fbpx
Wikipedia

Şahmat

Şahmat — iki oyunçu arasında taxta lövhə üzərində oynanan əyləncəli və rəqabətli strateji oyun. Bəzən bu oyunu daha qədim növlərindən və Çin şahmatı kimi əlaqəli oyunlardan fərqləndirmək üçün "Qərb şahmatı" və ya "Beynəlxalq şahmat" adlandırırlar. Oyunun indiki forması Hindistanfars mənşəli oxşar oyunun inkişafından sonra XV əsrin ikinci yarısında Cənubi Avropada ortaya çıxdı. Bu gün şahmat bütün dünyada milyonlarla insanın evdə, klublarda, onlayn və turnirlərdə oynadığı dünyanın ən populyar oyunlarından biridir.

Şahmat
Şahmat saatı, şahmat taxtası və şahmat fiqurlarının ilkin düzülüşü
Aktiv illər eramızın 6-cı əsrindən indiyədək
Növlər Mücərrəd strategiya oyunu
stolüstü oyun
Oyunçular 2
Yaş dərəcəsi məhdudiyyət yoxdur
Quraşdırma vaxtı təxminən 20 saat
Oyun vaxtı saatla
güllə: < 5 dəq.
blits: 5-15 dəq.
sürətli:15-60 dəq.
klassik: >60 dəq.
saatsız
qeyri-məhdud zaman
İxtiyari şans yoxdur
Tələb olunan bacarıq strategiya
taktika
Sinonimlər Qərb şahmatı, Beynəlxalq şahmat
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Şahmat

Şahmat mücərrəd strategiya oyunudur və heç bir gizli məlumatı özündə əks elətdirmir. 8 sıra 8 sütun olmaqla sıra ilə düzülmüş 64 ağ və qara kvadratdan ibarət kvadrat şahmat lövhəsində oynanır. Oyunun başlanğıcında hər bir oyunçu (onlardan biri ağ fiqurları, digəri isə qara fiqurları idarə edir) 16 daşı idarə edir: 1 şah, 1 vəzir, 2 top, 2 at, 2 fil və 8 piyada. Oyunun məqsədi rəqibin şahını mat etməkdir. Əgər şah hücuma məruz qalıbsa və hərəkət edəcək yeri yoxdursa mat olur.

The object of the game is to checkmate the opponent's king, whereby the king is under immediate attack (in "check") and there is no way to remove it from attack on the next move. Oyunun əsas məqsədi rəqibin şahını mat etməkdir. Oyun həmçinin bərabərə də bitə bilər.

İlk şahmat turniri 19-cu əsrdə təşkil olunmuşdu. Bu gün şahmat turnirləri beynəlxalq səviyyədə FIDE (Beynəlxalq Şahmat Federasiyası) tərəfindən idarə olunur. Dünya tərəfindən ilk "Dünya Şahmat Çempionu" Vilhelm Steynits 1886-cı ildə bu titula iddia etmişdi. Maqnus Karlsen hazırkı Dünya çempionudur. Şahmat oyunun nəzəriyyəsi oyunun yarandığı gündən bu günə qədər çox inkişaf etmişdir. İncəsənət aspektlərinə şahmat kompozisiyasında rast gəlinir; və şahmat öz növbəsində Qərb mədəniyyətinə və incəsənətinə təsir etdi. Həmçinin riyaziyyat, informatikapsixologiya kimi digər sahələrlə əlaqələri var. İlk kompüter alimlərinin hədəflərindən biri şahmat oynayan maşın yaratmaq olmuşdu. 1997-ci ildə Deep Blue uzun müddət dünya çempionu olmuş Harri Kasparovu məğlub edərək bunu bacaran ilk kompüter olmuşdur. Günümüzdəki şahmat maşınları ən yaxşı insan oyunçularından belə əhəmiyyətli dərəcədə güclüdür və şahmat nəzəriyyəsinin inkişafına dərin təsiri var.

Qaydaları

Şahmat qaydaları şahmatın beynəlxalq idarəetmə orqanı olan FIDE (Fédération Internationale des Échecs) tərəfindən nəşr olunmuş məlumat kitabçasında yazılmışdır. Milli idarəetmə qurumları və ya əlaqəli olmayan şahmat təşkilatları və s. tərəfindən nəşr olunan qaydalar fərqli ola bilər. "FIDE"nin qaydaları ən son 2018-ci ildə yenidən işlənmişdir.

Düzülüş

 
Oyunun başlanğıcında düzülüş

Şahmat oyununun fiqurları ağ və qara dəstlərə bölünür. Hər dəst 16 fiqurdan ibarətdir: 1 şah, 1 vəzir, 2 top, 2 at, 2 fil və 8 piyada. Dəstlər sırasıyla "Ağlar" və "Qaralar" adlanır.

Oyun 8 sütun (ağların nəzərindən soldan-sağa "a"dan "h"a qədər hərflərlə adlandırılıb) və 8 sətirdən (ağlara nəzərən 1-dən 8-ə qədər rəqəmlərlə adlandırılıb) ibarət kvadrat lövhə üzərində oynanır. 64 kiçik xana açıq və tünd rənglər olaraq bir-birini sırayla izləyir. Hər bir oyunçunun sağ əlinə ən yaxın xana açıq və ya ağ rəngdə olur (şahmat taxtasının rəng dizaynına görə dəyişir). Beləliklə hər iki oyunçunun vəzir fiquru öz rənginə uyğun kvadratda yerləşir (ağ vəzir ağ xanada, qara vəzir qara xanada)

Gedişat

1 oyundan ibarət olan rəsmi oyunlarda hansı oyunçunun hansı rəng ilə oynuyacağına çox vaxt təşkilatçılar qərar verir. Qeyri-rəsmi oyunlarda isə proses tamamilə təsadüfi olur. Məsələn, qəpik ataraq buna qərar verilə bilər və ya 1 nəfər ovucunun birində ağ, digərində isə qara piyada gizlədərək oyunçulara əllərini uzadırlar və oyunçular öz fiqurlarının rənglərini özləri seçir.

İlk gedişatı ağ fiqurlar edir. Daha sonra isə hər oyunçu sıra ilə sadəcə 1 gediş olmaqla(qalaqurma istisma olmaqla) fiqurları hərəkət elətdirirlər. Bir fiqur boş xananı zəbt edə bilər. Əgər gedişat etmək istənilən xana rəqib fiqur tərəfindən zəbt olunubsa həmin xananı rəqibin daşını oyundan çıxardaraq zəbt etmək mümkündür. En passant gedişi istisna olmaqla bütün fiqurlar yalnızca zəbt olunan xanalara hücum edərək ələ keçirilir.

Gediş etmək zəruridir; yəni ki, gediş etmək sizin əleyhinizə olsa belə gediş etməlisiniz. Oyunçular şahlarını daim nəzəratdə saxlamalı və rəqibin şah verəcəyi heç bir gediş etməməlidirlər.

Tarixdə şahmat oyununun harada yaranmasına dair yekdil fikir yoxdur. Bu məsələ mübahisəli olduğundan şahmatın vətəni barədə görüşlər birmənalı qəbul edilmir. Bəzi qaynaqlarda qeyd olu­nur ki, şahmatın atası hesab edi­lən ona bənzər ilk oyunların təx­minən 4000 il bundan əvvəl Mi­sirdə oynanılmasına dair izlər Misir fironu IV Amenhotepin ar­vadı, firon Tutankhamunun qay­nanası kraliça Nefertitiyə aid piramidadakı qabartma təsvirlərdə aşkar edilmişdir. Halbuki sözügedən təsvirlərdə bəhs olunan oyun şahmatla heç bir əlaqəsi olmayan senet adlı oyundur. Senetlə şahmatın ilk bənzərliyi hər iki stolüstü oyunun iki şəxs tərəfindən oynanılmasıdır. Digər oxşarlıq hər ikisində daşların ol­masıdır, lakin unutmaq olmaz ki, daş sayında və formasında heç bir bənzərlik yoxdur. Senetdə də taxtanın səthi kvadratlardan ibarətdir, lakin kvadratların sayı 30-dur.`

Bir versiyaya görə şahmatı ilk dəfə kəşf edən şəxs hind mütəfəkkiri Herssabbin Dahire, oyunu yayan şəxs isə Liclac İbn-i Sita adlı başqa bir hindli olmuşdur.

Şahmatla bağlı ilk yazılı sənədlərə təqribən 380-ci illərdə hind hökmdarı II Chandraguptanın zamanında və “Çaturanga” adlı oyuna dair sanskrit dilindəki mənbələrdə rast gəlinmək­dədir.

VI əsrdə İran şahı I Khusrova Hindistan padşahı tərəfindən şahmat hədiyyə edildikdən sonra oyun “çatranq” adını almış, həmin dövrdə ərəblərin İranı istila etməsindən sonra isə oyun islam dünyasında tanınaraq adı “satranj” olaraq dəyişikliyə uğra­mışdır. 

İranlılardan ərəblərə keçən, VIII əsrdə Əməvilər dövləti tərə­findən Əndəlus vilayətinə, onların vasitəsilə də İspaniyaya yayıl­mış olan şahmat sonralar bütün Avropada sevilərək oynanılmağa başlanılmışdır.

X əsrdə şahmat bizanslılar, ruslar və vikinqlər tərəfindən oynanılmağa başlanmışdır.

Misir, İraq və Hindistanda aparılan arxeoloji qazıntılar əsasında tapılmış materiallar şahmatın yaranma tarixinin e.ə. III-II minilliklərə aid olduğunu söyləməyə imkan verir. Yazılı ədəbiyyatda bu oyun haqqında ilk məlumata V əsrə aid fars poemasında təsadüf olunur. Şahmat oyunu Hindistandan İrana, oradan ərəb ölkələrinə, oradan da Avropaya yayılmışdır. Avropada bu oyun haqqında ilk məlumat 1010-cu ilə aiddir. Şahmatın Avropaya yayılmasında isə açar ölkə İspaniya idi. Bizans İmperiyasının da şahmatın inkişafında rolu az olmamışdır. İlk vaxtlar şahmatın adı satranc olmuşdur. Sonradan dəyişikliklərə uğramış və şahmat adını almışdır. İndiyə qədər də bəzi ölkələrdə şahmata satranc deyilir.

 
Şahmat daşları. Sol doğru sağ: ağ şah, qara top, qara vəzir, ağ piyada, qara at və ağ fil

Əvvəllər şahmat çox asta bir oyun idi. Ancaq 1400-cü illərin sonlarında iki uzaqmənzilli fiqurun (fil və vəzir) kəşf edilməsi oyunun sürətini artırdı. Şahmatla bağlı ilk kitabın müəllifi Luçena isə bu kitabda (1497-ci il) şahmatın yeni qaydalarını elan etdi. O vaxtdan indiyə qədər bu qaydalar olduğu kimi qalır.

İspaniyadan sonra İtaliya, Fransa, Almaniya, Amerika Birləşmiş Ştatları və Rusiyada da şahmat çox sürətlə yayılmağa başladı. XIX əsrin sonlarında isə artıq şahmatın ilk ulduzları məlum idi: Anderssen, Morfi, Rubinşteyn və Steynits. 1850-ci illərdən etibarən ilk peşəkar turnirlər keçirilməyə başlandı. Nəticədə, 1886-cı ildə o dövrün ən güclü iki şahmatçısı Steynits və Sukertort arasında ilk dünya çempionatı keçirildi. Steynits bu çempionatda 10 qələbə, 5 heç-heçə və 5 məğlubiyyətlə qalib gəldi.

Şahmat iki tərəfin - ağ və qara fiqurlarla oynayan rəqiblərin mübarizəsidir. Hər tərəfin bir şah, bir vəzir, iki top, iki fil, iki at və səkkiz piyada olmaqla 16 fiquru olur. Şahmat lövhəsi 64 - 32 ağ və 32 qara xanadan ibarətdir.

Şahmat üzrə ilk dünya çempionu Vilhelm Steynits olmuşdur. Sonradan dünya çempionları bu ardıcılıqla olmuşdur: Emanuel Lasker, Xose Raul Kapablanka, Aleksandr Alyoxin, Maks Eyve, Mixail Botvinnik, Vasili Smıslov, Mixail Tal, Tiqran Petrosyan, Boris Spasski, Rober Fişer, Anatoli Karpov, Harri Kasparov, Vladimir Kramnik, Veselin Topalov, Vişvanatan Anand Sonuncu dünya çempionu norveçli Maqnus Karlsendir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, şahmat çempionlarının tanınmasında problemlər var. Çünki 90-cı illərin ortalarında dünya şahmat tacının sahibi uğrunda iki - FİDE xətti və Harri Kasparovun təşkilatçılığı ilə yaranan təşkilatın xətti ilə yarışlar keçirilirdi. Bu isə eyni zamanda dünyada iki şahmat çempionunun olmasına gətirib çıxarmışdı. Lakin 2005-ci ildən etibarən şahmat çempionları yalnız FİDE xətti ilə müəyyən olunur.

Şahmat üzrə qadın dünya çempionları: Vera Mençik - (16 fevral 1906, Moskva – 27 iyun 1944, London) – qadınlar arasında şahmat üzrə ilk dünya çempionu (1927-1944). Vera Mençik anası və bacısı Olqa (qadınlar üzrə keçirilən dünya birinciliyinin iştirakçısı, ən yüksək nailiyyəti – 4-cü yer) 1944- cü ilin 27 iyununda Londonun bombardmanı zamanı faciəvi şəkildə həlak olmuşlar. Lüdmila Rudenko - (27 iyul 1904, Lubnı, Poltav quberniyası – 4 mart 1986, Leninqrad) - Sovet şahmatçısı, şahmat üzrə ikinci dünya və sovet şahmatçıları arasında birinci dünya çempionu (1950-1953), beynəlxalq qrossmeyster (1976). 1953- cü ildə Rudenko dünya birinciliyi adı uğrunda digər sovet şahmatşısı Yelizaveta Bıkova ilə görüş keçirilmişdir. Gərgin keçən mübarizədə “şahmat tacını” Bıkova +7-5=2 nəticə ilə qazanır. Şahmat sahəsində qazandığı uğurlara görə “Şərəf Nişanı” ordeni ilə təltif olunmuşdur (1957). Yelizaveta Bıkova - (4 noyabr 1913, Vladimir vilayəti – 8 mart 1989, Moskva) – qadınlar arasında şahmat üzrə üçüncü dünya çempionu (1953-56, 1958- 62), əməkdar idman ustası (1953), beynəlxalq qrossmeyster (1976). “Şərəf Nişanı” ordeni ilə təltif olunmuşdur. FİDE tərəfindən 2013-cü il Yelizaveta Bıkova ili elan olunmuşdur. Olqa Rubtsova - (20 avqust 1909, Moskva – 13 dekabr 1994, Moskva) – Sovet şahmatçısı, qadınlar arasında dördüncü dünya çempionu (1956-58), beynəlxalq qrossmeyster (1976), kişilər (1973) və qadınlar arasında (1975) beynəlxalq usta, beynəlxalq hakim (1964), SSRi əməkdar idman ustası (1952), birinci dünya şahmat olimpiadasının SSRİ komanda heyətində qalib (1957). Dördqat SSRi çempionu, üçqat Moskva çempionu. Nona Qaprindaşvili - (3 may 1941 doğulub, Zuqdidi, Gürcüstan SSR) – Sovet və gürcü şahmatçısı, əməkdar idman ustası (1964): qadınlar arasında beşinci dünya çempionu (1962-1978), qadınlar arasında ilk beynəlxalq qrossmeyster (1978) və kışılər arasında beynəlxalq qrossmeyster adına layiq görülmüş ilk qadın (1978). Beşqat SSRİ çempionu. “Şahmat Oskarı” mükafatının ilk qalibi (1982). Maya Çiburdanidze - (17 yanvar 1961, Kutaisi, Gürcüstan) – sovet və gürcü şahmatçı, 6-cı dünya çempionu. Şahmat Olimpiadalarının doqquzqat qalibi (onlarda 5 dəfə SSRİ yığma komandası heyətində və 4 dəfə Gürcüstan komadasında). Gürcüstanın əməkdar idman ustası (1978).1991- ci ildə dünya çempionu adı uğrunda keçırılən matçda Çiburdanidze çinli şahmatçı Se Tszyunə məğlub olur. Çiburdanidze – şahmat olimpiadaları tarixinin yeganə doqquzqat qalibidir. Bu uğura o SSRi yığmasında 1978, 1980, 1982, 1984 və 1986-cı illərdə və 1992, 1994, 1996 və 2008-ci illərdə isə Gürcüstan komandasında imza atmışdır. Se Tszyun - (30 oktyabr 1970 doğulub, Pekin, Çin) – Çin şahmatçısı, yeddinci dünya çempionu. Yalnız ona və Yekaterina Bıkovaya fasilədən sonra Dünya şahmat tacını özlərinə geri qaytarmaq nəsib olmuşdu. Dünya çempionu əvvəlcə 1991-dən 1996, və yenidən 1999-dan 2001. Əməkdar məşqçi və FİDE beynəlxalq hakimi (2004). Süzen (Juja) Polqar - (19 aprel 1969 doğulub, Budapeşt, Macarıstan) – Macarıstan daha sonra Amerika şahmatçısı, səkkizinci dünya çempionu 1996-dan 1999 ilədək. FİDE əməkdar məşqçisi (2004). Onu Juja Polqar deyə çağırırlar: Jujanna adından qisaldıraraq – Juja. Zu Çen - (16 mart 1976 doğulub, Çin) – şahmat üzrə doqquzuncu dünya çempionu, nokaut sisteminə görə ikincidir. Antoaneta Stefanova - (19 aprel 1979 doğulub, Sofiya, Bolqarıstan) – Bolqarıstan şahmatçısı, şahmat üzrə onuncu dünya çempionu (2004-2006), Avropa çempionu (2002). Sürətli şahmat üzrə dünya çempionu (2012). Xu Yuhua - (29 oktyabr 1976) – Çin şahmatçısı, qrossmeyster. 2006-cı ildə Alisa Qalliamovaya qalib gələrək şahmat üzrə dünya çempionu adını qazanır. 2000 və 2002-ci illərdə Dünya kubokunu qazanıb.n 2000, 2002 və 2004 illərdə Çin yığma komandası heyətində üçqat Olimpiya çempionu. 2009-2010-cu illərdə keçirilən Qadınlar arasında FİDE Qran-pri seriasının iştirakçısı və ikinci mərhələnin qalibi. Aleksandra Kostenyuk - (23 aprel 1984, Perm) – Rusiya şahmatçısı, qrossmeyster (2004), şahmat üzrə onikinci dünya çempionu (sentyabr 2008-ci ildən dekabr 2010-ci ilə qədər). Avropa çempionu (2004). İsveçrə çempionu (2011). Şahmat Olimpiadasının ikiqat qalibi (2010, 2012) və Rusiya komandası heyətində (2007, 2009, 2011) komandalararası Avropa çempionatının üçqat qalibi. Sürətli şahmat üzrə dünya çempionatının vitse-çempionu (2012). Fişer Şahmatı üzrə ikiqat dünya çempionu (2006, 2008). 2001-ci ildə şahmat üzrə qadınlararası Dünya cempionatının vitse- çempionu olub. Qadınlar arasında Avropa çempionu (2004 il, Drezden, Almaniya). 2005-ci ildə qadınlar arasında Rusiya çempionu. 2006- cı ilin avqustunda Aleksandra təsadüfi şahmatda Elizabet Petsə qalib gələrək ilk qadın dünya çempionu olur. 2008 il 18 sentyabrında Nalçikdə keçirilən turnirdə çinli Hou Yifana 2,5- 1,5 hesabı ilə qalib gələrək qadınlar arasında Dünya çempionu adını qazanır. Hou Yifan - (27 fevral 1994- ci ildə doğulub, Nankin) – Çin şahmatçısı, qadınlar arasında üçqat dünya çempionu (2010, 2011, 2013), ÇXR komanda heyətində (2007, 2009, 2011) qadın komandalararası dünya çempionatlarının qalibi. Anna Uşenina - (30 avqust 1985, Xarkov) – Ukrayna şahmatçısı, qrossmeyster (2012), qadınlar arasında qrossmeyster (2003). 14-cü dünya çempionu (1 dekabr 2012-ci ildən 20 sentyabr 2013-cü ilə qədər). Varşavada keçirilən Ukrayna yığmasının heyətində komandalararası Avropa çempionatının qalibi (2013). Astanada keçirilən Ukrayna yığmasının heyətində komandalararası Dünya çempionatının qalibi (2013). Turində keçirilən (Ukrayna) yığmasının heyətində (Şahmat Olimpiadası) nın qalibi (2006)

Azərbaycanda da şahmatın böyük inkişaf yolu var. Daha qədim zamanlarda Azərbaycanda böyük şahmatçılar olmuşdur.

Müasir dövrdə Azərbaycan dünya şahmatına Harri Kasparov, Teymur Rəcəbov, Şəhriyar Məmmədyarov, Vüqar Həşimov, Vladimir Akopyan və Emil Sutovski kimi şahmatçılar vermişdir.

FİDE-nin 2008-ci iyul ayına olan listində Azərbaycan şahmatçıları Teymur Rəcəbov, Şəhriyar MəmmədyarovVüqar Həşimov dünaynın ən güclü 20 şahmatçısı sırasında yer almışlar.

Maraqlı məlumatlar

İndiyə kimi ən çox zəka sahibi 2010-cu ildə Hindistanın Əhmədabad şəhərində keçirilən turnirdə qeydə alınıb. Belə ki, dünya çempionu Vişvanatan Anandın da qatıldığı yarışda nə az, nə çox - 20 min 483 nəfər şahmatçı mübarizə aparıb ki, bu da yeni rekord kimi tarixə düşüb. Bu yarışa kimi isə ən çox zəka sahibi Meksikada keçirilən turnirdə qeydə alınmışdı. 2006-cı ildə olan bu yarışda 13 min 446 şahmatçı qüvvəsini sınamışdı.

İstinadlar

  • İxtiralar və kəşflər. Bakı,2006. səh.34-35
  1. Julio Beccera (26 may 2009). "London 1851: The First International Chess Tournament!‎". chess.com (ing. ). chess.com. 23 mart 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 23 yanvar 2021.
  2. "Fide Laws of Chess taking effect from 1 January 2018". FIDE. İstifadə tarixi: 18 fevral 2020.
  3. Şahmat tarixində yeni rekord
  4. Şahmat oyun qaydaları
  5. Şahmat üzrə Dünya Çempionları
  6. Qadınlar arasında Şahmat üzrə Dünya Çempionları

Həmçinin bax

şahmat, oyunçu, arasında, taxta, lövhə, üzərində, oynanan, əyləncəli, rəqabətli, strateji, oyun, bəzən, oyunu, daha, qədim, növlərindən, çin, şahmatı, kimi, əlaqəli, oyunlardan, fərqləndirmək, üçün, qərb, şahmatı, beynəlxalq, şahmat, adlandırırlar, oyunun, ind. Sahmat iki oyuncu arasinda taxta lovhe uzerinde oynanan eylenceli ve reqabetli strateji oyun Bezen bu oyunu daha qedim novlerinden ve Cin sahmati kimi elaqeli oyunlardan ferqlendirmek ucun Qerb sahmati ve ya Beynelxalq sahmat adlandirirlar Oyunun indiki formasi Hindistan ve fars menseli oxsar oyunun inkisafindan sonra XV esrin ikinci yarisinda Cenubi Avropada ortaya cixdi Bu gun sahmat butun dunyada milyonlarla insanin evde klublarda onlayn ve turnirlerde oynadigi dunyanin en populyar oyunlarindan biridir SahmatSahmat saati sahmat taxtasi ve sahmat fiqurlarinin ilkin duzulusuAktiv iller eramizin 6 ci esrinden indiyedekNovler Mucerred strategiya oyunu stolustu oyunOyuncular 2Yas derecesi mehdudiyyet yoxdurQurasdirma vaxti texminen 20 saatOyun vaxti saatla gulle lt 5 deq blits 5 15 deq suretli 15 60 deq klassik gt 60 deq saatsiz qeyri mehdud zamanIxtiyari sans yoxdurTeleb olunan bacariq strategiya taktikaSinonimler Qerb sahmati Beynelxalq sahmat Vikianbarda elaqeli mediafayllarBu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Sahmat Sahmat mucerred strategiya oyunudur ve hec bir gizli melumati ozunde eks eletdirmir 8 sira 8 sutun olmaqla sira ile duzulmus 64 ag ve qara kvadratdan ibaret kvadrat sahmat lovhesinde oynanir Oyunun baslangicinda her bir oyuncu onlardan biri ag fiqurlari digeri ise qara fiqurlari idare edir 16 dasi idare edir 1 sah 1 vezir 2 top 2 at 2 fil ve 8 piyada Oyunun meqsedi reqibin sahini mat etmekdir Eger sah hucuma meruz qalibsa ve hereket edecek yeri yoxdursa mat olur The object of the game is to checkmate the opponent s king whereby the king is under immediate attack in check and there is no way to remove it from attack on the next move Oyunun esas meqsedi reqibin sahini mat etmekdir Oyun hemcinin berabere de bite biler Ilk sahmat turniri 19 cu esrde teskil olunmusdu 1 Bu gun sahmat turnirleri beynelxalq seviyyede FIDE Beynelxalq Sahmat Federasiyasi terefinden idare olunur Dunya terefinden ilk Dunya Sahmat Cempionu Vilhelm Steynits 1886 ci ilde bu titula iddia etmisdi Maqnus Karlsen hazirki Dunya cempionudur Sahmat oyunun nezeriyyesi oyunun yarandigi gunden bu gune qeder cox inkisaf etmisdir Incesenet aspektlerine sahmat kompozisiyasinda rast gelinir ve sahmat oz novbesinde Qerb medeniyyetine ve incesenetine tesir etdi Hemcinin riyaziyyat informatika ve psixologiya kimi diger sahelerle elaqeleri var Ilk komputer alimlerinin hedeflerinden biri sahmat oynayan masin yaratmaq olmusdu 1997 ci ilde Deep Blue uzun muddet dunya cempionu olmus Harri Kasparovu meglub ederek bunu bacaran ilk komputer olmusdur Gunumuzdeki sahmat masinlari en yaxsi insan oyuncularindan bele ehemiyyetli derecede gucludur ve sahmat nezeriyyesinin inkisafina derin tesiri var Mundericat 1 Qaydalari 1 1 Duzulus 1 2 Gedisat 2 Maraqli melumatlar 3 Istinadlar 4 Hemcinin baxQaydalari RedakteSahmat qaydalari sahmatin beynelxalq idareetme orqani olan FIDE Federation Internationale des Echecs terefinden nesr olunmus melumat kitabcasinda yazilmisdir 2 Milli idareetme qurumlari ve ya elaqeli olmayan sahmat teskilatlari ve s terefinden nesr olunan qaydalar ferqli ola biler FIDE nin qaydalari en son 2018 ci ilde yeniden islenmisdir Duzulus Redakte Oyunun baslangicinda duzulus Sahmat oyununun fiqurlari ag ve qara destlere bolunur Her dest 16 fiqurdan ibaretdir 1 sah 1 vezir 2 top 2 at 2 fil ve 8 piyada Destler sirasiyla Aglar ve Qaralar adlanir Oyun 8 sutun aglarin nezerinden soldan saga a dan h a qeder herflerle adlandirilib ve 8 setirden aglara nezeren 1 den 8 e qeder reqemlerle adlandirilib ibaret kvadrat lovhe uzerinde oynanir 64 kicik xana aciq ve tund rengler olaraq bir birini sirayla izleyir Her bir oyuncunun sag eline en yaxin xana aciq ve ya ag rengde olur sahmat taxtasinin reng dizaynina gore deyisir Belelikle her iki oyuncunun vezir fiquru oz rengine uygun kvadratda yerlesir ag vezir ag xanada qara vezir qara xanada 2 Gedisat Redakte 1 oyundan ibaret olan resmi oyunlarda hansi oyuncunun hansi reng ile oynuyacagina cox vaxt teskilatcilar qerar verir Qeyri resmi oyunlarda ise proses tamamile tesadufi olur Meselen qepik ataraq buna qerar verile biler ve ya 1 nefer ovucunun birinde ag digerinde ise qara piyada gizlederek oyunculara ellerini uzadirlar ve oyuncular oz fiqurlarinin renglerini ozleri secir Ilk gedisati ag fiqurlar edir Daha sonra ise her oyuncu sira ile sadece 1 gedis olmaqla qalaqurma istisma olmaqla fiqurlari hereket eletdirirler Bir fiqur bos xanani zebt ede biler Eger gedisat etmek istenilen xana reqib fiqur terefinden zebt olunubsa hemin xanani reqibin dasini oyundan cixardaraq zebt etmek mumkundur En passant gedisi istisna olmaqla butun fiqurlar yalnizca zebt olunan xanalara hucum ederek ele kecirilir Gedis etmek zeruridir yeni ki gedis etmek sizin eleyhinize olsa bele gedis etmelisiniz Oyuncular sahlarini daim nezeratde saxlamali ve reqibin sah vereceyi hec bir gedis etmemelidirler Tarixde sahmat oyununun harada yaranmasina dair yekdil fikir yoxdur Bu mesele mubahiseli oldugundan sahmatin veteni barede gorusler birmenali qebul edilmir Bezi qaynaqlarda qeyd olu nur ki sahmatin atasi hesab edi len ona benzer ilk oyunlarin tex minen 4000 il bundan evvel Mi sirde oynanilmasina dair izler Misir fironu IV Amenhotepin ar vadi firon Tutankhamunun qay nanasi kralica Nefertitiye aid piramidadaki qabartma tesvirlerde askar edilmisdir Halbuki sozugeden tesvirlerde behs olunan oyun sahmatla hec bir elaqesi olmayan senet adli oyundur Senetle sahmatin ilk benzerliyi her iki stolustu oyunun iki sexs terefinden oynanilmasidir Diger oxsarliq her ikisinde daslarin ol masidir lakin unutmaq olmaz ki das sayinda ve formasinda hec bir benzerlik yoxdur Senetde de taxtanin sethi kvadratlardan ibaretdir lakin kvadratlarin sayi 30 dur Bir versiyaya gore sahmati ilk defe kesf eden sexs hind mutefekkiri Herssabbin Dahire oyunu yayan sexs ise Liclac Ibn i Sita adli basqa bir hindli olmusdur Sahmatla bagli ilk yazili senedlere teqriben 380 ci illerde hind hokmdari II Chandraguptanin zamaninda ve Caturanga adli oyuna dair sanskrit dilindeki menbelerde rast gelinmek dedir VI esrde Iran sahi I Khusrova Hindistan padsahi terefinden sahmat hediyye edildikden sonra oyun catranq adini almis hemin dovrde ereblerin Irani istila etmesinden sonra ise oyun islam dunyasinda taninaraq adi satranj olaraq deyisikliye ugra misdir Iranlilardan ereblere kecen VIII esrde Emeviler dovleti tere finden Endelus vilayetine onlarin vasitesile de Ispaniyaya yayil mis olan sahmat sonralar butun Avropada sevilerek oynanilmaga baslanilmisdir X esrde sahmat bizanslilar ruslar ve vikinqler terefinden oynanilmaga baslanmisdir Misir Iraq ve Hindistanda aparilan arxeoloji qazintilar esasinda tapilmis materiallar sahmatin yaranma tarixinin e e III II minilliklere aid oldugunu soylemeye imkan verir Yazili edebiyyatda bu oyun haqqinda ilk melumata V esre aid fars poemasinda tesaduf olunur Sahmat oyunu Hindistandan Irana oradan ereb olkelerine oradan da Avropaya yayilmisdir Avropada bu oyun haqqinda ilk melumat 1010 cu ile aiddir Sahmatin Avropaya yayilmasinda ise acar olke Ispaniya idi Bizans Imperiyasinin da sahmatin inkisafinda rolu az olmamisdir Ilk vaxtlar sahmatin adi satranc olmusdur Sonradan deyisikliklere ugramis ve sahmat adini almisdir Indiye qeder de bezi olkelerde sahmata satranc deyilir Sahmat daslari Sol dogru sag ag sah qara top qara vezir ag piyada qara at ve ag fil Evveller sahmat cox asta bir oyun idi Ancaq 1400 cu illerin sonlarinda iki uzaqmenzilli fiqurun fil ve vezir kesf edilmesi oyunun suretini artirdi Sahmatla bagli ilk kitabin muellifi Lucena ise bu kitabda 1497 ci il sahmatin yeni qaydalarini elan etdi O vaxtdan indiye qeder bu qaydalar oldugu kimi qalir Ispaniyadan sonra Italiya Fransa Almaniya Amerika Birlesmis Statlari ve Rusiyada da sahmat cox suretle yayilmaga basladi XIX esrin sonlarinda ise artiq sahmatin ilk ulduzlari melum idi Anderssen Morfi Rubinsteyn ve Steynits 1850 ci illerden etibaren ilk pesekar turnirler kecirilmeye baslandi Neticede 1886 ci ilde o dovrun en guclu iki sahmatcisi Steynits ve Sukertort arasinda ilk dunya cempionati kecirildi Steynits bu cempionatda 10 qelebe 5 hec hece ve 5 meglubiyyetle qalib geldi Sahmat iki terefin ag ve qara fiqurlarla oynayan reqiblerin mubarizesidir Her terefin bir sah bir vezir iki top iki fil iki at ve sekkiz piyada olmaqla 16 fiquru olur Sahmat lovhesi 64 32 ag ve 32 qara xanadan ibaretdir Sahmat uzre ilk dunya cempionu Vilhelm Steynits olmusdur Sonradan dunya cempionlari bu ardiciliqla olmusdur Emanuel Lasker Xose Raul Kapablanka Aleksandr Alyoxin Maks Eyve Mixail Botvinnik Vasili Smislov Mixail Tal Tiqran Petrosyan Boris Spasski Rober Fiser Anatoli Karpov Harri Kasparov Vladimir Kramnik Veselin Topalov Visvanatan Anand Sonuncu dunya cempionu norvecli Maqnus Karlsendir Lakin qeyd etmek lazimdir ki sahmat cempionlarinin taninmasinda problemler var Cunki 90 ci illerin ortalarinda dunya sahmat tacinin sahibi ugrunda iki FIDE xetti ve Harri Kasparovun teskilatciligi ile yaranan teskilatin xetti ile yarislar kecirilirdi Bu ise eyni zamanda dunyada iki sahmat cempionunun olmasina getirib cixarmisdi Lakin 2005 ci ilden etibaren sahmat cempionlari yalniz FIDE xetti ile mueyyen olunur Sahmat uzre qadin dunya cempionlari Vera Mencik 16 fevral 1906 Moskva 27 iyun 1944 London qadinlar arasinda sahmat uzre ilk dunya cempionu 1927 1944 Vera Mencik anasi ve bacisi Olqa qadinlar uzre kecirilen dunya birinciliyinin istirakcisi en yuksek nailiyyeti 4 cu yer 1944 cu ilin 27 iyununda Londonun bombardmani zamani facievi sekilde helak olmuslar Ludmila Rudenko 27 iyul 1904 Lubni Poltav quberniyasi 4 mart 1986 Leninqrad Sovet sahmatcisi sahmat uzre ikinci dunya ve sovet sahmatcilari arasinda birinci dunya cempionu 1950 1953 beynelxalq qrossmeyster 1976 1953 cu ilde Rudenko dunya birinciliyi adi ugrunda diger sovet sahmatsisi Yelizaveta Bikova ile gorus kecirilmisdir Gergin kecen mubarizede sahmat tacini Bikova 7 5 2 netice ile qazanir Sahmat sahesinde qazandigi ugurlara gore Seref Nisani ordeni ile teltif olunmusdur 1957 Yelizaveta Bikova 4 noyabr 1913 Vladimir vilayeti 8 mart 1989 Moskva qadinlar arasinda sahmat uzre ucuncu dunya cempionu 1953 56 1958 62 emekdar idman ustasi 1953 beynelxalq qrossmeyster 1976 Seref Nisani ordeni ile teltif olunmusdur FIDE terefinden 2013 cu il Yelizaveta Bikova ili elan olunmusdur Olqa Rubtsova 20 avqust 1909 Moskva 13 dekabr 1994 Moskva Sovet sahmatcisi qadinlar arasinda dorduncu dunya cempionu 1956 58 beynelxalq qrossmeyster 1976 kisiler 1973 ve qadinlar arasinda 1975 beynelxalq usta beynelxalq hakim 1964 SSRi emekdar idman ustasi 1952 birinci dunya sahmat olimpiadasinin SSRI komanda heyetinde qalib 1957 Dordqat SSRi cempionu ucqat Moskva cempionu Nona Qaprindasvili 3 may 1941 dogulub Zuqdidi Gurcustan SSR Sovet ve gurcu sahmatcisi emekdar idman ustasi 1964 qadinlar arasinda besinci dunya cempionu 1962 1978 qadinlar arasinda ilk beynelxalq qrossmeyster 1978 ve kisiler arasinda beynelxalq qrossmeyster adina layiq gorulmus ilk qadin 1978 Besqat SSRI cempionu Sahmat Oskari mukafatinin ilk qalibi 1982 Maya Ciburdanidze 17 yanvar 1961 Kutaisi Gurcustan sovet ve gurcu sahmatci 6 ci dunya cempionu Sahmat Olimpiadalarinin doqquzqat qalibi onlarda 5 defe SSRI yigma komandasi heyetinde ve 4 defe Gurcustan komadasinda Gurcustanin emekdar idman ustasi 1978 1991 ci ilde dunya cempionu adi ugrunda kecirilen matcda Ciburdanidze cinli sahmatci Se Tszyune meglub olur Ciburdanidze sahmat olimpiadalari tarixinin yegane doqquzqat qalibidir Bu ugura o SSRi yigmasinda 1978 1980 1982 1984 ve 1986 ci illerde ve 1992 1994 1996 ve 2008 ci illerde ise Gurcustan komandasinda imza atmisdir Se Tszyun 30 oktyabr 1970 dogulub Pekin Cin Cin sahmatcisi yeddinci dunya cempionu Yalniz ona ve Yekaterina Bikovaya fasileden sonra Dunya sahmat tacini ozlerine geri qaytarmaq nesib olmusdu Dunya cempionu evvelce 1991 den 1996 ve yeniden 1999 dan 2001 Emekdar mesqci ve FIDE beynelxalq hakimi 2004 Suzen Juja Polqar 19 aprel 1969 dogulub Budapest Macaristan Macaristan daha sonra Amerika sahmatcisi sekkizinci dunya cempionu 1996 dan 1999 iledek FIDE emekdar mesqcisi 2004 Onu Juja Polqar deye cagirirlar Jujanna adindan qisaldiraraq Juja Zu Cen 16 mart 1976 dogulub Cin sahmat uzre doqquzuncu dunya cempionu nokaut sistemine gore ikincidir Antoaneta Stefanova 19 aprel 1979 dogulub Sofiya Bolqaristan Bolqaristan sahmatcisi sahmat uzre onuncu dunya cempionu 2004 2006 Avropa cempionu 2002 Suretli sahmat uzre dunya cempionu 2012 Xu Yuhua 29 oktyabr 1976 Cin sahmatcisi qrossmeyster 2006 ci ilde Alisa Qalliamovaya qalib gelerek sahmat uzre dunya cempionu adini qazanir 2000 ve 2002 ci illerde Dunya kubokunu qazanib n 2000 2002 ve 2004 illerde Cin yigma komandasi heyetinde ucqat Olimpiya cempionu 2009 2010 cu illerde kecirilen Qadinlar arasinda FIDE Qran pri seriasinin istirakcisi ve ikinci merhelenin qalibi Aleksandra Kostenyuk 23 aprel 1984 Perm Rusiya sahmatcisi qrossmeyster 2004 sahmat uzre onikinci dunya cempionu sentyabr 2008 ci ilden dekabr 2010 ci ile qeder Avropa cempionu 2004 Isvecre cempionu 2011 Sahmat Olimpiadasinin ikiqat qalibi 2010 2012 ve Rusiya komandasi heyetinde 2007 2009 2011 komandalararasi Avropa cempionatinin ucqat qalibi Suretli sahmat uzre dunya cempionatinin vitse cempionu 2012 Fiser Sahmati uzre ikiqat dunya cempionu 2006 2008 2001 ci ilde sahmat uzre qadinlararasi Dunya cempionatinin vitse cempionu olub Qadinlar arasinda Avropa cempionu 2004 il Drezden Almaniya 2005 ci ilde qadinlar arasinda Rusiya cempionu 2006 ci ilin avqustunda Aleksandra tesadufi sahmatda Elizabet Petse qalib gelerek ilk qadin dunya cempionu olur 2008 il 18 sentyabrinda Nalcikde kecirilen turnirde cinli Hou Yifana 2 5 1 5 hesabi ile qalib gelerek qadinlar arasinda Dunya cempionu adini qazanir Hou Yifan 27 fevral 1994 ci ilde dogulub Nankin Cin sahmatcisi qadinlar arasinda ucqat dunya cempionu 2010 2011 2013 CXR komanda heyetinde 2007 2009 2011 qadin komandalararasi dunya cempionatlarinin qalibi Anna Usenina 30 avqust 1985 Xarkov Ukrayna sahmatcisi qrossmeyster 2012 qadinlar arasinda qrossmeyster 2003 14 cu dunya cempionu 1 dekabr 2012 ci ilden 20 sentyabr 2013 cu ile qeder Varsavada kecirilen Ukrayna yigmasinin heyetinde komandalararasi Avropa cempionatinin qalibi 2013 Astanada kecirilen Ukrayna yigmasinin heyetinde komandalararasi Dunya cempionatinin qalibi 2013 Turinde kecirilen Ukrayna yigmasinin heyetinde Sahmat Olimpiadasi nin qalibi 2006 Azerbaycanda da sahmatin boyuk inkisaf yolu var Daha qedim zamanlarda Azerbaycanda boyuk sahmatcilar olmusdur Muasir dovrde Azerbaycan dunya sahmatina Harri Kasparov Teymur Recebov Sehriyar Memmedyarov Vuqar Hesimov Vladimir Akopyan ve Emil Sutovski kimi sahmatcilar vermisdir FIDE nin 2008 ci iyul ayina olan listinde Azerbaycan sahmatcilari Teymur Recebov Sehriyar Memmedyarov ve Vuqar Hesimov dunaynin en guclu 20 sahmatcisi sirasinda yer almislar Maraqli melumatlar RedakteIndiye kimi en cox zeka sahibi 2010 cu ilde Hindistanin Ehmedabad seherinde kecirilen turnirde qeyde alinib Bele ki dunya cempionu Visvanatan Anandin da qatildigi yarisda ne az ne cox 20 min 483 nefer sahmatci mubarize aparib ki bu da yeni rekord kimi tarixe dusub Bu yarisa kimi ise en cox zeka sahibi Meksikada kecirilen turnirde qeyde alinmisdi 2006 ci ilde olan bu yarisda 13 min 446 sahmatci quvvesini sinamisdi 3 Istinadlar RedakteIxtiralar ve kesfler Baki 2006 seh 34 35 4 5 6 Julio Beccera 26 may 2009 London 1851 The First International Chess Tournament chess com ing chess com 23 mart 2012 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 yanvar 2021 1 2 Fide Laws of Chess taking effect from 1 January 2018 FIDE Istifade tarixi 18 fevral 2020 Sahmat tarixinde yeni rekord Sahmat oyun qaydalari Sahmat uzre Dunya Cempionlari Qadinlar arasinda Sahmat uzre Dunya CempionlariHemcinin bax RedakteSah sahmat fiquru Vezir sahmat Top sahmat Fil sahmat At sahmat Piyada sahmat Sekkiz vezir problemiMenbe https az wikipedia org w index php title Sahmat amp oldid 6074154, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.