fbpx
Wikipedia

Qasımuşağı xalçaları

Avqust 11, 2021

Qasımuşağı xalçaları — Azərbaycan xalçaçılıq məktəblərindən olan Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin Cəbrayıl qrupuna aid edilən xovlu xalçalar. Qarabağ tipinin Cəbrayıl qrupuna aid edilən "Qasımuşağı xalçaları" Zəngəzur mahalının Hacısamlı nahiyəsinin (indiki Laçın rayonunun) inzibati ərazi vahidində yerləşən Qasımuşağı obasının (Laçın rayonunun mərkəzindən 50–60 km şimalda), eləcə də ətraf kəndlərin adı ilə bağlıdır.

Xalça
Qasımuşağı

Qasımuşağı xalçası, XIX əsr
Azərbaycan Xalça Muzeyi, Bakı
Xalça haqqında məlumatlar
Məktəbi Qarabağ xalçaçılıq məktəbi
Növü Xovlu xalçalar
Ölkə Azərbaycan
Şəhər Laçın
Bölgə Dağlıq Qarabağ
Kənd Kürdhacı, Şamkənd, Çorman, Şəlvə, Ələkçi, Ərikli
Toxunması haqqında məlumatlar
Üslubu Türkbaf ilmə toxunuşu
Digər məlumatlar
Sahəsi 200x121 sm-dən 248x155-dək
Uzunluğu 2,0 m-dən 2,8 m-ə qədər
Eni 1,21 m-dən 1,55 m-dək
Material qoyun yunu
Düyünlərin sayı hər kvadrat metrdə 90 mindən 160 minədək ilmə (düyün)
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

XVIII əsrdə Hacısamlı nahiyyəsi də daxil olmaqla bütün Zəngəzur mahalında heyvandarlığın bir qolu olan qoyunçuluq yaxşı inkişaf etdiyindən qoyunun digər məmulatları ilə yanaşı yun və dərisindən bir çox işlərdə geniş surətdə istifadə edilirdi. Hacısamlı nahiyəsində yun toxuculuğun ən qiymətli mənbəyi olduğundan yunun istehsalına xüsusi diqqət yetirilərdi. Burada xalça, palaz, gəbə, kilim, xurcun, çuval, keçə, şəddə, yun corab, şal və s. əşyalar evdə, sadə əl alətləri ilə toxunurdu. Toxuculuq zamanı istifadə edilən alətlər dəmir və taxta olmasından asılı olmayaraq yerli əhali tərəfindən hazırlanırdı.

Tarixi

 
Qasımuşağı obasının Kürdhacı
kəndində toxunmuş "Ərəş kilim"
adlı xovsuz xalça.
 
Qasımuşağı obasının Ələkçi kəndində toxunmuş "İtli-atlı" adlı xovlu xalça.

XIX əsrin ortalarından başlayaraq Şərq xalqlarının incəsənət mədəniyyətinə artmış maraqlar nəticəsində avropalı sənətşünaslar Azərbaycanla maraqlanmağa başladılar. Onlardan bir çoxu Qasımuşağı obasının xəritədə olmadığını dəfələrlə qeyd edirdilər.Ən yaxın keçmişdə, sovet dönəmində Qasımuşağı obası Kürdhacı kənd sovetliyi adlandırılsa da, xəritədə bunu tapmaq mümkün deyildi. Buna səbəb isə kənd sovetliklərinin (indiki inzibati ərazi dairələrinin) heç bir xəritədə qeyd edilməməsi olmuşdur.

Qasımuşağı obasına daxil olan kəndlərdə qoyunçuluğun inkişafı ilə əlaqədar yun istehsalı geniş yayılmışdı. Zərif yunlar əsasən yun şal toxumağa seçilirdi. Yun darağı ilə daranan yun iplik edildikdən sonra istifadəsinə uyğun yerli bitki, yaxud da ağac qabıqları ilə, eləcə də digər (palçıq, böcək, bitki kökləri və s.) vasitələrlə rənglənər, hanada toxunar və hətta kişilər üçün çöl və qış paltarları hazırlayırdılar. Yunun nisbətən qaba hissəsi xalça, palaz, gəbə, kilim, cecim, qəlib, nəmənd, fərməş (farmaş və yaxud da məfrəş), xurcun, heybə, örkən, şötük, sicim, çatı, gözək, əlcək və digər məişət əşyaları toxumaq və ya tikmək üçün ayrılırdı.

Qarabağ xalçaları iki əsas hissədə — dağlıq və aran hissədə istehsal olunurdu. XIX əsrdə dağlıq hissənin aparıcı istehsal məntəqələrindən biri olan Qasımuşağı obasının ərazisində qərar tutan kəndlər idi. Burada toxuculuğun digər sahələri ilə yanaşı xalçaçılıq da güclü inkişaf etmişdir. Bu günə qədər qorunub saxlanan və XVII əsrin yadigarı olan "Qasımuşağı tikmələri", "Qasımuşağı xalçaları" Qasımuşağı obasında toxuculuğun və xalçaçılığın yüksək inkişafına ən yaxşı nümunədir.

Şamkənd, Kürdhacı, Çorman, Şəlvə kəndlərinin inzibati ərazi dairəsində yaşayan əhalinin adı ilə bağlanan bu tikmə və xalçalar ümumilikdə Qasımuşağı tayfasının adına uyğun adlandırılmışdır. Bu xalçanın toxunmasında isə bir-biri ilə yaxın qohumluq əlaqələri olan Qasımuşağı tayfasının, Qarabayramlı tayfasının, Əhməduşağı tayfasının çox böyük əməyi olmuşdur.

Qasımuşağı obasına daxil olan kəndlərdə yaxın keçmişə qədər yüksək növ xalçalar istehsal olunurdu. Qasımuşağı xalçaları ilə yanaşı Azərbaycan xalçaçılıq məktəblərindən olan digər xalçaların bir çoxu Qasımuşağı obasında toxunurdu. Qasımuşağı xalçası yüksək keyfiyyətli, parlaq, yumuşaq, əl üsulu ilə əyrilən, təbii boyaqlarla boyadılmış yun iplərlə hanada toxunmuşdur.

"Qasımuşağı xalçaları"nın orta sahəsinin kompozisiyası incəsənət nöqteyi-nəzərdən orjinal olub, müxtəlif detallardan və elementlərdən ibarətdir. Xalçaların mərkəzində haşiyələrlə əhatə olunmuş böyük göl (medalyon) yerləşir. Gölün ortasında dördguşəli xonça (medalyon) olur. Gölün yanlarından dörd bir tərəfə burulmuş budaqlar ayrılır. Orta sahədə yerləşən medalyonun dörd bir tərəfindən çıxan, forma etibarilə budağa oxşar bir neçə böyük "buynuz" olur. Mərkəzi gölün (böyük gölün yuxarı və aşağı hissəsində) ətrafında yalnız bu xalçalara xas olan və naxışın ümumi rəsmini harmoniyalaşdıran "qollar" yerləşir.

XIX əsrin sonlarında Qarabağda – Qasımuşağı obasında xalçaçılıq sənətində yeni süjetlər meydana gəldi. Belə xalçalara "Atlı-itli", "İtli-pişikli", "Maral-ceyran", "Qız" və digər bunlara bənzər çeşnilər aiddir. Bu tipli çeşnilər Rusiyanın manufaktura məhsullarının təsiri altında yaranmışdır. Bu xalçalarda, bir qayda olaraq, eyni səhnəcik və ya şəkil ritmik tərzdə bir neçə dəfə təkrar edilir.

Əsrlər boyu həyat tərzlərini və təsərrüfat fəaliyyətlərini nisbətən sabit, dəyişməz saxlayan, heyvandarlıqla məşğul olub yarıköçəri həyat tərzi sürən əhali tərəfindən hazırlanan toxuculuq məmulatlarının bədii xüsusiyyətləri, naxış və naxış kompozisiyaları, çeşniləri çox səthi dəyişikliklərə məruz qalmışdır.

Etimologiyası

 
Qasımuşağı xalçalarının çeşnisi
Qasımuşağı tikmələrindən köçürülmüşdür.
 
Qasımuşağı xalçalarının çeşnisi Qasımuşağı tikmələrindən köçürülmüşdür.
 
Qasımuşağı xalçalarının çeşnisi Qasımuşağı tikmələrindən köçürülmüşdür.

Qasım Hacı Sam oğlu XVIII əsrin ortalarında Qasımuşağı obasında yaşayan hörmətli şəxs olub. Binə qurub, yaşadığı obanın adını isə Qasımuşağı tayfasının adı ilə adlandırıb. Tayfanın ulu babası XV əsrdə yaşamış, əslən tanınmış soylardan olan İraq türkü, yəni kərküklü olan və özlərini "Təkə-türkman" adlandıran Abdulkərim kişinin oğlu Qasım (Qara Qasım) olmuşdur. Qasım Hacı Sam oğlu isə babasının adını əbədiləşdirmək üçün yaşadığı obanı Qasımuşağı obası adlandırmışdır.

Şamkənd, Kürdhacı, Çorman, Şəlvə kəndlərinin inzibati ərazi dairəsində və digər adı çəkilməyən kənd və şenliklərin sakinləri Qasımın törəməsi hesab edilirlər. Nəticədə onların məskunlaşdıqları ərazi ümumilikdə Qasımuşağı obası (Qasımuşağı dərəsi) adlandırıldı ki, bu da Qasımın uşaqları, Qasımın nəsilinin məskunlaşdığı yer mənasını daşıyır. Elmi ədəbiyyatda və xalq içində Azərbaycan xalçaları ilk toxunduğu yaşayış yerinin (istehsal nöqtəsindən) adına uyğun olaraq adlandırılır. Qasımuşağı obasının kəndlərinin əhalisi tərəfindən toxunan və yerli əhali arasında əvvəlcə "Tikmə gəbə" (yaxud da "Tikmə xalça"), yaxud da "Ağqol gəbə" ("Ağqol xalça") adlandırlan xalçalar elmi ədəbiyyatda və dünyada "Qasımuşağı xalçası" kimi tanınmışdır.

Adətən çeşniyə əsasən xalçanın bədii tərtibatını müəyyənləşdirirlər. İlmə salma işi çeşni tətbiqi ilə eyni vaxta düşür. Belə ki, ilmələr çeşniyə əsasən salınır. Yəni çeşni ortalıqda yoxdursa, ilmə salmaq mümkün deyil.

Qasımuşağı xalçalarının çeşnisi xalq arasında cilalanmış, bəyənilmiş, şöhrət tapmış və xalqdan gələn bir çeşnidir.

"Qasımuşağı xalçaları"nın çeşnisi bir neçə əsr bundan əvvəl tikmə şəklində istifadə edilmiş, bir müddət sonra "Qasımuşağı tikmələri"nin çeşnisindən xalçalara köçürülmüşdür. Bu səbəbdən də yaşlı xalçaçılar və yerli əhali arasında bu xalçalar bu gün də "Tikmə gəbə" (yaxud da "Tikmə xalça") adlandırılır.

Orta sahənin aşağı və yuxarı yanlarından gölün kənarlarına doğru açılmış qola bənzər yerliyi ağ rəngli, yalnız bu xalçalar üçün səciyyəvi olan naxışlar — qollar toxunmuşdur. Bu qollar (naxışlar) quruluşuna görə "Qasımuşağı xalçası"nı xarakterizə edən digər naxış və simvollardan seçilir. Bu səbəbdən də bəzi sənətşünaslar, xalçaçılar, həmçinin yerli əhali arasında bu xalça "Ağqol gəbə" ("Ağqol xalça") kimi də tanınır.

Bədii analiz

Qasımuşağı xalçaları
 
 

"Qasımuşağı xalçaları"nda olan naxış və fiqurlar çox ustalıqla tərtib edilərək toxunmuşdur. Tünd qırmızı yerlikli orta sahəyə boş yer (sahə) saxlanılmadan naxış və fiqurlar toxunmuşdur. Hər bir hissə öz formasına uyğun olan bədii şəkildə uyğunlaşdırılmış və yerində toxunmuş naxışlarla doldurulmuşdur. Hər bir motiv, naxış, fiqur və digər ornamentlərin ayrı-ayrılıqda və yaxud ümumilikdə xalçada yerləşdirilməsi xalçanın ümumi quruluşuna tabe edilmişdir.

"Qasımuşağı xalçaları"nın öz mürəkkəbliyi ilə seçilən orta sahə kompozisiyası müxtəlif detal və elementlərdən ibarətdir və bədii nöqteyi–nəzərdən çox orjinaldır. Kənarları haşiyələnmiş böyük mərkəzi göl, gölün orta hissəsində dördkünclü xonça (medalyon) xırda çiçək formalarıyla sıx naxışlı haşiyəylə dövrəyə alınmışdır.

Mərkəzi gölün içərisi müxtəlif naxış və detallar toxunmuş "böyük hörümçək" adlanan naxışla bəzədilmişdir. Ağ rəngli ipliklə toxunmuş hörümçəyin "qarmaqşəkilli buynuzları" da zərif ağ yunla toxunmuş, onlar yanlarından hər tərəfə çıxmaqla qara və ya göy ipliklərlə haşiyəyə alınmışdır. Hörümçəyin ağ bədəni tünd göy və qırmızı yundan müxtəlif qarmaqşəkilli elementlərdən təşkil edilmiş naxışla örtülmüşdür. Həmahəng ornament naxışına və mərkəzi medalyonun rəng izahına uyğun və medalyonun vertikal tərəflərini tutmuş zoomorfik (totemik) miflərə aid naxış — "qısqac" şəklində fiqurlar toxunmuşdur. Onların fonunun ağ rəngi hörümçəyin özünün ağ rəngli ipliklərlə toxunması ilə üst-üstə düşür, sanki, onlar medalyonu düşmənlərdən qoruyur.

Ağ rəngli yerliyi olan qolların daxilində toxunmuş əjdahalar hörümçəyin motivlərinə uyğun şəkildə toxunmuşdur. "Qasımuşağı xalçaları"na məxsus əjdaha təsvirlərı Xətai-əjdahalı adlanan xalçalardan köçürülmüş və bu təsvirlər öz ilkin formasını zaman ötdükcə dəyişmişdir. Xalçanın hər küncündə toxunmuş naxışların çeşnisi isə bir-birinin eynidir.

Çox ustalıqla toxunmuş "Qasımuşağı xalçaları"nın haşiyələri müxtəlif motiv və ornamentlərlə toxunmuş naxış və zolaqlardan — əsasən də iki kiçik haşiyə və bir orta haşiyədən ibarətdir. Kiçik haşiyələrin əsas bəzəyini təşkil edən element bitki motivləridir. Yarpağa bənzər bu elementlər müxtəlif rəngli ipliklərlə toxunmuşdur.

"Qasımuşağı xalçaları" təkcə adıçəkilən ərazidə yox, Qarabağın bütün xalçaçılıq məntəqələrində istehsal olunurdu. Xalçaçılıq məntəqələri arasında Ağcabədidə və Şuşada toxunan xalçalar keyfiyyət baxımından başqalarını xeyli üstələyirdi".

Qasımuşağı xalçalarında simvolizm

  • Bolluq, xeyir-bərəkət rəmzi olan "dovaq".

  • Yalnız Qasımuşağı xalçalarına məxsus "S" şəkilli ağ yerlikli qollar.

  • Qol daxilində qırmızı və yaşıl rəngdə verilmiş əjdaha simvolu.

  • Paylaşmaq, bölüşmək rəmzi olan "ərsin".

  • Pis gözdən, bəd nəzərdən, bədxah ruhlardan qorunmaq məqsədi daşıyan "qaynaq"

  • Azərbaycan xalqının məişətində uzun müddət işlədilən qədim alət — kovğa

Azərbaycan xalçalarında rast gəlinən naxışların və simvolların hər birinin öz mənşəyi, mənası və yaranma səbəbi olduğu kimi "Qasımuşağı xalçaları"nda hər bir naxışın özünəməxsus mənası, adı və yaranma səbəbi olmuşdur. "Qasımuşağı xalçaları"nda bu xalçalara məxsus "S" hərfinə bənzər naxışlar xalçanın hər dörd küncündə aralıq sahədə yerləşdirilmişdir. "Əjdaha", "dovaq", "hərsin", "Qıvrım" ("qarmaqlı çiçək") motivləri, həmçinin digər naxışlar ustalıqla əvvəlcə "Qasımuşağı tikmələri"ndə, sonra isə "Qasımuşağı xalçaları"nda təsvir edilmişdir.

Xalçaçılıqda öz məzmun mahiyyətinə görə zoomorfik (totemik) miflərə aid naxışlar olduqca sadə quruluşa malik olur. Qasımuşağı xalçalarına məxsus zoomorfik naxışlar çox sadə mifik heyvan cizgilərilə təqdim olunmuşdur Bu naxışlardan ən əsası əjdaha təsviridir.

Əjdaha mənəviyyat və maddiyyat arasında münaqişə simvolu olmaqla bolluq rəmzi kimi, eləcə də evin, ailənin, qəbilənin qoruyucusu kimi tanınırdı. Eyni zamanda qədim dövrlərdə şər qüvvələrin rəmzi də sayılmışdır. İlk motiv Çin, Türküstan parçalarında meydana gəlib. Teymurilər, Türkmənlər və Səfəvi dövrlərinin rəssamları tərəfindən təsvir edilmişdir. XVI–XVII əsr Təbriz xalçalarında bu təsvirlər yeni üslubda əks olunmaqla yanaşı Qasımuşağı tikmələrində və "Qasımuşağı xalçaları"nda da təsvir edilmişdir.

"Qasımuşağı xalçaları"nda zoomorfik miflərə aid olan motiv və naxışlarla yanaşı qadınların məişətdə istifadə etdikləri məişət əşyaları da simvollara çevrilərək xalçalara köçürülmüşdür. Xalçanın aşağı və yuxarı hissələrində, mərkəzi gölün ətrafında yerləşən bolluq, xeyir-bərəkət rəmzi olan dovaq, orta sahədə yerləşən medalyonun hər iki başlığına yerləşdirilmiş, paylaşmaq rəmzi olan ərsin olduqca gözəl, tərtibata uyğun şəkildə toxunmuşdur.

Xalça sənətində qıraqları qarmaqlı olan naxış elementi qarmaqlı çiçəkdir. Bu naxışdan "Qasımuşağı xalçaları"nda yetərincə istifadə edilmişdir. Yerli əhali arasında bu naxışlar "qaynaq" adlanır. Bu cür "qarmaqlı" motivlərin (qaynaqların) semantik mənasına gəldikdə onlar daha çox qorunma ilə bağlıdır. Bu motivlər pis gözdən, bəd nəzərdən, bədxah ruhlardan qorunmaq mənası daşıyır

"Qasımuşağı xalçaları"nda geniş naxış müxtəlfliyi olması səbəbindən bəzəklərin bir hissəsi həndəsi naxışlardan ibarətdir. Ağ yerlikli xonçanın (medalyonun) tən ortasında səkkizguşəli ulduza bənzər qırmızı yerlikli həndəsi naxış işlənmişdir. Səkkizguşəli ulduzun ortasında altıbucaqlı həndəsi fiqur təsviri vardır.

"Qasımuşağı xalçaları"nın kompozisiyasında bədii təsir gücünün artırılması, eyni zamanda ara sahələrdə boş yerin qalmaması məqsədilə eyni naxış elementləri kompozisiyada ritmik tərzdə bir neçə dəfə təkrarlanmışdır. Bu xalçalar özünün bütöv, tamamlanmış və sadə kompozisiya həlli ilə digər xalçalardan seçilir.

Yuxarıda adları çəkilən motiv və simvollar "Qasımuşağı xalçaları"nı xarakterizə edən naxışlardan yalnız bir qismidir. Qasımuşağı obasının əhalisinin inanclarını, tarixini, milli mənşəyini və estetik duyumunu xarakterizə edən bu naxış və simvollar təkrarolunmaz, eləcə də yaddaqalma xüsusiyyətləri ilə ənənələri qoruyan bir xəzinədir.

Qasımuşağı xalçalarında istifadə edilən ipliklərin rəngi

Toxuculuq alətləri
 
Qasımuşağı obasında istifadə edilmiş xalça toxuculuq alətləri.
 
Xalça qayçısı.
 
Yun darağı.

Xalçaçılıq sənətində rənglərdən istifadə olunmasının xüsusi qanunauyğunluqları var. Xalçalarda istifadə edilən rənglər təkcə rəngarənglik, göz oxşamaq üçün deyil. Onlar eyni zamanda insanların sağlamlığına, əfval-ruhiyyəsinə də təsir edir. Təbiətin yaratdığı müxtəlif rənglər arasında uyarlıq, uyğunluq olsa da, süni mühitdə sintez edilmiş rənglər heç də həmişə uyğun gəlmir.

Minlərlə gül, çiçək, ot, kol, ağac növlərinin mövcud olduğu Qasımuşağı obasında toxunan "Qasımuşağı xalçaları"nın çeşnisi bir neçə rəngdən ibarət olsa da, onların bir-birinə uyğunluğu çox ustalıqla və olduqca düzgün seçilmişdir.

Qasımuşağı obasına daxil olan kəndlərdə bütün ipliklər (yun, ipək və pambıq) boyanmadan öncə aşqarlamaq üçün qatılaşdırılmış turş alça lavaşasının məhluluna salınırdı. Turş qatı maddə (alça, zoğal suyu) olmadıqda ayrandan istifadə olunardı. Bununla rəngin keyfiyyətli alınmasına zəmanət verilirdi.

Boyanmış iplərin rənglərini tündləşdirmək, möhkəmləndirmək və açmaq üçün kül suyundan, isidilmiş heyvan sidiyindən istifadə olunurdu. Bu proses boyama işində rənglərin möhkəmləndirilməsi prosesidir.

Klassik "Qasımuşağı xalçaları"nda əsasən ağ, tünd qırmızı, yaşıl, qara, sürməyi, sarı və qəhvəyi rəngli ipliklərdən istifadə edilmişdir.

Ağ rəngli iplik

Azərbaycan xalçaçılıq və xalça məmulatlarında (corab, şal və s.) sadə ağ rəng digər rənglərə nisbətən çox az işlədilsə də, Qasımuşağı obasında bu rəngə daha çox üstünlük verilmişdir. "Qasımuşağı xalçaları"nın toxunuşunda istifadə edilən ağ rəng digər tünd rənglərlə birlikdə xalçanın görünüşünü daha da baxımlı edir, cazibədarlığı artırır. Bütün rənglərin sintezini təşkil edən, ideal rəng hesab olunan ağ rəng bəzən ölümü simvolizə etsə də, özündə bir neçə məna cəmləşdirir. Bu rəng eyni zamanda təmizliyə, saflığa, sabitliyə, davamlılığa, cavanlığa işarədir. Ağ rəngli iplik almaq üçün əsasən xüsusi olaraq seçilmiş təbii rəngli ağ yun iplikdən istifadə edilir. Təbii rəngli, sarımtıl ipliklər ağardıldıqda rəng açılır, lakin tamamilə ağ olmur. Yunu ağartmaq üçün onu yaxşıca aşqarlamaq (əsas halda əhəng suyunda) lazımdır.

Qırmızı rəngli iplik

Digər Şərq xalqları kimi azərbaycanlıların da qırmızı rəngdən daha çox istifadə etməsi diqqət çəkən ünsürlərdəndir. Müxtəlif xalqlarda qırmızı rəng magik qoruyucudur, lakin Qasımuşağı obasında qırmızı rəng yalnız totem deyil, həm də bütövlükdə burada yaşayan insanların həyatını əks etdirir. Yaxın keçmişə qədər Qasımuşağı obasında qız ata evindən gəlin köçərkən başdan ayağa qırmızı geyinər, qardaşı gəlinin belinə qırmızı bafta bağlayar, ata evindən üzünə qırmızı yaylıq atılaraq çıxarardılar, qırmızı gərdək tutulardı. Qasımuşağı xalçasında qırmızı rəng sarı, ağ, sürməyi (göy) və qara ilə daha çox uyğunlaşdığından xalçanın yerliyinin toxunuşu zamanı tünd qırmızı rəngli yun ipliklərdən istifadə edilmişdir.

Canlılıq və dinamizmlə əlaqədar bir rəng olan qırmızı rəng xoşbəxtliyi təmsil etməklə yanaşı fiziki olaraq cavanlığı və canlılığı, romantik məzmunda isə bir işi sonuna qədər aparan əzmi və dayanıqlılığı göstərir.

İp yumaqları
 
İlmə vurmada istifadə edilən yun iplik yumaq
 
Xalça toxunuşunda istifadə edilən pambıq arğac yumağı
 
Xalça toxunuşunda istifadə edilən pambıq əriş yumağı (çiləmə yumaq)

Qırmızı rəngli iplik almaq üçün əsasən boyaqotundan (bəzən qızıl boya adlandırılır) istifadə edilərdi. Kökləri boyayıcı xüsusiyyətə malik çoxillik bitki olan boyaqotu müxtəlif rəng çalarları alınma imkanına və uzun müddət boyaların davamlılığına görə digərlərindən fərqlənir. Eyni zamanda qırmızı rəng almaq üçün koşenilin (koşenil yastıcası) boyaq maddəsindən istifadə edilərdi. Boyaqotu ilə koşenilin boyaq maddəsi birlikdə istifadə edildikdə parlaqlıq daha da artardı.

Yaşıl rəngli iplik

Təbiətin və baharın rəngi olan yaşıl rəng sakitləşdirici, təravətli, incə, canlı, dolğun bir rəng olmaqla bərabər insanda etimad və inam hissi oyadır. Qasımuşağı xalçalarında yaşıl rəngli iplikdən əsasən xalçaların küncünə yerləşdirilmiş "kətəbə"lərdə, "dovaq", "qol" adlanan naxışlarda istifadə edilmişdir. Qasımuşağı xalçalarında istifadə edilən bu rəngi əldə etmək üçün sarı rəngə boyanmış kələfi kəndalaşın yetişmiş meyvələrindən alınan boyaq məhlulunda yenidən qaynatmaqla əldə edirdilər. İstənilən rəng (tünd) alınmadıqda boyama təkrarlanırdı.

Qara rəngli iplik

Qasımuşağı xalçalarında istifadə edilən qara rəng ağ rənglə birlikdə istifadə edildiyində son dərəcə diqqət çəkicidir. Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə məxsus xalçalarda qara rəng az işlədilir, əsasən haşiyələrdə və güllərin "sayası"na sərf edilir. Tam fərqli olaraq "Qasımuşağı xalçaları"nda əsas yerlik ilk baxışdan bədbinliyi təmsil edən, ağ rəngin əksi olan qara rəngdə verilmiş və bu torpağa, yerə, vətənə məhəbbət işarəsidir. Dəb baxımından hər zaman dəbdə qalan qara rəng əsəbləri gərginləşdirir, enerjini tükədir. Bu rəng güc və qüvvət, eyni zamanda inadkarlığın simvolu hesab edilir.

Qara rəngli iplik əldə etmək üçün bir neçə üsul mövcud olsada əsas halda palıd ağacının qabığını ip ilə birlikdə tünd qəhvəyi (palıdı, şabalıdı) rəng alınana qədər qaynadar, sonra kələfi qabdan çıxarar, kələfi və qabı palıd qabığından tam təmizləyərdilər. Yerdə qalan məhlula qara palçıq (zağ) əlavə edib qaynadılardı. Bu propses tünd qara rəng əldə edilənə qədər davam edərdi. Qeyd edək ki, palçıq (zağ) Qasımuşağı obasının hər kəndin özündə müəyyən edilmiş xüsusi ərazilərdən götürülürdü. Kürdhacı kəndində Göl, Qarapalçıq kimi ərazilər buna misal ola bilər.

Sürməyi rəngli iplik

Kosmik rəng olan, səmanı, geniş üfüqləri, sonsuzluğu, nüfuzu, məhsuldarlığı, ifadə edən sürməyi (göy) rəngin insanı sonsuz xəyallar aləminə aparması, həmişə rahatlıq və sakitlik verdiyi söylənilir. Qasımuşağı xalçalarının haşiyə, kətəbə, qıvrım, ərsin və digər naxış və hissələrində yetərincə istifadə edilən göy rəng sakitlik əmələ gətir, göz (nəzər) muncuqlarını əvəz edir. Klassik Qasımuşağı xalçalarında bəzən əsas yerlik məhz sürməyi olardı. Sürməyi (göy) rəngi almaq üçün müxtəlif rənglərin qarışığından istifadə edilirdi.

Sarı rəngli iplik

Boyanmış iplik kələflər
 
Bu cür tovlanmış iplikdən əriş kimi istifadə edilirdi.
 
Bu xam iplikdən xalça toxumada ilmə vurma işində istifadə edilərdi.

Qasımuşağı xalçalarında yetərincə istifadə edilən sarı rəng diqqət çəkiciliyi və tez bir zamanda ayırd edilə bilməsi xüsusiyyətləri ilə idealdır. Ən çox keçici və diqqət cəlb edən sarı rəng zəka, incəlik, xoş hisslər yaradır və hərəkətin, sevincin simvolu olmaqla yanaşı payızın bütün qəmli gözəlliyinidə təmsil edir.

Sarı rəngli iplik almaq üçün öncə xüsusi olaraq seçilmiş ağ yun iplikdən istifadə edilir. Boyaq maddəsi kimi obanın ərazisində bitən mçüxtəlif ağac, kol və bitkilərin kök, gövdə, budaq və yarpaqlarından istifadə edilirdi. Əsasən cır alma ağacının qabığından, zirinc kolunun kökündən, qantəpər, baldırğan, andız və digər bitkilərin kök və yer üstü hissələrindən istifadə edilərdi. Sarı rəng yun ipliklərdən bir çox hallarda digər rəngli yun ipliklər almaq üçün istifadə olunduğundan boyaqçılıqda sarı rəng böyük əhəmiyyətə malikdir.

Qəhvəyi rəngli iplik

Qasımuşağı xalçalarında əsasən naxışların yerliyini və eləcədə naxışların bəzədilməsində qəhvəyi (palıdı, şabalıdı) rəngli ipliklərdən istifadə edilmişdir. Qəhvəyi rəng mütəxəssislər tərəfindən insana rahatlıq gətirən rəng kimi qəbul edilib. Bu rəng diqqət cəlb etməyib sakitliyi təmsil etməklə yanaşı qarşınızdakı insanın özünü sərbəst, rəsmiyyətdən uzaq hiss etməsinə imkan verir.

Qəhvəyi rəngin çalarlarını almaq üçün Azərbaycan ərazisində xüsusi boyaq bitkisi çox az olduğundan onu müxtəlif boyayıcı maddələri bir-birinə qarışdırmaqla əldə edirdilər. Digər ərazilərdən fərqli olaraq Qasımuşağı obasının ərazisində bitən və adı Qırmızı Kitaba düşmüş qırmızı palıd və ya adi palıd ağacı bu sahədə əvəz edilməz idi. Bu rəngi əldə etmək üçün əsasən qurudulmuş palıd ağacının, bəzən qoz ağacının qabığından (təsadüfü hallarda qoz qərzəyindən) istifadə edilərdi. Qəhvəyi (palıdı, şabalıdı) rəngli iplik almaq üçün xammal kimi ağ və yaxud boz yun iplik götürülərdi. Palıd ağacının qabığı 4–6 saat qaynadılır, soyudulduqdan sonra qabıqlar bir xeyli əzilir, aşqarlanmış kələf həmin məhlulda qaynadılır. İstənilən rəng çaları alındıqdan sonra kələf qurudulur və mal sidiyində bərkidilərdi.

Göründüyü kimi klassik Qasımuşağı xalçalarının toxunması zamanı ipləri boyamaq üçün istifadə edilən boyaqların (cövhərin) əsasını təbii boyaqlar (rənglər) təşkil edirdi. Lakin son yüz ilə yaxın bir vaxt ərzində, süni boyaqların – alizarin və anilin maddələrinin kəşfindən bir müddət sonra Qasımuşağı obasında boyaqçılıq işləri təbbi boyaqlarla deyil, asanlıqla yerinə yetirilən süni boyama vasitələri ilə boyanmağa başladı.

Ümumiyyətlə, orta sahənin fonuna qara məxməri, tünd göy rənglər xüsusilə hakim kəsilərək yunun təbii rəngindən əldə edilmiş ağ rənglə (bəzən açıq krem və boz çalarlı rənglə) tamamlanmışdır.Tünd qırmızı və qırmızı rəngli ipliyin çox işlədilməsi xalçanın bütün rəng çalarına xüsusi bir görkəm verməklə yanaşı digər rənglərlə tam səsləşir.

Strukturu və texniki xüsusiyyətləri

"Qasımuşağı xalçaları" əsasən kiçik və orta ölçülü olurlar. Buna baxmayaraq bəzən daha böyük formatlı xalçalar da toxunurdu.

"Qasımuşağı xalçaları"nın toxunuşu zamanı ilmələr simmetrik üsulla toxunmuşdur. "Qasımuşağı xalçaları"nın toxunuşu zamanı ümumiyyətlə ilmənin xammalı yun ipliklərdən istifadə edilmişdir.

Xalçanın toxunuşunda istifadə edilən əriş dörd qat, hər qatda iki iplik olmaqla qalın və möhkəm tovlanmış ağ rəngli iplikdən ibarətdir. Əriş ipliklər əsasən yun ipdən olur; əgər xalçanın sıxlığı yüksək, yəni hər desimetrə düşən ilmələrin sayı çox olmalıdırsa, o zaman qalın və yaxşı tovlanmış iplikdən istifadə olunur. Bəzən desimetrə düşən ilmələrin sayından asılı olmayaraq xalçanın ölçüsü böyük olduğu halda da ərişin toxuma zamanı qırılmaması xatirinə möhkəm və davamlı olmasına xüsusi diqqət yetirilir.

"Qasımuşağı xalçaları" əsasən iki-arğaclı xalçalarla təmsil olunur. Altdakı arğac — yoğun, üstdəki arğac isə — nazik olur. İki növ yerliyə uyğun qırmızı rəngli yun iplikdən hazırlanmış arğacdan:

  1. İki qat düz, yaxudda çəkə, həmçinin nazik və tovlanmış arğac;
  2. İki qat ziqzaq, yaxudda tökə, həmçinin qalın arğacdan istifadə edilmişdir.

Klassik "Qasımuşağı xalçaları"ndan fərqli olaraq müasir xalçalarda, xüsusilə də XX əsrin 70-ci illərindən etibarən yundan əlavə pambıq (əsasəndə əriş və arğac) və eləcədə müasir maşın istehsalı olan xalçalarda xammal kimi sintetik iplərdən də istifadə edilir. Pambıq və sintetik iplikdən istifadə edilərkən xalçaların toxunma keyfiyyəti aşağı düşür.

"Qasımuşağı xalçaları"nda şirazəni əsasən iş üstündə, bəzən xalça toxuma dəzgahından yerə salındıqdan sonra hazırlanar, təsadüfi hallarda isə bazarda çalışan xüsusi şirazəbənd ustalar tərəfindən xalçanın yanlarına yun iplərlə dolayardılar. Şirazələr adətən xalçanın yerliyinə istifadə edilən qırmızı rəngli ipliklərlə, bəzən iki rəng iplikdən — qırmızı və qara rəngli ipliklərdən, təsadüfi hallarda isə müxtəlif rəngli (qırmızı, qara, sürməyi və ağ rəngli) ipliklərdən istifadə edilməklə sarınardı. Xalçanın kənarlarını (qıraqlarını) hörmək üçün istifadə edilə iplik adətən dörd ədəd (iki qoşa) yun iplikdən ibarət olur.

Saçaqlar xalçada istifadə edilmiş ərişin uzantısından əmələ gəlir. Bəzən əriş müxtəlif rəngli iplərdən təşəkkül tapır ki, bu da saçaqların rəngbərəng olmasına səbəb olur. Saçaqları yuxarıda 15 sm, aşağıda (sonda) 9 sm-lik ağ yun ipliklə hörülmüşdür.

"Qasımuşağı xalçaları"nda naxışların forması (Shapes) girdə (yuvarlaq), dördbucaqlı, kvadrat, altıbucaqlı, səkkizbucaqlı və bu xalçanın özünəməxsus digər həndəsi formalı naxışlarla bəzədilmişdir.

"Qasımuşağı xalçaları"nı toxumaq üçün dəzgah şaquli şəkildə ağacdan yerli əhali tərəfindən hazırlanırdı. 1980-ci illərdə Qasımuşağı obasında artıq metal toxucu dəzgahlardan istifadə edilirdi.

"Qasımuşağı xalçaları"nın ümumi sahəsi 228x155 sm və daha çox, arasahənin ölçüsü təxminən 200x121 sm-dir. Haşiyələrin ölçüləri isə yanlarda 15–17 sm, yuxarı və aşağı hissədə 17–18 sm-dir

İlmələrin (düyünlərin) sıxlığı: hər kvadratdesimetrdə 30X30-dan 40X40-dək ilmə (düyün) yerləşir (hər kvadratmetrdə 90 000-dən 160 000-dək ilmə (düyün)). Xovun uzunluğu 7–10 mm, bəzən 12 mm-ə çatır.

"Qasımuşağı xalçaları"nda ilmələrin sıxlığının az, xovunun hündür olması onları Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin digər xalçalarından yumşaq və yüngül olmaları ilə fərqləndirir. Xanlıq, Bəhmənli, Qaraqoyunlu və Talış xalçalarının çeşniləridə bu xüsusiyyətə malikdir.

"Qasımuşağı xalçası" Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin ən yaxşı xalçalarından biri hesab olunur.

Qasımuşağı xalçası poçt markası üzərində

 
XIX əsrə aid Qasımuşağı xalçası Çexiya poçt markasında.

Azərbaycan xalçaçılıq məktəblərinə aid olan Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin xalçaları ilə yanaşı digər xalçaçılıq məktəblərinə məxsus xalçaları ermənilər müxtəlif üsullarla əldə edərək bir çox sərgi və muzeylərdə onları erməni xalçası kimi tanıtmaqla məşğuldurlar.

Ermənistan Respublikası tərəfindən 2006-cı ildə üzərində Qarabağ xalçalarının təsviri olan bir neçə poçt markası çap edildi. Bu poçt markalarından birinin dizayneri Albert Keçyan və Eduard Kurginyan olan poçt markasıdır ki, həmin poçt markası üzərində təsviri verilmiş xalça isə Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin Cəbrayıl qrupuna aid edilən xovlu xalça — "Qasımuşağı xalçası"dır. Xalça haqqında verilən qısa məlumatdan aydın olur ki, xalça təbii boyalarla boyanmış ipliklərlə toxunmuş, daha çox narıncı (turuncu) rəngdən istifadə edilmişdir. Ermənilər tərəfindən dəqiq istehsal məntəqəsi qeyd edilməyən və guya böyük coğrafi ərazilərdə (30-a yaxın yaşayış məntəqəsində) toxunduğu qeyd edilən dekorativ-tətbiqi incəsənət əsəri olan bu qədim əjdahalı xalça "Qasımuşağı xalçası" adı ilə deyil, qəsdən ermənilər tərəfindən ermənistan xalçası kimi göstərilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, dəyəri 60 dram olan poçt markası 24,99×42.00 mm ölçüdə olmaqla çap edilmişdir.

2007-ci ildə Praqa şəhərində keçirilən Qafqaz xalçalarının sərgisində iştirak edən çexiyalılar Azərbaycan xalçaçılıq məktəblərindən olan Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin bir neçə xalçası ilə tanış olurlar. Bir müddət sonra Çexiyada üzərində Azərbaycan xalçalarının təsviri olan poçt markaları istehsal edilir. Poçt markalarının üzərində XIX əsrə aid Qarabağ xalçaları verilimişdir.

2010-cu ildə Çex Respublikasında istehsal ounan Poçt markaları üzərində təsvir edilən xalçalardan biri "Qasımuşağı xalçası" XIX əsrə aid olmaqla digər Qarabağ xalçaları kimi parlaq rəngləri ilə seçilir, mərkəzində geometrik formalı fiqur yerləşir, kənarlarına tipik güllü haşiyə toxunmuşdur. Xalçanın toxunuşunda yalnız yun ipliklərdən istifadə edilmişdir. Qiyməti 21 çex kronu olan poçt markası bir səhifədə 4 ədəd marka, hər marka 40×50 mm ölçüdə olmaqla çap edilmişdir.

Qasımuşağı xalçası digər xalqların xalçası kimi nümayiş etdirilir

 
Qasımuşağı xalçası Ermənistan poçt markasında.

XIX əsrin ortalarından başlayaraq şərq xalqlarının incəsənət mədəniyyətinə artmış maraqları ilə əlaqədar Avropada xalçaçılıq sənətini araşdırmağa başladılar. XIX əsrin sonunda və XX əsrin başlanğıcında Avropalı şərqşünas müəlliflərin müxtəlif məqalə və mətnləri işıq üzü görməyə başladı. Ancaq göstərilən müəlliflər incəsənətin xalçaçılıq nümunələrini yaratmış xalqların tarixini pis bilir, xalçaların müəllifləri, onları toxuyanlar haqqında, xalça məmulatlarının istehsal texnikasından olduqca səthi xəbərdar idilər. Bu səbəbdən də bəzən xalçaların istehsal yerlərinin adını, hətta xalçaların adlarını səhv adlandırırdılar.

Bütün avropalı müəlliflər, ayrı-ayrı xalça qrupları arasında fərqlər qoymadan, azərbaycan, dağıstan və erməni xalçalarını ümumi bir qrupda – "Zaqafqaziya xalçaları" və yaxud da "Qafqaz xalçaları" adlı bir qrupda birləşdirirdilər. Hətta müasir dövrdə Azərbaycanda toxunan Azərbaycanın milli xalça növlərindən olan və hal-hazırda da Azərbaycanda toxunan xalçalar xarici muzey, sərgi, mağaza və bazarlara Ermənistan xalçası adı ilə çıxarılır.

"Qasımuşağı xalçaları"da belə xalçalardan biri olmaqla digər xalqların (əsasən erməni, bəzən, gürcü, İran və ya da kürd) xalçası kimi nümayiş etdirilməklə yanaşı mağaza və bazarlara satışa məhz başqa adlarla çıxarılır.

Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə aid edilən xalçaların bəzi naxışları Təbriz xalçaçılıq məktəbinə aid edilən xalçaların naxışları ilə müəyyən dərəcədə oxşarlıq təşkil edir. "Qoca xalçaları", "Açma-yumma xalçaları", "Balıq xalçaları" və digər xalçalar buna bariz nümunədir. Belə xalçalardan biridə "Qasımuşağı xalçaları"dır. Bu səbəbdən də "Qasımuşağı xalçaları"na məxsus əjdaha təsvirlərı Xətai-əjdahalı adlanan xalçaların naxışları ilə müəyyən qədər oxşardır. Bu təsvirlər öz ilkin formasını zaman ötdükcə dəyişmişdir.

Qasımuşağı xalçalarının müasir vəziyyəti

Azərbaycan Respublikasının Laçın rayonu inzibati ərazi vahidində yerləşən bütün kəndlərin ərazisi 1992-ci il 18 may tarixində Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edildi. Bununla da bu ərazilərdə "Qasımuşağı xalçaları"nın toxunmasına (istehsalına) son qoyulmuş oldu. Əvəzində isə işğal olunmuş ərazilərdə ermənilər tərəfindən aparılan qarət nəticəsində əldə edlmiş digər Azərbaycan xalçaları ilə yanaşı "Qasımuşağı xalçaları"nıda ermənilər muzey və sərgilərdə "Ermənistan xalıçası" kimi təqdim edirlər.

Qasımuşağı obasının əhalisi Azərbaycan Respublikasının bir çox rayon və obalarına məcburi köçkün düşmüşdür. Hal-hazırda bəzi ailələr öz kəndi əlləri ilə toxuduğu "Qasımuşağı xalçaları"nı öz şəxsi evlərində (şəxsi kolleksiyalarında) qoruyub saxlayırlar.

Azərbaycan Respublikasının bir çox bölgələrində təşkil edilmiş birlik, təşkilat və həmçinin kiçik sexlərdə "Qasımuşağı xalçaları"nın istehsalı davam etdirilir.

Muzey və şəxsi kolleksiyalarda

Müxtəlif dövrlərdə Qasımuşağı obasının ərazisində yerləşən kəndlərdə toxunmuş Qasımuşağı xalçaları dünyanın müxtəlif muzey və şəxsi kolleksiyalarda saxlanılır. Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə Naxçıvan Dövlət Xalça Muzeyində, Lətif Kərimov adına Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyində, Lətif Kərimov adına Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin Şuşa filialında və digər tarix muzeylərində nadir eksponatlardandır.

Təkcə Qasımuşağı obasının ərazisində yerləşən xalçaçılıq məntəqələrində deyil, Qarabağın bütün xalçaçılıq məntəqələrində istehsal edilmiş Qasımuşağı xalçaları muzeylərlə yanaşı müxtəlif şəxslər tərəfindən istər xarici ölkələrdə, istər də Azərbaycanda, eləcə də Qasımuşağı obasının sakinlərinin şəxsi kolleksiyalarında müasir dövrə qədər qorunub saxlanılır.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑ Qasımuşağı xalçaları
  2. "Laçın yurdu" jurnalı. Bakı: "Bəxtiyar-4" nəşriyyatı, №4 (7), 2012, səh.10.
  3. Где Касим Ушак
  4. . 2012-05-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-02.
  5. "Laçın yurdu" jurnalı. Bakı: "Bəxtiyar-4" nəşriyyatı, №4 (7), 2012, səh.7.
  6. Azərbaycan xalçası (biblioqrafiya), Tərtibçi-müəllif: Kərim Tahirov. M.F.Axundov adına Milli Kitabxana. Bakı: 2012, səh. 22.
  7. "Qasımuşağı tikmələri
  8. Qarabağ xalçaları[ölü keçid]
  9. Лятиф Керимов. Азербайджанский ковер. Том III. Баку: "Гянджлик", 1983, стр. 221.  (rus.)  (ing.)
  10. Н. А. Абдуллаева. Ковровое искусство Азербайджана. Баку: "Элм", 1971, стр.21.
  11. Лятиф Керимов. Азербайджанский ковер. Том III. Баку: "Гянджлик", 1983, стр. 222–223.  (rus.)  (ing.)
  12. . 2011-08-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-16.
  13. . 2013-11-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-02.
  14. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Lətif Kərimov adına Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Muzeyi. Təsviri və dekorativ-tətbiqi sənət məsələləri. Bakı: №1, 2009, səh. 77.
  15. Видади Мурадов. Ковры.[ölü keçid] (rus.)
  16. "Laçın yurdu" jurnalı. Bakı: "Bəxtiyar-4" nəşriyyatı, №4 (7), 2012, səh. 14.
  17. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Lətif Kərimov adına Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Muzeyi. Təsviri və dekorativ-tətbiqi sənət məsələləri. Bakı: №1, 2009, səh. 73.
  18. "Laçın yurdu" jurnalı. Bakı: "Bəxtiyar-4" nəşriyyatı, №4 (7), 2012, səh. 13.
  19. "Laçın yurdu" jurnalı. Bakı: "Bəxtiyar-4" nəşriyyatı, №4 (7), 2012, səh.14.
  20. Fransalı qonaq
  21. . 2012-11-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-12-26.
  22. Исаев М. Д. Научно-исследовательский институт кавказоведения Академии наук СССР. И Управление народно-хозйственного учета ЗСФСР. Тифлис: 1932, стр. 63.
  23. Исаев М. Д. Научно-исследовательский институт кавказоведения Академии наук СССР. И Управление народно-хозйственного учета ЗСФСР. Тифлис-1932. стр. 85.
  24. Rəng nədir?
  25. Н. А. Абдуллаева, Коврово искусства Азербайджана. Издательства "Элм", Баку-1971, стр.20–21.
  26. Ковры Касим Ушак
  27. Xalçaçılıq sənəti[ölü keçid]
  28. . 2015-09-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-05-22.
  29. Çexiya markasında
  30. . 2013-02-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-05.
  31. . 2016-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-05.
  32. Transcaucasian Carpets Kasim Ushag
  33. Н. А. Абдуллаева, Коврово искусства Азербайджана. Издательства "Элм", Баку-1971, стр.4.
  34. "Azərilmə" müxtəlif yollarla xaricə aparılmış xalçalarımızın təkrar nüsxələrini toxuyur
  35. Azərbaycan xalçaları ABŞ-da erməni xalçaları adı ilə təqdim olunur
  36. . 2011-10-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-07-19.
  37. . 2010-05-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-05.
  38. Çinlilər xalçalarımızı saxtalaşdırır[ölü keçid]
  39. М. Д. Исаев
  40. Erməni saxtakarlığının ifşası
  41. . 2012-01-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-05.
  42. . 2012-07-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-05.
  43. . 2011-10-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-05.
  44. . 2011-05-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-07-19.
  45. . 2015-09-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-07-19.
  46. . 2011-10-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-07-19.
  47. . 2010-07-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-02.
  48. . 2011-09-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-02.
  49. В мире нет понятия "армянский ковер" 2012-04-19 at the Wayback Machine (rus.)
  50. Qarabağ xalçası toxumaq üçün sexlər yaradılacaq
  51. Naxçıvan Dövlət Xalça Muzeyi
  52. Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi
  53. Xalça Muzeyində "Şuşanın sənət inciləri"
  54. "Laçın yurdu", №1(4), 2012, Bakı, "Bəxtiyar-4" nəşriyyatı. səh.17.

İstinadlar

  • Qasımuşağı xalçası 2011-08-06 at the Wayback Machine
  • Qasımuşağı xalçası

Xarici keçidlər

  Vikianbarda Qasımuşağı xalçaları ilə əlaqəli mediafayllar var.
  • Araşdırmalar 2010-05-26 at the Wayback Machine
  • "Qasımuşağı xalçası" muzeydə

Avqust 11, 2021
qasımuşağı, xalçaları, azərbaycan, xalçaçılıq, məktəblərindən, olan, qarabağ, xalçaçılıq, məktəbinin, cəbrayıl, qrupuna, edilən, xovlu, xalçalar, qarabağ, tipinin, cəbrayıl, qrupuna, edilən, zəngəzur, mahalının, hacısamlı, nahiyəsinin, indiki, laçın, rayonunun. Qasimusagi xalcalari Azerbaycan xalcaciliq mekteblerinden olan Qarabag xalcaciliq mektebinin Cebrayil qrupuna aid edilen xovlu xalcalar Qarabag tipinin Cebrayil qrupuna aid edilen Qasimusagi xalcalari Zengezur mahalinin Hacisamli nahiyesinin indiki Lacin rayonunun inzibati erazi vahidinde yerlesen Qasimusagi obasinin Lacin rayonunun merkezinden 50 60 km simalda elece de etraf kendlerin adi ile baglidir 2 XalcaQasimusagiQasimusagi xalcasi XIX esrAzerbaycan Xalca Muzeyi BakiXalca haqqinda melumatlarMektebi Qarabag xalcaciliq mektebiNovu Xovlu xalcalarOlke AzerbaycanSeher LacinBolge Dagliq QarabagKend Kurdhaci Samkend Corman Selve Elekci ErikliToxunmasi haqqinda melumatlarUslubu Turkbaf ilme toxunusuDiger melumatlarSahesi 200x121 sm den 248x155 dek 1 Uzunlugu 2 0 m den 2 8 m e qeder 1 Eni 1 21 m den 1 55 m dek 1 Material qoyun yunuDuyunlerin sayi her kvadrat metrde 90 minden 160 minedek ilme duyun 1 Vikianbarda elaqeli mediafayllarXVIII esrde Hacisamli nahiyyesi de daxil olmaqla butun Zengezur mahalinda heyvandarligin bir qolu olan qoyunculuq yaxsi inkisaf etdiyinden qoyunun diger memulatlari ile yanasi yun ve derisinden bir cox islerde genis suretde istifade edilirdi Hacisamli nahiyesinde yun toxuculugun en qiymetli menbeyi oldugundan yunun istehsalina xususi diqqet yetirilerdi Burada xalca palaz gebe kilim xurcun cuval kece sedde yun corab sal ve s esyalar evde sade el aletleri ile toxunurdu Toxuculuq zamani istifade edilen aletler demir ve taxta olmasindan asili olmayaraq yerli ehali terefinden hazirlanirdi Mundericat 1 Tarixi 2 Etimologiyasi 3 Bedii analiz 4 Qasimusagi xalcalarinda simvolizm 5 Qasimusagi xalcalarinda istifade edilen ipliklerin rengi 5 1 Ag rengli iplik 5 2 Qirmizi rengli iplik 5 3 Yasil rengli iplik 5 4 Qara rengli iplik 5 5 Surmeyi rengli iplik 5 6 Sari rengli iplik 5 7 Qehveyi rengli iplik 6 Strukturu ve texniki xususiyyetleri 7 Qasimusagi xalcasi poct markasi uzerinde 8 Qasimusagi xalcasi diger xalqlarin xalcasi kimi numayis etdirilir 9 Qasimusagi xalcalarinin muasir veziyyeti 10 Muzey ve sexsi kolleksiyalarda 11 Hemcinin bax 12 Istinadlar 13 Istinadlar 14 Xarici kecidlerTarixi Redakte Qasimusagi obasinin Kurdhaci kendinde toxunmus Eres kilim adli xovsuz xalca Qasimusagi obasinin Elekci kendinde toxunmus Itli atli adli xovlu xalca XIX esrin ortalarindan baslayaraq Serq xalqlarinin incesenet medeniyyetine artmis maraqlar neticesinde avropali senetsunaslar Azerbaycanla maraqlanmaga basladilar Onlardan bir coxu Qasimusagi obasinin xeritede olmadigini defelerle qeyd edirdiler 3 En yaxin kecmisde sovet doneminde Qasimusagi obasi Kurdhaci kend sovetliyi adlandirilsa da xeritede bunu tapmaq mumkun deyildi Buna sebeb ise kend sovetliklerinin indiki inzibati erazi dairelerinin 4 hec bir xeritede qeyd edilmemesi olmusdur 5 Qasimusagi obasina daxil olan kendlerde qoyunculugun inkisafi ile elaqedar yun istehsali genis yayilmisdi Zerif yunlar esasen yun sal toxumaga secilirdi Yun daragi ile daranan yun iplik edildikden sonra istifadesine uygun yerli bitki yaxud da agac qabiqlari ile elece de diger palciq bocek bitki kokleri ve s vasitelerle renglener hanada toxunar ve hetta kisiler ucun col ve qis paltarlari hazirlayirdilar Yunun nisbeten qaba hissesi xalca palaz gebe kilim cecim qelib nemend fermes farmas ve yaxud da mefres xurcun heybe orken sotuk sicim cati gozek elcek ve diger meiset esyalari toxumaq ve ya tikmek ucun ayrilirdi Qarabag xalcalari iki esas hissede dagliq ve aran hissede istehsal olunurdu XIX esrde dagliq hissenin aparici istehsal menteqelerinden biri olan Qasimusagi obasinin erazisinde qerar tutan kendler idi 6 Burada toxuculugun diger saheleri ile yanasi xalcaciliq da guclu inkisaf etmisdir Bu gune qeder qorunub saxlanan ve XVII esrin yadigari olan Qasimusagi tikmeleri 7 Qasimusagi xalcalari 1 Qasimusagi obasinda toxuculugun ve xalcaciligin yuksek inkisafina en yaxsi numunedir Samkend Kurdhaci Corman Selve kendlerinin inzibati erazi dairesinde yasayan ehalinin adi ile baglanan bu tikme ve xalcalar umumilikde Qasimusagi tayfasinin adina uygun adlandirilmisdir Bu xalcanin toxunmasinda ise bir biri ile yaxin qohumluq elaqeleri olan Qasimusagi tayfasinin Qarabayramli tayfasinin Ehmedusagi tayfasinin cox boyuk emeyi olmusdur Qasimusagi obasina daxil olan kendlerde yaxin kecmise qeder yuksek nov xalcalar istehsal olunurdu Qasimusagi xalcalari ile yanasi Azerbaycan xalcaciliq mekteblerinden olan diger xalcalarin bir coxu Qasimusagi obasinda toxunurdu Qasimusagi xalcasi yuksek keyfiyyetli parlaq yumusaq el usulu ile eyrilen tebii boyaqlarla boyadilmis yun iplerle hanada toxunmusdur Qasimusagi xalcalari nin orta sahesinin kompozisiyasi incesenet noqteyi nezerden orjinal olub muxtelif detallardan ve elementlerden ibaretdir Xalcalarin merkezinde hasiyelerle ehate olunmus boyuk gol medalyon yerlesir Golun ortasinda dordguseli xonca medalyon olur Golun yanlarindan dord bir terefe burulmus budaqlar ayrilir Orta sahede yerlesen medalyonun dord bir terefinden cixan forma etibarile budaga oxsar bir nece boyuk buynuz olur Merkezi golun boyuk golun yuxari ve asagi hissesinde etrafinda yalniz bu xalcalara xas olan ve naxisin umumi resmini harmoniyalasdiran qollar yerlesir 8 XIX esrin sonlarinda Qarabagda Qasimusagi obasinda xalcaciliq senetinde yeni sujetler meydana geldi Bele xalcalara Atli itli Itli pisikli Maral ceyran Qiz ve diger bunlara benzer cesniler aiddir Bu tipli cesniler Rusiyanin manufaktura mehsullarinin tesiri altinda yaranmisdir Bu xalcalarda bir qayda olaraq eyni sehnecik ve ya sekil ritmik terzde bir nece defe tekrar edilir Esrler boyu heyat terzlerini ve teserrufat fealiyyetlerini nisbeten sabit deyismez saxlayan heyvandarliqla mesgul olub yarikoceri heyat terzi suren ehali terefinden hazirlanan toxuculuq memulatlarinin bedii xususiyyetleri naxis ve naxis kompozisiyalari cesnileri cox sethi deyisikliklere meruz qalmisdir Etimologiyasi RedakteQasimusagi tikmeleri Qasimusagi xalcalarinin cesnisi Qasimusagi tikmelerinden kocurulmusdur Qasimusagi xalcalarinin cesnisi Qasimusagi tikmelerinden kocurulmusdur Qasimusagi xalcalarinin cesnisi Qasimusagi tikmelerinden kocurulmusdur Qasim Haci Sam oglu XVIII esrin ortalarinda Qasimusagi obasinda yasayan hormetli sexs olub Bine qurub yasadigi obanin adini ise Qasimusagi tayfasinin adi ile adlandirib Tayfanin ulu babasi XV esrde yasamis eslen taninmis soylardan olan Iraq turku yeni kerkuklu olan ve ozlerini Teke turkman adlandiran Abdulkerim kisinin oglu Qasim Qara Qasim olmusdur Qasim Haci Sam oglu ise babasinin adini ebedilesdirmek ucun yasadigi obani Qasimusagi obasi adlandirmisdir Samkend Kurdhaci Corman Selve kendlerinin inzibati erazi dairesinde ve diger adi cekilmeyen kend ve senliklerin sakinleri Qasimin toremesi hesab edilirler Neticede onlarin meskunlasdiqlari erazi umumilikde Qasimusagi obasi Qasimusagi deresi adlandirildi ki bu da Qasimin usaqlari Qasimin nesilinin meskunlasdigi yer menasini dasiyir 9 Elmi edebiyyatda ve xalq icinde Azerbaycan xalcalari ilk toxundugu yasayis yerinin istehsal noqtesinden adina uygun olaraq adlandirilir Qasimusagi obasinin kendlerinin ehalisi terefinden toxunan ve yerli ehali arasinda evvelce Tikme gebe yaxud da Tikme xalca yaxud da Agqol gebe Agqol xalca adlandirlan xalcalar elmi edebiyyatda ve dunyada Qasimusagi xalcasi kimi taninmisdir Adeten cesniye esasen xalcanin bedii tertibatini mueyyenlesdirirler Ilme salma isi cesni tetbiqi ile eyni vaxta dusur Bele ki ilmeler cesniye esasen salinir Yeni cesni ortaliqda yoxdursa ilme salmaq mumkun deyil Qasimusagi xalcalarinin cesnisi xalq arasinda cilalanmis beyenilmis sohret tapmis ve xalqdan gelen bir cesnidir Qasimusagi xalcalari nin cesnisi bir nece esr bundan evvel tikme seklinde istifade edilmis bir muddet sonra Qasimusagi tikmeleri nin cesnisinden xalcalara kocurulmusdur Bu sebebden de yasli xalcacilar ve yerli ehali arasinda bu xalcalar bu gun de Tikme gebe yaxud da Tikme xalca adlandirilir Orta sahenin asagi ve yuxari yanlarindan golun kenarlarina dogru acilmis qola benzer yerliyi ag rengli yalniz bu xalcalar ucun seciyyevi olan naxislar qollar toxunmusdur Bu qollar naxislar qurulusuna gore Qasimusagi xalcasi ni xarakterize eden diger naxis ve simvollardan secilir Bu sebebden de bezi senetsunaslar xalcacilar hemcinin yerli ehali arasinda bu xalca Agqol gebe Agqol xalca kimi de taninir Bedii analiz RedakteQasimusagi xalcalari Qasimusagi xalcalari nda olan naxis ve fiqurlar cox ustaliqla tertib edilerek toxunmusdur Tund qirmizi yerlikli orta saheye bos yer sahe saxlanilmadan naxis ve fiqurlar toxunmusdur 10 Her bir hisse oz formasina uygun olan bedii sekilde uygunlasdirilmis ve yerinde toxunmus naxislarla doldurulmusdur Her bir motiv naxis fiqur ve diger ornamentlerin ayri ayriliqda ve yaxud umumilikde xalcada yerlesdirilmesi xalcanin umumi qurulusuna tabe edilmisdir Qasimusagi xalcalari nin oz murekkebliyi ile secilen orta sahe kompozisiyasi muxtelif detal ve elementlerden ibaretdir ve bedii noqteyi nezerden cox orjinaldir Kenarlari hasiyelenmis boyuk merkezi gol golun orta hissesinde dordkunclu xonca medalyon xirda cicek formalariyla six naxisli hasiyeyle dovreye alinmisdir Merkezi golun icerisi muxtelif naxis ve detallar toxunmus boyuk horumcek adlanan naxisla bezedilmisdir Ag rengli iplikle toxunmus horumceyin qarmaqsekilli buynuzlari da zerif ag yunla toxunmus onlar yanlarindan her terefe cixmaqla qara ve ya goy ipliklerle hasiyeye alinmisdir Horumceyin ag bedeni tund goy ve qirmizi yundan muxtelif qarmaqsekilli elementlerden teskil edilmis naxisla ortulmusdur Hemaheng ornament naxisina ve merkezi medalyonun reng izahina uygun ve medalyonun vertikal tereflerini tutmus zoomorfik totemik miflere aid naxis qisqac seklinde fiqurlar toxunmusdur Onlarin fonunun ag rengi horumceyin ozunun ag rengli ipliklerle toxunmasi ile ust uste dusur sanki onlar medalyonu dusmenlerden qoruyur 11 Ag rengli yerliyi olan qollarin daxilinde toxunmus ejdahalar horumceyin motivlerine uygun sekilde toxunmusdur Qasimusagi xalcalari na mexsus ejdaha tesvirleri Xetai ejdahali adlanan xalcalardan kocurulmus ve bu tesvirler oz ilkin formasini zaman otdukce deyismisdir Xalcanin her kuncunde toxunmus naxislarin cesnisi ise bir birinin eynidir Cox ustaliqla toxunmus Qasimusagi xalcalari nin hasiyeleri muxtelif motiv ve ornamentlerle toxunmus naxis ve zolaqlardan esasen de iki kicik hasiye ve bir orta hasiyeden ibaretdir Kicik hasiyelerin esas bezeyini teskil eden element bitki motivleridir Yarpaga benzer bu elementler muxtelif rengli ipliklerle toxunmusdur Qasimusagi xalcalari tekce adicekilen erazide yox Qarabagin butun xalcaciliq menteqelerinde istehsal olunurdu Xalcaciliq menteqeleri arasinda Agcabedide ve Susada toxunan xalcalar keyfiyyet baximindan basqalarini xeyli usteleyirdi 12 Qasimusagi xalcalarinda simvolizm Redakte Bolluq xeyir bereket remzi olan dovaq Yalniz Qasimusagi xalcalarina mexsus S sekilli ag yerlikli qollar Qol daxilinde qirmizi ve yasil rengde verilmis ejdaha simvolu Paylasmaq bolusmek remzi olan ersin Pis gozden bed nezerden bedxah ruhlardan qorunmaq meqsedi dasiyan qaynaq Azerbaycan xalqinin meisetinde uzun muddet isledilen qedim alet kovga Azerbaycan xalcalarinda rast gelinen naxislarin ve simvollarin her birinin oz menseyi menasi ve yaranma sebebi oldugu kimi Qasimusagi xalcalari nda her bir naxisin ozunemexsus menasi adi ve yaranma sebebi olmusdur Qasimusagi xalcalari nda bu xalcalara mexsus S herfine benzer naxislar xalcanin her dord kuncunde araliq sahede yerlesdirilmisdir Ejdaha dovaq hersin Qivrim qarmaqli cicek motivleri hemcinin diger naxislar ustaliqla evvelce Qasimusagi tikmeleri nde sonra ise Qasimusagi xalcalari nda tesvir edilmisdir Xalcaciliqda oz mezmun mahiyyetine gore zoomorfik totemik miflere aid naxislar olduqca sade qurulusa malik olur Qasimusagi xalcalarina mexsus zoomorfik naxislar cox sade mifik heyvan cizgilerile teqdim olunmusdur 13 Bu naxislardan en esasi ejdaha tesviridir Ejdaha meneviyyat ve maddiyyat arasinda munaqise simvolu olmaqla bolluq remzi kimi elece de evin ailenin qebilenin qoruyucusu kimi taninirdi Eyni zamanda qedim dovrlerde ser quvvelerin remzi de sayilmisdir Ilk motiv Cin Turkustan parcalarinda meydana gelib Teymuriler Turkmenler ve Sefevi dovrlerinin ressamlari terefinden tesvir edilmisdir XVI XVII esr Tebriz xalcalarinda bu tesvirler yeni uslubda eks olunmaqla yanasi Qasimusagi tikmelerinde ve Qasimusagi xalcalari nda da tesvir edilmisdir 14 15 Qasimusagi xalcalari nda zoomorfik miflere aid olan motiv ve naxislarla yanasi qadinlarin meisetde istifade etdikleri meiset esyalari da simvollara cevrilerek xalcalara kocurulmusdur Xalcanin asagi ve yuxari hisselerinde merkezi golun etrafinda yerlesen bolluq xeyir bereket remzi olan dovaq orta sahede yerlesen medalyonun her iki basligina yerlesdirilmis paylasmaq remzi olan ersin olduqca gozel tertibata uygun sekilde toxunmusdur 16 Xalca senetinde qiraqlari qarmaqli olan naxis elementi qarmaqli cicekdir Bu naxisdan Qasimusagi xalcalari nda yeterince istifade edilmisdir Yerli ehali arasinda bu naxislar qaynaq adlanir Bu cur qarmaqli motivlerin qaynaqlarin semantik menasina geldikde onlar daha cox qorunma ile baglidir Bu motivler pis gozden bed nezerden bedxah ruhlardan qorunmaq menasi dasiyir 17 Qasimusagi xalcalari nda genis naxis muxtelfliyi olmasi sebebinden bezeklerin bir hissesi hendesi naxislardan ibaretdir Ag yerlikli xoncanin medalyonun ten ortasinda sekkizguseli ulduza benzer qirmizi yerlikli hendesi naxis islenmisdir Sekkizguseli ulduzun ortasinda altibucaqli hendesi fiqur tesviri vardir 18 Qasimusagi xalcalari nin kompozisiyasinda bedii tesir gucunun artirilmasi eyni zamanda ara sahelerde bos yerin qalmamasi meqsedile eyni naxis elementleri kompozisiyada ritmik terzde bir nece defe tekrarlanmisdir Bu xalcalar ozunun butov tamamlanmis ve sade kompozisiya helli ile diger xalcalardan secilir Yuxarida adlari cekilen motiv ve simvollar Qasimusagi xalcalari ni xarakterize eden naxislardan yalniz bir qismidir Qasimusagi obasinin ehalisinin inanclarini tarixini milli menseyini ve estetik duyumunu xarakterize eden bu naxis ve simvollar tekrarolunmaz elece de yaddaqalma xususiyyetleri ile eneneleri qoruyan bir xezinedir 19 Qasimusagi xalcalarinda istifade edilen ipliklerin rengi RedakteToxuculuq aletleri Qasimusagi obasinda istifade edilmis xalca toxuculuq aletleri Heve Kirkid Xalca qaycisi Yun daragi Xalcaciliq senetinde renglerden istifade olunmasinin xususi qanunauygunluqlari var Xalcalarda istifade edilen rengler tekce rengarenglik goz oxsamaq ucun deyil Onlar eyni zamanda insanlarin saglamligina efval ruhiyyesine de tesir edir Tebietin yaratdigi muxtelif rengler arasinda uyarliq uygunluq olsa da suni muhitde sintez edilmis rengler hec de hemise uygun gelmir Minlerle gul cicek ot kol agac novlerinin movcud oldugu Qasimusagi obasinda toxunan Qasimusagi xalcalari nin cesnisi bir nece rengden ibaret olsa da onlarin bir birine uygunlugu cox ustaliqla ve olduqca duzgun secilmisdir Qasimusagi obasina daxil olan kendlerde butun iplikler yun ipek ve pambiq boyanmadan once asqarlamaq ucun qatilasdirilmis turs alca lavasasinin mehluluna salinirdi Turs qati madde alca zogal suyu olmadiqda ayrandan istifade olunardi Bununla rengin keyfiyyetli alinmasina zemanet verilirdi Boyanmis iplerin renglerini tundlesdirmek mohkemlendirmek ve acmaq ucun kul suyundan isidilmis heyvan sidiyinden istifade olunurdu Bu proses boyama isinde renglerin mohkemlendirilmesi prosesidir Klassik Qasimusagi xalcalari nda esasen ag tund qirmizi yasil qara surmeyi sari ve qehveyi rengli ipliklerden istifade edilmisdir Ag rengli iplik Redakte Azerbaycan xalcaciliq ve xalca memulatlarinda corab sal ve s sade ag reng diger renglere nisbeten cox az isledilse de Qasimusagi obasinda bu renge daha cox ustunluk verilmisdir Qasimusagi xalcalari nin toxunusunda istifade edilen ag reng diger tund renglerle birlikde xalcanin gorunusunu daha da baximli edir cazibedarligi artirir Butun renglerin sintezini teskil eden ideal reng hesab olunan ag reng bezen olumu simvolize etse de ozunde bir nece mena cemlesdirir Bu reng eyni zamanda temizliye safliga sabitliye davamliliga cavanliga isaredir Ag rengli iplik almaq ucun esasen xususi olaraq secilmis tebii rengli ag yun iplikden istifade edilir Tebii rengli sarimtil iplikler agardildiqda reng acilir lakin tamamile ag olmur Yunu agartmaq ucun onu yaxsica asqarlamaq esas halda eheng suyunda lazimdir Qirmizi rengli iplik Redakte Diger Serq xalqlari kimi azerbaycanlilarin da qirmizi rengden daha cox istifade etmesi diqqet ceken unsurlerdendir Muxtelif xalqlarda qirmizi reng magik qoruyucudur lakin Qasimusagi obasinda qirmizi reng yalniz totem deyil hem de butovlukde burada yasayan insanlarin heyatini eks etdirir 20 Yaxin kecmise qeder Qasimusagi obasinda qiz ata evinden gelin kocerken basdan ayaga qirmizi geyiner qardasi gelinin beline qirmizi bafta baglayar ata evinden uzune qirmizi yayliq atilaraq cixarardilar qirmizi gerdek tutulardi Qasimusagi xalcasinda qirmizi reng sari ag surmeyi goy ve qara ile daha cox uygunlasdigindan xalcanin yerliyinin toxunusu zamani tund qirmizi rengli yun ipliklerden istifade edilmisdir 21 Canliliq ve dinamizmle elaqedar bir reng olan qirmizi reng xosbextliyi temsil etmekle yanasi fiziki olaraq cavanligi ve canliligi romantik mezmunda ise bir isi sonuna qeder aparan ezmi ve dayaniqliligi gosterir Ip yumaqlari Ilme vurmada istifade edilen yun iplik yumaq Xalca toxunusunda istifade edilen pambiq argac yumagi Xalca toxunusunda istifade edilen pambiq eris yumagi cileme yumaq Qirmizi rengli iplik almaq ucun esasen boyaqotundan bezen qizil boya adlandirilir istifade edilerdi Kokleri boyayici xususiyyete malik coxillik bitki olan boyaqotu muxtelif reng calarlari alinma imkanina ve uzun muddet boyalarin davamliligina gore digerlerinden ferqlenir Eyni zamanda qirmizi reng almaq ucun kosenilin kosenil yasticasi boyaq maddesinden istifade edilerdi Boyaqotu ile kosenilin boyaq maddesi birlikde istifade edildikde parlaqliq daha da artardi 22 Yasil rengli iplik Redakte Tebietin ve baharin rengi olan yasil reng sakitlesdirici teravetli ince canli dolgun bir reng olmaqla beraber insanda etimad ve inam hissi oyadir Qasimusagi xalcalarinda yasil rengli iplikden esasen xalcalarin kuncune yerlesdirilmis ketebe lerde dovaq qol adlanan naxislarda istifade edilmisdir Qasimusagi xalcalarinda istifade edilen bu rengi elde etmek ucun sari renge boyanmis kelefi kendalasin yetismis meyvelerinden alinan boyaq mehlulunda yeniden qaynatmaqla elde edirdiler Istenilen reng tund alinmadiqda boyama tekrarlanirdi Qara rengli iplik Redakte Qasimusagi xalcalarinda istifade edilen qara reng ag rengle birlikde istifade edildiyinde son derece diqqet cekicidir Qarabag xalcaciliq mektebine mexsus xalcalarda qara reng az isledilir esasen hasiyelerde ve gullerin sayasi na serf edilir Tam ferqli olaraq Qasimusagi xalcalari nda esas yerlik ilk baxisdan bedbinliyi temsil eden ag rengin eksi olan qara rengde verilmis ve bu torpaga yere vetene mehebbet isaresidir Deb baximindan her zaman debde qalan qara reng esebleri gerginlesdirir enerjini tukedir Bu reng guc ve quvvet eyni zamanda inadkarligin simvolu hesab edilir Qara rengli iplik elde etmek ucun bir nece usul movcud olsada esas halda palid agacinin qabigini ip ile birlikde tund qehveyi palidi sabalidi reng alinana qeder qaynadar sonra kelefi qabdan cixarar kelefi ve qabi palid qabigindan tam temizleyerdiler Yerde qalan mehlula qara palciq zag elave edib qaynadilardi Bu propses tund qara reng elde edilene qeder davam ederdi 23 Qeyd edek ki palciq zag Qasimusagi obasinin her kendin ozunde mueyyen edilmis xususi erazilerden goturulurdu Kurdhaci kendinde Gol Qarapalciq kimi eraziler buna misal ola biler Surmeyi rengli iplik Redakte Kosmik reng olan semani genis ufuqleri sonsuzlugu nufuzu mehsuldarligi ifade eden surmeyi goy rengin insani sonsuz xeyallar alemine aparmasi hemise rahatliq ve sakitlik verdiyi soylenilir Qasimusagi xalcalarinin hasiye ketebe qivrim ersin ve diger naxis ve hisselerinde yeterince istifade edilen goy reng sakitlik emele getir goz nezer muncuqlarini evez edir Klassik Qasimusagi xalcalarinda bezen esas yerlik mehz surmeyi olardi Surmeyi goy rengi almaq ucun muxtelif renglerin qarisigindan istifade edilirdi Sari rengli iplik Redakte Boyanmis iplik kelefler Bu cur tovlanmis iplikden eris kimi istifade edilirdi Bu xam iplikden xalca toxumada ilme vurma isinde istifade edilerdi Qasimusagi xalcalarinda yeterince istifade edilen sari reng diqqet cekiciliyi ve tez bir zamanda ayird edile bilmesi xususiyyetleri ile idealdir En cox kecici ve diqqet celb eden sari reng zeka incelik xos hissler yaradir ve hereketin sevincin simvolu olmaqla yanasi payizin butun qemli gozelliyinide temsil edir Sari rengli iplik almaq ucun once xususi olaraq secilmis ag yun iplikden istifade edilir Boyaq maddesi kimi obanin erazisinde biten mcuxtelif agac kol ve bitkilerin kok govde budaq ve yarpaqlarindan istifade edilirdi Esasen cir alma agacinin qabigindan zirinc kolunun kokunden qanteper baldirgan andiz ve diger bitkilerin kok ve yer ustu hisselerinden istifade edilerdi Sari reng yun ipliklerden bir cox hallarda diger rengli yun iplikler almaq ucun istifade olundugundan boyaqciliqda sari reng boyuk ehemiyyete malikdir Qehveyi rengli iplik Redakte Qasimusagi xalcalarinda esasen naxislarin yerliyini ve elecede naxislarin bezedilmesinde qehveyi palidi sabalidi rengli ipliklerden istifade edilmisdir Qehveyi reng mutexessisler terefinden insana rahatliq getiren reng kimi qebul edilib Bu reng diqqet celb etmeyib sakitliyi temsil etmekle yanasi qarsinizdaki insanin ozunu serbest resmiyyetden uzaq hiss etmesine imkan verir 24 Qehveyi rengin calarlarini almaq ucun Azerbaycan erazisinde xususi boyaq bitkisi cox az oldugundan onu muxtelif boyayici maddeleri bir birine qarisdirmaqla elde edirdiler Diger erazilerden ferqli olaraq Qasimusagi obasinin erazisinde biten ve adi Qirmizi Kitaba dusmus qirmizi palid ve ya adi palid agaci bu sahede evez edilmez idi Bu rengi elde etmek ucun esasen qurudulmus palid agacinin bezen qoz agacinin qabigindan tesadufu hallarda qoz qerzeyinden istifade edilerdi Qehveyi palidi sabalidi rengli iplik almaq ucun xammal kimi ag ve yaxud boz yun iplik goturulerdi Palid agacinin qabigi 4 6 saat qaynadilir soyudulduqdan sonra qabiqlar bir xeyli ezilir asqarlanmis kelef hemin mehlulda qaynadilir Istenilen reng calari alindiqdan sonra kelef qurudulur ve mal sidiyinde berkidilerdi Gorunduyu kimi klassik Qasimusagi xalcalarinin toxunmasi zamani ipleri boyamaq ucun istifade edilen boyaqlarin covherin esasini tebii boyaqlar rengler teskil edirdi Lakin son yuz ile yaxin bir vaxt erzinde suni boyaqlarin alizarin ve anilin maddelerinin kesfinden bir muddet sonra Qasimusagi obasinda boyaqciliq isleri tebbi boyaqlarla deyil asanliqla yerine yetirilen suni boyama vasiteleri ile boyanmaga basladi Umumiyyetle orta sahenin fonuna qara mexmeri tund goy rengler xususile hakim kesilerek yunun tebii renginden elde edilmis ag rengle bezen aciq krem ve boz calarli rengle tamamlanmisdir Tund qirmizi ve qirmizi rengli ipliyin cox isledilmesi xalcanin butun reng calarina xususi bir gorkem vermekle yanasi diger renglerle tam seslesir 25 Strukturu ve texniki xususiyyetleri Redakte Qasimusagi xalcalari esasen kicik ve orta olculu olurlar Buna baxmayaraq bezen daha boyuk formatli xalcalar da toxunurdu 26 Qasimusagi xalcalari nin toxunusu zamani ilmeler simmetrik usulla toxunmusdur Qasimusagi xalcalari nin toxunusu zamani umumiyyetle ilmenin xammali yun ipliklerden istifade edilmisdir Xalcanin toxunusunda istifade edilen eris dord qat her qatda iki iplik olmaqla qalin ve mohkem tovlanmis ag rengli iplikden ibaretdir Eris iplikler esasen yun ipden olur eger xalcanin sixligi yuksek yeni her desimetre dusen ilmelerin sayi cox olmalidirsa o zaman qalin ve yaxsi tovlanmis iplikden istifade olunur Bezen desimetre dusen ilmelerin sayindan asili olmayaraq xalcanin olcusu boyuk oldugu halda da erisin toxuma zamani qirilmamasi xatirine mohkem ve davamli olmasina xususi diqqet yetirilir Qasimusagi xalcalari esasen iki argacli xalcalarla temsil olunur Altdaki argac yogun ustdeki argac ise nazik olur Iki nov yerliye uygun qirmizi rengli yun iplikden hazirlanmis argacdan Iki qat duz yaxudda ceke hemcinin nazik ve tovlanmis argac Iki qat ziqzaq yaxudda toke hemcinin qalin argacdan istifade edilmisdir Klassik Qasimusagi xalcalari ndan ferqli olaraq muasir xalcalarda xususile de XX esrin 70 ci illerinden etibaren yundan elave pambiq esasende eris ve argac ve elecede muasir masin istehsali olan xalcalarda xammal kimi sintetik iplerden de istifade edilir Pambiq ve sintetik iplikden istifade edilerken xalcalarin toxunma keyfiyyeti asagi dusur Qasimusagi xalcalari nda sirazeni esasen is ustunde bezen xalca toxuma dezgahindan yere salindiqdan sonra hazirlanar tesadufi hallarda ise bazarda calisan xususi sirazebend ustalar terefinden xalcanin yanlarina yun iplerle dolayardilar Sirazeler adeten xalcanin yerliyine istifade edilen qirmizi rengli ipliklerle bezen iki reng iplikden qirmizi ve qara rengli ipliklerden tesadufi hallarda ise muxtelif rengli qirmizi qara surmeyi ve ag rengli ipliklerden istifade edilmekle sarinardi Xalcanin kenarlarini qiraqlarini hormek ucun istifade edile iplik adeten dord eded iki qosa yun iplikden ibaret olur Sacaqlar xalcada istifade edilmis erisin uzantisindan emele gelir Bezen eris muxtelif rengli iplerden tesekkul tapir ki bu da sacaqlarin rengbereng olmasina sebeb olur Sacaqlari yuxarida 15 sm asagida sonda 9 sm lik ag yun iplikle horulmusdur Qasimusagi xalcalari nda naxislarin formasi Shapes girde yuvarlaq dordbucaqli kvadrat altibucaqli sekkizbucaqli ve bu xalcanin ozunemexsus diger hendesi formali naxislarla bezedilmisdir Qasimusagi xalcalari ni toxumaq ucun dezgah saquli sekilde agacdan yerli ehali terefinden hazirlanirdi 1980 ci illerde Qasimusagi obasinda artiq metal toxucu dezgahlardan istifade edilirdi Qasimusagi xalcalari nin umumi sahesi 228x155 sm ve daha cox arasahenin olcusu texminen 200x121 sm dir Hasiyelerin olculeri ise yanlarda 15 17 sm yuxari ve asagi hissede 17 18 sm dirIlmelerin duyunlerin sixligi her kvadratdesimetrde 30X30 dan 40X40 dek ilme duyun yerlesir her kvadratmetrde 90 000 den 160 000 dek ilme duyun Xovun uzunlugu 7 10 mm bezen 12 mm e catir Qasimusagi xalcalari nda ilmelerin sixliginin az xovunun hundur olmasi onlari Qarabag xalcaciliq mektebinin diger xalcalarindan yumsaq ve yungul olmalari ile ferqlendirir Xanliq Behmenli Qaraqoyunlu ve Talis xalcalarinin cesnileride bu xususiyyete malikdir 27 Qasimusagi xalcasi Qarabag xalcaciliq mektebinin en yaxsi xalcalarindan biri hesab olunur Qasimusagi xalcasi poct markasi uzerinde Redakte XIX esre aid Qasimusagi xalcasi Cexiya poct markasinda Azerbaycan xalcaciliq mekteblerine aid olan Qarabag xalcaciliq mektebinin xalcalari ile yanasi diger xalcaciliq mekteblerine mexsus xalcalari ermeniler muxtelif usullarla elde ederek bir cox sergi ve muzeylerde onlari ermeni xalcasi kimi tanitmaqla mesguldurlar Ermenistan Respublikasi terefinden 2006 ci ilde uzerinde Qarabag xalcalarinin tesviri olan bir nece poct markasi cap edildi Bu poct markalarindan birinin dizayneri Albert Kecyan ve Eduard Kurginyan olan poct markasidir ki hemin poct markasi uzerinde tesviri verilmis xalca ise Qarabag xalcaciliq mektebinin Cebrayil qrupuna aid edilen xovlu xalca Qasimusagi xalcasi dir Xalca haqqinda verilen qisa melumatdan aydin olur ki xalca tebii boyalarla boyanmis ipliklerle toxunmus daha cox narinci turuncu rengden istifade edilmisdir Ermeniler terefinden deqiq istehsal menteqesi qeyd edilmeyen ve guya boyuk cografi erazilerde 30 a yaxin yasayis menteqesinde toxundugu qeyd edilen dekorativ tetbiqi incesenet eseri olan bu qedim ejdahali xalca Qasimusagi xalcasi adi ile deyil qesden ermeniler terefinden ermenistan xalcasi kimi gosterilmisdir Qeyd etmek lazimdir ki deyeri 60 dram olan poct markasi 24 99 42 00 mm olcude olmaqla cap edilmisdir 28 2007 ci ilde Praqa seherinde kecirilen Qafqaz xalcalarinin sergisinde istirak eden cexiyalilar Azerbaycan xalcaciliq mekteblerinden olan Qarabag xalcaciliq mektebinin bir nece xalcasi ile tanis olurlar 29 Bir muddet sonra Cexiyada uzerinde Azerbaycan xalcalarinin tesviri olan poct markalari istehsal edilir Poct markalarinin uzerinde XIX esre aid Qarabag xalcalari verilimisdir 30 2010 cu ilde Cex Respublikasinda istehsal ounan Poct markalari uzerinde tesvir edilen xalcalardan biri Qasimusagi xalcasi XIX esre aid olmaqla diger Qarabag xalcalari kimi parlaq rengleri ile secilir merkezinde geometrik formali fiqur yerlesir kenarlarina tipik gullu hasiye toxunmusdur Xalcanin toxunusunda yalniz yun ipliklerden istifade edilmisdir Qiymeti 21 cex kronu olan poct markasi bir sehifede 4 eded marka her marka 40 50 mm olcude olmaqla cap edilmisdir 31 Qasimusagi xalcasi diger xalqlarin xalcasi kimi numayis etdirilir Redakte Qasimusagi xalcasi Ermenistan poct markasinda XIX esrin ortalarindan baslayaraq serq xalqlarinin incesenet medeniyyetine artmis maraqlari ile elaqedar Avropada xalcaciliq senetini arasdirmaga basladilar XIX esrin sonunda ve XX esrin baslangicinda Avropali serqsunas muelliflerin muxtelif meqale ve metnleri isiq uzu gormeye basladi Ancaq gosterilen muellifler incesenetin xalcaciliq numunelerini yaratmis xalqlarin tarixini pis bilir xalcalarin muellifleri onlari toxuyanlar haqqinda xalca memulatlarinin istehsal texnikasindan olduqca sethi xeberdar idiler Bu sebebden de bezen xalcalarin istehsal yerlerinin adini hetta xalcalarin adlarini sehv adlandirirdilar 32 Butun avropali muellifler ayri ayri xalca qruplari arasinda ferqler qoymadan azerbaycan dagistan ve ermeni xalcalarini umumi bir qrupda Zaqafqaziya xalcalari ve yaxud da Qafqaz xalcalari adli bir qrupda birlesdirirdiler 33 34 Hetta muasir dovrde Azerbaycanda toxunan Azerbaycanin milli xalca novlerinden olan ve hal hazirda da Azerbaycanda toxunan xalcalar xarici muzey sergi magaza ve bazarlara Ermenistan xalcasi adi ile cixarilir 35 Qasimusagi xalcalari da bele xalcalardan biri olmaqla diger xalqlarin esasen ermeni bezen gurcu Iran ve ya da kurd xalcasi kimi numayis etdirilmekle yanasi magaza ve bazarlara satisa mehz basqa adlarla cixarilir 36 37 38 39 40 Qarabag xalcaciliq mektebine aid edilen xalcalarin bezi naxislari Tebriz xalcaciliq mektebine aid edilen xalcalarin naxislari ile mueyyen derecede oxsarliq teskil edir Qoca xalcalari Acma yumma xalcalari Baliq xalcalari ve diger xalcalar buna bariz numunedir Bele xalcalardan biride Qasimusagi xalcalari dir Bu sebebden de Qasimusagi xalcalari na mexsus ejdaha tesvirleri Xetai ejdahali adlanan xalcalarin naxislari ile mueyyen qeder oxsardir Bu tesvirler oz ilkin formasini zaman otdukce deyismisdir 41 42 43 Qasimusagi xalcalarinin muasir veziyyeti RedakteAzerbaycan Respublikasinin Lacin rayonu inzibati erazi vahidinde yerlesen butun kendlerin erazisi 1992 ci il 18 may tarixinde Ermenistan Respublikasi Silahli Quvveleri terefinden isgal edildi 44 45 Bununla da bu erazilerde Qasimusagi xalcalari nin toxunmasina istehsalina son qoyulmus oldu Evezinde ise isgal olunmus erazilerde ermeniler terefinden aparilan qaret neticesinde elde edlmis diger Azerbaycan xalcalari ile yanasi Qasimusagi xalcalari nida ermeniler muzey ve sergilerde Ermenistan xalicasi kimi teqdim edirler 46 47 48 49 Qasimusagi obasinin ehalisi Azerbaycan Respublikasinin bir cox rayon ve obalarina mecburi kockun dusmusdur Hal hazirda bezi aileler oz kendi elleri ile toxudugu Qasimusagi xalcalari ni oz sexsi evlerinde sexsi kolleksiyalarinda qoruyub saxlayirlar Azerbaycan Respublikasinin bir cox bolgelerinde teskil edilmis birlik teskilat ve hemcinin kicik sexlerde Qasimusagi xalcalari nin istehsali davam etdirilir 50 Lacin rayonu Elekci kendinde toxunmus ve sexsi kolleksiyada saxlanilan Qasimusagi xalcasi Lacin rayonu Kurdhaci kendinde toxunmus ve sexsi kolleksiyada saxlanilan Qasimusagi xalcasi Lacin rayonu Samkend kendinde toxunmus ve sexsi kolleksiyada saxlanilan Qasimusagi xalcasi Lacin rayonu Erikli kendinde toxunmus ve sexsi kolleksiyada saxlanilan Qasimusagi xalcasi Muzey ve sexsi kolleksiyalarda RedakteMuxtelif dovrlerde Qasimusagi obasinin erazisinde yerlesen kendlerde toxunmus Qasimusagi xalcalari dunyanin muxtelif muzey ve sexsi kolleksiyalarda saxlanilir Azerbaycan Respublikasinin erazisinde ise Naxcivan Dovlet Xalca Muzeyinde 51 Letif Kerimov adina Azerbaycan Xalcasi ve Xalq Tetbiqi Seneti Dovlet Muzeyinde 52 Letif Kerimov adina Azerbaycan Xalcasi ve Xalq Tetbiqi Seneti Dovlet Muzeyinin Susa filialinda 53 ve diger tarix muzeylerinde nadir eksponatlardandir Tekce Qasimusagi obasinin erazisinde yerlesen xalcaciliq menteqelerinde deyil Qarabagin butun xalcaciliq menteqelerinde istehsal edilmis Qasimusagi xalcalari muzeylerle yanasi muxtelif sexsler terefinden ister xarici olkelerde ister de Azerbaycanda elece de Qasimusagi obasinin sakinlerinin sexsi kolleksiyalarinda muasir dovre qeder qorunub saxlanilir 54 Hemcinin bax RedakteQasimusagi tikmesi Qasimusagi obasiIstinadlar Redakte 1 2 3 4 5 Qasimusagi xalcalari Lacin yurdu jurnali Baki Bextiyar 4 nesriyyati 4 7 2012 seh 10 Gde Kasim Ushak Inzibati erazi daireleri 2012 05 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 02 Lacin yurdu jurnali Baki Bextiyar 4 nesriyyati 4 7 2012 seh 7 Azerbaycan xalcasi biblioqrafiya Tertibci muellif Kerim Tahirov M F Axundov adina Milli Kitabxana Baki 2012 seh 22 Qasimusagi tikmeleri Qarabag xalcalari olu kecid Lyatif Kerimov Azerbajdzhanskij kover Tom III Baku Gyandzhlik 1983 str 221 rus ing N A Abdullaeva Kovrovoe iskusstvo Azerbajdzhana Baku Elm 1971 str 21 Lyatif Kerimov Azerbajdzhanskij kover Tom III Baku Gyandzhlik 1983 str 222 223 rus ing Qasimusagi xalcasi 2011 08 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 16 Qarabag xalcalari 2013 11 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 02 Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet ve Turizm Nazirliyi Letif Kerimov adina Azerbaycan Xalcasi ve Xalq Tetbiqi Muzeyi Tesviri ve dekorativ tetbiqi senet meseleleri Baki 1 2009 seh 77 Vidadi Muradov Kovry olu kecid rus Lacin yurdu jurnali Baki Bextiyar 4 nesriyyati 4 7 2012 seh 14 Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet ve Turizm Nazirliyi Letif Kerimov adina Azerbaycan Xalcasi ve Xalq Tetbiqi Muzeyi Tesviri ve dekorativ tetbiqi senet meseleleri Baki 1 2009 seh 73 Lacin yurdu jurnali Baki Bextiyar 4 nesriyyati 4 7 2012 seh 13 Lacin yurdu jurnali Baki Bextiyar 4 nesriyyati 4 7 2012 seh 14 Fransali qonaq Hansi rengler uygunlasir 2012 11 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 12 26 Isaev M D Nauchno issledovatelskij institut kavkazovedeniya Akademii nauk SSSR I Upravlenie narodno hozjstvennogo ucheta ZSFSR Tiflis 1932 str 63 Isaev M D Nauchno issledovatelskij institut kavkazovedeniya Akademii nauk SSSR I Upravlenie narodno hozjstvennogo ucheta ZSFSR Tiflis 1932 str 85 Reng nedir N A Abdullaeva Kovrovo iskusstva Azerbajdzhana Izdatelstva Elm Baku 1971 str 20 21 Kovry Kasim Ushak Xalcaciliq seneti olu kecid Qasimusagi xalcalari poct markalarinda 2015 09 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 05 22 Cexiya markasinda Stamps issued with CZ008 10 2013 02 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 09 05 Czech Post 2016 03 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 09 05 Transcaucasian Carpets Kasim Ushag N A Abdullaeva Kovrovo iskusstva Azerbajdzhana Izdatelstva Elm Baku 1971 str 4 Azerilme muxtelif yollarla xarice aparilmis xalcalarimizin tekrar nusxelerini toxuyur Azerbaycan xalcalari ABS da ermeni xalcalari adi ile teqdim olunur Ermeniler Azerbaycan xalcalarini Susada muzeye cixardi 2011 10 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 07 19 Azerbaycan ve Tebriz xalcalari ermeni xalcalari kimi 2010 05 26 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 09 05 Cinliler xalcalarimizi saxtalasdirir olu kecid M D Isaev Ermeni saxtakarliginin ifsasi Kovry Karabahskoj shkoly 2012 01 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 12 05 Ermenilerin ejdahali xalcalar haqqinda efsaneleri 2012 07 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 09 05 Azerbaycan xalcaciliq eneneleri nece ogurlanib 2011 10 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 09 05 Lacinin isgalindan 18 il kecir 2011 05 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 07 19 Lacin rayonunun Ermenistan terefinden isgali 2015 09 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 07 19 Ermeniler taladiqlari Qarabag xalcalarini Susada muzeye cixardi 2011 10 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 07 19 Karabagh Rug 2010 07 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 02 Vishapagorg 2011 09 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 02 V mire net ponyatiya armyanskij kover Arxivlesdirilib 2012 04 19 at the Wayback Machine rus Qarabag xalcasi toxumaq ucun sexler yaradilacaq Naxcivan Dovlet Xalca Muzeyi Azerbaycan Xalcasi ve Xalq Tetbiqi Seneti Dovlet Muzeyi Xalca Muzeyinde Susanin senet incileri Lacin yurdu 1 4 2012 Baki Bextiyar 4 nesriyyati seh 17 Istinadlar RedakteQasimusagi xalcasi Arxivlesdirilib 2011 08 06 at the Wayback Machine Qasimusagi xalcasiXarici kecidler Redakte Vikianbarda Qasimusagi xalcalari ile elaqeli mediafayllar var Arasdirmalar Arxivlesdirilib 2010 05 26 at the Wayback Machine Qasimusagi xalcasi muzeydeMenbe https az wikipedia org w index php title Qasimusagi xalcalari amp oldid 6046772, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.