Vikipediya azad ensiklopediya Sikloalkanlar alitsiklik karbohidrogenlər və ya naftenlər həlqəvi quruluşlu karbohidrogenl

Vikipediya azad ensiklopediya Sikloalkanlar alitsiklik karbohidrogenler ve ya naftenler helqevi quruluslu karbohidrogenler sinfine daxildir Ilk defe 1883 cu ilde Vladimir Markovnikov terefinden Baki neftinin terkibinde tapilmisdir Sikloalkanlar suda pis hell olur Umumi formulu CnH2n n 3 Neft senayesinde katalitik riforminq yolu Aromatik karbohidrogenleri emele getirmek ucun esas menbe olaraq istifade olunur Sikloalkanlar neftin terkibinde oldugu ucun bezen Naftenler termini ile adlandirilir Fiziki xasseleri span Sikloalkanlar su ile reaksiyaya girmir ve molekulunda butun karbon atomu sp hibridlesme halindadir Lakin siklobutan esasen de siklopropan hibrid orbitallari arasinda olcu 109 28 den asagidir Bu sebebden onlarin molekullari arasindaki gerginlik artir ve bir cox numayendeler reaksiyaya girme qabiliyyetini itirir Sikloalkanlarin yan zenciri olmayan ilk 4 numayendelerinde molyar kutle artdiqca erime qaynama temperaturu sixligi izomerlerin sayi artir Lakin burada C ve H in kutle payi atomlarin sayi sabitdir Siklopropan ve siklobutan S3 S4 otaq temperaturunda qaz halinda diger numayendeleri S5 S16 maye ali numayendeleri S17 numayendelerinden baslayaraq ise berk haldadir Sixligi eyni C olan doymus k h ler coxdur Siklopropandan narkoz istehsalinda genis istifade edilir Lakin partlama qabiliyyeti oldugundan onun istifadesi bu sahede mehdudlasdirilib Sikloalkanlarin bezi numayendelerinin erime ve qaynama temperaturu Sikloalkan T er C T qay Csiklopropan C3H6 126 9 32 7siklobutan C4H8 50 12siklopentan C5H10 93 9 49 3sikloheksan C6H12 6 5 80sikloheptan C7H14 12 118 5siklooktan C8H16 14 3 63 45 mm c st siklononan C9H18 9 7 69 14 mm c st C10H20 10 8 201C11H22 7 2 91 12 mm c st C12H24 61 6 243C13H26 23 5 128 20 mm c st C14H28 54 131 11 mm c st C15H30 62 1 147 12 mm c st Sikloalkanlarin reaksiyalari span Maye fazada karbohidrogenlerin molekulyar oksigen ile oksidlesmesinin mexanizmi haqqinda umumi tesevvurler Karbohidrogenlerin maye fazada oksidlesmesi ile muxtelif oksigenli birlesmelerin hidroperoksidlerin spirtlerin karbonil birlesmelerin tursularin murekkeb efirlerin alinmasi prosesleri karbohidrogenlerin daha cox tonnajli kimyevi emal usullarina aiddir Meselen adipin tursusunun ve sikloheksanonun sikloheksandan yag tursulari ve spirtlerin parafinlerden ftal tursularinin ksilollardan fenol ve asetonun izopropil benzoldan izopropil benzolun hidroperoksidinden kecmekle alinmasi proseslerinden her il milyon tonlarla mehsullar alinir Maye fazada oksidlesme qaz fazada oksidlesmeden asagidaki ustunlukleri ile ferqlenir Kifayet qeder asagi temperaturlarda 100 250 C oksidlesme temperaturlarinin yuksek sureti ve boyuk selektivlik Reaksiyalarin istiliyinin kenarlasdirilmasinin asan olmasi ve temperaturun daha sade tenzimlenmesi Prosesin partlayis tehlukesini azaltmaq ucun karbohidrogen qarisiginin daha qati terkibde istifade edilmesi imkani Vahid mehsul istehsalina daha az kapital ve enerji mesrefleri Uzvi maddelerin molekulyar oksigen ile oksidlesmesi reaksiyasi genis temperatur intervalinda praktiki olaraq termodinamiki donmezdir ve coxlu istilik ayrilmasi ile musayiet olunur Reaksiyanin entalpiyasi oksidlesme derinlesdikce artir xususen de karbohidrogenlerden karbon tursusu alinarken Karbohidrogenler CO2 ve H2O ya qeder oksidlesdikde en cox hidroperoksidlere oksidlesdikde ise en az istilik effekti yaranir Oksidlesme proseslerinin ekzotermikliyi oksidlesen substratin qurulusu ve reaksiyanin getme derinliyi ile mueyyen olunur Muasir texnoloji sxemlerde reaksiya istiliyinin utillesdirilmesi nezerde tutulur Maye fazada molekulyar oksigen ile uzvi birlesmeleri oksidlesdirerken nezere almaq lazimdir ki qaz partlayisi bas vermemek ucun cixan qazlarda oksigenin miqdari hecm ile 4 5 den cox olmamalidir Oksigen ve hava ile qarisiqda bezi karbohidrogenlerin partlayis hedleri cedvelde verilir Hava ve oksigen ile qarisiqda bezi karbohidrogenlerin hidrogenin ve ammonyakin partlama hedleri hecm Onu da nezere almaq lazimdir ki alisma ve partlayis hedleri yaxinlasmis qiymetlere malikdir ve temperaturdan ve alismani inisiatorlasdirma usulundan asili olaraq deyisir Uzvi birlesmelerin maye fazada avtooksidlesmesinin radikal zencirvari xarakterini bir cox tecrubi melumatlar da gosterir Maye fazada avtooksidlesme isiq ile stimullasdirilir Fotokimyevi oksidlesme zamani kvant ciximi vahidden xeyli cox olur Serbest radikallara parcalanan inisiatorlar daxil etmekle avtooksidlesmeni suretlendirmek olar Peroksidler hidroperoksidler muxtelif azobirlesmeler bele inisiatorlar ola bilerler Serbest radikallar ile reaksiyaya girerek reaksiya zencirini qiran inhibitorlarin elave olunmasi mueyyen muddete avtooksidlesmeni lengidir Kecid elementlerinin duzlarinin elave olunmasi oksidlesmeni suretlendirir cunki kecid metallarin ionlari radikallar emele getirmekle hidroperoksidleri parcalayir Inisiatorlasmamis oksidlesme ucun serbest radikallara parcalanan hidroperoksidlerin emele gelmesi ile elaqeli avtosuretlenme xarakterikdir Serbest radikallarin movcudlugu izopropilbenzolun ikili butilbenzolun 2 7 dimetil oktanin ve diger birlesmelerin inisiatorlasdirilmis oksidlesmesi zamani elektron paramaqnit rezonansi usulu ile qeyde alinmisdir Cox sayli tedqiqatlarla avtooksidlesmenin prinsipial sxemi mueyyenlesdirilib Menbe span V M Abbasov R E Ceferova L M Efendiyeva N S Rzayeva F E Emirov M M Abbasov A M Tagiyeva I H Eyyubov Tsikloalkanlar kimyasi Monoqrafiya Baki 2019 385 seh Istinadlar span Shavarov Yu S Organicheskaya himiya Moskva Izdatelstva himiya 2002 Petrov A A Trafimov A T Organicheskaya himiya Sankt Peterburg 2002 Tsikloalkanlar Arxivlesdirilib 2017 10 07 at the Wayback Machine Academik ru saytinda Yoxlanilib 1 oktyabr 2014 Qarayev S F Imasev I B Talibov G M Uzvi kimya Baki 2003 Meherremov A M Meherremov M M Uzvi kimya BDU Baki 2007 Grandberg I I Organicheskaya himiya Moskva Vysshaya shkola 1980 Barkan Ya G Organicheskaya himiya Moskva Vysshaya shkola 1980 Cikloalkany olu kecid statya iz Bolshoj sovetskoj enciklopedii Yoxlanilib 1 oktyabr 2014 Meherremov A M Allahverdiyev M E Uzvi kimya BDU Baki 2007 Birlesme Havada Oksigendeasagi yuxari asagi yuxariMetan 5 15 5 59Etan 3 15 3 66Propan 2 9 Butan 2 9 Etilen 3 29 3 80Propilen 2 21 2 53Butilen 2 9 Butadien 2 12 Benzol 1 8 Toluol 1 7 Ksilollar 1 6 Hidrogen 4 75 4 94Ammonyak 16 27 15 79KarbohidrogenlerAlkanlarMetan Etan Propan Butan Pentan Heksan Heptan Oktan Izooktan Nonan Dekan Undekan Dodekan Tridekan HeksadekanAlkenlerEtilen Propilen Butilen Izobutilen Penten HeksenAlkinlerAsetilen Propin ButinDienlerButadien IzoprenDiger doymamis k lerVinilasetilen DiasetilenSikloalkanlarSiklopropan Siklobutan Siklopentan Sikloheksan Sikloheptan Siklooktan Siklononan Dekalin Aromatik birlesmelerBenzol Toluol Dimetilbenzollar Kumol Stirol Difenil Difenilmetan Trifenilmetan IndenCoxnuveli aromatik k lerNaftalin Antrasen Fenantren Uzvi maddelerKarbohidrogenlerAlkanlar Alkenler Alkinler Dienler Tsikloalkanlar Aromatik karbohidrogenlerOksigenli uzvi birlesmelerSpirtler Sade efirler Aldehidler Ketonlar Karbon tursulari Murekkeb efirler Karbohidratlar Yaglar Azotlu uzvi birlesmelerAminler Nitrobirlesmeler Nitrozobirlesmeler Amintursular Zulallar PeptidlerKukurdlu uzvi birlesmeler Tioefirler Fosforlu uzvi birlesmeler Fosfon tursulari Nuklein tursulari Halogenli uzvi birlesmeler Silisiumlu uzvi birlesmelerSilanlar Elementli uzvi birlesmeler Diger muhum sinifler Heterotsiklik birlesmeler Uzvi xlor birlesmeleriAlkanlar ve sikloalkanlar Xloretan Xloroform Tetraxlormetan Sikloheksilxlorid 1 2 dixloretan HeksaxloretanAlkenler ve alkinlerVinilxlorid Trixloretilen Tetraxloretilen Allilxlorid Spirtler ketonlar ve aldehidlerEtilenxlorhidrin Xloral EpixlorhidrinTursu ve Monoxlorsirke tursusuAromatik birlesmelerBenzilxlorid Xlorbenzol Xlorasetonfenon 1 XlornaftalinElementli uzvi birlesmeler Azot fosfor arsen ve kukurd Xlorpikrin LyuizitPolimerlerPolivinil xlorid Kateqoriyalar Kimyevi maddelerUzvi maddelerSikloalkanlar