.A. (1977). Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki (orta əsrlər dövrü). Bakı: Elm. səh. 128.
  112. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 32-33
  113. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Bakı: Elm. Araşdırma, qeyd və şərhlərin müəllifi t.e.n. H.Məmmədov. Tərcümə edənlər akademik Z.Bünyadov və t.e.n. H.Məmmədov. 2001. səh. 85-87.
  114. İran tarixi Səfəvilər dövründə. Tehran: Came. İngiliscədən Fars dilinə tərcümə edən Yaqub Ajanddır. 1388. səh. 133.
  115. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 33
  116. Məmmədzadə K.M. (1978). Azərbaycanda inşaat sənəti (IV-XVI əsrlər). Bakı: Elm. səh. 45.
  117. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 39
  118. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 39-40
  119. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 40
  120. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 40-41
  121. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 41
  122. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 41-42
  123. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 42
  124. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 43
  125. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 44
  126. Рюи Гонзалес де Клавихо. Дневник путешествия ко двору Тимура в Самарканд. səh. 158-161.
  127. Щеблыкин И., 1943. səh. 88-90
  128. Vəli Baxşəliyev (2002). Naxçıvanın Erkən Dəmir dövrü mədəniyyəti. Bakı: Elm. səh. 64.
  129. Vəli Baxşəliyev, A.Seyidov. (2013). Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində aşkar olunmuş qədim hidrotexniki qurğular. Xəzər Beynəlxalq Su Texnologiyaları konfransının materialları. 15 aprel 2013. Bakı: Azərsu. səh. 422.
  130. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 45
  131. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 45-46
  132. Əlövsət Quliyev. (2008). Naxçıvan kəhrizləri. Bakı: Nurlan. səh. 14-15.
  133. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 46
  134. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 46-47
  135. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 47
  136. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 47-48
  137. Əlövsət Quliyev. (2008). Naxçıvan kəhrizləri. Bakı: Nurlan. səh. 41.
  138. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 48
  139. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 48-49
  140. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 49
  141. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 34
  142. Azərbaycan tarixi. Bakı: Azərnəşr. Akademik Ziya Bünyadov və tarix.e.d. Y.Yusifovun redaktəsi ilə. 1994. səh. 35.
  143. Qəzvini, 1990. səh. 56
  144. Qəzvini, 1990. səh. 54-56
  145. Məmmədov S. (2007). Azərbaycan tarixi. Bakı: Çaşıoğlu. səh. 76.
  146. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 35
  147. Azərbaycan tarixi. Bakı: Azərnəşr. Akademik Ziya Bünyadov və tarix.e.d. Y.Yusifovun redaktəsi ilə. 1994. səh. 352.
  148. Qəzvini, 1990. səh. 71-72
  149. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 36
  150. Səfərov Y. Azərbaycan folklorunda tarixlilik. Bakı: Elm. səh. 109-110.
  151. Səfərov Y. Azərbaycan folklorunda tarixlilik. Bakı: Elm. səh. 120-122.
  152. Şərafəddin Əli Yəzdi. (1996). Zəfərnamə (Azərbaycan tarixinə dair seçmələr). Bakı: Azərnəşr. Fars dilindən tərcümə, ön söz və izahlar Vaqif Piriyevindir. səh. 56-57.
  153. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 37
  154. Şərafəddin Əli Yəzdi. (1996). Zəfərnamə (Azərbaycan tarixinə dair seçmələr). Bakı: Azərnəşr. Fars dilindən tərcümə, ön söz və izahlar Vaqif Piriyevindir. səh. 65.
  155. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 37-38
  156. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 62
  157. Mirbağır Mirheydərzadə, 1930. səh. 79-80
  158. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 50-51
  159. Həmdullah Qəzvini. Tarixi Qozidə. səh. 153.
  160. М. А. Сейфеддини. (1998). Нумизматика Азербайджана. II. Баку: Изд-во Елм. səh. 146.
  161. Həmdullah Qəzvini. Tarixi Qozidə. səh. 117.
  162. Ziya Bünyadov. (1988). Azərbaycan Atabəyləri dövləti. Bakı: Elm. səh. 205.
  163. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 52
  164. Марков А.К. (1897). Каталог Джелаиридских монет. Спб. səh. 33.
  165. М. А. Сейфеддини, Мрабдуллаев А. (2004). Денежное обрашение и монетное дело Азербайджана IV-XIV веков. II. Баку: Нафта-пресс. səh. 160.
  166. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 53
  167. Kəlbizadə Elnur. (18 noyabr 2016). "Əlincəqalanı bərpa etdirənlər". "Şərq qapısı" qəzeti.
  168. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 7
  169. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 7-8
  170. Naxçıvan Muxtar Respublikası, 2016. səh. 8-9

Ədəbiyyat

  • Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvini. (1990). Zeyl-e tarix-e qozide. Bakı: Elm. 212 səh.
  • Mirheydərzadə Mir Bağır. (1930). Əbrəqunus dairəsi, məşhur Əlincə çayı sahilində bir neçə kəndin və Əlincə qalasının tədqiqi. Azərbaycanın öyrənmə yolu. № 4-5. Bakı.
  • Naxçıvan Muxtar Respublikası. (2016). Əlincəqala. Məqalələr toplusu (Azərbaycan, rus və ingilis dillərinə). Naxçıvan: Əcəmi. 304 səh.
  • Həmid Araslı (1977). Kitabi Dədə Qorqud. Bakı: Gənclik. 184 səh.
  • Ağamusa Axundov. (1983). Torpağın köksündə tarixin izləri. Bakı: Gənclik. 136 səh.
  • Щеблыкин И. П. (1943). Памятники азербайджанского зодчества эпохи Низами (материалы). Б: Издательство АзФАН. Под ред. И. Джафарзаде.

Xarici keçidlər

  • "Книга деда Коркута. Китаб-и дедем Коркут. X глава. Песнь о Секреке, сыне Ушун-Коджи" (rus). vostlit.info. İstifadə tarixi: 2019-09-02. Перевод В. В. Бартольда.
  • "Əlincə Qalası öz dağıntıları altında hansı sirləri qoruyur?". Naxçıvan (azərb.). azadliq.org. 28 aprel 2012. İstifadə tarixi: 2019-09-2.
  • "Əmir Teymurun 14 il ərzində ələ keçirə bilmədəyi qala – ƏLİNCƏ QALASI" (azərb.). travelnews.az. 2018. İstifadə tarixi: 2019-09-02.

Həmçinin bax

əlincə, qalası, əlincəqala, əlincə, qala, azərbaycan, respublikası, culfa, rayonunun, xanəgah, kəndində, əlincə, çayının, sağ, sahilində, yerləşən, tarixi, memarlıq, abidəsi, naxçıvan, marağa, memarlıq, məktəbinin, qiymətli, nümunələrindən, biridir, bəzi, tədq. Elinceqala 2 Elince qala 3 4 5 6 ve ya Elince qalasi 7 Azerbaycan Respublikasi Culfa rayonunun Xanegah kendinde Elince cayinin sag sahilinde yerlesen tarixi memarliq abidesi Naxcivan Maraga memarliq mektebinin en qiymetli numunelerinden biridir Bezi tedqiqatcilarin fikrince Elince qalasi eranin evvellerinde insa edilmis eramizin V esrinde berpa edilmisdir Qala Elince daginin zirvesinde yerlesir 3 Elince qalasiElince qalasinin giris hissesi 39 11 39 sm e 45 41 48 s u Olke Azerbaycan AzerbaycanStatus Olke ehemiyyetli dasinmaz tarix ve medeniyyet abidesi 1 Seher CulfaYerlesir XanegahAidiyyati Qafqaz AlbaniyasiTikilme tarixi VII IX esrlerMaterial kerpic eheng mehlulu cay dasiVeziyyeti Fealiyyet gosterirAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 64KateqoriyaQalaEhemiyyetiDunya ehemiyyetliElince qalasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarXVIII esr turk seyyahi Ovliya Celebi Elince qalasindan behs ederek onun Qutbeddin terefinden insa edildiyini gosterir Ehtimal ki muellif burada rum selcuq hokmdarlarindan biri ve 1188 1192 ci illerde hakimiyyetde olmus Qutbeddin II Meliksahi nezerde tutmusdur Professor Mehmed Fuad Koprulu Elince qalasinin Selcuqlar dovrune aid oldugunu qeyd edir Bu fikirle eyni zamanda Azerbaycanin turklesmesi tarixine umumi bir baxis adli meqalenin muellifi Faruk Sumer de razilasir Lakin muasir turk tedqiqatcilarindan biri olan Fexreddin Kirzioglu kohne ve sert bir istehkam olaraq adlandirdigi Elince qalasinin Eskaniler dovrunde Erancaq adi ile meshur oldugunu gosterir Umumiyyetle menbelerden melum olur ki qala VIII esrden evvel movcud olmusdur Azerbaycan Atabeyleri Eldenizlerin hokmranligi dovrunde Elince qalasinin ister herbi strateji isterse de iqtisadi ve siyasi movqeyi xeyli artmisdi Atabey Ozbek Xarezmsah Celaleddin Menguberdinin yurusleri zamani Elince qalasina siginmis burada da vefat etmisdir Emir Teymurun Azerbaycana yurusu zamani Teymuri qosunlarinin hucumu Elince qalasindan yan kecmemisdir Qala 14 il Xace Covher ve Emir Altunun rehberliyi ile qehremanliqla mudafie olunmusdur 14 illik mubarizeden sonra Elince qalasinin tutulmasi muxtelif menbelerde qeyd edilmisdir Emir Teymurun vefatindan sonra qala Qaraqoyunlularin hakimiyyeti altina kecmis bir dovr Teymuri Qaraqoyunlu muharibesi baslamisdir Elince qalasi mueyyen muddet Agqoyunlularin ve Sefevilerin hakimiyyeti altinda olmusdur Azerbaycanda orta esrler dovrunde bas veren feodal cekismeleri ve muharibeleri neticesinde Elince qalasi dagilmis ve siyasi hadiselerdeki movqeyini itirmisdir Qala ilk once ozunun qeyri adi gorunusu ile heyretlendirici derecede gorunur Elince qalasinin divarlari Elince daginin eteklerinden baslayaraq pilleler seklinde yuxariya dogru ucalir ve onun zirvesini tamamile ehate edir Qala divarlarinin insasi ucun dasdan bezen ise bismis kerpicden istifade olunmusdur Divarlarin bunovresine adeten iri yonulmus daslar qoyulmusdur Elince qalasinin tesviri ile bagli muxtelif melumatlar verilmisdir Qalanin bezen iki bezen ise uc qapisi olmasi ile bagli fikirler movcuddur Lakin simal divarlardaki ehtimal olunan kecid tamamile dagildigindan burada giris olub olmadigini deqiq mueyyen etmek mumkun deyil Ehtimal ki bu istiqametden de giris olmusdur Cunki qala divarlarinin xaricinde bir nece yerde qalada qazilmis esgerlerin yerlesdiyi sekilere rast gelmek mumkundur Dagin en uca yerinde Elince qalasinin ic qalasi yerlesir Bu icqalani yerli ehali Sahtaxti icqalasi adlandirir Buranin Sahtaxti olaraq adlandirilmasi tesadufi deyildir Tedqiqatcilar hokmdarlarin qalanin mehz bu hissesinde yerlesdiyini qeyd etmisler Sahtaxti icqalasi deniz seviyyesinden 1700 metr yukseklikde yerlesir Merkezi hisseden icqalaya yalniz sildirim qayaliqsan kecerek getmek mumkundur Vaxtile kecidi asanlasdirmaq ucun qayada eni 30 40 sm olan dar cigir yonulmusdu Hazirda bu cigir tebii asinmaya meruz qalaraq dagidilmisdir Hakimlerin o cumleden Eldenizler dovleti hokmdarlarinin saraylari Sahtaxti terrasinda yerlesmisdir Elince qalasinin divarlari ve qalanin daxilinde yerlesen tikililerde yuksek tikinti medeniyyeti qala tikintisi ucun qeyri adi sayilan ince islenmis das ayrintilar gorunur Mundericat 1 Adin etimologiyasi 2 Tarixi 2 1 Insa edilmesi 2 2 Kitabi Dede Qorqud dastaninda 2 3 Orta esrler siyasi tarixi 2 4 Teymurilerin Agqoyunlularin ve Qaraqoyunlularin hakimiyyeti dovru 2 5 Sefeviler Imperiyasinin hakimiyyeti dovru 3 Memarliq xususiyyetleri 3 1 Daxili xarici memarligi ve mudafie sistemleri 3 1 1 Sahtaxti icqalasi 3 2 Hidrotexniki qurgular 3 3 Qalanin reisleri 4 Tedqiqi 4 1 Numizmatika materiallari 5 Berpa edilmesi 5 1 Orta esrler 5 2 Muasir dovr 6 Qeydler 7 Istinadlar 8 Edebiyyat 9 Xarici kecidler 10 Hemcinin baxAdin etimologiyasi RedakteHemcinin bax Ermcak ve Elincek tayfa Qalanin yerlesdiyi Elince daginin umumi gorunusu Tedqiqatcilar Elince sozunu muxtelif cur izah etmisler Qalanin adi orta esr yazili menbelerinde Elince Elincem Alenca Alancuq Alanca Alancik Yerencaq ve diger sekillerde isledilmisdir Bezi menbelerde Elince qalasinin adi Erinca seklinde movcuddur Bezi tarixciler qeydlerinde iddia edirler ki Elince qalasi oz adini zengin xezinesini ve olkeden yigdigi kulli miqdarda medaxilini gizletmek meqsedi ile hemin qalani insa etmis Erincak adli bir feodal qadinin adindan goturulmusdur 8 Menbelerde alan kelimesinin aran sekli V VII esrlerde isledilmisdir Cunki orta esr ereb ve basqa menbelerde xususi yer adi olaraq Aran Arran ve Alran kelimelerine tesaduf edilir XIII esrde yasamis meshur ereb tarixcisi Yaqut el Hemevi Mucel el buldan eserinde Arran kelimesinin ereb sozu olmayib yerli mena dasidigini qeyd edir 9 Bu soz turk dillerinden goturulmusdur Qalaya bele bir adin verilmesi hec tesadufi deyil Cunki alan qedim turk dilinde duzenlik meydan menasini verir 10 Bu qalanin yuxari hissesinin duz bir saheden ibaret olmasi ile bagli olmusdur Bununla bele aran alan kelimelerinin Elince sozune cevrilmesine alimler subhe ile yanasirlar 11 Azerbaycan toponimlerinin ensiklopedik lugeti nde Elince qalasi adinin izahi bir nece variantda verilmisdir VII esre aid menbelerde qalanin adi Erincak XIII esre aid menbelerde ise Alinca variantlarinda cekilir Bezi tedqiqatcilar dagin adinin monqollarin yurusunde istirak etmis elcihin tayfasinin adi ile bagli oldugunu yazirlar Bir qrup alimlerin fikirlerine gore toponim turk dillerinde olan alancil meydanca duzenlik kelimesindendir Oronimi alan tayfa adi ile de baglayirlar 12 Toponimikaya hesr olunmus lugetde de Elince kelimesin etimologiyasi barede deqiq fikir soylenilmir 11 Elince kelimesinin alan tayfasinin adi ile baglidir Azerbaycan tarixi eserinin akademik nesrinin I cildinde alan tayfalarinin eramizin 72 ci ilinde Deryal kecidi vasitesi ile Cenubi Qafqaz o cumleden Qafqaz Albaniyasi istiqametinde yurus etmesi fikri mudafie olunmusdur 13 Iosif Flaviye gore alanlar skif tayfalarindandir Bir sira antik muelliflerin elece de Iosif Flavinin melumatlari alanlarin Simali Qafqaz kecidleri vasitesile bas vermesi haqqinda ireli surulen elmi fikri tesdiq etmir 14 Bezi tedqiqatcilarin fikirlerine gore Elince toponimi qedim turk menseli alan meydan duzenlik cografi termini ile elaqedardir qeyd 1 Alan sozu iki menada isledilmis lakin hec biri elmi cehetden tesdiqini tapmamisdir 15 Bezi orta esr menbelerinde Elince qalasindan Yeroncek qeyd 2 kimi behs edilse de ehtimat edilir ki Yeroncek kelimesi Elince qalasi ile bagli ad deyildir Naxcivan qalalarindan behs eden professor Mireli Seyidov qalanin ilkin adinin Ermcaq oldugunu yazmisdir Ermcaq iki terkibden yaranmis murekkeb soz addir Eriq qeyd 3 ekser turk dillerinde cox menali sozdur Sozun mohkem quvvetli hakimiyyet menalari vardir Caq kelimesi ise Azerbaycan dilinde yer mekan bildiren sekilcidir Belelikle Ermcaq mohkem quvvetli dovleti hakimiyyeti olan yer demekdir 16 Xalq etimologiyasina gore Elince kelimesinin izahi elini cek bezi tedqiqatcilara gore Alancik qeyd 4 menasini verir 15 Naxcivan Olkesunasliq Muzeyinin emekdasi Mir Bagir Mirheyderzade xalq revayetlerine esaslanaraq qeyd edir ki Elince qalasinin adi monqollarin ulu babasi Elince xanin adi ile baglidir 17 Mehmed Fuad Koprulunun fikrine gore bu heqiqi bir xalq revayeti olmayib turk monqol tarixine aid yazili menbelere beled olan bir sexs terefinden uydurulmus hec bir elmi esasi olmayan zahiri bir benzetmeden basqa bir sey deyildir 18 Yaxin Serq cografiyasinin taninmis tedqiqatcilarindan biri olan K Streyc qalanin esl adinin Alancik oldugunu qeyd edir Tedqiqatcilarin bezilerinin fikrince qalanin adinin bu sekilde isledilmesi heqiqete daha uygundur Qala oz adini qedim Azerbaycan sozu olan Alan kelimesinden goturmusdur Bu kelime qedim turk dillerinde duzenlik meydan menasini verir Azerbaycan Ensiklopediyasinda da qalanin adi Alancik kelimesi ile bagli izah edilir 19 Mahmud Kasgarinin XI esre aid Divanu Lugat it Turk kitabinda alan qeyd 5 kelimesi duz aciq yer kimi serh olunur Mehmed Fuad Koprulu Alancuk kelimesinin selcuq turklerine aid olub kicik meydan menasini verdiyini qeyd edir 18 Alan kelimesi tekce selcuqlara mexsus olmayib hemcinin bir sira turk tayfalarinin dilinde de isledilmisdir Muasir Azerbaycan dilinde duzenlik menasinda alan kelimesi yox aran kelimesi isledilir 1 herfinin r herfine cevrilmesi turk dilleri qrupu ucun xas oldugundan alan kelimesi de zamanla aran sozune cevrilmisdir 20 Muasir turk edebiyyatinda qalanin adi Alinca qalasi seklinde yazilir Azerbaycan erazisinde orta esrler dovrunde Elince adli basqa qalalar da movcud olmusdur Hemdullah Qezvini Nuzhet el qulub eserinde Tebriz seherinin yaxinliginda Elince adli qala oldugunu qeyd edir 21 Akademik Agamusa Axundovun fikrince Elince qalasinin adi monqollarin yuruslerinde istirak eden eslen turk tayfalari olan elcihinlerle qeyd 6 baglidir 22 Elince toponiminin metateza qeyd 7 ve eliziya qeyd 8 fonetik hadiseleri neticesinde elcihin etnoniminden yaranmasi mumkundur 23 Tedqiqatci N Memmedov da Elince dag adinin eramizin ilk esrlerinden movcud olmasini qeyd etmekle Elince adinin turk tayfalarindan olan elcihin tayfasinin bu erazide meskunlasmasi neticesinde yaranmasini bildirir 24 Monqollarin Azerbaycana elece de Naxcivana yurusu XIII esrde olmusdur bu zaman Elince adli qala artiq movcud idi ve bu cur adlanirdi Bu xronologiya esas goturulende bu melumatlar esassiz olaraq qalir Ilhami Cefersoylu Elince qalasinin monqollarla elaqesinden behs ederken qeyd edir ki Elincek boyunun bezi qullari monqollara qosulmus Hulakuler dovletinde mueyyen vezifeler tutmuslar Onlardan biri Almcak noyon idi Fezlullah Resideddinin yazdigina gore hemin boydan Emir Novruz Almcak adli bir emir cixib 25 Azerbaycanin Elincek boyunda qosun bascilari ile yanasi alim ve sairlerde dunyaya gelib Elisir Nevai oz dovrunun taninmis alim ve sairlerinden behs ederkeb Movlana Xelef Tebrizi Seyx Elencek haqqinda da melumat verir 26 AMEA nin muxbir uzvu Adil Bagirov Elince adini Nuh peygemberin neticesi Alinca xanin adi ile elaqelendirmis ve qeyd etmisdir ki bu soz canli danisiq dilinde tedricen Elince sekline dusmusdur 27 Oguz dastaninda Alinca xan Nuh peygemberin yeddinci oglu kimi teqdim edilir O Yafesin ve Turkun neslindendir Ebulqazi Bahadir xanin qeleme aldigi Turklerin soy agaci eserinin Secereyi Turk hissesinde iki defe onun adi cekilir 26 Azerbaycan xalqinin heyatini meisetini adet enenelerini yuzlerle yer adlarini oz eks etdiren en qedim yazili menbelerden biri olan Kitabi Dede Qorqud dastanlarinda da Elince kelimesi isledilir Dastandaki Usun qoca oglu Segrek boyu nda Egreyin Elince qalasinda esir dusmesi ve qardasi Segreyin onu xilas etmesi gosterilir 28 Elince kelimesi Kitabi Dede Qorqud dastanlarinda qala kimi xatirlanir Naxcivanda Elince sozu Elince qalasinda Elince cayinda ve kend adinda istifade olunur 26 Naxcivan sancaginin mufessel defteri nde Elince kelimesi nahiyye ve qala kimi qeyd edilir Bu erazilerin sakinlerinin azerbaycanlilar oldugu gosterilir 29 Bir sira tedqiqatcilar Elince toponiminin yayilma arealinin cox genis oldugunu qeyd etmisdiler Elince adli yasayis yerleri Goyce Erzurum Tebriz Agbaba erazilerinde mesxeti turklerinin yasadigi erazi olan Axisqa seheri yaxinliginda da movcud olmusdur 26 Azerbaycan dilciliyinde Elince qalasinin adi yer adi kimi izah edilib O turk boylarindan birinin adi olub Azerbaycanin bir cox yer adlarinda eks olunub Melumdur ki yer adlarinin boyuk ekseriyyeti hemin erazide yasayan tayfa ve qebileler boylar terefinden verilib Bu toponimler qeyd 9 oz menseyini Erince adli tayfanin adindan almisdir Mahmud Kasgarinin eserinde de erince erince formasinda leksik vahid qeyd edilmisdir 30 Erince ve ya Elince adi qedim menbelerde Alincak Alanciq sonraki yazilarda ise Elincek ve Elince kimi gosterilib Hemdullah Qezvini onun adini Alancik kimi istifade etmisdir 1225 ci ilde bas veren hadiselerden behs eden Mirxond Elince qalasinin adini Elincek kimi qeyd etmisdir 31 Elincek boyu ilk orta esrlerde teqriben III V esrlerde Araz cayindan simalda Sunik torpaqlarinda ozune yurd salmisdir Onlar burada oz daxili musteqilliyini saxlamaqla vilayetin hakim nesline tabe idiler 30 Eslen Urbat turklerinden olan xristianlasmis Stepan Orbeliani yazir ki Sunik 12 eyaletden ibaretdir Onlardan biri Erincakdir Sonraki tarixi menbelerde Elincek tayfasinin Araz cayinin cenub hissesine kocduyunu ve Tebrizle Naxcivan arasinda yerlesdiyi melum olur Mehemmedeli Terbiyetin verdiyi melumatdan gorunur ki Alancik Cenubi Azerbaycanin mahallarindan biridir Yerli ehalinin Alanca dediyi Elince kendi Tebriz seherinin 40 km simal qerbinde yerlesir 30 Elincek tayfasi Cenubi Qafqazda elece de Araz cayinin her iki sahilinde yasayarken sildirim qayalarin basinda tikdikleri qalaya Elince qalasinda mesken saliblar 30 Tarixi RedakteInsa edilmesi Redakte Elince qalasinin tarixi haqqinda orta esr ereb fars Azerbaycan turk gurcu ve Qerbi Avropa menbelerinde kifayet qeder melumatlar tesaduf edilir Lakin Elince qalasinin salinma tarixi deqiq mueyyenlesdirilmemisdir Qalanin adi cekilen en qedim menbelerden biri Kitabi Dede Qorqud dastanidir Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatinin qiymetli eserlerinden biri olan Kitabi Dede Qorqud dastanlarinin Usun qoca oglu Segrek boyunda Elince qalasi mohkem ve etibarli bir istehkam kimi tesvir olunur 32 Bu dastana gore Elince qalasi Qara Tekui adli bir sexse mexsusdur ve o qaladan zindan kimi istifade ederek oguzlardan aldigi esirleri burada saxlamisdir 33 Kitabi Dede Qorqud dastani Elince qalasindan behs eden ilk melum olan yazili menbedir Professor Ebdulezel Demircizade dastanlarda XI esrden evvelki dovre aid olan hadiselerden behs edildiyini qeyd edir 34 Tedqiqatci Viktor Jirmunski Kitabi Dede Qorqud haqda nesr olunan eserleri tehlil ederek boylarin IX X esrlerde meydana cixdigini gosterir Bu boylardan bezileri V VI esrlere gedib cixir 35 Bezi tedqiqatcilarin fikrince Elince qalasi eranin evvellerinde insa edilmis eramizin V esrinde berpa edilmisdir 36 X esrde yasamis bezi salnameciler muasiri oldugu hadiselerden behs ederken Elince qalasinin yerli feodallara mexsus esas siginacaq yeri oldugunu gosterirler 37 Onlarin yazdigi qeydlerden melum olur ki qalada hakim ve zadegan aileleri feodal herbi toqqusmalar ve muharibeler zamani muhafize olunmusdur 38 XVIII esr turk seyyahi Ovliya Celebi Elince qalasindan behs ederek onun Qutbeddin terefinden insa edildiyini gosterir 39 Ehtimal ki muellif burada rum selcuq hokmdarlarindan biri ve 1188 1192 ci illerde hakimiyyetde olmus Qutbeddin II Meliksahi nezerde tutmusdur Professor Mehmed Fuad Koprulu Elince qalasinin Selcuqlar dovrune aid oldugunu qeyd edir 18 Bu fikirle eyni zamanda Azerbaycanin turklesmesi tarixine umumi bir baxis adli meqalenin muellifi Faruk Sumer de razilasir 40 Lakin muasir turk tedqiqatcilarindan biri olan Fexreddin Kirzioglu kohne ve sert bir istehkam olaraq adlandirdigi Elince qalasinin Eskaniler dovrunde Erancaq adi ile meshur oldugunu gosterir 41 Bu baximdan Azerbaycan tedqiqatcilarindan biri olan arxeoloq ve etnoqraf Elesger Elekberovun qaladaki hovuzlarin birinde eskani yaxud sasani barelyefinin oldugu ehtimalini ireli surmesi qalanin tarixi haqqindaki fikirlerin deyismesine sebeb olmusdur 42 Elince qalasinin adi Iran selcuqlarinin son sultani Togrul bey ile emirleri arasinda bas vermis igtisaslardan behs edilerken qeyd edilir Umumiyyetle menbelerden melum olur ki qala VIII esrden evvel movcud olmusdur 43 Kitabi Dede Qorqud dastaninda Redakte Esas meqale Kitabi Dede QorqudElince qalasinin adinin cekildiyi melum olan en qedim menbe Kitabi Dede Qorqud dastanidir Dastanin Usun qoca oglu Segrek boyunu beyan eder boyunda 44 Elince qalasi guclu ve etibarli istehkam kimi tesvir olunur Bu boyda Elince qalasinin adi uc defe 45 xatirlanir Boyun melumatina gore Usun qocanin oglu Egrek Serukun qeyd 10 ucundan Goyce denizine tekin el carpmis yolunun bir qismini Elince qalasinda kecirmisdi 46 Burada o Qara Tekurun adamlari terefinden tutulmus ve Elince qalasinda zindana salinmisdi 47 Bir oksuz oglanin Egreyin qardasi Segreye Hunerin var ise qardasin Elince qalasinda esirdir onu xilas et demesinden sonra qardasi oldugunu bilen Segrek Qaraqoc atina minerek uc gun yol gelmis Deresam ucundan kecmis qardasi hebs edilen qalaya gelmis ve onu esirlikden qurtarmisdir 48 Lakin boyun diger yerlerinde Elince qalasinin adi oldugu kimi deyil sadece qala kimi islenilmisdir 49 Dastanin melumatindan aydin olur ki hadiseler bas veren vaxt Elince qalasi Qara Tekurun elinde olmus qaladan hem mudafie qalasi hem de zindan kimi istifade olunmusdur Dastanda qeyd olunduguna gore Segrek Qara Tekurun onun ustune gonderdiyi adamlari qalaya hebs etmis 50 qalanin zindaninda saxlanilan Egrek azad edildikden sonra ise onunla birlikde Qara Tekurun adamlarini basmis doyusmus ve qalada hebs etmisdir 51 Dastanda qeyd edilir ki Bundan sonra Deresam suyunu delub kecmis Oguzun serheddine yetismisdiler 51 Deresam yer adindan behs ederek professor Penah Xelilov qeyd edir ki boyuk qardas Egrekle kicik qardas Segreyin marsrutu Ic Oguz hududlari haqqinda parlaq tesevvur yaradir Boyuk qardas Qazan beyden icaze alib Sirekuvez qeyd 11 ucundan Elince qalasina kimi gedir ve Ic Oguzun simal serheddi boyu gezir sonra Goyce golunden cenuba getmek isteyende Elince qalasinda esir olur Kicik qardas onu azad edende yolunu cenuba salir Deresam suyunu kecir ve Araz cayi boyu geri donub yurduna qayidir Deresam Culfa rayonundaki Deresam stansiyasi yaxinligindaki mineral bulaq sularinin adidir 52 AMEA nin muxbir uzvu Sefereli Babayev ise yazir ki Deresam Culfa rayonu erazisinde Araz cayinin sol sahilinde qedim kend olmusdur Onun yaxinliginda Deresam mineral bulaqlari yerlesir Bundan basqa bu oykonimle uzbeuz Cenubi Azerbaycanda Araz cayinin sag sahilinde de Deresam kendi movcud olmusdur Bizim fikrimizce dastanda adi cekilen Deresam Araz cayinin sol sahilindeki Naxcivan Muxtar Respublikasi erazisindeki Deresamdir Qardaslarin Elince qalasindan qayidarken uzub kecdikleri Deresam suyu Araz cayidir 53 Dastanin melumatlari tesdiq edir ki Elince qalasindan yarandigi andan zindan kimi istifade olunmusdur Elince qalasindan olan zindandan sonralar da istifade olunmus Azerbaycan feodal dovletlerinin hokmdarlari en ehemiyyetli dustaqlari orada saxlamislar 54 Kitabi Dede Qorqud dastani Elince qalasinin adi cekilen elme melum olan en qedim menbedir Orada qala ile elaqedar verilen melumatlar Elince qalasinin tarixi haqqinda ilk melumat kimi cox qiymetlidie 1300 illik tarixe malik olan Kitabi Dede Qorqud dastaninda qalanin adinin xatirlanmasi tesdiq edir ki Elince qalasi VII esrde movcud olmusdur Bu menbeye esaslanan tedqiqatcilar qalanin esasinin VII esrden evvel qoyuldugunu qeyd edirler 54 Orta esrler siyasi tarixi Redakte Esas meqaleler Abbasiler Eldenizler Hulakuler Celairiler ve CobanilerYazili menbelerde Elince qalasinin erken orta esrler tarixine dair melumata cox az tesaduf edilir Ebu Bekr Tehrani Kitabi Diyarbekriyye eserinde gosterir ki Abbasi xelifelerinden Hadi 785 786 ve Harun er Residin 786 809 hakimiyyeti dovrunde Qipcaq xan gurculerin elinde olan Elince qalasini ele kecirmisdir 55 Lakin XII esrden baslayaraq tarixi menbelerde Elince qalasinin adi tez tez cekilir Elde edilmis materiallarda gosterilir ki Azerbaycan Atabeyleri Eldenizlerin hokmranligi dovrunde Elince qalasinin ister herbi strateji isterse de iqtisadi ve siyasi movqeyi xeyli artmisdi Hemin qala hokmdar ailesinin tehlukesizliyini temin etmek ucun bir siginacaq yeri kimi istifade olunmusdur Mehemmed Cahan Pehlevanin heyat yoldasi Naxcivan hakimi Zahide xatunun esas iqametgahi hemin dovrde Elince qalasinda yerlesirdi ve Eldenizler dovletinin xezinesi burada muhafize olunurdu 56 XIII esrde Atabey Muzeffereddin Ozbek Merkezi Asiya hokmdari Xarezmsah Celaleddinin Azerbaycana yurusu zamani muqavimet gostere bilmeyeceyini basa duserek bu qalaya siginmisdir O bu qaladan dusmene qarsi mubarize aparmaq niyyetinde olmusdur Lakin Atabey Ozbek 1225 ci ilde Celaleddinin isgalci qosun destelerine qarsi apardigi doyus zamani helak olmusdur 57 Qala haqqinda orta esr tarixcisi Sehabeddin Mehemmed en Nesevinin Sirat es Sultan Celaleddin Menkburnu qeyd 12 adli eserinde genis melumat verilir 58 Sildirim daglarin basinda yerlesen Elince qalasi alinmaz qala sayilirdi Hulakuler Cobaniler ve Celairilerin basqinlari neticesinde ele kecirilen saysiz xezinelerin zamanla Elince qalasinda saxlanilmasi bununla bagli idi 59 Emir Teymurun qosunlari Elince qalasinda keskin muqavimete rast gelmisdi Teymurun qosunlari 1386 ci ilde Azerbaycan torpaqlarina daxil oldugu vaxt Tebrizi terk etmis Celair emirlerinin bir qismi Elince qalasina toplasmisdir Celairiler bu qalanin strateji ehemiyyetini nezere alaraq onu hemise mohkemlendirmeye calisirdilar Celairiler dovletinin xezinesi qalada gizledildiyi ucun Sultan Ehmed Elince qalasinin mudafiesini oglu Melik Tahire ve serkerde Emir Altuna hevale etmisdi 59 Orta esr tarixcilerinden olan Serafeddin Eli Yezdi Ebdurrezzaq Semerqendi Hemdullah Mustovfi Qezvini ve basqalari orta esr siyasi hadiselerinde Elince qalasinin rolundan genis behs etmisdiler 58 14 illik mubarizeden sonra Elince qalasinin tutulmasi muxtelif menbelerde qeyd edilmisdir Xususile Ibn Erebsah melumatlarinda qeyd edir ki Elince qalasinin mudafiesine teyin olunmus Emir Altun ile Sultan Ehmedin oglu Melik Tahirin arasinda dusmencilik bas verir Neticede Emir Altunun destesi dagilir ozu ise xaincesine oldurulur Istedadli serkerde Emir Altunun helak olmasi ve qaladaki igtisaslar onun mudafiecilerine de menfi tesir gosterir Emirin ve esgerlerin bir hissesi Melik Tahirden uz donderib qalani terk edir Melik Tahir ise xezineni de yigisdirib qohumlari ve yaxin eyanlari ile birlikde Bagdada qacir Teymuriler dovletinin qosunlari hec bir muqavimete rast gelmeden Elince qalasina daxil olurlar 60 Elince qalasi orta esrler dovrunde xususi herbi strateji ehemiyyete malik olmusdur 1405 ci ilde Emir Teymur vefat etdikden sonra qala tekraren Celairilerin ve Qaraqoyunlularin eline kecmisdir Teymurun oglu Sultan Sahruxun silahli quvvelerine qarsi doyusde meglub olmus ve qardaslari terefinden xeyanete ugrayan Qaraqoyunlu Isgender oz ailesi ile Elince qalasinda gizlenmeye mecbur olmusdur 61 Isgender burada oldurulmus ve Cahansah Elince qalasini ele kecirmisdir 62 Elince qalasi mueyyen muddet Agqoyunlularin ve Sefevilerin hakimiyyeti altinda olmusdur Azerbaycanda orta esrler dovrunde bas veren feodal cekismeleri ve muharibeleri neticesinde Elince qalasi dagilmis ve siyasi hadiselerdeki movqeyini itirmisdir 63 Teymurilerin Agqoyunlularin ve Qaraqoyunlularin hakimiyyeti dovru Redakte Esas meqaleler Teymuriler dovleti Agqoyunlular ve Qaraqoyunlular Teymuriler dovletinin I hokmdari Emir Teymuru ve onun ordusunun tesvir olundugu XVI esre aid olan miniatur XIV esrin 80 ci illerinde Azerbaycan seherleri daha ciddi bir tehlukeye meruz qaldi Merkezi Asiya emiri Teymur 1385 ci ilde Irani ve Azerbaycani istila etmek meqsedi ile boyuk yuruse basladi O Tebrizi Sultaniyyeni ele kecirdi Celairi hokmdari Sultan Ehmed butun emlakini Tebrizde qoyaraq qacmaga mecbur oldu Hemin il Naxcivanin yaxinliginda Teymurun emirlerinden Ilyas Xoca ile Sultan Ehmedin qosunlari arasinda keskin doyus bas verdi 64 Ilyas Xocanin bu doyusde tesadufen yaralanmasi Sultani Ehmedi meglubiyyetden xilas etdi Merkezi Asiyada xalq igtisaslari bas verdiyinden Teymur oraya qayitmali oldu 1386 ci ilin evvelerinde Qizil Orda hokmdari Toxtamis xanin 90 min neferlik qosunu Bey Poladin serkerdeliyi altinda Azerbaycan erazisine yurus etdi 65 Isgalcilar Naxcivani Tebrizi Merendi Maragani ele kecirerek qaret etdiler Foma Metsopski hemin hadiseden behs ederek yazir ki onlar ehalinin bir coxunu qilincdan kecirmis ve bir coxunu esir etmisdiler 66 Zeyneddin ibn Hemdullah Qezvininin verdiyi melumata gore Naxcivan bu dovrde de yeniden rehmsizcesine dagildi 67 Bu vaxt Zaqafqaziya seherlerinde surgun ve qul edilenlerin sayi 200 mine catirdi 68 Lakin yerli ehalinin inadli mubarizesi ve Teymur qosunlarinin Qizil Orda malikanelerine hucumu ile elaqedar olaraq Toxtamis xan Azerbaycan seherlerinde o cumleden Naxcivanda cox qala bilmedi geldiyi yol ile geri qayitmaga mecbur oldu 69 Bu hadiseden az bir muddet sonra 1387 ci ilde Teymurlengin qosunlari Azerbaycanin cenub torpaqlarinin cox hissesini tutaraq Naxcivan seheri uzerine hucuma kecdi 70 Teymurun ordularina onun emirlerinden Ilyas Xoca adli bir feodal serkerdelik edirdi O Naxcivani ele kecirse de seherin yaxinliginda mohkem qala olan Elince qalasini tuta bilmedi 71 1387 ci ilde Elince qalasi Teymurlengin qosunlari terefinden muhasireye alindi Teymuri qosunlarinin hucumlari muveffeqiyyetsizlikle neticelendi Celairiler bu qalanin strateji ehemiyyetini nezer alaraq onu hemise mohkemlendirmeye calisirdilar Indi ise Teymuri qosunlarinin hucumu qarsisinda qala daha da mohkemlendirilmisdi Sultan Ehmed Elince qalasinin mudafiesini oglu Melik Tahire hevale etmisdi Qalanin qutvali Emir Altun idi Onun serencaminda uc yuze yaxin qorcu qeyd 13 vardi 64 72 73 Azerbaycanin ayri ayri feodal hakimleri ve Gurcustan dovleti Teymuri qosunlarina zerbe vurmaq onun irelilemesine imkan vermemek meqsedi ile Elince qalasinin mudafiecilerine yaxindan komeklik gosterdiler 74 Seki hakimi Sidi Eli Orlat 1397 1398 ci ilin qis ayinda gurcu quvveleri ile ittifaqda Elince qalasinin mudafiecilerinin komeyine geldi Qalanin qarsisinda Teymuri qosunlari ile doyus bas verdi Veziyyetin getdikce keskinlesdiyini hiss eden Teymuri qosunlarinin bascilari Emir Teymurun oglu Miransaha muraciet ederek ondan komek istediler Miransah Elince qalasinin muhasiresini mohkemlendirmek meqsedi ile Xorasandan xususi qosununu getirerek oz oglu Ebubekr Mirzenin serkerdeliyi altinda Elince qalasina gonderdi Serafeddin Eli Yezdi ve Ebdurrezzaq Semerqendinin yazdiqlarina gore Elince qalasi qarsisinda her iki teref arasinda siddetli doyusler getmisdir 75 76 Gunlerle davam eden elbeyaxa doyusler muttefiqlerin qelebesi ile neticelenmisdir Ebubekr Mirze oz qosun hisseleri ile geri cekilmeye mecbur oldu Elince qalasi Teymuri qosunlarinin muhasiresinden xilas oldu 74 Menbeler Sidi Eli Orlatin Elince qalasinin qehremancasina mudafiesinde helak oldugunu gosterirler 75 Elince qalasinin mudafiecileri bir cox cetinliklere tab getirerek mueyyen fasilerle on dord il 1387 ci ilden 1401 ci iledek muhasire seraitinde Teymuri qosunlarina qarsi mubarize apardilar qeyd 14 77 Onlar ayri ayri hallarda Teymuri qosunlarina agir zerbeler vura bildiler Teymur Elince qalasini tutmaq meqsedi ile yeni yeni quvveler gonderse de hec bir muveffeqiyyet elde ede bilmedi 78 Elince qalasindaki qelebe Cenubi Qafqaz olkelerinde boyuk ruh yuksekliyine sebeb olmusdu Azerbaycanin ve Gurcustanin feodal hakimleri oz quvvelerini cemlesdirerek mubarizeni davam etdirdiler Cenubi Qafqaz feodal hakimlerinin vahid cebhe teskil etmek cehdleri Teymuru cekindirdiyi ucun o Elince qalasinin etrafinda mueyyen miqdarda qosun saxlayaraq ozunun esas quvveleri ile Ermenistan ve Gurcustan uzerine hucuma kecdi 1401 ci ilde Elince qalasi feth edildikden sonra Emir Teymur oz mohkemliyi ile onu heyrete salan bu qalani xususi ziyaret etmisdi 79 Basqa seherler kimi bu dovrde Naxcivan da Teymurun qosunlari terefinden dagidilmisdi 80 Teymurilere qarsi mubarizede hurufilik teriqetinin banisi Fezlullah Neimi de 1394 cu ilde Naxcivanda Teymurun oglu Miransah terefinden olduruldu 81 82 83 Bu zaman Naxcivanda Neiminin terefdarlari olan hurufiler cox idi Onlari cekindirmek meqsedi ile Miransah Neimini hebs etdirirek Naxcivan mahalina getirmis ve mehz burada qetline ferman vermisdi qeyd 15 84 85 86 87 Hurufiler Miransaha xususi nifret besleyir ve ona Maransah qeyd 16 deyirdiler Miransahin emri ile seherdeki dini binalardan basqa yerde qalan tikintilerin coxu mehv edilmisdi 80 Qaraqoyunlu hokmdari Qara Yusifin Sirvansahlar dovletinin hokmdari Sirvansah I Ibrahimle 1412 ci il Kur cayi sahilinde bas veren doyusunun namelum ressam terefinden tesvir edildiyi resm eseri Milli Azerbaycan Tarix Muzeyi Naxcivanin yaxinliginda yerlesen Elince qalasi uzun muddet Celairilerin ve Teymurilerin istinadgahi olmusdu 1406 ci ilin may ayinda Tebriz qazisi Imadeddin hucum ederek Elince qalasini dagitmisdir Celairiler hele xarici hucumlar olmayanda Naxcivan ehalisini itaet altinda saxlamaq vergiler toplamaq ucun bir ceza yeri kimi Elince qalasindan istifade edirdiler orada boyuk xercle daim 300 neferlik qosun destesi saxlayirdilar Onlar her uc aydan bir maas ve erzaq alirdilar Qalanin saxlanilmasina serf edilen mevacib agir bir yuk kimi reiyyetin uzerine dusurdu 1406 ci il iyul ayinin sonlarinda Celair Sultan Ehmed Tebriz seherini aldiqdan sonra Tebriz qazisi Imadeddin de Sultan Ehmedin terefine kecdi ve soyurqal olaraq butun Naxcivan mahalini hakimiyyeti altina aldi Sultan Ehmed Elince qalasinin mohkemliyini nezere alaraq onun berpa edilmesi haqqinda ferman verdi ve butun xerci etrafda yasayan reiyyetin uzerine qoydu 1412 ci ilin sonlarina yaxin Naxcivan Qaraqoyunlu dovletinin terkibine daxil oldu Hemin il noyabr ayinda Qaraqoyunlu hokmdari Qara Yusifin qosunlari ile Sirvansah I Ibrahim qosunlari arasinda Kur cayi sahilinde bas vermis doyusde Naxcivan vilayetinin qeyri nizami quvveleri Qara Yusifin terefinde istirak etmisdiler Naxcivan feodallari bu dovrde esasen Qaraqoyunlu dovletinin terefinde idiler Lakin Qara Yusifin oglu Qara Isgenderin qosunu Teymurun oglu Sultan Sahrux 1406 1447 terefinden meglub edildikden sonra 1429 cu ilin oktyabr ayinda Naxcivan ve Elince qalasi yeniden Teymuriler dovletinin eline kecdi 88 89 1435 ci ilin sonlarinda Sultan Sahrux Azerbaycani terk etdiyi zaman Elince qalasi Qara Isgenderin oglu Sah Qubadin ixtiyarina kecdi Hemin il Qara Isgender hakimiyyeti geri qaytarmaq ucun qardasi Cahansaha qarsi doyuse qalxdi ve meglub olaraq oglunun ixtiyarinda olan Elince qalasina siginmaga mecbur oldu 90 91 Elince qalasi Qaraqoyunlu Cahansahin qosunu terefinden muhasireye alindi Bu vaxt Isgender oglu Sah Qubad terefinden Elince qalasinda olduruldu 92 93 Elince qalasi daha sonra Agqoyunlularla Qaraqoyunlular arasinda geden mubarize meydanlarindan birine cevrildi 94 Elince qalasinin muhasiresinden behs eden Serafeddin Eli Yezdi qeyd edir ki Qaraqoyunlu hokmdarlarin bu quvvetli qalasini ele kecirmek ucun Teymurun gonderdiyi quvveler evvelce Qara Mehemmedi sonra Qara Yusifi orada muhasireye salir Bir ara Ehmed Celairin oglu da buraya penah getirir Atasinin adindan Azerbaycani idare eden Miransah muhasireni siddetlendirerek qalanin xaric ile elaqesini kesmeye calissa da buna nail ola bilmir Celair sahzadesi gurculerin komekliyi ile qaladan cixir Nehayet bir cox sahzadelerin ve boyuk emirlerin komandanligi altinda getirilen ordu qarsisinda on ilden beri muhasire altinda olan ve perisan hala gelen qala xalqi qutval yeni qalanin muhafizesine rehberlik eden Seydi Ehmed usyan ederek teslim olur 95 1468 ci ilden etibaren Qaraqoyunlular sulalesi suqut etdikden sonra Naxcivan ve elece de Elince qalasi Agqoyunlularin hokmranliq etdiyi erazilere daxil oldu 96 1491 ci ilde Agqoyunlu hokmdari Sultan Yaqubun oglu Sultan Baysunqur 1490 1492 reqiblerine qalib geldikden sonra emirler terefinden hokmdarliga namized gosterilmis Uzun Hesenin nevesi Maqsud beyin oglu Rustem Mirzeni Elince qalasinda zindana saldirdi 97 Lakin o 1492 ci ilde hemin qaladan xilas edildi 98 1496 ci ilin axirlarinda Naxcivan yaxinliginda Uzun Hesenin nevesi Ugurlu Mehemmedin oglu Godek Ehmedin esas quvvesi ile Rustem Mirzenin qosun desteleri arasinda keskin ve inadli doyus bas verdi Bu doyusde Rustem Mirzenin herbi quvveleri dagidildi ve ozu de esir goturuldu 99 Naxcivan seheri ve elece de Elince qalasi XV esrin axirlarina qeder Agqoyunlu sultanlarinin hakimiyyeti altina daxil olmusdur 100 Sefeviler Imperiyasinin hakimiyyeti dovru Redakte Esas meqale Sefeviler ImperiyasiElince qalasi Sefeviler Imperiyasi dovrunde de oz ehemiyyetini qoruyub saxlamisdir Sefeviler dovletinin yaranmasi ile olkede sabitlik ve emin amanliq guclendi Elince qalasinda daha cox mudafie xarakterli oldugundan onun ehemiyyeti olkeye xarici hucumlar ve olkedaxili muxalif quvvelerin qarsidurmalari zamani artirdi Sefeviler dovleti movcud oldugu dovrde hemise sabitlik olmamis bolge erazisi defelerle Osmanli Sefevi qosunlarinin doyus meydanina cevrilmisdir Bu zaman qala herbi quvvelerin esas qerargah yeri olmusdur Evvelki esrlerde oldugu kimi yene de hucum eden terefler qalanin feth edilmesine xususi onem vermisdiler Osmanlilarla Sefevilerin ilk boyuk muharibesi 23 avqust 1514 cu ilde bas veren Caldiran doyusu zamani Osmanlilar Tebrizi tutduqdan sonra geri donerken Naxcivan bolgesini de ele kecirmisler 101 Hemin vaxt onlar Elince qalasini da tutmusdular Osmanli menbelerinden olan Caldiran ruznamesi eserinde Osmanli qosunlarinin Naxcivan tutmasi bele tesvir edilmisdi 29 receb 20 sentyabr 1514 cu il cersenbe gunu Araz cayini kecib Elince qalasinin yuxari terefinde Kesikgumbeze catdilar 30 receb cume axsami gununde Naxcivan seheri tutdu 102 1534 cu ilin yayinda bas vezir ve qosun bascisi Ibrahim Pasanin rehberliyi ile Sefeviler uzerine hucum eden Osmanli qosunu Tebrizi ele kecirdikden sonra Elince qalasini tutmaq ucun Xosrov Pasani Naxcivana gonderdi 103 Bu zaman Sefevi torpaqlarini ele keciren bas vezirin qeydlerinden aydin olur ki onlarin hucumlari zamani Azerbaycan erazisinde uc yerde daha cox mubarize aparmali olmusdular ki bunlar Araz cayinin solundaki Elince Urmiya golunun simal qerbindeki Goyercinlik ve Urmiya golunun cenub serqindeki Sarikurqan qalalari olmusdur O Elince cayi uzerinde yerlesen qalanin cox sert oldugunu ve alinmazligi ile tanindigini xususi olaraq vurgulamisdir 104 Sefevi menbelerinden Hesen bey Rumlunun Ehsen et tevarix eserinde de Azerbaycanin strateji baximdan ehemiyyetli qalalarindan behs edilerken Gulustan Gelersen Gorersen ve diger qalalarin sirasinda Elince qalasinin da xususi ehemiyyet kesb etdiyi gosterilmisdir 105 Sefevilerin mudaxilesinde Elince qalasinin xususi yeri olmusdur 106 Sozugeden dovrde Sefeviler dovletinin zindanlarindan biri de Elince qalasinda yerlesirdi Bele ki 1534 cu ilde divanin yuksek vezifeli memurlarindan sayilan Ehmed bey Nur Kamal vezifesinden kenarlasdirildiqdan sonra emlaki musadire olundu qardaslari ile birlikde Elince qalasina salindi 107 108 Yuksek vezifeli memurun Elince qalasinda dustaq edilmesi hemin vaxt qalada hem de etibarli dustaqxananin yerlesdiyini gosterir Qalalarda o cumleden de Elince qalasinda zindanlarin olmasi hele evvelki esrlerde de movcud olmusdur Bele ki 1491 ci ilde Agqoyunlu hokmdari Sultan Yaqubun oglu Sultan Baysunqur lelesi Sufi Xelilin komeyi ile reqibleri Mesih Mirze ve Mahmuda qalib geldikden sonra emirler terefinden padisahliga namized gosterilmis Rustem Mirzeni Elince qalasinda zindana salinmisdi 109 1583 cu ilin avqust ayinda Osmanlilarin Serq yurusunun yeni herbi rehberi Ferhad Pasa 70 80 min neferlik qosunla Azerbaycana hucum ederken Osmanlilarin ustun quvvelerini goren Cuxurseed beylerbeyi Mehemmedi xan Toxmaq Ustacli Osmanli ordusuna qarsi durmagi oz quvvelerinin imkani xaricinde oldugunu gorub Irevani terk ederek Naxcivana cekildi Isgender bey Munsi gosterir ki o Naxcivana geldiyi zaman qazilerin arvad usaqlarini Elince qalasinda yerlesdirdi 110 1578 1590 ci iller Osmanli Sefeviler muharibesi zamani da Elince qalasi oz mudafie xarakterini davam etdirirdi 106 XVI esrin sonu XVII esrin evvelerinde 1588 1603 cu illerde diger Azerbaycan bolgeleri kimi Naxcivan da Osmanli idareciliyinde olmusdur Osmanli inzibati erazi bolgusune gore qala Irevan eyaletine tabe olan Naxcivan sancaginin Elince nahiyesinin terkibine daxil olmusdur 1603 cu ilde Sah I Abbas Tebrizi Osmanlilardan geri aldiqdan sonra herbi ve iqtisadi baximdan ehemiyyetli olan Naxcivan uzerine hereket etmisdir Bu zaman Culfa ve Elince qalasi azad edildikden sonra Sefevi qosunlari Naxcivan seherine dogru hereket etmisler 111 Sonraki doyuslerde Emirgune xan Qacar oz qosunu ile qalada yerleserek buradan hele yolda olan Osmanlilara qarsi herbi emeliyyatlar heyata kecirilmisdir 112 Sefevilerin son dovrunde Elince qalasi yene Osmanli idareciliyinde olmusdur Bele ki 1724 cu ilde Azerbaycan torpaqlarini tutan Osmanli dovleti burada yeniden oz inzibati idare usulunu qurmusdur Qala evvelki kimi yene de yaradilan Naxcivan sancaginin Elince nahiyesinin terkibinde olmusdur Bu zaman qala ve etrafindaki torpaqlardan genis sekilde istifade olunmusdur Naxcivan sancaginin mufessel defteri nden aydin olur ki yerli ehali burada ekincilik maldarliq bagciliq ve bostanciliqla mesgul olmusdur 113 Umumiyyetle Sefeviler dovrunde Elince qalasi yene de evvelki kimi mudafie baximindan cox ehemiyyetli olmusdur Bezi menbelerde qeyd edilir ki burada olan bir sira memarliq numuneleri mudafie tikilileri qapilar ve s Sefeviler dovrunde insa edilmisdir 114 Bu ise evvelki esrlerden ferqli olaraq Sefeviler dovrunde qalaya daha cox onem verildiyini gosterir 115 Memarliq xususiyyetleri RedakteDaxili xarici memarligi ve mudafie sistemleri Redakte Yerli qaya daslarindan insa edilmekle iki yukseklik arasinda insa edilmis xarici mudafie divarinin bir hissesi Qala ilk once ozunun qeyri adi gorunusu ile heyretlendirici derecede gorunur Elince qalasinin divarlari Elince daginin eteklerinden baslayaraq pilleler seklinde yuxariya dogru ucalir ve onun zirvesini tamamile ehate edir 116 Qala divarlarinin insasi ucun dasdan bezen ise bismis kerpicden istifade olunmusdur Divarlarin bunovresine adeten iri yonulmus daslar qoyulmusdur Elince qalasinin tesviri ile bagli muxtelif melumatlar verilmisdir Qalanin bezen iki bezen ise uc qapisi olmasi ile bagli fikirler movcuddur Lakin simal divarlardaki ehtimal olunan kecid tamamile dagildigindan burada giris olub olmadigini deqiq mueyyen etmek mumkun deyil Ehtimal ki bu istiqametden de giris olmusdur Cunki qala divarlarinin xaricinde bir nece yerde qalada qazilmis esgerlerin yerlesdiyi sekilere rast gelmek mumkundur 117 Serq ve qerb girisler kifayet qeder yaxsi saxlanilmisdir Qalanin serq qapisi Xanegah kendi erazisindedir Ehtimal ki bu qapi qalanin esas girisi olmusdur Cunki bu istiqametde Elince daginin eteyinde boyuk yasayis yeri movcud olmusdur Subhesiz ki qalanin mudafiecilerinin bu yasayis yeri ile six elaqesi olmusdur Burada dordkunc formali yasayis binalarinin qaliqlari indi de qalmaqdadir Bu hissede sekkiz mudafie istehkaminin qaliqlari indi de movcuddur 116 Qalanin esas su menbelerinden biri olan uc quyulu boyuk kehriz de mehz buradadir 118 Yamac boyunca sepelenen das yiginlari mudafie divarlarinin daha cox oldugunu numayis etdirmisdir Bunu Mirheyderzadenin XX esrin 30 cu illerinde verdiyi melumatda tesdiq etmisdir 17 Mir Bagir Mirheyderzade verdiyi melumatda qeyd edir ki her 20 25 addimdan bir mudafie divarlarinin qaliqlarina rast gelinir Elince daginin eteyinde yerlesen yasayis yerini ehate eden mudafie divarinin qaliqlari hazirda qalmaqdadir Eni 2 5 metr olan divarlar bezi yerlerde 2 3 metr hundurlukde qalmisdir 17 Tedqiqatcilar bele hesab edirler ki bu divar Elince qalasinin ilk mudafie istehkami olmusdur Iri ve orta hecmli daslardan insa olunan divarin mohkemlendirilmesi ucun duz bucaqli cixintilardan istifade olunmusdur Bu tip memarliq uslubu qalanin demek olar ki ekser divarlarinda movcuddur 119 Qakanin zirvesine dogru iki terefden sildirim qayalarla qorunan dere dagildigindan mudafie divarlarinin uzunlugu azalmisdir Dere boyunca bir birinin ardinca insa olunan mohkem divarlar vardir Divarlar baslica olaraq Elince daginin oz daslarindan insa olunmus berkidici mehlul olaraq eheng mehlulundan istifade olunmusdur Divarlarin cox asinmaya meruz qalmasina baxmayaraq bezi hisselerde saxlanan memarliq elementleri mudafie divarlarinin estetik goruntusu haqqinda tesevvur yaradir Bu qaliqlara esasen tedqiqatcilar qeyd edirler ki divarlar insa edildikden sonra yaxsi yonulmus daslarla uzlenmisdir 116 Uzleme meqsedi ile daha cox muxtelif hecmli kvadrat formali daslar secilmisdir Amma bezen iri hecmli yonulmus daslardan da istifade olunmusdur Bu hissede olan divarlar baslica olaraq duz bezen ise duzbucaqli ziqzaq sekilli eyilmelerden ibaretdir 119 Bu istiqametle qalxarken dagin simal serq hissesinde qalanin mudafiesi ucun tehluke olan yere elave mudafie divari cekilmisdir Burada yarimdairevi burclerin qaliqlari da vardir Umumiyyetle Elince qalasinin mudafie divarlarinda yarimdairevi burcler cox azdir Qalanin bu hissesi bir birinin 2 5 metr yaxinliginda olan iki divarla mohkemlendirilmis divarlarin arasi yasayis sahesi kimi istifade olunmusdur Bu tikintilerin yaxinliginda hemcinin su hovuzlarinin da qaliqlari qalmaqdadir Arasdirmalar gosterir ki qalanin mudafiesinin etibarli olmasini temin etmek meqsedi ile mudafie divarlari ile yanasi mudafiecilerin su erzaq ve sursatla teminatina da xususi fikir verilmisdir 120 Qalanin serq terefde cekilen sonuncu divari giris qapisinin etrafindadir Bu divar sert qayada acilmis oyuqlara soykenen relyefe uygun insa edilen ve hec bir memarliq elementi olmayan duz divardan ibaretdir Bu mudafie divari boyunca dordkunc formali binalar insa olunmusdur Binalar qalanin serq qapisinin mudafiecileri ucun nezerde tutulmusdur Mudafie istehkaminin yaxinliginda iki boyuk su hovuzunun olmasi da bu qapinin muhum strateji ehemiyyete malik oldugunu tesdiq edir Qalanin mohkem divarlari ve qayanin sildirim olmasi onu sarsilmaz mudafie istehkamina cevirmisdir 121 Qalanin esas giris qapisi berpa islerinden sonra Elince qalasi esasen uc genis saheden ibaret olmusdur Tesvir edilen sahe qalanin uc hissesinden biri olmaqla yanasi yalniz mudafie meqsedi dasimis ve esgerlerin yerlesdiyi sahelerden biri olmusdur Buradan qalanin merkezi hissesine yenmek ucun ayaq yerleri ve pilleler duzeldilmisdir 121 Qalanin kicik seherciyi xatirladan merkezi hissesinde bismis kerpic ve dasdan tikilmis coxlu yasayis ve ictimai binalarin xarabaliqlari ve bunovre daslari nezere carpir Qalanin en boyuk sahesi olan bu hissede yasayis binalari ve ictimai binalarin qaliqlari daha coxdur Temir berpa isleri zamani binalarin bezilerinde axur qaliqlarinin askar olunmasi binalardan bir qisminin heyvanlarin saxlanilmasi meqsedile istifade olundugunu gosterir Binalarda tendir qaliqlari el deyirmanlari da askar olunmusdur Qaladaki su hovuzlarinin boyuk qismi mehz bu hissededir Bu da merkezi hissede ehalinin daha cox meskunlasdigini gosterir Merkezi hisseye hemcinin qerb terefde Xanegah Qazanci yolu istiqametinden qalxmaq mumkun oldugu ucun bu hisse de mudafie divarlari ile mohkemlendirilmisdir Bu hissede uc mudafie divarinin qaligi qeyde alinmisdir Ehtimal ki evvelki dovrlerde mudafie istehkamlarinin sayi daha cox olmusdur 122 Divarlar baslica olaraq qaya parcalarindan insa olunmus ve yonulmus daslarla uzlenmisdir Qalin divarlara yigisan suyun kenara cixmasi ucun divarlarin muxtelif hissesinde dordkunc formali oyuqlar qoyulmusdur ki bunlar hem de divarlarin memarliq bezeyine cevrilmisdir 123 Qalanin qerb girisi dordkunc formali burcler ve ziqzaq cixintilarla mohkemlendirilmisdir Divarlar baslica olaraq dasdan girisin yan terefleri ise bismis kerpicden insa olunmusdur Bu hissede mudafieni mohkemlendirmek ucun hemcinin labirintlerden istifade olunmusdur Bu hissede qalanin uc mudafie divari olmusdur 116 Elince qalasi Azerbaycanin ve Yaxin Serqin yuziller boyu muxtelif hakim sulalelerinin hakimiyyeti altinda olsa da tarixi menbelerde daha cox Azerbaycan Atabeyleri Eldenizlerin hokmranligi dovrunde Elince qalasinin ehemiyyeti xususile artmis muhum herbi istehkam olan qala hokmdar ailesinin tehlukesizliyini temin etmek ucun siginacaq yerine cevrilmisdi Naxcivan hakimi Zahide xatunun iqametgahi Elince qalasinda olmusdur 1225 ci ilde Xarezmsah Celaleddinin Azerbaycana hucumu zamani Eldenizler hokmdari atabey Ozbek 1210 1225 Elince qalasina siginmis ve burada vefat etmisdir Elince qalasinda olan saraylar ve yardimci binalarin bir coxu Azerbaycan Atabeylerinin sifarisi ile berpa edilmisdir Hazirki dovrde qaliqlari qalan Elince qalasinda uzun muddetli hucumlara dozum ucun herbi strateji ve maddi iqtisadi imkanlar movcud olmusdur 124 El icinde qaladan Elince cayina gizli yolun olmasi da soylenilir Bu haqda Mehmed Fuad Koprulunun de eserinde melumat verilir 18 Arasdirmalar gosterir ki Elince qalasinin ozunemexsus mudafie sistemi butun movsumlerde burada yasamaga imkan vermisdir 125 Elince qalasindaki memarliq uslubu Naxcivanda qedim dovrden melum olmaqla Qazanci qalasi Vayxir qalasi ve Oglan qalasinda genis tetbiq edilmisdir Bu memarliq uslubu Erken Orta esrlere aid Derbend ve Bayburt qalalarinda da musahide olunur Elince qalasinin memarliq xususiyyetleri Xanegah kendi istiqametinde insa olunan divarlarda da gorunmekdedir Bu memarliq uslubunun benzerlerine Cenubi Azerbaycan erazisinde rast gelinmisdir 125 Elince qalasi barede XV esrde yasamis Ispaniya sefiri Ryu Qonzales do Klavixo oz gundeliyinde bele yazmisdir Elince qalasi yuksek ve sildirim bir dag uzerinde yerleserek divar ve burclerle ehate olunmusdur Divarlarin daxilinde dag yamaclarinin asagi hissesinde uzumlukler baglar tarlalar otlaqlar bulaqlar ve hovuzlar var idi Qesr ve qalaca dagin basinda yerlesir Elince qalasinin ezemetli hasari dagin eteklerinden baslayaraq pilleler seklinde yuxariya dogru ucalir ve onun kicik bir seherciyi xatirladan zirvesini tamamile ehate edir Qala uc genis saheden ibaretdir Birinci saheden ikinci ve ucuncu sahelere qalxmaq ucun das pilleler vardir Burada olan feodallara mexsus gozel saray ve tikintilerin qaliqlari XIX esrde de tesvir olunmusdur 126 Rus alimi I Seblik XX esrin 30 40 ci illerinde burada apardigi musahiedeler neticesinde bele fikre gelmisdir ki qaladaki binalar defelerle dagidilmis ve yeniden berpa olunmusdur 127 Sahtaxti icqalasi Redakte Icqalanin sitadel umumi gorunusu Dagin en uca yerinde Elince qalasinin ic qalasi yerlesir Bu icqalani yerli ehali Sahtaxti icqalasi adlandirir Buranin Sahtaxti olaraq adlandirilmasi tesadufi deyildir Tedqiqatcilar hokmdarlarin qalanin mehz bu hissesinde yerlesdiyini qeyd etmisler Sahtaxti icqalasi deniz seviyyesinden 1700 metr yukseklikde yerlesir Merkezi hisseden icqalaya yalniz sildirim qayaliqsan kecerek getmek mumkundur Vaxtile kecidi asanlasdirmaq ucun qayada eni 30 40 sm olan dar cigir yonulmusdu Hazirda bu cigir tebii asinmaya meruz qalaraq dagidilmisdir Hakimlerin o cumleden Eldenizler dovleti hokmdarlarinin saraylari Sahtaxti terrasinda yerlesmisdir Elince qalasinin divarlari ve qalanin daxilinde yerlesen tikililerde yuksek tikinti medeniyyeti qala tikintisi ucun qeyri adi sayilan ince islenmis das ayrintilar gorunur 123 Sahtaxti icqalasini simaldan mudafie etmek ucun uc mudafie istehkami insa edilmisdir Birinci mudafie istehkami simalda Qazanci kendi istiqametindedir Dasdan insa edilen divarlar baslica olaraq eheng mehlulu bezen ise palciqla mohkemlendirilmisdir Divarlarin hundurluyu bezi yerlerde 4 5 metre catir Divarin qerb qurtaracagi dordkunc formali burc hemcinin esgerlerin yasayis sahesi kimi istifade olunmusdur Qala divarinin xaricinde esgerlerin durmasi ucun sekiler duzeldilmisdir Bu divardan icqalaya dogru sert qayalarin uzeri ile ensiz yol duzeldilmisdir 124 Ikinci mudafie sistemi simal serqde Xanegah kendi istiqametindedir Burada qalaya qalxmaq cox cetin olsa da qalanin mudafiecileri ehtiyati elden vermeyerek burani divarla mohkemlendirmisler Divarlarin horgusunde yene de das ve eheng mehlulu istifade olunmusdur Bu divar yarimdairevi burclerle mohkemlendirilmisdir 124 Ucuncu divar Sahtaxti icqalasinin binalarini ehate etmis binalarla su hovuzunun arasinda insa olunmusdur Icqalada dord boyuk hovuza rast gelinmisdir Bu hovuzlarin biri oz hecmine gore Elince qalasinin en boyuk hovuzu hesab olunur Onun uzunlugu 25 metrdir Icqaladaki binalarin tikintisinde bismis kerpicden daha cox istifade olunmusdur Buradaki boyuk ve kicik otaqlar dar kecid vasitesile bir biri ile elaqelendirilmisdir 125 Hidrotexniki qurgular Redakte Qala erazisinde das yonma usulu ile hazirlanmis su hovuzlarindan biri Naxcivan Muxtar Respublikasinin elverisli tebii cografi movqeyi ve iqlimi qedim dovrlerden bu erazinin meskunlasmasina muxtelif yasayis yerlerinin ve suni suvarma qurgularinin insa olunmasina imkan yaratmisdir Qedim ekincilik medeniyyetlerinin formalasmasinda hidrotexnik qurgularin boyuk ehemiyyeti olmusdur Melum oldugu kimi hele Eneolit dovru ve Erken Tunc dovrunde Naxcivanin qedim sakinleri dag c1aylarinin qarsisini keserek onlari etraf erazilere cixarmis ve ekinleri suvarmislar 128 129 Emek aletlerinin inkisafi ve mehsuldar torpaqlarin menimsenilmesine ehtiyac suni suvarmaya telebati daha da artirmis insanlari yeni su menbeleri kesf etmeye mecbur etmis daha murekkeb hidrotexniki qurgularin insasina tekan vermisdir Bele qurgulardan biri de dag caylarinin suyunun mehsuldar torpaqlara cixaran kanallar idi Onlar hamisi indiyedek qalmisdir 130 Hal hazirki dovre qeder yaxsi qalan hidrotexniki qurgularin bir hissesi Elince qalasinda movcuddur Elince qalasinin hidrotexniki qurgulari iki qrupa bolunur Birinci qrup qurgular qayada capilmis su hovuzlarindan ibaretdir Bu hovuzlara su qayada capilmis kanallar vasitesile getirilmisdir Qayada relyefe uygun olaraq qazilan kicik kanallar yagan yagis sularinin toplanmasina imkan verir Hecmce olduqca boyuk olan su hovuzlari qala sakinlerinin uzun muddet suya olan telebatini odemisdir 130 Su hovuzlari baslica olaraq Narinqalada insa edilmisdir Lakin bezi hallarda Narinqaladan kenarda olan su hovuzlarina da rast gelmek mumkundur Hovuzlarin baslica olaraq Narinqalada insa edilmesi subhesiz ki hem su menbelerinin qorunmasini hem de onlarin idare orqanlarinin nezaretinde qalmasini temin etmisdir Su hovuzlari baslica olaraq dordkunc formalidir Lakin hovuzlarin biri dairevi formalidir Hovuzlar hecmce muxtelifdir Yagis sularini daha cox toplamaq mumkun olan hisselerde xususile hundur qayalarin eteyinde hovuzlar daha boyuk olmusdur 131 Hovuzlarin qazilma texnikasi demek olar ki eynidir Evvelce hovuzlar ucun insanlarin gede bileceyi elverisli movqeler secilmisdir Daha sonra qayanin capilmasi yolu ile insa edilmisdir Dordkunc formali hovuzlarin daha cox uc hissesi qayada capilmis on teref ise bir qeder derinlesdirildikden sonra bendle mohkemlendirilmisdir Bu cur insaat relyefle bagli olmus hovuzlara emek serfini bir qeder azaltmis ve onlarin insasini semereli etmisdir Bezi hovuzlar butovlukde qayanin icerisinde qazilmisdir Hovuzlarin qazilmasi ucun baslica olaraq demir kulunglerden istifade edilmisdir Ucbucaq formali bu tip kulungler 2014 2015 ci illerin berpa ve temir isleri zamani Elince qalasindan askar olunmusdur Arasdirmalar gosterir ki sert materiallarin xususile dasin islenmesi ve formaya salinmasinda demir baltalar da muhum yer tutmusdur Bele baltalardan Oglan qalasinin qala divarlarinin daslarini islemek ucun istifade olunmusdur Su hovuzlarinin ideal sekilde hamarlanmis divarlari gosterir ki onlarin insasinda das baltalardan istifade de esas yer tutmusdur Subhesiz ki qazilmis suxurlarin hovuzdan cixarilmasi ve dasinmasi ucun kendir kece bel qeyd 17 qarmaq agac vedrelerden istifade olunmusdur 132 Narinqalada movcud olan su hovuzlari baslica olaraq iki yerde Sahtaxti adlanan yuxari hissede ve ondan asagidaki sekide insa edilmisdir Sahtaxti hissesinde olan hovuzlarin biri xususile boyukdur Onun uzunlugu 25 metr eni 5 metr derinliyi 2 3 metr arasindadir Hovuzun on terefi eheng mehlulu ile berkidilen daslardan insa olunmus divarla mohkemlendirilmisdir Bu tikinti texnikasi diger hovuzlar ucun de xarakterikdir Sahtaxti hissesinde movcud olan diger hovuzlar kicik hecmlidir Bu hissede natamam hovuzlara da rast gelinir 133 Narinqalanin merkezi hissesinde tikinti cox oldugu kimi su hovuzlari da coxdur Narinqalaya siginan ehali xususile esgerlerin boyuk bir hissesi bu hissede yasamisdir Esgerlere lazim olan yuk ve minik heyvanlari da bu hissede saxlandigi ucun suya telebat cox olmusdur Su hovuzlari daha cox bu hissede qazilmisdir Abidenin bu hissesinde de natamam qalan hovuzlara rast gelmek mumkundur Movcud hovuzlar suya telebati odemediyi ucun yeni hovuzlarin tikilmesine ehtiyac olmusdur Bu hissede movcud olan su hovuzlarindan birinin uzunlugu 23 metr eni 4 metr derinliyi 3 4 metr arasindadir 134 Hovuzlara su qayada qazilmis kanallar vasitesile getirilmisdir Bu kanallarin eni 20 25 sm derinliyi 15 20 sm arasindadir Kanallar ele qazilmisdir ki yagis zamani su itkisinin qarsisi maksimum alinmisdir Veli Baxseliyev ehtimal edir ki bu ise qala mudafiecilerinin her damla suya ehtiyaclari oldugunu gosteren faktlardan biridir Bir hovuz iki yaxud uc kanal vasitesile su ile temin edilmisdir Bir hovuzu temin eden su kanallarinin uzunlugu bezen 200 metre catir 135 Ehalinin suya telebatini odemek meqsedile insa olunan hidrotexniki qurgulardan biri de kehrizlerdir Cunki qala sakinleri ne qeder cehd etseler de yagis zamani su itkisinin qarsisini tamamile ala bilmemisdiler Buna gore de yeraltina geden sulari da toplamaga ehtiyac yaranmisdir Onlar bunu kehriz sistemi vasitesile heyata kecirmisler Elince qalasinda indiye qeder iki kehriz askar olunmusdur Kehrizlerin her iksi Narinqaladan kenarda yerlesir 135 Birinci kehriz Qazanci yolundan qalaya daxil olan qerb girisi yaxinligindadir Tebii eroziya zamani ehtimal olunan quyular tamamile ortulduyu ucun onlarin yerini mueyyen etmek mumkun olmamisdir Bu kehrizin yalniz cixisi askar olunmusdur Kehrizin girisi sal daslardan dordkunc formada insa olunmus suyun axmasi ucun eni 60 sm uzunlugu 2 metr olan kanal duzeldilmisdir Ucqunun qarsisini almaq meqsedile cixisin etrafi nalsekilli formada destek divari ile ehate olunmusdu Hal hazirda bu kehrizin girisi berpa edilerek daha da abadlasdirilmisdir Yaz vaxti kicik dag cayina benzeyen bu kehriz ehalinin telebatini tamamile odemisdir Quraqliq olanda xususile yay feslinin isti gunlerinde bu kehriz quruyur 136 Ikinci kehriz qalanin serq girisi istiqametinde Elince qalasinin yerlesdiyi dagin eteyindedir Bu kehrizin suyundan hazirda istifade olunur ve xalq arasinda yuxari cesme adlanir Birinci kehrizden ferqli olaraq bu kehrizin quyulari da askar olunmusdur Naxcivanda rast gelinen orta esr kehrizlerinin quyulari dairevi formali oldugu halda bu kehrizin quyularinin ust qismi otaq seklindedir Bu quyularin istifadesi ile bagli olmusdur Kehrizin uc quyusunun oldugu mueyyen olmusdur Saquli qazilan orta esr kehriz quyularindan ferqli olaraq bu kehrizin bas quyusu texminen 45 derece bucaq altinda qazilmisdir Quyu 8 metr derinlikden sonra uzunlugu 9 10 metr olan qayaalti bosluga daxil olur Bu bosluqda 3 4 nefer rahat yerlese bilerdi Boslugun bas terefinde qaya capilaraq 0 6 metr derinliye salinmis hovuz duzeldilmisdir ki yeralti sular buraya toplansin Bu hovuz yeralti sulari bir yere toplamaga imkan vermisdir Toplanan su saxsidan duzeldilmis kicik novlar ve saxsi borular vasitesile asagiya oturulmusdur Sonuncu quyunun divarinda su seviyyesine enen pilleler yaradilmisdir Bu pillelerle quyuya yenen adam quyuda qoyulmus sutoplayicinin qarsisina siper qoymaqla suyu saga sola ve asagiya buraxa bilmisdir Uc istiqametli paylayicinin olmasi kehrizin uc cixisinin olmasina isare edir 137 Hal hazirda yalniz bir cixisdan istifade edilir 138 Kehriz sularinin cixisi yasayis menteqesine aid evlerinin icerisinde yerlesdiyi ucun Elince qalasini muhasire eden dusmenin qala eteyinde su menbeyi olmasindan xeberi olmamisdir 2006 ci ilde qalada aparilan arasdirmalarda dagin bu hissesinin de qala divari ile ehate olundugu gosterilmisdir Qala divari boyunca ve onun icerisinde yasayis binalarinin qaliqlari var idi Arasdirmalara esasen qeyd edilmisdir ki dusmen hucumu zamani etrafda yasayan ehali qalanin bu hissesinde siginacaq tapmisdir Subhesiz ki bu kehrizin suyundan mulki ehali de istifade etmisdir Diger terefden dagin eteyinde yerlesdiyi ucun bu kehrizin suyu daha gec quruyur yaginti bol olduqda ise su kesilir Bu sebebden qalada qitliq olduqda geceler qaladan yenen esgerler kehriz suyunu tuluqlara dolduraraq apardilar 139 Elince qalasi etrafinda aparilan arasdirmalar zamani yasayis menteqelerinin su ile temin olunmasi meqsedi ile su kanallarindan ve bendlerden de genis istifade olunmusdur 2008 ci ilde aparilan arasdirmalar zamani Culfa rayonunun Dize kendi yaxinliginda qedim su kanallarinin qaliqlari askar edilmisdir Su kanallari Cerecur cayinin suyunun Dize kendi etrafindaki torpaqlara cixarmaq ucun cekilmisdir Cayin qabagi kesilerek su torpaqda qazilmis kanala yoneldilmisdir Kanalin suyunun dagin eteyinden kecirmek ucun murekkeb hidrotexniki qurgu insa olunmusdur Qurgu cayin ve sel suyunun qarsisini almaq ucun qaya parcalarindan horulen hundur divardan ibaretdir Divarin hundurluyu bezi yerlerde 4 metrden artiq olmusdur Aparilan arasdirmalar zamani sel sularinin axmasi ucun divarda xususi novdanlarin qoyuldugu askar edilmisdir Arasdirmalar zamani kanalin etrafinda salinan movsumi yasayis yerinden eramizin ilk esrlerine aid cehrayi rengde hazirlanmis qirmizi cilali keramika numuneleri tapilmisdir Keramika numunelerinin bir qismi ise orta esrler dovrune aiddir Demek olar ki su kanali eramizin evvelerinden orta esrleredek istifade edilmisdir Hazirda su kanali yerli ehali terefinden berpa edilerek yeniden istifadeye verilmisdir 140 Arasdirmalar gosterir ki Naxcivanin o cumleden Elince qalasi ve onun etrafinda yasayan ehali qedim dovrlerden baslayaraq suni suvarmaya ehtiyac hiss etmis ve bendler su kanallari insa etmisdir Bu da bolgenin iqtisadi inkisafinda onemli rol oynamisdir Elince qalasinin su sistemi ise qalanin uzun muddet muhasirede qalmasini temin eden esas sertlerden biri olmusdur 140 Qalanin reisleri Redakte Elince qalasinin Emir Teymur qosunlari terefinden 14 illik muhasiresi zamani qalanin mudafiesine bir birinin ardinca bir nece qala reisi rehberlik etmisdir Bu serkerdelerden birincisi muhasirenin baslandigi 1387 ci ilden 1390 ci ilin sonlarina qeder mudafieye rehberlik eden Xace Covherdir Orta esr menbelerinde bezen Covher aga Covher xadim kimi xatirlanan Xace Covher Emir Teymur qosunlarinin Elince qalasini muhasireye aldigi vaxt qalanin kutvali qeyd 18 olmusdur O ozunun qehremanligi ve sucaeti ile secilmis ve qala ehalisi arasinda hormet qazanmisdir Teymuri qosunlarinin Elince qalasini muhasireye aldigi ilk vaxtlarda qala Xace Covherin rehberliyi ile qehremanliqla mudafie olunmusdur 141 Azerbaycanin feodal hakimleri Teymuriler dovleti qosunlarinin tehlukesini duzgun qiymetlendirerek ona zerbe vurmaq ve irelilemesine imkan vermemek meqsedi ile Elince qalasinin mudafiesine yaxindan komek edirdiler Teymuri qosunlari ile qala mudafiecileri arasinda 1388 1389 cu illerin qisinda bas veren doyusde Teymuri qosunlari qalanin asagi sengerlerini ele kecirseler de qala mudafiecileri Xace Covherin rehberliyi ile qalanin yuxari hissesine cekilerek mudafieni davam etdirmisler Lakin bu zaman qalada su ehtiyati qurtardigi ucun Emir Teymurla danisiga baslamaga mecbur olmuslar Emir Teymur qalanin teslim olacagini fikirlesib qosunu qalanin eteklerine endirmisdir Lakin bu zaman yagan guclu leysan qalanin butun hovuzlarini su ile doldurmusdur Bunu goren Xace Covher qalanin teslim edilmesi fikrinden el cekmis ve mudafieni davam etdirmeye baslamisfir Teymur qalanin muhasiresini daha da guclendirse de muttefiqlerin zerbesi ile geri cekilmeye mecbur olmusdur 142 Serkerde 11 noyabr 1390 ci il tarixinde Ramazan bayrami gununde taun xesteliyinden vefat etmis ve Emir Altun onun canisini qeyd 19 olmusdur 143 Xace Covher vefat etdikden sonra Elince qalasinin kutvali Emir Altun olmus ve qalanin Teymuri qosunlarindan mudafiesine rehberlik etmisdir Emir Altun Xace Covherin en yaxin silahdaslarindan biri kimi onun tapsirigi ile bir sira yuruslere rehberlik etmisdir 144 Emeliyyatlara ugurla rehberlik eden Emir Altun qehremanligi ile serkerde kimi qala mudafiecileri arasinda nufuz ve hormet qazanmisdir Bezi menbelerde onun Xace Covherle birlikde Elince qalasinin mudafiesine rehberlik etmesi qeyd olunur 145 Menbelerin melumatlarindan melum olur ki Emir Altunun qalanin kutvali olmasindan evvel Elince qalasinin isleri qaydaya salinmis Xace Covherin zamaninda olan revaci daha da artirmisdi 143 Emir Altun Elince qalasinin kutvali olarken qalada texminen 300 nefer qorcu qeyd 20 var idi 146 Teymuri qosunlarinin qala uzerine hucumlari Emir Altunun rehberliyi ile def edilmisdi Elince qalasinin strateji cografi movqeyine gizli yollarina beled olan Emir Altun defelerle qalanin mudafiesi ucun doyuslerde istirak etmisdir Lakin Emir Altunla Sultan Melik Tahir arasinda ciddi ziddiyet yaranmisdi Bele bir seraitde Teymurun serkerdelerinden Mehemmed Dervis Berlas 40 min neferlik nizami ordu ile qala uzerine guclu hucuma kecmisdir Bu zaman Emir Altun qala mudafiecilerinin bir hissesi ile erzaq axtarisinda oldugu ucun qalani terk etmisdi Onlar qalaya qayidarken qala qapilarinin Teymuri qosunlari terefinden tutuldugunu murekkeb bir veziyyetin yarandigini gormusduler Veziyyeti duzgun qiymetlendiren Emir Altun arxadan Teymuri qosunlarina hucum etmis ve onlara agir zerbe vurmusdur Doyusde Teymuri qosunlari coxlu itki vermis dord tumen emirinin iksi mehv edilmisdir Menbelerde Sultan Melik Tahirin emri ile qala qapilarini oz destesi ile qalaya daxil olmaq isteyen Emir Altuna acmadigini ve onun qalaya buraxilmadigi qeyd olunmusdur Emir Altun qalada olmadigi zaman Sultan Melik Tahir onun qardasini qetle yetirmis ozunun ise qalaya buraxilmamasi haqda emr vermisdi Bu sebebden de Emir Altun Merend seherine getmeye mecbur olmusdur Lakin Merend hakimi Emir Teymurla elaqelerini guclendirmek meqsedi ile onu hebs etdirmis ve qetle yetirmisdir Basini ise Emir Teymura gonderdi Bu xeber Emir Teymura catdiqda o bele bir qehremani oldurduyu ucun Merend hakimini qetle yetirdi ve emlakini musadire etdirdi 147 148 Menbelerin yazdigina gore bu hadiseler qalanin mudafiecilerine ciddi tesir edir ve onlarin bir qismi Melik Tahirden uz dondererek qalani terk edirler Neticede qalanin mudafie qabiliyyeti zeifleyir 149 Qala ehli ve etraf kendlerin ehalisi arasinda boyuk hormet ve nufuzu olan Emir Altun haqqinda revayetler de yaranmisdir Elincecay mahali ehalisi arasinda hemin revayetler Altunla Zeyneb ve Zeyneb golu indi de movcuddur 150 151 Emir Altunun qetle yetirilmesinden sonra qalanin kutvali Emir Seyyid Ehmed Ogulsami olur Orta esr menbelerinde ve epiqrafik abidelerde Emir Seyyid Ehmed Ogulsami haqqinda mueyyen melumatlar gelib catmisdir Bele menbelerden biri Elince qalasinin serq eteyinde yerlesen ve Xanegah kendinin ehalisi terefinden mescid kimi istifade edilen turbede saxlanilan kitabedir Kitabenin metninden melum olur ki turbe Qaraqoyunlular dovletinin hokmdari Cahansahin hakimiyyeti dovrunde 1435 1467 Emir Seyid Ehmed Ogulsaminin oglu Sahib el Ezem Haci Mehemmed terefinden oglu Emirxanin serefine insa etdirilmisdir 149 Orta esr muellifi Emir Teymurun tarixcisi Serafeddin Eli Yezdinin Emir Teymurun heyatina fealiyyetine ve yuruslerine hesr etdiyi Zefername eserinde de Emir Seyyid Ehmed Ogulsami haqqinda mueyyen melumatlar movcuddur Eserde qeyd olunur ki Seki hakimi Sidi Eli Orlat muhasireden cana gelmis ve sumuyune bicaq diremis Sultan Melik Tahiri xilas etmek meqsedi ile Elince qalasina getirilmisdir Onlar Elince divarlarina catanda Sultan Melik Tahir qaladan enmis ve onlara qosularaq cixib getmisdir Bundan sonra qalanin mudafiesine Emir Seyid Ehmed Ogulsami rehberlik etmisdir 152 Tarixcinin verdiyi bu melumatdan aydin olur ki kitabede adi qeyd olunan Emir Seyid Ehmed Ogulsami Elince qalasinin mudafiesinde istirak eden bir muddet ise mudafieye rehberlik eden serkerdelerden biri olmusdur Buna gore de o orta esrler dovrunde qosun bascilarina ve serkerdelere verilen emir titulu dasimisdir 153 Menbede bu sexsiyyetin aqibeti haqqinda da deqiq melumat verilir Orada qeyd olunur ki Teymuri ordusu Sivas ve Sam seheri terefe uz tutanda Emirzade Miransahin qosunundan Seyx Mehemmed Daruga ve Emirzade Sahruxun leskerinden Firuzsah gosterise esasen Elince qalasina getmis ve qalanin muhasiresini davam etdirmisler Hemin vaxt qalada az adam qalmisdi Butun cetinliklere baxmayaraq qalanin kutvali yeni reisi Emir Seyid Ehmed Ogulsami son ana qeder muqavimet gosterse de qala tutulmus onun mudafiesine rehberlik eden Emir Seyid Ehmed Ogulsami ise esir goturulerek Emir Teymurun huzuruna gonderilmisdir Hemin vaxt Bagdadda olan Seyid Ehmed Ogulsami buraya getirilikden sonra onun qetline ferman vermisdir 154 Belelikle Emir Seyyid Ehmed Ogulsami Bagdadda edam edilmisdir Elince qalasinin suqutu 1401 ci ilde oldugundan ehtimal etmek olar ki Emir Seyid Ehmed Ogulsami hemin ilde qetle yetirilmisdir 153 Emir Seyid Ehmed Ogulsaminin Elince qalasinin Teymur qosunlari terefinden muhasiresi zamani qalanin mudafiesinde istirakina bir muddet mudafieye rehberlik etmesine oglu Qaraqoyunlu dovlet aparatinda vezir vezifesini tutan Emir Seyid Ehmed Ogulsaminin nevesi Ezem Haci Mehemmedin oglu Emirxanin Elince qalasinin serq eteyinde Xanegah kendinde defn edilmesine ve onun qebri uzerinde atasi terefinden turbe insa etdirmesine esasen ehtimal etmek olar ki onlar eslen Culfa rayonunun Xanegah kendinden olmuslar 155 Tedqiqi RedakteElince qalasi ilk defe tam sekilde Naxcivan Olkesunasliq Muzeyinin emekdasi etnoqraf Mir Bagir Mirheyderzade terefinden tedqiq edilmisdir Mirheyderzade 1930 cu ilde Elince qalasinin tedqiqi ile bagli verdiyi melumatda qalanin mudafie istehkamlarini ve divarlarini burclerini qapilarini tedqiq etmisdir 17 Mirheyderzade XX esrin 30 cu illerinde verdiyi melumatda yamac boyunca sepelenen das yiginlari mudafie divarlarinin daha cox oldugunu numayis etdirdiyini tesdiq etmisdir 17 Mir Bagir Mirheyderzade verdiyi melumatda qeyd edir ki her 20 25 addimdan bir mudafie divarlarinin qaliqlarina rast gelinir Elince daginin eteyinde yerlesen yasayis yerini ehate eden mudafie divarinin qaliqlari hazirda qalmaqdadir Eni 2 5 metr olan divarlar bezi yerlerde 2 3 metr hundurlukde qalmisdir 17 Tedqiqatci bele hesab edirdi ki bu divar Elince qalasinin ilk mudafie istehkami olmusdur Iri ve orta hecmli daslardan insa olunan divarin mohkemlendirilmesi ucun duz bucaqli cixintilardan istifade olunmusdur Mirheyderzade bu tip memarliq uslubun qalanin demek olar ki ekser divarlarinda movcud oldugunu qeyd etmisdir 17 Orta esr memarliq abideleri o cumleden qalalar onlarin teyinati sifariscisi insa tarixi memari ve s haqqinda en deqiq ve obyektiv melumatlari onlarin uzerinde olan epiqrafik kitabeler verirler Bu abidelerin bir hissesinin uzerinde olan kitabeler insa olunduqlari vaxtdan kecen muddet erzinde tebii quvvelerin tesirinden ve diger sebeblerden asinaraq siradan cixmis mehv olmuslar 156 Elince qalasinin indiki dovre qeder her hansi bir yerinde kitabe qalmamisdir 156 Lakin XX esrin birinci hissesine aid edebiyyat materiallarinda qalada kitabe olmasi barede melumat movcuddur 156 Bu kitabe haqqinda ilk defe ve yegane olaraq Mir Bagir Mirheyderzade melumat vermisdir 156 Naxcivani Tedqiq ve Tetebbo Cemiyyeti nin elmi katibi olan Mir Bagir Mirheyderzade 1930 cu ilde Elince qalasini tedqiq ederken bu kitabeni gormus ve verdiyi xeberde qeyd etmisdir ki Qalanin ustunde nesb edilmis bir yazili das da movcuddur 157 Lakin o kitabenin metni ve mezmunu haqqinda hec bir melumat vermemisdir 157 Elince qalasi haqqinda en dolgun melumati vere bilecek bu kitabe daha sonra itmisdir 156 Rus alimi I Seblik XX esrin 30 40 ci illerinde Elince qalasinda tedqiqatlar aparmisdir Alim apardigi musahideler neticesinde bele qenaete gelmisdir ki qaladaki binalar defelerle dagidilmis ve yeniden berpa olunmusdur 127 Numizmatika materiallari Redakte Elince qalasi XIII esrin ikinci yarisi ve XIV esrin birinci yarisinda sikke zerb edilen esas merkezlerden biri olmusdur Azerbaycanin numizmatik abideleri haqqinda yazilan bezi ecnebi ve yerli mutexxesislerin eserlerinde Elince qalasinda zerb edilen sikkeler barede melumatlar vardir Bele melumatlardan biri Rusiyada serq numizmatika elminin esasini yaradan alimlerden biri olan Aleksey Konstantinovic Markovun Celairi sikkelerinin kataloqu adli monoqrafik eserinde qeyd olunmusdur Eserde 45 zerbxanin adi cekilir Onlardan biri de Elince qalasidir Elince qalasinda zerb edilen sikkeler yalniz bir nece ededdir 158 Elince qalasi Eldenizler dovletinin esas istinad merkezlerinden biri ve onlarin xezinesinin saxlandigi yer olmusdur Eldenizler xezinesinin umumi kutlesi barede Hemdullah Qezvini Tarixi Qozide eserinde melumat verir O yazir ki Azerbaycan Atabeylerinin hakimiyyeti dovrunde dovletin xezinesine bir ilde Azerbaycandan Arrandan Mugandan gelen 2300 tumen qeyd 21 gelir daxil olurdu Muqayise ucun onu demek olar ki butun Elxaniler dovletinden il erzinde xezineye 2100 tumen daxil olurdu 159 Orta esr muelliflerinden Sedreddin Ebul Hesen adli mutefekkir bu haqda melumat vermisdi M E Seyfeddini adi cekilen muellife istinaden Azerbaycan numizmatikasi adli coxcildliyin ikinci cildinde qeyd edir ki Ebul Hesenin eserinde Naxcivan seherinin yaxinliginda guclu mudafie sistemine malik olan Elince qalasinda Atabeylerin xezinesinin esas onemli hissesi qalani ise Sirr cahan adlanan yerdeki qalada saxlanilir Ikinci qala Mehemmed Cahan Pehlevanin birinci xanimi Emir Inancin qizi Inanc xatuna aiddir 160 161 Ehtimal ki Eldeniz hokmdarlarinin adindan kesilen sikkelerin bir qismi Elince qalasinda kesilmisdir 1983 cu ilde indiki Kengerli rayonunun Yurdcu kendinde Eldeniz hokmdarlari Cahan Pehlevan Ebu Bekr ve Muzeffereddin Ozbeyin adina kesilen sikkelerden ibaret define askar olunmusdur Lakin bir cox sikkelerin uzerinde kesilme yeri gosterilmediyinden onlarin zerb edildiyi mekani mueyyenlesdirmek mumkun olmamisdir Eldenizler dovletinin sikkeleri baslica olaraq Tebriz Naxcivan Erdebil Gence Beyleqan ve diger seherlerde kesilmisdir Eldenizler dovrune aid coxsayli pul defineleri tapilsa da onlarin qizil sikkeleri indiki dovre qeder askar olunmamisdir Tedqiqatcilar qeyd edirler ki Eldeniz hokmdarlari qizil sikke kesmek huququna malik olmamislar Bu huquq yalniz Selcuq hokmdarlarina mexsus olmusdur 162 Atabey Ebu Bekrin hakimiyyeti dovrunde Elince qalasinda Azerbaycan ve Iraqdan yigilan vergiler ve gelirler o cumleden deyerli hediyyelerin burada yerlesmesi barede menbelerde melumatlar vardir 163 Tedqiqatcilarin bir coxu Elince qalasinin ciceklenme dovrunu Eldenizlerin zamanina aid etseler de Elince monoqrami ile kesilen sikkeler Elxaniler dovrunde de movcud idi Elince qalasinda yalniz mis dirhemler zerb edilmisdir Yerli hokmdarlarin mis dirhemler kesmek huquqlari var idi Bu sikkeler tediyye vasitesi kimi isledilirdi Bu baximdan 1897 ci ilde A K Markov terefinden nesr olunan sikkede melumat vardir Sikkenin avers yeni uz hissesinde zerb qale Alince revers yeni ters uzunde v qeyd 22 resul Ebu Bekr sozleri yazilmisdir 160 164 Sikkelerin dovru ve tarixi haqqinda melumat olmadigi ucun onlarin formasi ve kesilme texnikasina esasen Elince zerbxanasi XIII XIV esrlere aid edilmisdir 165 Yaxin Serqde dovrunun en guclu dovletlerinden hesab edilen Atabeyler Eldenizlerin mueyyen doyusler muharibeler munaqiseler daxili usyanlar caxnasmalar zamani ehtimal ki Elince qalasinda sikke zerbi isine de yerine yetirmisler 163 Son tedqiqatlar zamani Elince qalasinda VII esre aid gumus sikke tapilmisdir Hemin sikkenin uzerinde sogd elifbasi ile Cac sozu ve hokmdarin adi yazilmisdir Hokmdarin adi mutexessisler terefinden mueyyen edile bilmemisdir Cac sozu Daskendin qedim adi olmusdur Sikkenin VII esrde kesilmesi qalanin Merkezi Asiya olkeleri ile elaqeleri olan qala seher oldugunu tesdiq etmisdir 166 Berpa edilmesi RedakteOrta esrler Redakte Menbelerin ve tedqiqatlarin verdiyi melumatlarda Elince qalasinin ilk berpasinin Eldenizler dovrune tesaduf etdiyi ehtimali ireli surulur Melumdur ki Azerbaycan Atabeyleri doneminde muhum mudafie tikilisi olan Elince qalasinin ehemiyyeti xususile artmis bura Eldeniz hokmdarlarinin aile uzvlerinin tehlukesizliyini temin etmek ucun siginacaq yerine cevrilmisdir Elince qalasinin Atabeyler dovrunde dovlet ucun ne derecede ehemiyyetli oldugunu Sedreddin Eli el Huseyni Exbar ed dovlet es Selcuqiyye eserinde de qeyd etmisdir Qalanin mudafie sistemi o derecede mohkem olmusdur ki bir cox Eldeniz hokmdarlari en cetin vaxtlarda mehz Naxcivana siginmaga calismislar Ehtimal ki Naxcivani dovletin merkezine ceviren Semseddin Eldeniz qalanin mohkemlendirilmesi ile bagli mueyyen isler heyata kecirmisdir AMEA nin muxbir uzvu Veli Baxseliyev yazir ki Elince qalasinda movcud olan saraylar ve yardimci binalarin bir coxu Azerbaycan Atabeylerinin sifarisi ile ucaldilmisdir Atabeyler dovrunde Naxcivan hakimi Zahide xatinin iqametgahinin Elince qalasinda yerlesdiyi dovrde de ehtimal ki qalada mueyyen tikinti ve temir isleri aparilmisdir 167 Hulakuler ve Teymuriler dovletlerinin dovrunde Elince qalasi ciddi hucumlara ve dagintilara meruz qalmis Emir Teymura qarsi qala mudafiecileri 14 il muqavimet gostermisdir Emir Teymurun ve diger Teymuri serkerdelerinin hucumlari zamani ciddi dagintilara meruz qalan Elince qalasinin tarixinde en boyuk dagintilardan biri 1406 ci ile tesaduf edir Tarix uzre felsefe doktoru Rauf Memmedovun yazdigina gore hemin ilde Tebriz qazisi Imadeddin Elince qalasina hucum ederek qalani dagitmisdi Hemin ilin iyul ayinda Celairi Sultan Ehmed Tebrizi ele kecirdikden sonra Naxcivan erazisini Tebriz qazisi Imadeddine soyurqal olaraq vermisdir 167 Elince qalasinin berpasi ile bagli melum olan ilk ferman da bu dovre aiddir Sultan Ehmed Elince qalasinin mohkemliyini nezere alaraq onun berpa edilmesi haqqinda ferman vermis ve butun berpa xerclerini etrafda yasayan ehalinin uzerine qoymusdur 167 Bezi tedqiqatcilar qalada olan bir sira memarliq numunelerinin mudafie tikililerinin qapilarin ve diger qurgularin Sefeviler dovrunde insa edilmesi fikrini ireli surmusler Culfa rayonu Sefeviler ucun xususi ehemiyyet kesb etmis I Sah Ismayilin dovrunde Culfa erazisi hem de qis paytaxti rolunu oynamis ve gurcu hakimleri Sah Ismayil Sefeviden asililigi mehz burda qebul etmisdiler O zaman Sefeviler dovrunde de qalada mueyyen berpa islerinin aparilmasi ehtimali guclenmisdir Tedqiqatcilar qeyd edirler ki Sefeviler dovrunden sonra Elince qalasi ciddi dagintilara ugrasa da qala XIX esrde oz funksiyasini yerine yetirmisdir 1826 ci ilde Lala bey adli qalabeyi Elince qalasinda yarim ilden artiq dusmenle vurusmusdur 167 Muasir dovr Redakte Elince qalasinin serq divarlarinin qalanin berpadan sonraki gorunusu 11 fevral 2014 cu il tarixinde Naxcivan Muxtar Respublikasi Ali Meclisinin Sedri terefinden Culfa rayonundaki Elince qalasi tarixi abidesinin berpa edilmesi haqqinda serencam imzalamisdir Naxcivan Muxtar Respublikasi Ali Meclisinin sedrinin serencamindan sonra Naxcivan Muxtar Respublikasi Dovlet Sehersalma ve Arxitektura Komitesi ve AMEA Naxcivan Bolmesi qalanin elmi berpa layihesini hazirlamisdir 168 Ozunemexsus memarligi olan qalanin iki esas girisi olmusdur Bu girislerden biri Culfa Qazanci yolunun sag terefindedir Berpa islerine bu hisseden baslanmasi meqsedeuygun hesab edilmis ve Elince daginin mueyyen hissesine qeder qala istehkamlarina qeder torpaq yol cekilmisdir Dagin mueyyen hissesine yol cekilse de berpa ucun zeruri olan tikinti materiallari qalaya elle ve yuk heyvanlari vasitesile qaldirilmisdir Qalanin serq ve qerb darvazalari berpa edilerek evvelki veziyyetine qaytarilmisdir Iri qaya parcalarindan insa edilen qala divarlarinin berkidilmesi ucun esasen eheng mehlulundan istifade edilmisdir Qalanin uzerinde yerlesen binalarin temizlenmesi neticesinde onlarin ilkin formasi mueyyenlesdirilmisdir Berpa ve temizleme islerinden sonra melum olmusdur ki qalanin yuxari seki hissesindeki binalarin bir qismi yasayis sahesi kimi bir qismi ise ictimai bina kimi istifade olunmusdur Burada suvarilerin atlarini saxladigi tovleler erzaq anbarlari ve corek bisirmek ucun tendirler askar edilmisdir Evlerin qizdirilmasinda kicik tendirlerden ve buxarilardan istifade olunmusdur Bir birinin yaxinliginda yerlesen menziller baslica olaraq bir otaqlidir Bezi otaqlarin arxa divarlarinda dordkunc formali taxcalar evlerin icerisinde ise kicik tendirler hevengler el deyirmanlari askar olunmusdur Temir berpa isleri zamani qalada yasayan insanlarin heyat terzini uze cixaran xeyli faktlar askar olunmusdur 169 Berpa isleri zamani torpaq altinda qalan xeyli bina askar olunaraq temizlenmisdir Umumiyyetle ilkin isler qalada yasayis sahesinin cox boyuk oldugunu gosterir Menbelerin melumatina gore qalada alti yuz doyuscunun siginmasi ucun serait olmusdur Boyuk ictimai binalar erzaq ehtiyati saxlamaga imkan vermisdir Suya olan telebati odemek ucun ise su hovuzlarindan ve kehrizlerden istifade olunmusdur Hovuzlarda suyu toplamaq ucun sert qayalarin uzeri ile kicik kanallar acilmisdir Hovuzlardan bezilerinin uzunlugu 20 metr eni 5 metre yaxindir Bezi hovuzlarin derinliyi 3 metrdir Son iller aparilan arasdirmalar zamani Elince qalasinin serq terefinde kehrizler askar olunmusdur Bu kehrizler indi de ehali terefinden istifade olunur 170 Naxcivan Muxtar Respublikasi Ali Meclisi Sedrinin 2005 ci il 6 dekabr tarixli Naxcivan Muxtar Respublikasi erazisindeki tarix ve medeniyyet abidelerinin qorunmasi ve pasportlasdirilmasi isinin teskili haqqinda Serencaminin icrasi ile elaqedar olaraq muxtar respublika erazisindeki tarix ve medeniyyet abideleri qeyde alinib pasportlasdirilarken Elince qalasi haqqinda da melumatlar toplanmis ve bu abide 2007 ci ilde dunya ehemiyyetli abideler sirasina daxil edilmisdir Elince qalasi tarixi abidesinin berpa edilmesi haqqinda Serencamdan sonra Naxcivan Muxtar Respublikasi Dovlet Sehersalma ve Arxitektura Komitesi ve AMEA Naxcivan Bolmesi abidenin elmi berpa layihesini hazirlamis Elince qalasi tarixi memarliq uslubu eneneleri saxlanilmaqla berpa edilmis burada Elince qalasi muzeyi yaradilmisdir 167 Qeydler Redakte Alan kelimesine artirilan ciq sekilcisi kiciltme sekilcisidir Diger adlandirilmasi Erincak seklindedir Ve ya Eriq kimi Menasi bos sahe demekdir Ve ya alanq kimi qeyd edilir Bezi menbelerde bu tayfa elcihin kimi de qeyd edilir Seslerin yer deyisimi Ses dusumu Elince ve ya Erince ile bagli olan toponimler nezerde tutulur Bu toponim tedqiqatcilar terefinden muxtelif cur teqdim olunur Serur Seruk Suruk Sirokuz Sirekuvez ve s Ve ya Sirekuvan kimi qeyd edilir Qaynaqlarda bu hokmdarin adi Manqburnu bezen de Mengu Berti seklinde kecir Manqburnu qedim turkcede boyuk burunlu demekdir Mengu Berti ise ebedi qurd menasina gelir Bu iki ad arasinda qaynaqlarda yer alan ferqin Celaleddinin adinin tam oxunmamasindan ireli gelmekdedir Ayrica manq turklerde boy adi menasini da vermekdedir Qorcu doyuscu qruplarindan biridir Qefleten 1399 cu ilde Elince qalasinda Sultan Tahirle Emir Altun arasinda feodal cekismeleri bas verir Emir Altun hemin il helak oldugundan qaladaki mudafie desteleri bassiz qalir Neticede Teymurun qonsulari hec bir muqavimete rast gelmeden qalani tuturlar Professor V Minorski Neiminin Naxcivanda defn olundugunu qeyd edir Ehtimal ki Neimi indiki Naxcivan MR in Xanegah kendinden 1 km simal serqde Elince cayinin sol sahilinde yerlesmis Xanegahin alt mertebesindeki serdabede defn olunmusdur Hemin Xanegah xalq arasinda hemcinin Seyx Xorasani adi ile meshurdur Neiminin sagirdlerinden biri yazirdi ki indiye qeder Kebe Mekke muqeddes mekan hesab edilmisse bundan sonra Elince qaim meqam olacaqdir Kebe sod ber asiman dovri qiyam Sod Elince bed ez in qaim meqam Menasi Ilanlar sahi demekdir Diger adlandirilma sekli Calov dur Yeni qala reisi Sozugeden dovrde bu soz qaem meqami kimi gedirdi Dovrun doyuscu qruplarindan biri 10 dinara beraber olan pul vahidi Yeni vav herfi Istinadlar Redakte Azerbaycan Respublikasi erazisinde dovlet muhafizesine goturulmus dasinmaz tarix ve medeniyyet abidelerinin ehemiyyet derecelerine gore bolgusunun tesdiq edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Nazirler Kabinetinin Qerari azerb 2014 11 08 tarixinde arxivlesdirilib Pod red B N Ponomareva 1966 Istoriya SSSR s drevnejshih vremen do nashih dnej 2 Akademiya nauk SSSR Nauka seh 518 V 1387 g polchisha Timura vtorglis v Azerbajdzhan Razbiv vojska Dzhelairidov Timur ovladel Tebrizom Mnozhestvo armyanskih i azerbajdzhanskih remeslennikov bylo otpravleno v Samarkand Naibolee stojkoe soprotivlenie zahvatchikam okazali zashitniki kreposti Alindzhakala nedaleko ot Nahichevana 1 2 L S Bretanickij 1966 Zodchestvo Azerbajdzhana XII XV vv i ego mesto v arhitekture Perednego Vostoka Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury seh 87 Krepost Alindzha kala na pravom beregu r Alindzha Nah ASSR yavlyalas odnim iz naibolee moshnyh oboronitelnyh sooruzhenij svoego vremeni Ocherki istorii SSSR Period feodalizma IX XV vv 2 Institut istorii Akademiya nauk SSSR Izdatelstvo Akademii nauk SSSR Pod red B D Grekova 1953 seh 729 Naibolee upornoe soprotivlenie Timuru v Azerbajdzhane okazala krepost Alindzhak nyne razvaliny Alindzha kala v Nahichevanskoj ASSR S voennoj pomoshyu Gruzii ona derzhalas do 1400 g R A Gusejnov 1970 Irakskie Seldzhukidy Ildegizidy i Zakavkaze Palestinskij sbornik Vypusk 21 Blizhnij Vostok i Iran Leningrad Nauka Akademiya nauk SSSR seh 193 Ego synovya takzhe poluchili klyuchevye pozicii v sultanate Dzhahan Pehlevan stal fakticheskim glavoj dvorcovoj administracii a Kyzyl Arslan igral vidnuyu rol v voennom apparate Teper osnovnaya kazna irakskih Seldzhukidov hranilas u Ildegizidov v kreposti Alindzha kala okolo Nahchevana G A Madatov 1967 Nahichevanskaya Avtonomnaya Sovetskaya Socialisticheskaya Respublika 10 Sovetskaya istoricheskaya enciklopediya Moskva Sovetskaya enciklopediya Pod red E M Zhukova Nahichevanskaya Respublika Slovar sovremennyh geograficheskih nazvanij Ekaterinburg U Faktoriya Pod obshej redakciej akad V M Kotlyakova 2006 Sheblykin I 1943 seh 69 71 Jakut al Hamavi 1983 Mudzham al Buldan Baku seh 10 K Smirnov 1990 Materialy po istorii i etnografii Nahichevanskogo kraya Baku Ozan 156 s 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 18 Azerbaycan toponimlerinin ensiklopedik lugeti Iki cildde I Baki Serq Qerb 2007 seh 181 Azerbaycan tarixi Yeddi cildde En qedimden b e III esri Tekrar nesr I cild Baki Elm Mesul redaktor Akad Iqrar Eliyev 2007 seh 431 432 Mireli Seyidov 1984 Naxcivan qalalari Ulduz seh 29 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 19 Sheblykin I 1943 seh 51 1 2 3 4 5 6 7 Mirbagir Mirheyderzade 1930 seh 78 80 1 2 3 4 Koprulu Fuad Mehmed Alancaq 4 Islam Ensiklopediyasi seh 302 304 Azerbaycan toponimlerinin ensiklopedik lugeti Iki cildde I Baki Serq Qerb 2007 seh 182 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 20 Hamdullah Kazvini 1983 Nuzhat al Kulub Baku seh 10 Agamusa Axundov 1983 seh 34 Agamusa Axundov 1983 seh 34 35 Memmedov N 2007 Toponimika derslik Baki Baki Dovlet Universiteti seh 36 Ilhami Cefersoylu 15 oktyabr 1998 Elince qalasi 525 ci qezet 1 2 3 4 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 21 Bagirov Adil 2011 Oronimlerin linqvistik xususiyyetleri Naxcivan MR i materiallari esasinda Baki Elm ve tehsil seh 49 Kitabi Dede Qorqud Baki Yazici 1988 seh 208 Naxcivan sancaginin mufessel defteri 1727 Baki Elm Arasdirma qeyd ve serhlerin muellifi H Memmedov 2001 seh 85 86 1 2 3 4 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 22 Gejdarov M 1982 Goroda i gorodskoe remeslo Azerbajdzhana XIII XVIII vv Baku seh 124 F Zeynalov S Elizade 1988 Kitabi Dede Qorqud Baki seh 208 209 Hemid Arasli 1962 Kitabi Dede Qorqud Baki seh 130 132 Ebdulezel Demircizade 1959 Kitabi Dede Qorqud dastanlarinin dili Baki seh 73 Kniga moego deda Korkuta M L 1962 seh 89 90 Azerbaycan tarixi 1 Baki 1994 seh 351 R Memmedov B Piriyev 1977 Teymurlengin Elince seferi Baki Elm ve heyat seh 31 32 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 13 Azerbaycan tarixi muzeyinin eserleri 1973 Azerbaycan tarixine dair materiallar Baki seh 11 Faruk Sumer 1959 Azerbaycanin turklesmesi tarixine umumi bir baxis 21 Ankara Turk Tarix Kurumunun Bulleteni seh 432 Kirzioglu Fexreddin 1952 Dede Qorqud oguznameleri I kitab Istanbul seh 66 67 Alekperov A 1969 Poezdka v Zangezur i Nahkraj Issledovaniya po arheologii i etnografii Azerbajdzhana Baku seh 247 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 14 Hemid Arasli 1977 seh 134 142 Hemid Arasli 1977 seh 134 135 Hemid Arasli 1977 seh 134 Hemid Arasli 1977 seh 135 Hemid Arasli 1977 seh 138 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 24 Hemid Arasli 1977 seh 139 1 2 Hemid Arasli 1977 seh 142 Penah Xelilov 1993 Kitabi Dede Qorqud Intibah abidesi Baki Genclik seh 21 Babayev Sefereli 1999 Naxcivanda Kitabi Dede Qorqud toponimleri Baki XXI Yeni Nesrler Evi seh 51 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 25 Ebubekr Tehrani 1998 Kitabi Diyarbekriyye Baki Elm Fars dilinden tercume eden ve on sozun muellifi Rahile Sukurova seh 17 R Memmedov 1977 Naxcivan seherinin tarixi ocerki Baki seh 76 Ziya Bunyadov 1985 Azerbaycan Atabeyleri dovleti Baki seh 125 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 15 1 2 Suleyman Eliyarli 1996 Azerbaycan tarixi Uzaq kecmisden 1870 ci illere qeder Baki Azerbaycan nesriyyati seh 305 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 15 16 Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi ASE IV Baki 1980 seh 182 Sahin Ferzeliyev 1983 Azerbaycan XV XVI esrlerde Baki Elm Hesen bey Rumlunun Ehsenut tevarix eseri uzre seh 68 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 16 1 2 A Markov 1897 Katalog dzhalairidskih monet SPb seh 28 A Markov 1897 Katalog dzhalairidskih monet SPb seh 380 Foma Metsopski 1957 Teymurlengin tarixi Baki seh 11 Hemdullah Qezvini Zeyl e tarix i qozide II Sbornik materialov V G Tizengauzen seh 98 Vzhyderzhki iz Hroniki neizvestnogo avtora Armyanskie istochniki o mongolah Izvlecheniya iz rukopisej XIII XIVna Moskva Perevod A G Galstyana 1962 seh 80 Abbasqulu aga Bakixanov 2010 Gulustani Irem Baki seh 80 Vzhyderzhki iz Hroniki neizvestnogo avtora Armyanskie istochniki o mongolah Izvlecheniya iz rukopisej XIII XIVna Moskva Perevod A G Galstyana 1962 seh 88 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 26 Ibn Erebsah 1339 Zepdeqai e seveftvare Teymur fars dilinde Tehran Tercome Mehemmedeli Necati seh 62 Sirin Beyani 1345 Tarix i ali Celair fars dilinde Tehran seh 90 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 27 1 2 Serafeddin Eli Yezdi 1972 Zefername fars dilinde Daskend seh 538 561 Ebdurrezzaq Semerqendi 1843 Metle el sodeyin fars dilinde Paris Ibn Erebsah 1339 Zepdeqai e seveftvare Teymur fars dilinde Tehran Tercome Mehemmedeli Necati seh 64 66 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 27 28 Mehmed Fud Koprulu Alancak IV Islam Ensiklopediyasi seh 32 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 28 Mehemmed Terbiyet 1314 Danesmendan i Azerbaycan fars dilinde Tehran seh 386 A A Seyidzade 1947 Fezlullax Neimi Astrabadi DAN Azerb SSR seh 282 E Rehimov 1975 Neiminin oldurulmesi barede Nesiminin maddeyi tarixi Azerb SSR EA Meruzeleri seh 89 92 V F Minorski Tebrizin tarixi seh 42 A A Aleskerzade 1941 nadpisi arhitekturnyh pamyatnikov epohi Nizami Baku Arhitektura Azerbajdzhana seh 381 L Huseynzade 11 yanvar 1961 ci il Neiminin meqberesi Serq qapisi qezeti L Huseynzade 14 iyun 1969 cu il Neiminin meqberesi Edebiyyat ve incesenet qezeti Mirxond Tarix i povzet ec sefa IV seh 105 Huseyn 1961 Bedai el veqai fars dilinde I seh vereq 143a Ebubekr Tehrani 1962 Kitabi Diyarbekriyye Ankara seh 138 139 Serefxan Bitlisi II hisse Kitab i Serefname seh 91 Ebubekr Tehrani 1962 Kitabi Diyarbekriyye Ankara seh 139 143 Huseyn 1961 I hisse Bedai el veqai fars dilinde seh vereq 157a Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 29 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 9 10 P A Memmedov Elinceqalanin orta esrler tarixi haqqinda Baki seh 16 Cefer Ibrahimov 1958 Azerbaycanin XV esr tarixine dair ocerkler seh 102 103 Huseyn 1961 I hisse Bedai el veqai fars dilinde seh vereq 318b George Sale George Psalmanazar Archibald Bower George Shelvocke John Campbell John Swinton An Universal history from the earliest account of time VI London Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 30 Eliyev I N 2014 Naxcivan bolgesi Sefeviler dovrunde Baki Elm ve tehsil seh 28 F Kirgizoglu 1993 Osmanlilarin Kafkaz ellerini fethi 1451 1590 Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi seh 108 O E Efendiyev 1993 Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki Azernesr seh 65 F Kirgizoglu 1993 Osmanlilarin Kafkaz ellerini fethi 1451 1590 Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi seh 148 149 Ferzeliyev S F 1983 Azerbaycan XV XVI eslerde Baki Elm Hesen bey Rumlunun Ehsen et tevarix eseri uzerine seh 74 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 32 O E Efendiyev 1993 Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki Azernesr seh 229 Xace Zeynalabidin Eli Ebdi bey 1996 Tekmiletul exbar Sefevi dovru Sah Ismayil ve Sah Tehmasib dovrlerinin tarixi Baki Elm Fars dilinden tercume muqeddime ve serhlerin muellifi E H Rehimlidir seh 45 Ferzeliyev S F 1983 Azerbaycan XV XVI eslerde Baki Elm Hesen bey Rumlunun Ehsen et tevarix eseri uzerine seh 110 Isgender bey Munsi Turkman 2009 Tarix i alemara yi Abbasi Abbasin dunya bezeyen tarixi I Baki Tehsil Farscadan tercume on soz serh ve gostericilerin muellifleri AMEA nin muxbir uzvu Oqtay Efendiyev tarix elmleri namizedi Namiq Musali seh 570 Memmedov R A 1977 Naxcivan seherinin tarixi ocerki orta esrler dovru Baki Elm seh 128 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 32 33 Naxcivan sancaginin mufessel defteri Baki Elm Arasdirma qeyd ve serhlerin muellifi t e n H Memmedov Tercume edenler akademik Z Bunyadov ve t e n H Memmedov 2001 seh 85 87 Iran tarixi Sefeviler dovrunde Tehran Came Ingilisceden Fars diline tercume eden Yaqub Ajanddir 1388 seh 133 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 33 1 2 3 4 Memmedzade K M 1978 Azerbaycanda insaat seneti IV XVI esrler Baki Elm seh 45 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 39 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 39 40 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 40 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 40 41 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 41 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 41 42 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 42 1 2 3 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 43 1 2 3 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 44 Ryui Gonzales de Klaviho Dnevnik puteshestviya ko dvoru Timura v Samarkand seh 158 161 1 2 Sheblykin I 1943 seh 88 90 Veli Baxseliyev 2002 Naxcivanin Erken Demir dovru medeniyyeti Baki Elm seh 64 Veli Baxseliyev A Seyidov 2013 Naxcivan Muxtar Respublikasi erazisinde askar olunmus qedim hidrotexniki qurgular Xezer Beynelxalq Su Texnologiyalari konfransinin materiallari 15 aprel 2013 Baki Azersu seh 422 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 45 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 45 46 Elovset Quliyev 2008 Naxcivan kehrizleri Baki Nurlan seh 14 15 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 46 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 46 47 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 47 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 47 48 Elovset Quliyev 2008 Naxcivan kehrizleri Baki Nurlan seh 41 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 48 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 48 49 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 49 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 34 Azerbaycan tarixi Baki Azernesr Akademik Ziya Bunyadov ve tarix e d Y Yusifovun redaktesi ile 1994 seh 35 1 2 Qezvini 1990 seh 56 Qezvini 1990 seh 54 56 Memmedov S 2007 Azerbaycan tarixi Baki Casioglu seh 76 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 35 Azerbaycan tarixi Baki Azernesr Akademik Ziya Bunyadov ve tarix e d Y Yusifovun redaktesi ile 1994 seh 352 Qezvini 1990 seh 71 72 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 36 Seferov Y Azerbaycan folklorunda tarixlilik Baki Elm seh 109 110 Seferov Y Azerbaycan folklorunda tarixlilik Baki Elm seh 120 122 Serafeddin Eli Yezdi 1996 Zefername Azerbaycan tarixine dair secmeler Baki Azernesr Fars dilinden tercume on soz ve izahlar Vaqif Piriyevindir seh 56 57 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 37 Serafeddin Eli Yezdi 1996 Zefername Azerbaycan tarixine dair secmeler Baki Azernesr Fars dilinden tercume on soz ve izahlar Vaqif Piriyevindir seh 65 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 37 38 1 2 3 4 5 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 62 1 2 Mirbagir Mirheyderzade 1930 seh 79 80 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 50 51 Hemdullah Qezvini Tarixi Qozide seh 153 1 2 M A Sejfeddini 1998 Numizmatika Azerbajdzhana II Baku Izd vo Elm seh 146 Hemdullah Qezvini Tarixi Qozide seh 117 Ziya Bunyadov 1988 Azerbaycan Atabeyleri dovleti Baki Elm seh 205 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 52 Markov A K 1897 Katalog Dzhelairidskih monet Spb seh 33 M A Sejfeddini Mrabdullaev A 2004 Denezhnoe obrashenie i monetnoe delo Azerbajdzhana IV XIV vekov II Baku Nafta press seh 160 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 53 1 2 3 4 5 Kelbizade Elnur 18 noyabr 2016 Elinceqalani berpa etdirenler Serq qapisi qezeti Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 7 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 7 8 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 seh 8 9Edebiyyat RedakteZeyneddin bin Hemdullah Qezvini 1990 Zeyl e tarix e qozide Baki Elm 212 seh Mirheyderzade Mir Bagir 1930 Ebrequnus dairesi meshur Elince cayi sahilinde bir nece kendin ve Elince qalasinin tedqiqi Azerbaycanin oyrenme yolu 4 5 Baki Naxcivan Muxtar Respublikasi 2016 Elinceqala Meqaleler toplusu Azerbaycan rus ve ingilis dillerine Naxcivan Ecemi 304 seh Hemid Arasli 1977 Kitabi Dede Qorqud Baki Genclik 184 seh Agamusa Axundov 1983 Torpagin koksunde tarixin izleri Baki Genclik 136 seh Sheblykin I P 1943 Pamyatniki azerbajdzhanskogo zodchestva epohi Nizami materialy B Izdatelstvo AzFAN Pod red I Dzhafarzade Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Elince qalasi ile elaqeli mediafayllar var Kniga deda Korkuta Kitab i dedem Korkut X glava Pesn o Sekreke syne Ushun Kodzhi rus vostlit info Istifade tarixi 2019 09 02 Perevod V V Bartolda Elince Qalasi oz dagintilari altinda hansi sirleri qoruyur Naxcivan azerb azadliq org 28 aprel 2012 Istifade tarixi 2019 09 2 Emir Teymurun 14 il erzinde ele kecire bilmedeyi qala ELINCE QALASI azerb travelnews az 2018 Istifade tarixi 2019 09 02 Hemcinin bax RedakteElince dagi Elince cayi Elincecay xanegahiMenbe https az wikipedia org w index php title Elince qalasi amp oldid 5959764, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.