İosip Broz Tito

İosip Broz Tito (serb-xorv. Јосип Броз, Josip Broz; Tito soyadı ilə əlaqəli partiya təxəllüsü; Sovet sənədlərində İosip Frantsoviç Brozoviç adı ilə qeyd edilmişdir; 7 may 1892(1892-05-07), Kumrovets^[d], Xorvatiya və Slavoniya krallığı^[d], Avstriya-Macarıstan – 4 may 1980(1980-05-04)^[…], Lyublyana) — Yuqoslaviya inqilabçısı, siyasi, dövlət, hərbi və partiya xadimi. 1945-ci ildən 1980-ci ilə ölümünə qədər Yuqoslaviyanın lideri. 1937-ci ilin dekabrından Yuqoslaviya Kommunist Partiyasına rəhbərlik etmişdir. 1966-cı ildən Yuqoslaviya Kommunistlər İttifaqqının sədri olmuşdur . II Dünya Müharibəsi zamanı Tito işğal altındakı Avropada ən təsirli müqavimət hərəkatı adlandırılan Yuqoslaviya partizanlarının lideri idi. Prezidentliyinin avtoritar olaraq tənqid olunmasına və siyasi rəqiblərin repressiyalarına səbəb olmasına baxmayaraq, bəzi tarixçilər onu səxavətli diktator hesab edirlər. Həm Yuqoslaviyada, həm də xaricdə məşhur bir şəxsiyyət idi. Onun birləşdirici simvol sayılan daxili siyasəti, Yuqoslaviya Federasiyası xalqlarının dinc yanaşı yaşamasını təmin edirdi. Qoşulmama Hərəkatının əsas lideri olaraq dünyanın diqqətini özünə çəkirdi və bu sahədə Hindistanda Cəvahirləl Nehru, Misirdə Camal Əbdül Nasir, İndoneziyada Sukarno və başqaları ilə əməkdaşlıq edirdi .

İosip Broz Tito
serb-xorv. Јосип Броз, Josip Broz
Yuqoslaviya Kommunistlər İttifaqının Baş katibi 17 mart 1943 — 4 may 1980
Sələfi	Draqo Maruşiç
Xələfi	Branko Mikuliç
Yuqoslaviyanın Prezidenti 14 yanvar 1953 — 4 may 1980
Sələfi	vəzifə təsis edilib
Xələfi	vəzifə ləğv edilib
Yuqoslaviyanın 26-cı Baş naziri 7 mart 1945 — 14 yanvar 1953
Sələfi	Draqo Maruşiç
Xələfi	vəzifə ləğv edilib
Yuqoslaviya İttifaq İcraiyyə Veçesinin 1-ci Sədri 14 yanvar 1953 — 29 iyun 1963
Xələfi	Petar Stamboliç
YSFR Rəyasət Heyətinin 1-ci Sədri 16 may 1974 — 4 may 1980
Xələfi	Lazar Kolişevski
Şəxsi məlumatlar
Partiya	Yuqoslaviya Kommunistlər İttifaqı
Fəaliyyəti	mexanik, inqilabçı, dövlət xadimi
Doğum tarixi	25 may 1892
Doğum yeri	Kumroves,Xorvatiya və Sloveniya Krallığı, Avstriya-Macarıstan
Vəfat tarixi	4 may 1980 (87 yaşında)
Vəfat yeri	Lyublyana, Slavoniya Sosialist Respublikası, YSFR
Vəfat səbəbi	ürək çatışmazlığı
Dəfn yeri	Güllər evi^[d]
Atası	Frans Broz
Anası	Mariya Yaverşek
Həyat yoldaşları	1) Pelageya Denisovna Belousova (1918—1936) 2) Lüsiya Bauer 3) Gerta Has 4) Davorianka Paunoviç 5) Yovanka Budisavleviç (1952-dən)
Uşaqları	oğulları Jarko Leon və Aleksandr qızı: Zlatitsa
Hərbi xidmət
Rütbəsi	Yuqoslaviya marşalı^[d]
Döyüşlər	Birinci Dünya müharibəsi Rusiyada vətəndaş müharibəsi İspaniya vətəndaş müharibəsi İkinci Dünya müharibəsi
Təltifləri
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1980-ci ildə Titonun ölümündən sonra Yuqoslaviya respublikaları arasında münaqişə ocaqları yaranmağa başladı. 1991-ci ildə Yuqoslaviya dağıldıqdan sonra yeni yaranan respublikalar arasında 1990-cı illərin sonlarına qədər davam edən bir neçə silahlı münaqişə başladı. Bu münaqişələrin nəticələri hələ də keçmiş Yuqoslaviya respublikalarının həyatına təsir göstərir.

Həyatı

İlk illər

 

Titonun Kumrovetsdəki ata evi

Yosip Broz 1892-ci ilin mayın 7-də Avstriya-Macarıstanın bir hissəsi olan Xorvatiyanın Kumrovets kəndində anadan olmuşdur. Sonralar 1893-cü ili doğum ili olaraq qeyd etdi və almanların ona qarşı uğursuz sui-qəsd cəhdi etdiyi 1944-cü ilin bir gününün xatirəsinə mayın 25-ni doğum tarixi olaraq seçdi[8]. Məhz mayın 25-i Yuqoslaviya Sosialist Federativ Respublikasında rəsmi bayram günü kimi qeyd edilirdi[9]. Doğuşdan sonra Katolik Kilsəsində xaç suyuna salınmışdı [10]. Gələcək Yuqoslaviya liderinin atası Frano (Frans) Broz (Horv. Franjo Broz) milliyətcə xorvat idi. Titonun doğulduğu vaxt ailəsi artıq üç əsr idi ki, Kumrovetsdə yaşayırdı. Franioya əcdadlarından 4 hektar torpaq və yaxşı bir ev miras qalmışdı, ancaq bu mirasın idarə edilməsində o, çox da qabiliyyətli deyildi. İosipin anası Maria Broz, qız soyadı Javerşek (Sloven. Marija Broz, Marija Javeršek) Kumrovetsdən 16 kilometr məsafədə yerləşən Podsreda kəndindən olan bir sloven qadın idi. Qeyd etmək lazımdır ki, Titonun qarışıq mənşəyinə baxmayaraq, bir çox təqqiqatçı onu etnik Xorvat hesab edirdi . On beş uşaqlı bir ailədə o, yeddinci uşaq idi; bəzi qardaş və bacıları körpəlikdə və ya yeniyetmə yaşlarında ölmüşdü .

Həyatının ilk illərini İosip Podsreddə, nəvəsinə xüsusi qayğı göstərən ana babası Martin Javerşekin (Slovencə Martin Javeršek) evində keçirmişdi. Orada o, fortepianoda ifa etməyi öyrənmişdi . Məktəbdə təhsil almaq üçün İosip Kumrovetsə qayıdanda, o, slovencə xorvat dilindən daha yaxşı danışırdı .

1900-cü ilin iyul ayında səkkiz yaşlı İosip Broz 1905-ci ildə təhsilini başa vuraraq yalnız dörd sinif bitirdiyi Kumrovets ibtidai məktəbinə daxil oldu . Sonradan ömrü boyu yazıları orfoqrafik səhvlər buraxaraq, yazırdı. Məktəbi tərk etdikdən sonra İosip əvvəlcə dayısının yanında, sonradan isə ailə təsərrüfatında işləmişdir .

1907-ci ildə Franio Broz oğlunu ABŞ-a işləməyə göndərməyə çalışdı, lakin ailə bilet pulunu toplaya bilmədi . Bundan sonra on beş yaşlı İosip, əmisi oğlu Yuritsanın (Horv. Jurica Broz) hərbi xidmət etdiyi Sisak şəhərinə yola düşdü. Əvvəlcə İosip Yuritsanın köməkliyi ilə restoranda işə düzəldi. Ancaq çox keçmədən bunun özünə uyğun iş olmaması hesab edərək, işdən çıxdı. Bundan sonra milliyətcə çex mexanik Nikola Karas (çex. Nikola Karas) onu üç il tələbə kimi qəbul etdi, sənəti öyrənməklə bərabər ona mənzil və qida da verdi. Atasının imkanı olmadığı üçün, öz iş paltarının haqqını o özü pulu ilə ödədi. Sonradan İosipin kiçik qardaşı Stepanda Karasın şagirdi oldu . Sosistlərə rəğbət bəsləyən İosipin ustası tələbəsini də sosialist hərəkatına cəlb etdi. 1909-cu ildə Karas tərəfindən dəstəklənən Broz 1 may bayramının qeyd edilməsi tədbirlərinə qoşuldu. Sosialist qəzeti olan "Slobodna Reç"i (Xorvatca-"Pulsuz Söz") əvvəl oxumağa və sonradan yaymağa başladı. 1910-cu ilin sentyabrında üç illik şagirdlikdən sonra Zaqrebə köçdü və burada Sisakdakı əlaqələri sayəsində iş tapa bildi. Burada o, Metalllurgiya İşçiləri İttifaqına qoşuldu və onların ilk nümayişində iştirak etdi . Həmçinin o, Xorvatiya və Slavoniya Sosial Demokrat Partiyasına da üzv oldu .

 

İosip Broz (dairə ilə işarələnib) Kamnikdə fabrikdə fəhlələr arasında 1911-ci il

1910-cu ilin dekabrında Broz Kumrovetsə döndü, lakin 1911-ci ilin əvvəlində yenidən iş axtarışına çıxaraq doğma kəndini tərk etdi. Bir neçə ay ərzində bir neçə yaşayış və iş yerini dəyişdirdi - Lyublyana, Triest və yenidən Kumrovetsdə yaşadı. 1911-ci ilin yazında velosiped təmir emalatxanasında işlədiyi Zaqrebə qayıtdı və bir may tətilində iştirak etdi . Lyublyanada qısa bir müddət işləyərək, 1911-ci ilin mayından 1912-ci il mayınadək Kamnikdəki bir fabrikdə işə düzəldi. Zavod bağlandıqdan sonra Çexiyanın Çenkov kəndində yerləşən fabrikə işə götürüldü. Çenkovda İosip işəgötürənin onları ölkənin digər bölgələrindən daha ucuz işçi qüvvəsi ilə əvəz etmək cəhdinə etiraz edən yerli çex işçilərinin tətilinə qoşuldu və nəticədə tətilçilər iş yerlərini qoruya bildilər. Daha sonra Broz Pilsenə köçdü, burada bir müddət "Şkoda" fabriklərində çalışdı və sonra Münhenə getdi. Mannheymdəki Benz avtomobil fabrikində çalışdı və arada Rura da səfər etdi. 1912-ci ilin oktyabrında böyük qardaşı Martinin ailəsi ilə birlikdə yaşadığı Vyanaya gəldi. Orada Qridlin fabriklərində işlədi, ardından "Daymler"in Viner Noyştadakı fabrikinə keçdi və burada avtomobillərin sınaq yürüşü ilə məşğul oldu. Bu illər ərzində qılıncoynatma və rəqs etməyi öyrəndi , alman dilini mənimsədi və çex dilində səlis danışmağa başladı .

Avstriya-Macarıstan ordusunda xidmət. I Dünya Müharibəsi

1913-cü ilin mayında Broz iki il xidmət etməli olduğu Avstriya-Macarıstan İmperiya və Kral Ordusuna çağırıldı . Əsgəri qeydiyyata alarkən doğum tarixində bir səhv edildi - anadan olma vaxtı kimi 1892-ci ilin martın 5-i yazıldı [28]. Əvvəlcə Vyanada xidmət etməyə göndərilsə də, lakin sonra öz istəyi ilə 25-ci Domobran Zaqreb Piyada Alayına köçürüldü. 1913-1914-cü illərin qışında yeniçağrışçı Broz xizək sürmə dərsləri aldı, ardından Budapeştdə unter-zabitlər məktəbində oxumağa göndərildi . Məktəbi bitirdikdən sonra, Broz baş unter-zabit rütbəsini aldı (22 yaşında). O, bu alayın ən gənc unter-zabiti idi . Titonun bioqrafı Casper Ridlinin [en] dediyinə görə bu ümumiyyətlə Avstriya-Macarıstan ordusunda ən gənc rütbəyə malik zabit idi . Orduda mülki həyatda öyrəndiyi qılıncoynatma bacarıqlarından uğurla istifadə edərək, qılıncoynatma yarışlarında bir sıra qələbələr qazandı: 1914-cü ildə alay çempionatını qazandı və həmin ilin mayında Budapeştdə keçirilən Ümumordu Qılıncoynatma Çempionatında ikinci yeri tutdu .

1914-cü ilin avqustunda Avstriya-Macarıstan Birinci Dünya Müharibəsinə qoşuldu, bununla əlaqədar 25-ci Domobran Zaqreb Piyada alayı Serbiya sərhədinə təxliyə edildi. Burada unter-zabit Broz əsgərləri üsyana çağırdığına görə həbs edildi və sərhəd Uyvidek şəhərinin Petrovaradin qalasına (hazırki Serbiyanın Novi Sad şəhəri ) salındı . Sonradan Titonun özü bu həbslə bağlı ziddiyyətli xəbərlər xatırlayırdı. Öz bioqraflarından birinə verdiyi müsahibədə, o, ruslar tərəfə fərailik etmək niyyətini bildirdiyinə görə həbs olunduğunu, digər tərcümeyi-hallında Tito, həbsin texniki səhv səbəbiylə olduğunu söyləmişdi . Nəhayət, Brozun həbsinin üçüncü bir versiyası var ki, o da onun məğlubiyyət əhval-ruhiyyəsini yayması idi. Belə ki, gələcək Yuqoslaviya lideri öz şəxsi söhbətlərindən birində müharibədə Avstriya-Macarıstan ordusunun məğlub olacağına ümid etdiyini söyləmişdi. Ancaq o qısa müddət sonra həbsdən azad edildi və bəraət aldı .

1915-ci ilin əvvəlinə qədər 25-ci alay Serbiya cəbhəsində vuruşdu, sonra Şərq cəbhəsinə, Qalisiya bölgəsinə göndərildi . Rus cəbhəsində Broz kəşfiyyatçı idi. O, kəşfiyyatda özünü cəsur bir hərbçi kimi göstərdi və yaxşı bir komandir olduğunu sübut etdi. Bir dəfə onun komandiri olduğu kəşfiyyat dəstəsi cəbhə xəttini keçib 80 rus əsgərini əsir götürdü və “əsirlər”lə mövqelərinə itkisiz döndü. Kəşfiyyat sahəsindəki şücaət və təşəbbüsə görə Broz cəsarətə görə medala mükafatlandırıldı. Lakin bu barədə məlumatlar yalnız ölümündən sonra 1980-ci ildə dərc edildi.

Rus əsirliyində. 1917-ci il inqilabı

1915-ci ilin yazında, Dnestr çayı üzərində Mitkeu (Bukovina) kəndi yaxınlığında baş vermiş döyüşdə, unter-zabit Broz rus qoşunlarının cəbhə xəttini keçmək cəhdini dəf edərkən, Rusiya ordusunun çərkəz süvarisi tərəfindən nizə ilə belindən yaralandı. O, ağır yaralanaraq əsir düşdü. Brozun əsir düşməsinin dəqiq tarixi mənbələrdə müxtəlif şəkildə verilir. Əksər yerlərdə bu martın 25-i yazılsa da, amma İngilis jurnalist Riçard Vest yazır ki, Broz martın 21-i əsir düşmüşdü. Casper Ridli isə bu hadisənin tarixini aprelin 4-ü göstərir.

Əsir düşdükdən sonra Broz Volqa sahilində yerləşən Sviyajsk şəhərində 13 ay keçirdi. Bura da o, Sviyajsk Uspensk Monastırının binasında yerləşən hərbi hospitalda sətəlcəm və tif xəstəliyindən müalicə almışdı. Hospitalda olduğu müddətdə rus dilini öyrəndi. Bu işdə ona iki yerli məktəbli qız kömək etmişdi. Onların sayəsində o, rus ədəbiyyatının klassikləri Lev Tolstoy və İvan Turgenevlə də tanış oldur .

 

Hospitalın terləşdiyi Sviyajsk Uspensk Monastırının binası

Sağaldıqdan sonra Uraldakı əmək düşərgəsinə göndərildi. 1917-ci ilin fevralında isə sərbəst buraxıldı. 1917-ci ilin aprelində yenidən həbs olundu, lakin qaçmağa müvəffəq oldu və 16-17 iyulda Petroqraddakı nümayişlərdə iştirak etdi.

Finlandiyaya gedərkən Broz saxlanıldı və Petropavlovsk qalasında 3 həftə məhbəsdə yatdı. O, yenidən Kunqura göndərildi, ancaq qatardan qaçmağa nail oldu.

Rusiyadakı vətəndaş müharibəsinin iştirakçısı oldu (Qırmızı orduya qoşuldu). 1918-ci ilin iyununda rus qadınla evləndikdən sonra, "ağlar"ın hakimiyyəti altında olan Omskda mexanik olaraq işə düzəldi. 1920-ci ilin yanvarında Rusiyanı tərk etdi.

Yuqoslaviyanın kommunist hərəkatında iştirak

 

İosip Broz Lepolqav həbsxanasında dindirilmədə, 1928

1920-ci ildə artıq Yuqoslaviyanın bir hissəsi olan vətəninə qayıtdıqdan sonra Broz Yuqoslaviya Kommunist Partiyasına (YKP) daxil oldu. Elə həmin ilin sonunda Kommunist Partiyası qadağan edildi, 1921-ci ildə repressiyaya məruz qaldı və dağıdıldı.

1925-1926-cı illərdə İosip Kralevitsadakı gəmiqayırma zavodunda işlə düzəlir və rəhbəri olduğu Kommunist Partiyası təşkilatını yaradır. 1926-cı ildə Zaqrebə döndü və burada həmkarlar ittifaqı hərəkatında iştirak etməyə başladı. 1927-ci ildə Kommunist Partiyasının Zaqreb şəhər komitəsinin təşkilat katibi oldu.

Dəfələrlə təqibə və həbslərə məruz qaldı. 1928-ci ilin avqustunda daha bir həbsdən sonra kommunist təbliğatında ittiham olundu. 1929-cu il fevralın 21-də 5 il 7 ay katorqa işlərinə məhkum edildi. 1934-cü ildə azad edildikdən sonra Kommunist Partiyasının rəhbərliyinə daxil oldu.

1934-1936-cı illərdə Moskvada Kominterndə SSRİ Xarici İşçilər Nəşriyyatının direktoru işləmişdir. 1937-ci ilin dekabrında Yuqoslaviyaya qayıtdı və SSRİ-də güllələnən Yuqoslaviya Kommunist Partiyasının baş katibi Milan Qorkiçin yerinə YKP-na rəhbər seçildi. 1938-ci ilin avqustunda, 1939-cu ilin yanvarında və 1939-cu ilin sentyabr-noyabrında yenidən Moskvaya səfərlər etdi .

Kommunist Partiyasında işləyərkən Broz soyadının bir hissəsi olan "Tito" ləqəbini aldı. Bir versiyaya görə, Broz partiya üzvlərinə nə edəcəyini və necə edəcəyini qısaca izah etmək vərdişinə malik idi: "Bunu edəcəksiniz (bu və ya digər "ti-to" - Xorvat dilində)" - sözü belə bir ləqəbin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Broz özü isə bu versiyanı təkzib edirdi və Titonun sadəcə bir xorvat soyadı olduğunu, heç bir məna daşımadığını söyləyirdi . Titonun ömrüboyu 30-dan çox təxəllüsdən istifadə etdiyi güman edilir.

Titonun Yuqoslaviya Kommunist Partiyasının baş katibi olması məsələsi 1940-cı ilin oktyabrında Zaqrebdə keçirilən V gizli partiya konfransında möhkəmləndirildi.

II Dünya müharibəsi

 

Tito 1942-ci ildə

Nasist Almaniyası 1941-ci ildə Yuqoslaviyanı işğal etdikdən sonra ilk olaraq müqavimət hərəkatını kommunistlər qurdular. Yuqoslaviyanın Xalq Qurtuluş Ordusunun əsasını təşkil edən partizan dəstələri təşkil edildi və 1941-ci ilin iyulun 4-dən Tito onlara başçılıq etməyə başladı. Yuqoslaviya partizan dəstələri ən uğurlu hərəkatlardan idi və onların nəzarətində böyük ərazilər var idi.

Müharibənin ilk aylarında işğalçılarla mübarizə zamanı Yuqoslaviya Kommunistləri Çetnik dəstələri ilə əməkdaşlıq etməyə çalışırdılar. Avqust - sentyabr aylarında partizanlar və çetniklər bir sıra birgə əməliyyatlar keçirdilər. Sentyabr ayında Tito ilə Çetniklərin lideri Draqolyub Mixailoviç arasında şəxsi görüş keçirildi. Lakin ideoloji ziddiyyətlər tezliklə özünü hiss etdirməyə başladı və elə də möhkəm olmayan ittifaq qarşıdurmaya çevrildi. 1941-ci ilin noyabrından Çetniklər və kommunist partizanları öz aralarında əsl vətəndaş müharibəsi aparırdılar . Çetniklər müttəfiqlərin enişini gözləmək və sonra almanlarla müharibəyə qoşulmaq lazım olduğunu düşünürdülər. Tito və partizanları isə hesab edirdilər ki, almanlarla müharibəyə dərhal girmək lazımdı.

İtaliyanın təslim olmasından sonra YXAO bölmələri əvvəllər italiyalıların işğalı altındakı əraziləri ələ keçirməyə çalışdılar. Sürgündəki Yuqoslaviya hökuməti Mixayloviç ilə münasibətlərini kəsdi və Titonu ali baş komandan kimi tanıdı. Amerikalılar və ingilislər YXAO-ya hərbi yardım göstərməyə başladılar. Onlar Xorvatiyadakı düşmən hədəflərinə hava zərbələri endirməklə də partizanlara kömək edirdilər.

1944-cü il may ayının 25-də YXAO-nun komandanlığının yerləşdiyi Drvar şəhərinə alman desantı endirildi. Titonu ələ keçirmək və ya öldürmək məqsədi daşıyan əməliyyat ("At gedişi" - əməliyyatı) müvəffəqiyyətsizliyə düçar oldu.

1945-ci il aprelin 5-də Tito Sovet qoşunlarının Yuqoslaviya ərazisinə müvəqqəti girməsi barədə Stalinlə müqavilə imzaladı. Qırmızı Ordunun bölmələri ilə birlikdə YXAO ölkəni azad etdi. Hitler koalisiyası üzərindəki qələbədəki roluna görə 1945-ci ilin payızında Tito "Qələbə Ordeni"nin sonuncu (sonradan ləğv edilmiş L.Brejnevin ordeni sayılmamaqla) kavaleri oldu.

Yuqoslaviyaya rəhbərlik

 

Broz Tito 1949-cu ildə

 

Marşal İosip Broz Tito 1960-cı ildə

Ölkə azad edildikdən sonra Yuqoslaviya Demokratik Federativ Respublikası elan edildi və Tito onun baş naziri və xarici işlər naziri oldu. SSRİ ilə münasibətlər pisləşdi. Yuqoslaviya Kommunist Partiyasının rəhbərləri Yuqoslaviyanın Balkan Federasiyasına daxil olmasını istəyən Stalinə tabe olmaqdan imtina etdilər . Bununla əlaqədar SSRİ ilə dövlətlərarası və partiyalararası münasibətlər kəsildi. 1949-cu ildə Sovet rəhbərliyi Yuqoslaviya ilə dostluq, qarşılıqlı yardım və müharibədən sonrakı əməkdaşlıq müqaviləsini ləğv etdi. Yuqoslaviya rəhbərliyini gözdən salmağa yönəlmiş təbliğat kampaniyası start verildi.

İddia edilirdi ki: Yuqoslaviyada "faşist tipli anti-kommunist polis rejimi" mövcuddur. Sovet nəşrləri bu dövrdə "Tito-Rankoviçin qanlı dəstələri" haqqında yazırdı. Bəzi məlumatlara görə, Sovet xüsusi xidmət orqanları, Stalinin ölümü səbəbindən ləğv edilən Titoya sui-qəsd hazırlayırdılar.

Bu müddətdə Yuqoslaviya ABŞ və digər NATO ölkələri ilə yaxınlaşdı. Amerika Birləşmiş Ştatları Yuqoslaviyanı silahla təmin etdi. Ona xeyli sayda təyyarə, tank və digər döyüş silahları verdi. 1953-54-cü illərdə Yuqoslaviya Yunanıstan və Türkiyə ilə hərbi maddələr də daxil olmaqla müqavilə imzaladı .

1953-cü ildə Tito ölkənin prezidenti seçildi və ömrünün sonuna qədər bu vəzifəni tutdu.

1955-ci ildə Yuqoslaviyaya səfər edən N.Xruşşovun dövründə Sovet-Yuqoslaviya əlaqələri bərpa edildi. Buna baxmayaraq, Titonun rəhbərlik etdiyi Yuqoslaviya Kommunist Partiyası SSRİ-nin ideoloji və siyasi təzyiqlərinə uğurla müqavimət göstərməyə davam edirdi. Yuqoslavlar sosialist quruculuğu üçün öz modellərini irəli sürdülər. Tito 1956-cı ildə Sovet qoşunlarının Macarıstana hücumunu dəstəkləsə də, 1968-ci ildə Varşava Müqaviləsi Təşkilatı qüvvələrinin Çexoslovakiyaya müdaxiləsini pislədi.

1970-ci illərin ortalarında Titonun həyat yoldaşı Jovanka dövlət əleyhinə fəaliyyətdə günahlandırıldı. Bir versiyaya görə, Tito onu bir sıra cinayətlərdə, o cümlədən SSRİ-nin xeyrinə casusluqda, dövlət sirlərini açmaqda və çevriliş hazırlamaqda ittiham etdi.

Başqa bir versiyaya görə, ittihamlar qondarma idi və onları Titonun idarə etdiyio Stane Dolantsla Nikola Lyuiçiçin başçılıq etdiyi bir qrup sui-qəsdçilər saxtalaşdırmışdılar. Məhkəmə problemlər yarada bilərdi, bu səbəbdən təqsirləndirilən şəxs sadəcə Belqradın mərkəzində hər bir şəraiti olan bir iqamətgahda təcrid olundu. Jovankanın bacısı Nadya təhdid edilərək, baş verənləri danışmaq qadağan edildi. Miloşevic bu qərarı ləğv etmədi və beləliklə, Jovanka 25 il ev həbsində yatdı və yalnız 2000-ci ildə sərbəst buraxıldı .

Titonun hakimiyyəti illərində Yuqoslaviya Qoşulmama Hərəkatında önəmli bir rol oynayırdı.

Onun hakimiyyət illərində YSFR-nda yaşayış və iqtisadi inkişaf səviyyəsi, əksər Avropa ölkələrini əhəmiyyətli dərəcədə üstələyirdi. Yalnız ADR istisna olmaqla, YSFR sosialist düşərgəsi ölkələri arasında da ən yüksək göstəricilərə malik idi.

Xəstəlik, ölüm və dəfni

1980-ci ildə İosip Broz Tito ağır xəstələndi. Xəstəliyin səbəblərindən biri uzun müddət papiros çəkmə idi. Sol ayağında damarların tıxanması aşkar edildi. Yanvar ayında onun sol ayağı amputasiya edildi, lakin bu onun vəziyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olmadı. 1980-ci il mayın 4-də gecə 88 yaşına üç gün qalmış Lyublyanada vəfat etdi. Bundan əvvəl o, 100 gündən çox komada yatmışdı. Belqradda "Çiçəklər Evi" mavzoleyində dəfn edilmişdir. Sonrakı on il mayın 4-də 15.05 dəqiqədə bütün Yuqoslaviyada İosip Broz Titonun vəfat günü bir dəqiqəlik sükutla qeyd olunurdu .

Titoizm

İosip Broz Tito yeni bir kommunist hərəkatının - Titoizmin banisi idi. Bu hərəkat Titonun Stalinlə fikir ayrılığından sonra yaranmışdır. Titoizmin əsas prinsipi ondan ibarət idi ki, hər bir dövlətdə kommunizmə nail olmaq vasitələri xarici qüvvələr tərəfindən deyil, (Sovet İttifaqının başa düşüldüyü) dövlətin özü tərəfindən müəyyənləşdirilməlidir (yəni Yuqoslaviya). Tito hakimiyyəti boyu qoşulmama siyasəti yürüdür və Varşava Paktı Təşkilatında iştirak etmirdi. Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurasının işində Yuqoslaviya rəsmi girmədən xüsusi razılaşmalar əsasında iştirak edirdi. İqtisadiyyatda "özünü idarə edən sosializm" ilə təcrübələr aparılırdı.

Ailəsi və varisləri

Ailəsi

İosip Broz beş dəfə evli olsa da, üç dəfə rəsmi nigaha daxil olmuşdu. İosip Brozun arvadları bunlar idi:

• Pelaqeya Denisovna Belousova (1904-1967). Omskda İosip ilə rəsmi nigaha girmişdir. Onların dörd uşağı doğulmuşdu: birincisi körpəlikdə tələf olmuş, digər iki (Zlatitsa və Hinko) uşaqlıqda ölmüşdü. Dördüncü oğlu Jarko isə sağ qalmışdı. İosipdən boşandıqdan sonra onun Nina adlı bir qızı olmuşdu.
• Elsa Lusiya Bauer (1914-1937) təxəllüsü ilə tanınan Anna Köninq (Alman: Anna Köning). İosip ilə rəsmi nigaha girmişdir. O, 1937-ci ildə Almaniyanın xeyrinə casusluq ittihamı ilə Moskvada güllələnmişdir.
• Herta Haas (1914-2010). İosip ilə rəsmi nigahı olmamışdır. Aleksandr "Mişa" adlı oğlanları olmuşdur. İosipdən ayrıldıqdan sonra Hassın daha iki qız olmuşdur.
• Davoryanka Paunoviç (1921-1946). İosip ilə rəsmi nigahı olmamışdır. Vərəm xəstəliyindən əziyyət çəkirdi, SSRİ-də müalicə almış, lakin çox keçmədən Yuqoslaviyaya dönmüş və orada vəfat etmişdir.
• Jovanka Budisavleviç-Broz (1924-2013). İosip ilə rəsmi nigahda olmuşdur. 1970-ci illərdə əri tərəfindən çevriliş hazırlamaqda ittiham edilmiş və ev dustaqlığına salınmışdır. Buna baxmayaraq o, həbsinin ərinin təşəbbüsü ilə olmadığına inanırdı. Hökm yalnız 2000-ci ildə Voyislav Koştunisa tərəfindən ləğv edilmişdir. 2009-cu ildən Serbiyanın tam hüquqlu vətəndaşlığını almışdır.

 

Tito İndoneziyz prezidenti Sukarno ilə, 1960-cı il

Nəvələri

Hal-hazırda keçmiş Yuqoslaviya respublikalarında İosip Brozun çox sayda nəvə və nəticələri yaşayır. Onların hamısı Broz soyadını daşıyır.

• Böyük oğlu Jarko üç dəfə evli olmuşdur. Tamara Veger ilə ilk evliliyindən onun oğlu Yoşka (indiki Serbiya Kommunist Partiyasının lideri) və qızı Zlatitsa olmuşdur. Tereza Kuyunciç ilə ikinci evliliyindən - oğulları Vukaşin və İvan doğulmuşdur. Zlata Broz-Elinek ilə üçüncü evliliyindən - qızları Svetlana və Sonya, eləcə də oğlu İvan olmuşdur.
  • Titonun Yoşki Broz tərəfdən nəticələri: Neboyşa, Viktor (birinci evliliyindən) və Tamara (ikinci evliliyindən). Nəticələri: Luka, Filip və Lazar.
• Kiçik oğlu Aleksandr Mira Kosiç ilə evlidir. Onların Aleksandra (Saşa) adlı qızı və Andrey adlı oğlanları var.

Mənşə məsələsi

Bir sıra tarixçilər Titonun kəndli mənşəli olmasına şübhə ilə yanaşırlar. Çünki o, gəncliyi barədə çox danışmır və hətta qohum və dostlarını axtarmağa belə çalışmırdı. Titonun özünü qələmə verdiyi insan olmadığı haqqda bir neçə nəzəriyyə var. "Ümumi" versiyalardan birinə görə, Yuqoslaviya İosip Broz adını alan və Yuqoslaviyanın etnik sakini olmayan polyak, alman və ya hətta rus mənşəli olan bir saxtakar tərəfindən idarə olunurdu(sübut kimi isə onun serb-xorvat dilində nitq və yazma səhvlərinin çox olması göstərilirdi). Başqa bir "ümumi" versiyaya görə, Titonun valideynləri kəndli deyildi, kübar adlı-sanlı nəsildən idi (bu versiyanın tərəfdarları hesab edir ki, ən azı 10 dildə danışa bilən, yaxşı aristokratik davranışa sahib olan, şahmatı bacaran, fortepianoda yaxşı ifa edən və yaxşı qılıncoynadan prinsipcə kəndli ailəsindən ola bilməzdi) .

2015-ci ildə Saşa Broz xorvatiyalı admiral və yazıçı Davor Domazet-Loşonu babasına böhtan atmaqda günahlandırdı. Domazet-Loşo "Admiralın qeydləri" kitabında Titonu Vyanalı bir zəngin ilə qulluqçusunun qanunsuz oğlu olduğunu iddia etmişdi . Saşa Brozun buna reaksiyası ironik şəkildə Titonun şəcərəsini göstərmək oldu. Domazet-Loşonu isə yalnız ucuz bestseller yazmaq cəhdində günahlandırdı.

Mükafatları

1945-ci ildə Tito Zaqrebin fəxri sakini adına layiq görülmüşdü .

Yuqoslaviya

Mükafatın adı	Ölkə	Tarix	Mükafatlandırma yeri
Xalq Qəhrəmanı Ordeni (Üç dəfə)	Yuqoslaviya	6 noyabr 1944, 15 may 1972, 16 may 1977	Vis adası, Belqrad, Belqrad
Yuqoslaviya ulduzu Ordeni	Yuqoslaviya	1 fevral 1954	Belqrad
Azadlıq Ordeni(Yuqoslaviya)	Yuqoslaviya	12 iyun 1945	Belqrad
Soaialist Əməyi Qəhrəmanı Ordeni	Yuqoslaviya	1950	Belqrad
Milli azadlıq Ordeni	Yuqoslaviya	15 avqust 1943	Yaçe
Hərbi bayraq Ordeni	Yuqoslaviya	29 dekabr 1951	Belqrad
Yuqoslav bayrağı Ordeni	Yuqoslaviya	26 noyabr 1947	Belqrad
Partizan Ulduzu Ordeni(Yuqoslaviya)	Yuqoslaviya	15 avqust 1943	Yaçe
Qızılı çələngli Respublika Ordeni(Yuqoslaviya)	Yuqoslaviya	2 iyul 1960	Belqrad
«Xalq qarşısında xidmətlərə görə» Ordeni	Yuqoslaviya	9 iyun 1945	Belqrad
Qardaşlıq və birlik ordeni	Yuqoslaviya	15 avqust 1943	Yaçe
Dəfnə yarpağı çələngi ilə Yuqoslaviya Xalq ordusu Ordeni	Yuqoslaviya	29 dekabr 1951	Belqrad
Böyük hərbi xidmətlər ordeni(Yuqoslaviya)	Yuqoslaviya	29 dekabr 1951	Belqrad
«Cəsurluğa görə» Orden (Yuqoslaviya)	Yuqoslaviya	15 avqust 1943	Yaçe
Yuqoslaviya partizanı yubiley medalı - 1941	Yuqoslaviya	14 sentyabr 1944	Vis adası
«Faşizm üzərində qələbənin 30 illiyi» Medalı	Yuqoslaviya	9 may 1975	Belqrad
«Yuqoslaviya xalq ordusunun 10 illiyi» Medalı	Yuqoslaviya	22 dekabr 1951	Belqrad
«Yuqoslaviya xalq ordusunun 20 illiyi»	Yuqoslaviya	22 dekabr 1961	Belqrad
«Yuqoslaviya xalq ordusunun 30 illiyi»	Yuqoslaviya	22 dekabr 1971	Belqrad

Digər ölkələr

Mükafatın adı	Ölkə	Vaxt	Mükafatlandırma yeri
Avstriya Respublikasının qarşısında xidmətə görə nişan	Avstriya	9 fevral 1965	Vyana
Günəş ordeninin böyük zənciri (Əfqanıstan)	Əfqanıstan  Əfqanıstan	1 noyabr 1960	Kabul
I Leopold ordeni	Belçika	6 oktyabr 1970	Brüssel
And Kondoru Ordeni	Boliviya	29 sentyabr 1963	Koçabamba
Cənub Xaçı Ordeni	Braziliya	19 sentyabr 1963	Braziliya
Xalq əmək ordeni	Bolqarıstan  Bolqarıstan	25 noyabr 1947	Sofiya
I dərəcəli «9 sentyabr 1944-cü il ordeni»	Bolqarıstan  Bolqarıstan	25 noyabr 1947	Sofiya
"Georgi Dmitrov ordeni"	Bolqarıstan  Bolqarıstan	22 sentyabr 1965	Sofiya
Dahi həqiqət kamandoru ordeni	Birma	6 yanvar 1955	Ranqun
I dərəcəli Kamboca kralının böyük xaçı	Kamboca	20 iyul 1956	Brioni
Milli azadlıq ordeni zənciri	Kamboca	17 yanvar 1968	Pnompen
Kamerun qarşısında xidmətlərə görə böyük xaçın zənciri	Kamerun  Kamerun	21 iyun 1967	Bridcuni
Çili Fəxri Ordeninin Böyük Xaçı	Çili	24 sentyabr 1963	Santyaqo
Xidmətə görə böyük xaç	Konqo Respublikası	10 sentyabr 1975	Belqrad
I dərəcəli Ağ aslan ordeninin zənciri	Çexiya	22 mart 1946	Praqa
"Qələbəyə görə" I dərəcəli Ağ aslan hərbi ordeni	Çexiya	22 mart 1946	Praqa
Fil oprdeni	Danimarka	29 oktyabr 1974	Kopenhagen
Nil ordeninin böyük zənciri	Misir	28 dekabr 1955	Qahirə
Sav kraliçasının böyük zənciri və lenti	Efiopiya	21 iyul 1954	Belqrad
Qələbəyə görə Müqədəs Qeorgi ordeni	Efiopiya	21 iyul 1954	Belqrad
Beş xurma yarpağı olan ölkənin müdafiəsi medalı	Efiopiya	21 iyul 1954	Belqrad
Finlandiyanın ağ qızılgülü ordeninin zəncir üzərində böyük xaçı	Finlandiya	6 may 1963	Belqrad
Qüdrətli Hamam ordeni	Böyük Britaniya	17 oktyabr 1972	Belqrad
"Fəxri Legion" ordeni	Fransa	7 may 1956	Paris
Palma budağı ilə Hərbi xaç 1939—1945	Fransa	7 may 1956	Paris
Hərbi medal	Fransa	7 may 1956	Paris
Könüllülərin xaçı	Fransa	29 iyun 1956	Belqrad
Xidmətlərə görə ordeni (Fransa)	Fransa	6 dekabr 1976	Belqrad
Xüsusi dərəcəli "AFR qarşısında xidmətlərə görə" orden	Almaniya	24 iyun 1974	Bonn
Karl Marks ordeni (iki dəfə)	ADR	12 noyabr 1974, 12 января 1977	Berlin, Belqrad
Xilaskar ordeninin böyük xaçı	Yunanıstan	2 iyun 1954	Afina
Macarıstan respublikasının böyük xaç və ulduzu ordeni	Macarıstan	7 dekabr 1947	Budapeşt
I dərəcəli Macarıstan Xalq Respublikası qarşısında xidmətlərə görə orden	Macarıstan	7 dekabr 1947	Budapeşt
I dərəcəli Macarıstan Respublikası bayraq ordeni briliyantlarla	Macarıstan	14 sentyabr 1964	Budapeşt
"Müqədəs ulduz" ordeni	İndoneziya	28 dekabr 1958	Cakarta
Partizan ulduzu ordeni	İndoneziya	28 dekabr 1958	Cakarta
Pəhləvi ordeninin böyük zənciri	İran	3 iyun 1966	Bağdad
Fars imperiyasının yaranmasının 2500 illik yubiley medalı	İran	14 oktyabr 1971	Persopolis
I dərəcəli İkiçayarası ordeni	İraq  İraq	14 avqust 1967	Belqrad
I Dərəcəli ikiçayarası hərbi divizion ordeni	İraq  İraq	7 fevral 1979	Belqrad
"İtaliya qarşısında xidmətlərə görə" ordeni	İtaliya	2 oktyabr 1969	İtaliya
Böyük xrizantema ordeni	Yaponiya	8 aprel 1968	Tokio
Nassaunun qızıl aslan ordeninin böyük xaçı	Lüksemburq	9 oktyabr 1970	Lüksemburq
Astek qartalının zənciri	Meksika	30 mart 1963	Belqrad
Suxe-Bator ordeni	Monqolustan	20 aprel 1968	Ulan-Bator
Mühəmmədiyə ordeninin böyük zənciri	Mərakeş	l aprel 1961	Rabat
Niderand aslanının böyük xaçının kavaleri	Niderland	20 oktyabr 1970	Amsterdam
Müqqədəs Olaf ordeninin böyü xaçı	Norveç	13 may 1965	Oslo
Amador Qerrero ordeninin böyük zənciri	Panama	15 mart 1976	Panama
Polşanın intibahı ordeninin böyük xaçı (iki dəfə)	Polşa	25 iyun 1964, 4 мая 1973	Varşava, Brdo Qəsri
"İgidliyə görə" ordeninin böyük xaçı	Polşa	16 mart 1946	Varşava
I dərəcəli "Qrünvald xaçı" odeni	Polşa	19 oktyabr 1945	Belqrad
"Qələbə və Azadlıq" medalı	Polşa	16 mart 1946	Varşava
Partizan xaçı	Polşa	16 mart 1946	Varşava
Müqəddəs İakov ordeninin böyük zənciri	Portuqaliya	23 oktyabr 1975	Belqrad
İnfanta dona Enrike ordeninin zənciri	Portuqaliya	17 oktyabr 1977	Lissabon
Sosialist Rumıniya Respublikasının qəhrəmanı	Rumıniya  Rumıniya	16 may 1972	Drobeta-Turnu-Severin
"Sosializmin qələbəsi" ordeni	Rumıniya  Rumıniya	16 may 1972	Drobeta-Turnu-Severin
Müqəddəs Marin ordeninin böyük xaçı	San-Marino	25 sentyabr 1967	Belqrad
"Qələbə" ordeni (№ 16)	SSRİ	9 sentyabr 1945	Belqrad
I dərəcəli Suvorov ordeni	SSRİ	sentyabr 1944	Moskva
Lenin ordeni	SSRİ	5 iyun 1972	Moskva
"Oktyabr İnqilabı" ordeni	SSRİ	16 avqust 1977	Moskva

Xatirəsi

 

Titonun Belqraddakı mavzoleyi

Titonun şərəfinə adlandırılmışdır:

• Monteneqronun paytaxtı Podqoritsa 1946-dan 1991-ci ilədək Titoqrad adlandırılırdı
• 1946-dan 1991-ci ilə qədər Makedoniyanın Veles şəhəri Titov-Veles adlandırılırdı
• Kosovanın Kosovsk-Mitrovisa şəhəri Titova-Mitrovisa adlandırılırdı
• Serbiyadakı Ujitça şəhəri 1946-cı ildən 1992-ci ilə qədər Titovo-Uzice adlandırılırdı
• 1945-ci ildən 1997-ci ilə qədər Xorvatiyanın Korenisa şəhəri Titova Korenisa adlandırılırdı
• Bosniya və Herseqovinadakı Drvar şəhəri Titov-Drvar adlanırdı
• Serbiyadakı Vrbas şəhəri 1946 - 1991-ci illərdə Titov-Vrbas adlanırdı
• 1981-ci ildən 1991-ci ilə qədər Sloveniyanın Velenye şəhəri Titovo-Velenye adlandırılırdı
• Marşal Tito meydanı, Zaqreb, Xorvatiya
• Moskvadakı İosip Broz Tito Meydanı
• Rusiyada Omsk şəhərində küçə
• Angolanın Luanda şəhərində küçə
• Omsk vilayəti, Maryanovsky rayonu, Bogolyubovka kəndində İosip Broz Titonun işlədiyi dəyirman yerli əhəmiyyətli tarix abidə sayılır
• Makedoniyada Ohridv şəhərində Marşal Tito prospekti
• Əsas asteroid kəmərindəki asteroid
• Monteneqronun Bar şəhərindəki Marşal Tito küçəsi
• Monteneqroun Tivat şəhərindəki marşal Tito küçəsi

 

Tivat şəhərində olan küçə

• Makedoniyadakı ikinci ən yüksək dağ - Titov-Vrh

Marşal Tito haqqında "Sivi Sokol" (Serb. Sapsan), "Dost Tito, mi ti se kunemo" (Serb. yoldaş Tito, sizə and içirik) və "Marşal Tito Uz" (Serb. Marşal Tito ilə) və s. mahnılar bəstələnmişdir. Son mahnı isə II Dünya Müharibəsi vaxtı Yuqoslaviya partizanlarının himni olmuşdu. Titonun ölümündən sonra onun xatirəsinə aid mahnı "Titusun özünün videosunu sınayın" (Serb. Mən Titonu üç dəfə gördüm) Corc Balaşeviç tərəfindən "Rani Mraz" qrupu ilə ifa edilmişdir. Veli Briyun adasındakı Xorvatiya milli parkı Brionidə Tito Muzeyi faliyyət göstərir . Titoya həmçinin Belqraddakı Yuqoslaviya Tarixi Muzeyinin ekspozisiyasının bir hissəsi həsr edilmişdir. 2018-ci il 19 dekabr tarixində Monteneqronun paytaxtı Podqoritsanın mərkəzində marşal Titoya abidə ucaldılmışdı .

Kinomatoqrafda

Marşal Tito bir sıra bədii filmlərin personajıdır:

• Yuqoslaviya dağlarında (1946) - İvan Bersenev
• Qurtuluş (kinoepopeya) (1972) - Nikolay Yeremenko
• Suteska / Beşinci hücum (1973) - Riçard Burton
• Ujits Respublikası (1974) - Marko Todorovic
• Azadlıq Əsgərləri (kinoepopeya) (1977) - Nikolay Yeremenko
• İqman Marşı (1983) - Lazar Ristovski
• Tito və Mən (1992) - Voislav Brajovic
• Anderqraund (1995) - kameo

Qalereya

•  

  Titonun anadan olduğu ev

•  

  Tito və Cimmi Karter 1978-ci ildə

•  

  Titonun heykəli

•  

  Titonun diplomatik pasportu

•  

  SSRİ-nin poçt markası, İ.B.Titonun 90 illiyi şərəfinə 1982-ci il, 6 qəpik

•  

  Qırğızıstanın poçt markası, 2005-ci il

Ədəbiyyat

• Бондарев Н. В. Загадка Тито: Московские годы Иосипа Броза (1935—1937 гг.). — М.: ФИВ, 2012. — 240 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-91862-011-3
• Рено де Жувенель. Тито — главарь предателей. — М.: Издательство иностранной литературы, 1951.
• Ричард Уэст. Иосип Броз Тито: власть силы. — Смоленск: Русич (издательство), 1998. — ISBN 5-88590-758-7
• Евгений Матонин. Иосип Броз Тито. — Жизнь замечательных людей, 2012. — ISBN 978-5-235-03531-7
• Auty, Phyllis (1970). Tito: A Biography. New York, New York: McGraw-Hill. OCLC 100536.
• Banac, Ivo (1988). With Stalin against Tito: Cominformist splits in Yugoslav Communism. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-2186-0.
• Barnett, Neil (2006). Tito. London, England: Haus. ISBN 978-1-904950-31-8.
• Borneman, John (2004). Death of the Father: An Anthropology of End in Political Authority. Berghahn Books. ISBN 978-1-57181-111-0.
• Cook, Bernard A. (2001). Europe Since 1945: An Encyclopedia, Volume 2 K-Z. New York, New York: Garland Publishing Inc.
• Corbel, Josef (1951). Tito's Communism. Denver, Colorado: The University of Denver Press.
• Vladimir Dediyer^[en] (1952). Tito. New York, New York: Simon and Schuster. ISBN 978-0-405-04565-3.
• Dedijer, Vladimir (1953). Tito Speaks: His Self Portrait and Struggle with Stalin. London, England: Weidenfeld and Nicolson.
• Forsythe, David P., ed. (2009). Encyclopedia of Human Rights. 5. Oxford, England: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-533402-9.
• Frankel, Benjamin (1992). The Cold War, 1945–1991: Leaders and Other Important Figures in the Soviet Union, Eastern Europe, China, and the Third World. 2. London, England: Gale Research. ISBN 978-0-8103-8928-1.
• Finlan, Alastair (2004). The Collapse of Yugoslavia 1991–1999. New York, USA: Osprey Publishing. ISBN 978-1-4728-1027-4.
• Gilbert, Martin (2004). The First World War: A Complete History. New York: Henry Holt and Company. ISBN 978-0-8050-7617-2.
• Jeffreys-Jones, Rhodri (2013). In Spies We Trust: The Story of Western Intelligence. OUP Oxford. ISBN 978-0-19-958097-2.
• Kocon, Ivan; Jeličić, Matej; Škunca, Ivan (1988). Stvaranje Titove Jugoslavije [The Creation of Tito's Yugoslavia] (Serbo-Croatian). Opatija, Yugoslavia: Otokar Keršovani. ISBN 978-86-385-0091-8.
• Laqueur, Walter (1976). Guerrilla Warfare: A Historical & Critical Study. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers. ISBN 978-1-4128-2488-0.
• Lee, Khoon Choy (1993). Diplomacy of a Tiny State. Singapore: World Scientific. ISBN 978-981-02-1219-3.
• Lees, Lorraine M. (2006). Keeping Tito Afloat: The United States, Yugoslavia, and the Cold War. Pennsylvania State University Press. ISBN 0-253-34656-8.
• Matas, David (1994). No More: The Battle Against Human Rights Violations. ISBN 1-55002-221-0.
• McGoldrick, Dominic (2000). "Accommodating National Identity in National Law and International Law". In Stephen Tierney (ed.). Accommodating National Identity: New Approaches in International and Domestic Law. Martinus Nijhoff Publishers. ISBN 90-411-1400-9.
• Minahan, James (1998). Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-30610-5.
• Pavlowitch, Stevan K. Tito, Yugoslavia’s Great Dictator; A Reassessment, London, Hurst, 1992.
• Ramet, Sabrina Petra (2006). The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34656-8.
• Ridley, Jasper (1994). Tito: A Biography. London, England: Constable and Company. ISBN 0-09-475610-4.
• Roberts, Walter R. (1987). Tito, Mihailović and the Allies: 1941–1945. New Brunswick, New Jersey: Duke University Press. ISBN 978-0-8223-0773-0.
• Swain, Geoffrey (2010). Tito: A Biography. London, England: I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-727-6.
• Sherwood, Timothy H. (2013). The Rhetorical Leadership of Fulton J. Sheen, Norman Vincent Peale, and Billy Graham in the Age of Extremes. Lexington Books. ISBN 978-0-7391-7431-9.
• Tomasevich, Jozo; Vucinich, Wayne S. (1969). Contemporary Yugoslavia: Twenty Years of Socialist Experiment. University of California Press.
• Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9.
• Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration. Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2.
• Trbovich, Ana S. (2008). A Legal Geography of Yugoslavia's Disintegration. Oxford, England: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-533343-5.
• Vinterhalter, Vilko (1972). In the Path of Tito... Tunbridge Wells, England: Abacus Press. ISBN 978-0-85626-011-7.
• Vucinich, Wayne S. (1969). "Interwar Yugoslavia". Contemporary Yugoslavia: Twenty Years of Socialist Experiment. Berkeley, California: University of California Press. OCLC 652337606.
• West, Richard (1995). Tito and the Rise and Fall of Yugoslavia. New York, New York: Carroll & Graf. ISBN 0-7867-0191-9.

İstinadlar

1. Encyclopædia Britannica
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P1417"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P2450"></a>
2. filmportal.de — 2005.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P2639"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15706812"></a>
3. The Fine Art Archive — 2003.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q10855166"></a>
4. Discogs — 2000.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P6079"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P9219"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P6080"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P2206"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P1955"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P9218"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P1954"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q504063"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P1953"></a>
5. Almaniya Milli Kitabxanası, Berlin Dövlət Kitabxanası, Bavariya Dövlət Kitabxanası və b. Record #118622935 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) — 2012—2016.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q304037"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q256507"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q170109"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578"></a>
6. Большой энциклопедический словарь
7. . 2019-08-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-14.
8. Югославия в XX веке: очерки политической истории / К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. — М.: Индрик, 2011. — С. 298. Режим доступа: http://www.inslav.ru/resursy/elektronnaya-biblioteka/2372-2011-jugoslavija-v-xx-veke
9. Vinterhalter, 1972. səh. 44
10. Ridley, 1994. səh. 44
11. Ridley, 1994. səh. 46
12. Vinterhalter, 1972. səh. 49
13. Swain, 2010. səh. 5
14. West, 1995. səh. 32
15. Swain, 2010. səh. 5–6
16. Swain, 2010. səh. 6
17. Dedijer, 1952. səh. 25
18. Ridley, 1994. səh. 54
19. Vinterhalter, 1972. səh. 55
20. Swain, 2010. səh. 6–7
21. West, 1995. səh. 33
22. Vinterhalter, 1972. səh. 58
23. Swain, 2010. səh. 7
24. Vinterhalter, 1972. səh. 64
25. Ridley, 1994. səh. 59
26. Ridley, 1994. səh. 62
27. Ridley, 1994. səh. 62–63
28. West, 1995. səh. 41–42
29. Boris Graljuk. O zarobljavanju vodnika 25. domobranske pukovnije Josipa Broza kod Okne u Bukovini 25. ožujka 1915.g. // «BOJIŠNICE I GROBIŠTA HRVATSKIH VOJNIKA NA KARPATSKOM RATIŠTU U PRVOM SVJETSKOM RATU».
30. West, 1995. səh. 42
31. Ридли, 1994. səh. 64
32. Югославия в XX веке: очерки политической истории / К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. — М.: Индрик, 2011. — С. 299. Режим доступа: http://www.inslav.ru/resursy/elektronnaya-biblioteka/2372-2011-jugoslavija-v-xx-veke
33. Иосип Броз Тито: создатель «иного» социализма (rus.)
34. Генерал Дража Михайлович
35. Second World War Contemporary European Archivist
36. Советско-Югославский конфликт
37. Журнал «Story». — изд. «Форвард Медиа Групп». — № 2/2009. — С. 11.
38. Иосип Броз Тито на сайте Belopolye
39. Маршал Тито: тайна за семью печатями (rus.)
40. Кем был Иосип Броз? Тайну открыла внучка Тито  (rus.)
41. Saša Broz: Tito je bio posvojeno dijete punokrvne Kolumbijke i nasljednika kralja Karla XXL. (xorv.)
42. "Počasni građanin Grada Zagreba: 1945. — 1990. (SFR Jugoslavija)" (xorvat). Официальный сайт Загреба. 2011-08-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-07-20.
43. Государственный Совет, Указ 190 от 12 мая 1972 года (Указ 190 / 1972) о присвоении звания «Герой Социалистической Республики Румыния» и награждении орденом «Победа социализма» товарища Иосипа Броз Тито.
44. Музеи, маленькие и большие — Музей Иосипа Броза Тито на Бриони, Хорватия
45. {fr}Monténégro : le monument au maréchal Tito est inauguré à Podgorica. News-front, 20.12.2018