Ələkçi
Ələkçi — Azərbaycan Respublikasının Laçın rayonu Şamkənd kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.
Ələkçi | |
---|---|
39°53′34″ şm. e. 46°24′11″ ş. u. | |
Ölkə | Azərbaycan |
Rayon | Laçın rayonu |
Tarixi və coğrafiyası | |
Saat qurşağı | |
Ələkçi kəndi dağətəyi ərazidədir. Kənd XIX əsrdə qasımuşağı (digər adı kurd-hacı) adlı tayfanın oturaqlaşması nəticəsində yaranmışdır. Kəndin adı həmin tayfaya məxsus olan ələkçi nəslinin adı ilə bağlıdır.
1992-ci ildə Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilib.
Tarixi
Azərbaycanın gözəl yurd yerlərindən biri, hər guşəsi əsrarəngiz gözəlliklərlə zəngin Zəngəzur mahalında qaya görkəmindən sərt, zirvə duruşundan vüqarlı görünən Ələkçi kəndi əvvəllər əsasən xərək, potuğa, qara dam, dam, şirvanı dam (yeraltı qazmadan düzəldilmiş tikililər) adlanan xüsusi tikililərdən ibarət idi. Sonralar yerli tikinti materiallarından daş evlər tikildi. Bunun üçün yerli daşlardan, əhəng daşından yandırılmış əhəngdən, yerli taxta-şalbandan istifadə edilmişdir. Əvvəlcə tikilən evlərin damı taxta kirəmit ilə bağlanırdı. Belə tikililərdən biri ermənilərin məlum 1992-ci il hadisələrinə qədər qalırdı.
Əvvəlcə bu kəndin ərazisində Əhməduşağı tayfası binə bağlamışdır. Sonralar bu tayfa ilə yaxın qohumluq əlaqəsi olan Qasımuşağı tayfasının bir qolu – Mollahəsənli tayfasının müəyyən bir hissəsi bu əraziyə gəlmişdir. SSRİ-nin yarandığı ilk dövrlərdə İbrahimuşağı tayfasının da bir hissəsi bu kəndə köçmüşdür.
Heyvandarlığın və arıçılığın inkişafı ilə əlaqədar yazda havalar istiləşər-istiləşməz kənd əhalisi dəniz səviyyəsindən 2830 metr yüksəklikdə olan Qırxqız yaylasının müxtəlif yerlərinə köç edər, keçədən (qəlibdən) alaçıq qurar, payızda soyuqlar düşənədək yaylaqda qalardı.
Mədəniyyəti
Kənddə kustar üsulu ilə ip əyrilməsi, xalça toxunması çox-çox əvvəllərə təsadüf edir. Demək olar ki, ailələrin çox hissəsində toxucu dəzgah (hana və yer hanası) var idi. Onlar hazırladıqları yun və pambıq iplərdən xalça, kilim, palaz, keçə, fərməş, xurcun, şəddə, yun şal (parça) və digər məmulatlar toxumağı bacarırdılar. Toxunmuş hazır məhsulları (əsasən xalça və kilim) müxtəlif bazarlara satışa çıxarırdılar. Hətta 1905-1907-ci il hadisələrinə qədər Gorus və Qarakilsə bazarlarına da aparıb satmışdılar.
Palıddan və vələsdən xarratlar müxtəlif məişət əşyaları hazırlayardı. Qab-qacaq, o cümlədən təhnə, tabaq, nehrə, cəhrə, çanaq, qollu tərəzi, daraq (yun daramaq üçün), hana (xalça toxumaq üçün), yer hanası (şəddə, örkən toxumaq üçün), çəllək belə əşyalara misal ola bilər.
Soyuducu olmadığı bir dövrdə kənd əhalisi meyvə-tərəvəzi və kənd təsərrüfatı məhsullarını uzun müddət saxlamaq üçün müxtəlif vasitələrdən, o cümlədən quyu, zağa və mağaralardan istifadə edirmişlər. Bundan əlavə əhali yay aylarında bulaqların yaxınlığında müxtəlif cür qurğular düzəltməklə yeyinti məhsullarını saxlayardılar. Bu adət son illərə qədər yaşadılmışdır. Ot biçini zamanı aparılan ərzağı bulaq suyunun içərisində saxlayırdılar.
Kəndin bağ və bostanları arx vasitəsi ilə suvarılırdı. Son illərdə dəmir və plasmas borularla kəndə su çəkilmişdir. Kəndin ərazisində daşdan və taxtadan tikilmiş dəyirman mövcud olmuşdur.
Coğrafiyası və iqlimi
Qədim insan yaşayış məskənlərindən biri, Kiçik Qafqaz sıra dağlarında, Murovdağın cənubunda, Qarabağ silsiləsinin Qırxqız yaylaqlarının ətəklərində, ortadağlıq yamaclarda saf iqlimi, uca dağları, mənzərəli meşələri, əkinə yararlı sahələri olan ərazilər yerləşir. Ələkçi kəndi də belə bir ərazidə salınmışdır. Kənd ölkə paytaxtı Bakı şəhərindən şose yolla 518 km qərbdə, rayon mərkəzindən şose yolla 68 km şimal-qərbdə, Kiçik Qafqaz sıra dağlarında, Qarabağ silsiləsinin cənub-qərb yamacında, civə ehtiyatı ilə zəngin Çilgəzçayın kənarında yerləşir. Xankəndi dəmir yolu stansiyası ilə şose yolla ara məsafəsi 128 km-dir. Şərqdən Nağdalı, cənubi-şərqdən Narzan, cənubdan və cənubi-şərqdən Şamkənd kəndi, qərbdən Lolabağırlı kəndlərinin ərazisi ilə həmsərhəddir. Şimaldan və şimal-şərqdən sərhədlər Qırxqız yaylağının ərazisi ilə tamamlanır.
Kənd meşə və çay kənarında, uca dağlar qoynunda yerləşmişdir. Meşələrində adı "Qırmızı Kitab"a düşmüş qırmızı palıd, közü gec sönən, həmişəyaşıl ardıc, çoxlu cır meyvələr və giləmeyvələr, çəmənlərində min bir dərdin dərmanı olan dərman bitkiləri bitir. Kəndin meşələrində meşə əmələ gətirən əsas ağac cinslərindən ən geniş yayılanı palıd və vələsdir. Bu ağaclar kənddə ta qədim dövrlərdən son zamanlara qədər bütün tikinti işlərində, müxtəlif alət və avadanlıqların düzəldilməsində istifadə edilirdi. Ağcaqayın, göyrüş, qara ağac, cır meyvələrdən alma, armud, alça, yemişan, qaragilə, giviş, əzgil, həmərsin (itburnu və yaxud dərgil), zirinc, dovşan alması və s. ağac və kolları meşələrin bəzəyidir. Meşələrin heyvanlar aləmi də çox rəngarəngdir. Ayı, vaşaq, canavar, çaqqal, tülkü, porsuq, gəlincik, cüyür (əlik), çöl donuzu, dovşan, çöl pişiyi, kirpi və digər heyvanlar bu meşələrin daimi sakinləridir. Quşlardan zığ-zığ, qaratoyuq, şanapipik, bülbül, ağacdələn, bayquş, cur-cur, sərçə, qaranquş, qartal, quzğun, qızılquş, qırğı, çobanaldadan, bildirçin, alacəhrə, qırmızıdöş, alabaxta, arıquşu, qarğa, ala qarğa, çalağan, sar və s. quşları göstərmək olar.
Kəndin ərazisində hər yerin bir adı var: Doqqazlı, Potuğanın yalı, Arxaş yeri, Quzğunun yalı, Ayı çiləsi, Gen dərə, Göllü yurd, Uzun yal, Dik güney, Kərtdaş, Cin qayası, Tatar yurd, Qaradəmirçi yaylağı, Kardaşın dərəsi, Mollaillər, Tumaslı, Balaq zağası, Xaxanım ölən, Çalağanlı, Göy qaya, Qəbirli, Seyidlər, Ağdulaq, Almalı tala, Keçilinin dərəsi, Axarın dərəsi, Mollanın çöpü, Çayqovuşuğu, Kalafalıq, Qara qaya, Qətlağacı, Pişik qayası və s.
Çilgəzçayın bir hissəsi olan Nağdalı çayı kəndin şərq sərhədlərinin bir hissəsini tamamlayır. Ələkçi çayı isə kəndin şimal tərəfindən Seyidlər adlanan hissədən kənd ərazisinə daxil olub, kəndi iki yerə ayırır. Kəndin cənub tərəfindən kəndin ərazisinə Narzan kəndi tərəfdən daxil olan Çilgəzçayın digər qolu ilə birləşir, Şamkənd kəndinin ərazisinə keçərək öz yoluna davam edir. İqlim şəraitindən asılı olaraq çayların suyunun həcmi fəsillər üzrə artıb-azalır. Kəndin ərazisində olan Qurugöl adlanan sahədəki Qurugöl gölü yay aylarında tamamilə qurusa da, yağıntının miqdarından asılı olaraq yaz və payız fəsillərində öz ərazisini bərpa edir.
Zirvəsi daima dumanlı, ağ örpəkli uca dağları, qışda ağappaq, yayda yam-yaşıl yorğana bürünmüş meşələri, axar-baxarlı, qonaq-qaralı çayları bulaqlarsız təsəvvür etmək günah olardı. Burada hər bulağın öz adı, dadı, soyuqluğu və mənzərəsi, şəffaf və saf suyu könül oxşayır. Novlu bulaq, Daş bulaq, Tumaslı bulağı, İsti bulaq, Qoşa bulaq, Soyuq bulaq, Turş su, Tozağacı bulağı və s. çeşmələr buna misal ola bilər. Hələ çox-çox əvvəllər, soyuducu olmadığı bir dövrdə əhali bulaqlardan soyuducu kimi istifadə edirdi. Hətta günlərlə qalan məhsul öz keyfiyyətini, təravətini olduğu kimi saxlayırdı.
Bu yerlərin mürəkkəb relyefi, sərt iqlimi bütün amillərə öz təsirini göstərir. Burada iqlim yayda sərin, qışda soyuq olur. Orta illik temperatur 01 °C ilə 08 °C arasında dəyişir. Yağıntıların illik miqdarı 700–800 mm-ə qədər olur.
Əhalisi
Kənd əhalisi milliyətcə azərbaycanlılardan ibarətdir. Kənddə yaşayan əhali ümumilikdə Qasımuşağı tayfası adlandırılır. Lakin buna baxmayaraq onlar iki tayfaya ayrılmışdır: Əhməduşağı tayfası və Mollahəsənli tayfası. Sonradan İbrahimuşağı tayfası da bu kənddə binə salmışdır.
2006-cı ilin statstikasına görə kəndin əhali sayı 410 nəfər olmuşdur.
2009-cu il dekabr ayına olan məlumata əsasən, kənddə əhalinin sayı 623 nəfərdir (140 ailə).
Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Fazil Mehdiyev, Qarabağ müharibəsi zamanı böyük fədakarlıq göstərmiş, tanınmış həkim Əfqan Cəbrayılov bu kənddə anadan olmuşdur.
İqtisadiyyatı
Heyvandarlığın, əkinçiliyin inkişafı üçün bol suyu, münbit torpağı, zonanın təbii şəraiti, əlverişli iqlimi (kənd ərazisinin dağ-meşə landşaftı zonasında yerləşməsi, eləcə də dağ-çəmən landşaftının kənd ərazisinə yaxın olması) olduğundan əhalinin əsas məşğuliyyəti heyvandarlıq və əkinçilik olmuşdur. Heyvandarlıq çox güclü inkişaf edərək əsas sahələrdən birinə çevrilmişdir. Əkinçilik kəndin iqtisadiyyatında ikinci yeri tutur. İlin isti dövründə 500–600 mm-ə qədər yağıntı düşməsi və onun da 60-70 faizinin yazda və yayın əvvəllərində yağması dəmyə əkinçiliyi yaxşı inkişaf etdirməyə imkan verirdi.
Əkinə yararlı sahələrdə buğda, arpa, vələmir, darı və başqa dənli bitkilər, eləcə də çoxillik yem bitkiləri becərilir. Təbii ot biçənəkləri burada hevandarlığın inkişafı üçün əvəzedilməzdir. Meşədə bitən cır meyvə və giləmeyvələrdən meyvə qurusu (qax) hazırlanır, müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilərmiş. Bunlardan əlavə heyvandarlığın inkişafı ilə əlaqədar toxuculuq çox yaxşı inkişaf etmişdir. Taxta-şalban istehsalı da yaxşı inkişaf etmişdir.
İstinadlar
- Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi (2019). "İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı" (PDF) (azərb.). stat.gov.az. 2020-04-16 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-16.
- "Ələkçi". Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. I. Bakı: "Şərq-Qərb". 2007. 304. ISBN 978-9952-34-155-3.
Mənbə
- Sultan Hümbətov, "Ələkçi kəndi", "Laçın yurdu" jurnalı, №1 (12), Bakı, "Bəxtiyar-4" nəşriyyatı, 2014. səh. 5-14.
Laçın rayonu ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
Kənd ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |