fbpx
Wikipedia

Şirvanşahlar sarayı

Şirvanşahlar sarayı və ya Şirvanşahlar saray kompleksiŞirvanşahlar dövləti hökmdarlarının Bakı şəhərində yerləşən köhnə iqamətgahı. Kompleksə saraydan başqa Divanxana, Şirvanşahlar türbəsi, Şah məscidi, Saray hamamı, ovdan, saray alimi Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsiKeyqubad məscidinin qalıqları daxildir.

Şirvanşahlar sarayı
Sarayın ümumi görünüşü
40°21′58″ şm. e. 49°50′00″ ş. u.
Ölkə Azərbaycan Azərbaycan
Şəhər Bakı Bakı
Yerləşir İçərişəhər, Qala döngəsi 76
Aidiyyatı İçərişəhər Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu
Tikilmə tarixi XIII-XVI əsrlər
Üslubu Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi
Vəziyyəti muzey
Rəsmi sayt shirvanshahs.az
Rəsmi adı: Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower
TipiMədəni
Kriteriyavi
Təyin edilib2000
İstinad nöm.958
DövlətAzərbaycan
RegionAvropa
İstinad nöm.3
KateqoriyaKompleks
ƏhəmiyyətiDünya əhəmiyyətli
Şirvanşahlar sarayı
Kompleksin İlya Berezinin "Dağıstan və Cənubi Qafqaza səfər" (1850) kitabında verilmiş planı.
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Saray kompleksi XIII əsrdən XVI əsrə qədər müddət ərzində tikilib. Saray daxil olmaqla bəzi binalar XV əsrin əvvəllərində, Şirvanşah I Xəlilullahın hakimiyyəti dövründə tikilib. Osmanlı imperiyası Bakını ələ keçirəndə saray ərazisində onu şərqdən əhatə edən saray divarı ilə Sultan III Muradın adını daşıyan darvaza tikilib. Saray XIX əsrdən bəri bir neçə dəfə təmir və restavrasiya edilib.

Əsas tikililərin müxtəlif vaxtlarda tikilməsinə baxmayaraq saray kompleksi ümumi bədii təəssürat yaradır. Kompleksin memarları Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin qədim ənənələrinə əsaslanırdılar. Dəqiq kubik formalı və çoxüzlü memarlıq abidələri yaradaraq onlar divarları zəngin oyma naxışlarla bəzəyirdilər və bu sübut edir ki, sarayı tikənlər bənnalıq sənətini yüksək səviyyədə bilirdilər. Hər memar ənənə və bədii zövq sayəsində öz sələfinin memarlıqla bağlı ideyasını mənimsəmiş, yaradıcı surətdə onu inkişaf etdirmiş və zənginləşdirmişdir. Müxtəlif dövrlərdə həyata keçirilən tikintilər həm ölçülərin vəhdəti, həm də əsas memarlıq formaları olan kubik şəkilli binalar, günbəzlərportalların ahəngi və mütənasibliyi ilə əlaqələndirilmişdir.

1964-cü ildə saray kompleksi "Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi" Dövlət tarixi-memarlıq qoruq-muzeyi elan edildi. 2000-ci ildə unikal memarlıq və mədəniyyət kompleksi Bakı şəhərinin qala divarları ilə əhatə edilmiş tarixi hissəsi — İçərişəhərQız qalası ilə birlikdə YUNESKO-nun Ümumdünya irsi siyahısına daxil edildi. 2001-ci ildə Şirvanşahlar sarayı Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən dünya əhəmiyyətli memarlıq abidəsi kimi qeydiyyata alındı. Müasir dövrdə Şirvanşahlar sarayı Azərbaycan memarlığının incisi hesab edilir.

Sarayın yeri

Sarayın binası Bakıdakı təpənin ən yuxarı hissəsində, Bakının "Qala" adlandırılan ən qədim hissəsində yerləşir. Hal-hazırda o, qədim şəhər divarları ilə əhatə edilib. Saray kompleksinin yerləşdiyi ərazi kiçikdir, təqribən bir hektar sahə tutur. Sarayın yanında yerləşən tikililər sarayla birbaşa əlaqədardır. Sarayla birlikdə bu tikililər bütöv bir kompleksi təşkil edir. Kompleksə daxil olan tikililər minarəsi ilə Şah məscidi, onun yanında Şirvanşahlar türbəsi, Divanxana (şimal tərəfdən saraya bitişikdir) və Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsidir ("Dərviş türbəsi" kimi də tanınan bu türbə sarayın cənubunda yerləşir). Əvvəllər türbənin yaxınlığında qədim məscid var idi. İndi isə onun yalnız qalıqları qalıb. Saray kompleksi tikililəri yaxınlığında həmçinin saray hamamıovdan yerləşir. Onlar Şirvanşahlar türbəsinin qərbində yerləşir.

Kompleks təpənin yuxarı hissəsində olduğuna görə qədim şəhərdə üstün coğrafi mövqeyi var və uzaqdan nəzərə çarpır. Bakının orta əsrlərə aid binaları arasında o, memarlığın ağırlığına, tikilmə üsullarına və əzəmətinə görə fərqlənir. Keçmişdə saray bürcləri olan divarla əhatə edilmişdi və beləliklə, Bakı qalasının daxili istehkamı kimi istifadə edilirdi. Baxmayaraq ki, hal-hazırda bu divarın heç biri izi qalmayıb, ancaq XX əsrin 20-ci illərində sarayın şimal-şərq hissəsində bürcün təməllərini və divarın əlaqədar hissəsini görmək olurdu.

Bakı şəhərinin panoramı. Qafqaz qubernator idarəsininn memarı Karl Qustavoviç Gippius, akvarel, təxm. 1865. Mərkəzdə dəniz sahilində qala divarları, arxada Şirvanşahlar sarayı, SınıqqalaCümə məscidi, sağ tərəfdə isə Müqəddəs Nikolay kilsəsinin qübbəsi və Qız qalası görünür.

Sarayın tarixi

Şirvanşahlar dövründə

Uca və qadir Allaha həmd və Məhəmmədin seçdiyinə uğurlar olsun. Sonra isə bu minarəni kəşf etməyi sultanı-əzim Xəlilüllah əmr etdi. Allah onun hakimiyyətini və mülkünü göylərə qaldırsın. Səkkiz yüz qırx beşinci il (miladi 1441-1442).

1192-ci ildə Şamaxıda baş verən zəlzələdən sonra Şirvanşah I Axsitan (1160-1197) öz iqamətgahını Şamaxıdan Bakıya köçürdü. XV əsrdə Bakı şəhərinin iqtisadi və siyasi yüksəlişi ilə Şirvanşah I Xəlilullah (1417-1465) da eyni addımı atmışdır. Sara Aşurbəylinin fikrincə Şirvanşahlar sarayının tikintisi I Xəlilullahın atası Şirvanşah I İbrahimin dövründə (1382-1417) başlamışdır. 1412-ci ildə Qaraqoyunlular dövlətinin hökmdarı Qara Yusif (1410-1420) Çalağan döyüşündə I İbrahimi əsir aldıqdan sonra ondan sarayda saxlanılan qızıl və cavahiratı tələb etməsi haqqında məlumat mövcuddur. Şirvanşahlar sarayına daxil olan tikililərin bir hissəsi isə I Xəlilullahın dövründə tikilmişdir. Kompleks öz vaxtında əhəmiyyətli dərəcədə böyük ərazini əhatə edirdi. Bu ərazidə saray qulluqçuları və xidmət üçün evlər yerləşirdi. Qaraqoyunlular dövlətinin hökmdarı Qara İsgəndərin (1421-1435) Şirvana basqınları dövründə Bədr Şirvani də Bakıya köçərək Şirvanşahın sarayında yaşamışdır.

XIV əsrin sonlarında tikilmiş sarayın mərkəzi hissəsi və Keyqubad məscidi kompleksin erkən dövrdə tikilmiş binalarıdır. Şirvanşah I Keyqubad (1317-1348) böyük ehtimalla Bakıda yaşamış və Keyqubad məscidi də onun adı ilə adlandırılmışdır. Saray binasına aid heç bir kitabə dövrümüzə çatmamışdır. Ona görə də onun tikilmə ili saray kompleksinə daxil olan memarlıq abidələrindəki yazılarda olan tarixlərə uyğun olaraq təyin edilir. Belə iki yazı yalnız Şirvanşahlar türbəsindəŞah məscidinin minarəsində tamamilə qorunub saxlanılıb. Hər iki yazı tikililərin ucaldılmasını əmr edən I Xəlilullahın adını çəkir. Tikinti illəri olaraq da bunlar qeyd edilir: türbədə hicri ilə 839 (1435-1436) , Şah məscidinin minarəsində 845 (1441-1442).

Türbə, saray və məscid eyni materialdan istifadə edilərək tikilib, yonulma və tikilmələri də eyni cürdür. V. N. Leviatov belə nəticəyə gəlir ki, saray binası və tikililər təqribən eyni vaxtda meydana gəlib və hətta saray onlardan bir az əvvəl, XV əsrin ilk onilliklərində qurulub.

Daha sonra hamamovdan tikilib. XV əsrin ikinci yarısında Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi, Şirvanşah I Fərrux Yasarın dövründə (1501-ci ilə qədər) isə Divanxana və qərb fasadına bitişik əlavə bina tikilib.

Səfəvi-Osmanlı dövründə

Bu nəcib imarəti tikməyi ən adil və müəzzim sultanı Sultan Murad xanın zamanında Ulu Rəcəb Bakuyi doqquz yüz doxsan dördüncü ildə (miladi 1585-1586) əmr etmişdir.
 
Şirvanşahlar sarayı Engelbert Kempferin Bakı qravürasında "Sultans Residenz" adı ilə, 1683, İohann Baptist Homannın atlası

Saray binası haqqında 1501-ci ilə qədərki dövrə aid məlumat aşkar edilməyib. Fars salnamələrindən biri deyir ki, 1501-ci ildə I Xəlilullahın oğlu Şirvanşah I Fərrux Yasarın ordusu Səfəvilər sülaləsindən olan Şah I İsmayıl tərəfindən məğlubiyyətə uğradılır. Döyüşdə Şirvanşah Fərrux Yasar həlak olur; I İsmayılın ordusu Bakıya hərəkət edir, onu mühasirəyə alır və bir neçə hücumdan sonra şəhəri ələ keçirir. Sonra, salnaməyə görə, Şah İsmayılın əmri ilə Şirvanşahın hündür binası dağıdılır. Bu ifadənin Şirvanşahın sarayının dağıdılması mənasına gəldiyi fikirləşilir. Amma V.N. Leviatov qeyd edir ki, orta əsrlər salnamə ruhuna uyğun olaraq, bu ifadə Şirvanşahların hakimiyyətinin və ali hakimiyyət hüquqlarının məhv edildiyi mənasına gəlir. Mümkündür ki, Bakının Səfəvilər tərəfindən alındığı və Şah I İsmayılın ordusunun orada ağalıq etdiyi vaxtda saray qarət edilib və ehtimal ki, qismən dağıdılıb. Bakının alınmasından bir müddət sonra isə Bakı şəhərini və bütün ətrafını, həmçinin Şirvanı Səfəvilər dövlətinin təyin etdiyi canişinlər idarə edirdi. XVI əsrin ilk yarısında sarayda kimin yaşadığı və hansı şəkildə yaşadığı haqqında məlumat yoxdur. Şirvan canişini Hüseyn bəy Şamlının öz yerinə təyin etdiyi cilovdarı Şahgəldi ağa Şirvanşahlar sarayına çox yaxın məhəllələrdən birində yaşamışdır və həmin məhəllə indiki dövrə qədər Şahgəldi ağanın adı ilə adlandırılmışdır.

XVI əsrin ikinci yarısında Səfəvilər və Osmanlı imperiyası arasında müharibə gedirdi. Bu müharibə dövründə, 1578-ci ildə türklər Bakını ələ keçirir. Hal-hazırda Osmanlılar imperiyasının vaxtından saray ərazisində onu şərqdən əhatə edən saray divarı ilə Murad darvazası qalıb. Darvazanın portalında yerləşdirilən yazıdan aydın olur ki, onlar Osmanlı sultanı III Muradın dövründə (1574-1595) tikilib. Ədəbiyyatda qeyd edilir ki, bu dövrdə sarayda türk paşaları yaşayırdı. Bunun sübutu da Murad darvazasıdır.

XVII əsrdə saray boş idi və orada heç bir hökumət adamı yaşamırdı. Monastırın baş keşişi və İsfahan missiyasının nümayəndəsi kapuçin Pater Rafael dyu Man 1660-cı ildə öz əsərində Bakı qalasındakı Şirvanşahlar sarayını təsvir edir və onun dağılmasından və boşalmasından bəhs edir. 1723-cü ildə Bakı şəhəri I Pyotrun ordusu tərəfindən mühasirə olundu və top atəşinə məruz qaldı. Bununla əlaqədar olaraq sarayın cənub-şərqi fasadı ziyan gördü. XIX əsrin ortalarında saray Rusiya imperiyasının Hərbi Nazirliyinə təhvil verilməzdən qabaq xaraba vəziyyətdə idi.

Bakı xanları Şirvanşahlar sarayında yaşamırdılar. Sarayın xaraba şəklində olması və Övliya Çələbinin Bakı qalasının təsvirində saraydan bəhs etməməsi buna sübutdur.

Rusiya imperiyası dövründə

 
Xan sarayı. Rəs. Qriqori Qaqarin

Rusiya hərbi nazirliyi sarayı qismən təmir etdi. Eyni zamanda saray binalarının hərbi təchizat anbarları kimi düzəldilməsi üçün böyük yenidən qurma işləri həyata keçirildi. Hərbi nazirlik tərəfindən icra edilən təmir işləri dağılmış hissələrin bərpası ilə birlikdə sarayın restavrasiyası üçün önəmli olan bir sıra detalların məhvinə səbəb oldu.

Saray binasını anbara uyğunlaşdırarkən hərbi nazirlik birinci və ikinci mərtəbədəki otaqları ayıran bir neçə divarı dağıtdı və ikinci mərtəbədə onların yerinə dam örtüyünü dəstəkləyən qövs şəkilli tağ qoydu. İkinci mərtəbənin bütün otaqlarındakı günbəz, çatma və xaç şəklində olan taxtapuşların qalıqları dağıdıldı; onlar düz, tirdən düzəldilmiş taxtapuşlarla əvəz edildi. Birinci mərtəbədəki pəncərə yerləri (iki cərgəli pəncərə) elə tutuldu ki, yalnız kiçik pəncərə qaldı. Birinci və ikinci mərtəbədə yeni geniş qapı yerləri açıldı.

Bu dövrdə Bakıdakı Rus Pravoslav Kilsəsi yerində Bakı kafedralı tikmək üçün sarayın sökülməsinə nail olmağa çalışdı. Ancaq bu xahiş çar hökuməti orqanları tərəfindən o səbəbə görə rədd edildi ki, saray otaqları böyük anbarlar kimi istifadə edilir.

Sarayın şimal fasadının ikinci mərtəbəsinə girəcək düzəldilib, divarda isə oyuq açılıb. Bu ona görə edilib ki, atlara qoşulmuş araba küçədən düz sarayın ikinci mərtəbəsinə girsin. Bu yenidən qurmalarla rus hərbi nazirliyi tarixi abidə kimi saraya böyük ziyan vurdu. Hərbi nazirlik sarayın şərq fasadına pilləkən əlavə etdi, cənub (və ya aşağı) həyəti isə mağzalları olan daş divarla əhatə edildi. Bu divar sarayı əhatə edən köhnə divardan qalan fundamentdən qurulmuşdu.

Saray kompleksi hal-hazırda isə XIX əsrin ilk yarısında tikilmiş qala divarları əhatə edilib.

Müasir Azərbaycan dövründə

Şah məscidi və Şirvanşahlar saray binasında soyqırım hadisələrinin izləri

1918-ci il 31 mart soyqırımı zamanı Şirvanşahlar sarayı ziyan gördü. Ermənilərin atdığı top mərmiləri Şah məscidinin minarəsini zədələdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918-1920) memarlıq abidələrinin tədqiqi və qeydə alınması üçün bir çox tədbirlər həyata keçirildi. 1918-ci ilin sonlarında memar-texnik İsmayıl bəy Nəbioğlu tərəfindən Şirvanşahlar sarayının ölçmə çertyojları həyata keçirildi. M.Ə. Əliyevə görə bu çertyojlar yüksək keyfiyyətlidir, öz dövrünə görə yaxşı düzəldilib, hətta akademik A.M. Pavlinovun işindən daha yaxşıdır. 1920-ci ilin əvvəllərində Müsəlman Şərqinin tədqiqi cəmiyyətində İsmayıl bəy Nəbioğlu sarayın taleyi haqqında mühazirələr oxudu. Dövr mətbuatı məruzənin saray haqqında müxtəlif şəkillər və çertyojlar təsvir etdiyini qeyd edir. Məruzə və müzakirədən sonra cəmiyyətin rəyasət heyəti seçildi. Cəmiyyət rəyasət heyətinə yaxın gələcəkdə saraya ekskursiya təşkil etməyi həvalə etdi. M.Ə. Əliyev qeyd edir ki, bu faktiki olaraq, Azərbaycan xalqının öz tarixi-memarlıq irsinin tədqiqi üçün ilk ümumi müraciəti idi.

1920-ci ildə Azərbaycan SSR hakimiyyəti sarayın qorunması üçün ölçü götürməyə başladı. Bu işin iştirakçılarından biri yazırdı:

  1920-ci ildən arxeoloji axtarışlarla birlikdə sarayın yüzillik çirk təbəqələrindən təmizlənməsi və natamam təmiri başladı.  

1924-cü ildə də bu işlər davam etdirilirdi. 1932-1934-cü illərdə Azərbaycan abidələrin qorunması mərkəzi idarəsi Moskva dövlət restavrasiya emalatxanaları ilə birlikdə Boris Zasipkinin layihəsi əsasında böyük təmir-restavrasiya işləri apardı. Daha sonra Şirvanşahların köhnə sarayı Azərbaycan Tarix Muzeyinə verildi. Gil döşəmələr davamsız olduğuna və saray binası muzey olaraq təşkil edilmək istənildiyinə görə təmir-restavrasiya işləri zamanı döşəmə parketlə örtülmüşdü. Həmçinin, bu iş zamanı pəncərə yerlərindən XIX əsrdə qoyulmuş daşlar götürüldü və saray əvvəlki vəziyyətinə qayıtdı. İkinci mərtəbənin ilkin planı bərpa edilmədi. Çünki orada muzey yerləşəcəkdi: indi orada iki zal var, ilk tikiləndə isə 8 otaq var idi. Birinci mərtəbənin planı tamamilə bərpa edildi. Burada həmçinin qədim tavan qorunub saxlandı.

 
Azərbaycan Dövlət Muzeyinin elmi kollektivi Şirvanşahlar sarayında (təx. XX əsrin 30-cu illəri)

1937-1938-ci illərdə arxeoloq V.N. Leviatovun rəhbərliyi ilə sarayda arxeoloji qazıntılar aparıldı və XII-XV əsrlərə aid bir çox nümunələr tapıldı. 1945-ci ildə saray ansamblının ərazisində V.N. Leviatov tərəfindən həyata keçirilən arxeoloji qazıntılar zamanı mövcud abidələrin binövrələrinin çox dərinində bir zamanlar sıx məskunlaşmanın olduğu yaşayış məskəni tapıldı. Keramika məmulatlarının fraqmentləri və sikkələr yaşayış məskəninin VIII-IX əsrlərə aid olduğunu göstərir.

Müəyyən bir müddət ərzində saray Azərbaycan milli muzeyi və Din tarixi muzeyi binası kimi istifadə edildi. 1960-cı ildə saray memarlıq qoruğuna, 1964-cü ildə "Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi" Dövlət tarixi-memarlıq qoruq-muzeyinə çevrildi.

1992-ci ilə yeni restavrasiya işi başladı. Saray kompleksinin restavrasiyası işinin müəllifi Niyazi Rzayev idi. İşə taxt-tac zalı ilə başlandı.

2000-ci ildə YUNESCO Dünya irsi komitəsinin 24-cü sessiyasında Bakı şəhərinin tarixi hissəsi İçərişəhər sarayla birlikdə Azərbaycanda YUNESKO-nun Ümumdünya irsi obyekti elan edildi. Bu, Azərbaycandan YUNESCO-nun siyahısına daxil olan ilk obyekt idi. Şirvanşahlar sarayı Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli qərarı ilə dünya əhəmiyyətli memarlıq abidəsi kimi qeydiyyata alındı. Müasir dövrdə Şirvanşahlar sarayı Azərbaycan memarlığının incisi hesab edilir.

2006-cı ildə sarayın növbəti restavrasiyası tamamlandı. 2015-ci il Avropa oyunlarının Olimpiya məşəlinin estafeti zamanı məşəl Şirvanşahlar Sarayına da gətirildi.

Planı

Saray kompleksi

 

Şəkildəki planda abidələr rəqəmlərlə göstərilmiş, aşağıdakı isə hansı rəqəm altında hansı abidənin qeyd edildiyi yazılmışdır.

  1. Saray
  2. Divanxana
  3. Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi
  4. Dağılmış Keyqubad məscidinin yeri
  5. Murad darvazası
  6. Şah məscidi
  7. Şirvanşahlar türbəsi
  8. Saray hamamı
  9. Ovdan.

Qeyd: Sarayın təqdim edilən planının müəllifi V.N.Leviatovdur.

Saray binası

 

Şəkildəki planda abidələr rəqəmlərlə göstərilmiş, aşağıdakı isə hansı rəqəm altında hansı abidənin qeyd edildiyi yazılmışdır.

  1. Həyət
  2. Eyvan
  3. Qəbul salonu
  4. Vestibül
  5. Böyük Taxt Salonu
  6. Dəftərxana

Qeyd: Həmçinin müxtəlif rəng çalarları ilə sarayın müxtəlif dövrlərdə (XII əsr, XIV-XV əsrlərin qovşağı və XV əsrin əvvəlləri) tikilmiş hissələri fərqləndirilmişdir.

Kompleksə daxil olan tikililər

Saray binası

 
Saray binası. Ön hissədə Bayıl daşları sərgilənir.

Saray binasının hissələri eyni vaxtda ortaya çıxmayıb. Ən köhnə tikili (böyük ehtimalla XIV əsrin sonlarına aid) mərkəzi hissədə (ikinci mərtəbənin səkkizbucaqlı zalı) yerləşir. Qərb fasadına bitişik hissə bir az sonra əlavə edilib. Planında saray qarışıq fiqur təqdim edir. Qərb, şimal və şərq fasadının kiçik hissəsi yarımçıq düzbucaqlı dördbucaq əmələ gətirir; şərq fasadının qalan hissəsi və cənub fasadı iki üçüzlü fonardan təşkil edilib, onların arasındakı qırıq xətlər dörd düz bucaq əmələ gətirir.

Saray binası qurulduğu dövrdən bəri 52 otağı üç dar dolama pilləkənlə birləşdirir: ilk mərtəbə 27, ikinci mərtəbədə 25 otaq (hal-hazırda ikinci mərtəbədə 16 otaq var) və ikinci mərtəbənin planlaşdırılması əsas etibarilə birinci mərtəbənin planını təkrar edir. Sarayın mərkəzi hissəsi (ikinci mərtəbənin səkkizbucaqlı zalı, portalla bəzədilmiş giriş) daha qalın divarları var. Qərb fasadında yerləşən əsas giriş hündür portalla bəzədilib. Portalın pilləkəni günbəzlə örtülmüş, hündür səkkizbucaqlı təmtəraqlı zala aparır. Güman edilir ki, bu zal qəbullar üçün istifadə edilirdi. Onun arxasında kiçik səkkizbucaqlı dəhliz yerləşir. Bu dəhliz zalı digər otaqlarla əlaqələndirir. Kənarlarda yarığabənzər dəliklər aşağı mərtəbə ilə əlaqəni təmin edir, harada ki, xidmət otaqları yerləşir. İkinci mərtəbənin zalları və otaqları daha təmtəraqlıdır. Burada pəncərələrindən Bakı körfəzinin mənzərəsi görünən cənub və şərq fasadları diqqət çəkir. İkinci mərtəbədə həmçinin şah və onun ailəsi üçün otaqlar var.

Sarayın böyük daş müstəvilərinin səthi rəng, en və faktura ilə, həmçinin kiçik işıq oyuqlarındakı daş qəfəslər — şəbəkə torları ilə xarakterizə edilən hörgü sıralarının növbələşməsi ilə formalaşıb.

Divanxana

 
Rotondo-pavilyon Divanxana

Saray bağının şimal hissəsində yerləşən kiçik qapı yeri bağlı saray divanxanasına aparır. Bu tikili üç tərəfdən çatma arkada ilə əhatə edilib. Divanxananın kompozisiya mərkəzində hündür stilobatda səkkizüzlü rotonda-pavilyon dayanır. Bu rotondanın zalı eyni orderin açıq arkadası ilə əhatə edilib. Azacıq sivri təpəsi olan elliptik örtük bayır tərəfdən yonulmuş daş günbəzlə qorunur. Rotondanın qərb fasadı arabeskalarla bəzədilmiş portalla fərqlənir (incə şəkildə modelləşdirilmiş stalaktitlər (və ya müqərnəslər) sisteminə əsaslanan kallenür yarımgünbəz çatma konxa). Portal stilobat üzərində yerləşən zalı sərdabə və xidmət otaqları ilə əlaqələndirən zala aparır.

Divanxananın işlədilməsi ilə bağlı bir neçə versiya mövcuddur. Hesab edilir ki, o, mühakimələr, qəbullar və ya dövlət şurası binası olaraq xidmət edirdi və ya türbə idi. Abidənin hal-hazırki adı ən çox yayılmış nəzəriyyənin əsasını təşkil edir. Buna görə güman edilir ki, o, elə divanxanadır və ya sarayın qəbul otağıdır və ya hansısa “buyuruq” otağıdır. Üslub xüsusiyyətləri və naxış işinin tamamlanmamış hissəsi divanxananı XV əsrin sonuna, Səfəvi qoşununun Bakını aldığı vaxta aid etməyə imkan verir. Divanxana planının xüsusiyyətləri, yeraltı sərdabə və zala girişdə həkk edilmiş yazının məzmunu (Quran, 10-cu surə, 26-cı və 27-ci ayələr) onun xatirə yeri olduğunu göstərir. Bretaniski hesab edir ki, Divanxana XV əsrin sonunda, Şirvanşah Fərrux Yasarın dövründə tikilib, dövr hadisələri tikintinin bitməsinə imkan verməyib.

Orijinal memarlıq quruluşunun mənşəyi islamdan əvvəlki dəfn adətləri ilə əlaqələndirilir. Tarixçi Sara Aşurbəyli hesab edir ki, müsəlmanlıqdan əvvəlki dövrdə divanxanananın olduğu ərazi müqəddəs yer olub. O güman edir ki, piyaləyəoxşar çuxurlar öldürülmüş heyvanların qanını saxlamaq üçün istifadə edilirdi.

Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi

Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsiKonyada Ələddin məscidi həyətindəki türbə

Saray həyətinin cənubunda, sarayın yaxınlığında XV əsrin ikinci yarısında tikilən və “Dərviş türbəsi” də adlandırılılan Seyid Yəhya türbəsi yerləşir. Burada I Xəlilullahın saray alimi olan və tibb, riyaziyyatastrologiya ilə məşğul olan Seyid Yəhya Bakuvinin qəbri yerləşir. Türbənin korpusu səkkizbucaqlıdır, üst hissəsi isə piramid şəklindədir.

Türbənin daxili dekorasiyası yeraltı sərdabədən ibarətdir. Burada Bakuvinin qəbri və onun üzərində də kamera yerləşir. Türbənin divarlarında üç kiçik pəncərə var. Bu pəncərələrdə çoxlu ulduzşəkilli oyuqlardan ibarət daş şəbəkələr vardır. Şimal hissəsində yerləşən tağşəkilli qapı yeri türbəni daha qədim məscidlə birləşdirir. Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində Seyid Yəhya haqqında qeyd edir:

  Onun haqqında ancaq bu qədər məlumdur ki, adı hicri səkkizinci əsrin ortalarında təriqət böyükləri sırasında çəkilir. Onun fəzilətləri və gözəl xasiyyətləri məşhurdur. Bakı şəhərində ona mənsub olan məscidin yanında sovməəsi, mədrəsəsi və qəbri indi də durur.  

Türbənin mənşəyi formaca Konyanın çadır örtüklü Anadolu səlcuqlu abidələrinə gedib çıxır. Bu tipli türbələr erkən dövrlərdən Azərbaycanda geniş yayılmışdır.

Keyqubad məscidi

Əsas məqalə: Keyqubad məscidi

Əvvəllər Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsinə qədim məscid adlandırılan məbəd bitişik idi. Bu məscid Keyqubad məscidi adı ilə məşhurdur, XIV əsrin sonları—XV əsrin əvvəllərində planlaşdırıldığı yerdəki daha qədim binaların dağıdılmasından sonra tikilmişdir. Məscidin üzərini örtən günbəz məscidin içərisində yerləşən dörd daş sütundan dəstək alır. 1918-ci ildə bu qədim məscid yanmışdır. Məscidin şəkli və onun qısa təsviri 1888-ci ildə Bakıya gələn və məscidi görən Andrey Pavlinovun "Материалы по археологии Кавказа" jurnalının 3-cü sayında (Moskva, 1893) çap edilmiş məqaləsində verilmişdir:

  Məscidin özü nisbətən genişdir; plandan göründüyü kimi onun günbəzi 4 sütun üzərində yerləşir; günbəzin üzərində durduğu əsas tağlar və ya tağtavanlar çatmadır; günbəzin bünövrəsində xan məscidindəki kimi bır sıra çıxıntılar var və dörd pəncərə ilə işıqlandırılır. Məscidin kitabəsi yoxdur. Məscidin arxa tərəfində demək olar ki, xarabalıq şəklində olan tikililər var; yəqin burada dama pilləkən qoyulurdu...  

XX əsrin 20-ci illərində Y.Paxomovun türbə və qədim məscidin qalıqlarını nəzərdən keçirilərkən məscidin sütunlarından birinin bünövrəsi olan postamentin dar, yerdə düzəldilmiş və suvaqlanmış xəndəyi örtdüyü aşkar edildi. Xəndək türbənin yeraltı sərdabəsi ilə əlaqəlidir. Bu xəndəkdə bir neçə daş başdaşı var idi. Sərdabə nəzərdən keçiriləndə onda iyirmi insan skeletinə aid natamam sümüklər olduğu aşkar edildi. Sümüklər hər hansı bir qaydaya riayət edilmədən yığılıb. Bu da göstərir ki, türbənin olduğu yerdə və ətrafında bir vaxt qəbiristanlıq olub. Məscidin tikilməsi və özül yeri qazılanda dəfnlərin sırası pozulub. Pozulmuş qəbrlərin sümükləri yığılıb və türbəyə qoyulub, başdaşıları isə xəndəyə qoyulub. Başdaşıları saxlanmayıb. Məscidin olduğu yerdə indi vaxtilə onun içərisində olan iki sütun, həmçinin damla birlikdə divarın bir hissəsi var.

Murad darvazası

Əsas məqalə: Murad darvazası

Kompleksin cənub həyəti ərazisində Murad darvazası və ya Şərq darvazası adlandırılan tikili var. Bu portalın tikilməsi ilə saray ansamblının formalaşması başa çatır. Portalın yuxarı hissəsini bəzəyən, ərəb dilindəki kitabəyə görə portal Osmanlı imperiyasının Bakını aldığı dövrdə, hicri təqvimi ilə 994-cü ildə (1585/86) yerli əyan Rəcəb babanın əmri ilə tikilib. Memar isə Təbrizin Vəlyənkuh məhəlləsindən Əmirşahdır. Kitabənin tam mətni aşağıdakı kimidir:

  Bu nəcib imarəti tikməyi ən adil və müəzzim sultanı Sultan Murad xanın zamanında Ulu Rəcəb Bakuyi doqquz yüz doxsan dördüncü ildə (hicri ilə 994; 1585-1586) əmr etmişdir.  

DivanxanaŞirvanşahlar türbəsi portalları ilə müqayisədə bu portalın strukturu və forması bir qədər sadələşdirilmişdir. Darvaza digər ansambl tikililərindən bəzək və zəriflik baxımından geridə qalır.

Kitabə hər iki tərəfdən bitki ormamentləri ilə zəngin xonça ilə əhatə edilib. Portalın aşağı hissəsində stalaktit yarımgünbəzin əmələ gətirdiyi dərin taxça var. Bu portalı sarayın digər baştağlarından fərqləndirən başqa bir xüsusiyyət isə geniş çatma giriş açırımıdır. Sara Aşurbəyliyə görə bu baştağ dövrümüzə gəlib çatmayan və ya tikilməmiş binanın girişidir. Kitabədə imarət sözünün işlənməsi də buna sübutdur.

Saray məscidi

Əsas məqalə: Şah məscidi
Şah məscidinin eksteryeri və interyeri

Aşağı həyətin ön hissəsində məscid binası yerləşir. Məscidin planına xaçşəkilli, böyük zal, qadınlar üçün kiçik ibadət otağı və xidmət otaqları daxildir. İkinci mərtəbədə yerləşən üç otaq aşağı mərtəbədəki otaqlarla divarın içində hörülmüş pilləkənlə birləşir. Şimal portalı Şirvanşahlar türbəsinə tərəfdir. Bu portal şərqdəki portaldan daha əzəmətlidir. İki cərgəli pəncərəsi olan ibadət zalını sferik paruslar üzərindəki günbəz örtür. Qadınlar üçün ayrılmış ibadətxana üzərində də günbəz yerləşir. Bu günbəz zalın günbəzindən kiçikdir, onun formasını təkrar edir.

Məscidin mehrabı zalın cənub hissəsində yerləşir. Zalın yuxarı künclərinə hörülmüş böyük gil küplər səsgücləndirici rolunu oynayır, həmçinin seysmik konstruktiv-inşaat üsuludur. Məscid yerləşən müxtəlif formaya və təyinata sahib oyuqlara namaz xalçaları, çıraqlar, Quran və təsbehlər qoyulurdu.

Məscidin şimal-şərq küncündə minarə yüksəlir. Əvvəllər daş divarla dəstəklənən eyvanın stalaktit pərvazı var. Stalaktit pərvazın altında minarəni hər tərəfdən dövrələyən kitabə yerləşir. Kitabə nəsx xətti ilə yazılmışdır və aşağıdakı mətnə sahibdir:

  Uca və qadir Allaha həmd və Məhəmmədin seçdiyinə uğurlar olsun. Sonra isə bu minarəni kəşf etməyi sultanı-əzim Xəlilüllah əmr etdi. Allah onun hakimiyyətini və mülkünü göylərə qaldırsın. Səkkiz yüz qırx beşinci il (hicri ilə 845; 1441-1442).  

Kitabə daha əvvəl inşa edilmiş məscidin yox, minarənin tikilməsi haqqındadır. Bunun təsdiqi onun zəngin baştağının və bədii kitabələrinin olmamasıdır.

Şirvanşahlar türbəsi

Əsas məqalə: Şirvanşahlar türbəsi

Aşağı həyətdə, Şah məscidinin yanında Şirvanşahlar türbəsi yerləşir. Bu bina düz girişə əks istiqamətdədir, çatma tağtavanla örtülmüşdür. Fasadın hamar divarına Bakı əhəngdaşısı ilə üz çəkilib. Türbənin zəngin bəzək tərtibatına malik portalı var. Bu portal Divanxananın portalının kompozisiya üslubunu təkrar edir, ancaq müqayisədə şərh edilməsi daha asandır. Yarımgünbəz dörd stalaktitdən ibarətdir. Yuxarı hissədə xalça naxışları və nəsx xətti ilə yazılmış iki kitabə (Quranın XII surəsinin 92-ci ayəsihədis) var.

Türbənin tikən memarın adı portalın çatma açırımının sağında və solunda yerləşən badamvarı medalyonlardakı kitabədən müəyyən edilmişdir. Eyni yazı medalyonların hər birində iki dəfə təkrar edilir: "Allah, Məhəmməd Əli, memar". Ad memarın şiə olduğunu hesab etməyə imkan verir. Statlaktit qübbənin timpanının ornamentləri üzərində dini mövzulu yazı var. Portalında giriş oyuğundakı kitabə türbənin hicri təqvimi ilə 839-cu ildə (1435-1436) Şirvanşah I Xəlilullah tərəfindən anası və oğlu üçün tikildiyini göstərir:

  Bu nurlu türbənin anası və oğlu üçün, allah onlara rəhmət eləsin, tikilməsini allahın peyğəmbərinin adaşı, dinin qoruyucusu, böyük sultan və müəzzəm şirvanşah Xəlilullah, allah onun mülkünü və səltənətini əbədiləşdirsin, səkkiz yüz otuz doqquzuncu ildə (hicri ilə 839; 1435-1436) əmr etdi.  

Şirvanşahlar türbəsinin portalından dəhlizə daxil olunur. Bu dəhliz sol və sağ tərəflərindən qapı vasitəsilə kiçik otaqlarla əlaqələnib. Böyük ehtimalla bu otaqlar din xadimləri üçün ayrılıb. Dəhlizdən xaçşəkilli böyük zala keçmək mümkündür. Zalın mərkəzi günbəzlə örtülüb. Daş günbəzin çölü bir zamanlar firuzəyi şirlə örtülmüşdü.

Türbədə arxeoloji qazıntılar zamanı zalda qəbirdaşlarının arxeoloji detallarının fraqmentləri, həmçinin Xəlilullahın ailəsinə aid bir sıra qəbirlər aşkar edildi. Arxeoloji işlərin nəticəsində taxta döşəmənin altında 5 nəfərin dəfn edildiyi sərdabə tapıldı. İşin davam etdirilməsi nəticəsində başqa qəbirlər də tapıldı. Qəbirlərin ümumi sayı 14 idi.

Saray hamamı

Əsas məqalə: Saray hamamı

Kompleksin aşağı həyətində hamam var. Onun yerləşməsi saraya aid ərazinin müəyyən edilməsini çətinləşdirir. Ehtimal edilir ki, hamam XV əsrdə inşa edilib və saraya aiddir. Torpaqdan təmizlənmiş hamamın daxili planlaşdırılması divar tikililərinin aşağı sırasının saxlanmasına görə bərpa edilə bilib.

Şərq ölkələrinin hamamlarının böyük bir hissəsinə uyğun olaraq saray hamamı da yer səviyyəsindən dərinlikdə yerləşir. Çöldə isə yalnız giriş portalı və böyük zalların günbəzləri görünür. Günbəzlərin təpə hissəsi otaqların havasını təmizləmə üçün istifadə edilən deşikli fənərciklərlər tamamlanır. Deşiklər həmçinin hamamın içərisinin işıqlandırılması üçün lazım idi. Belə növ hamam sistemi Abşeron yarımadası üçün xarakterikdir.

Hamam tikililərinə dəhliz, geyinib-soyunma otağı, mərkəzi otaq, yuyunma və buğxana otaqları, isti və soyuq su hovuzları daxildir. Hamamın isidilməsi üçün istifadə edilən hava kanalları döşəmənin altında yerləşir və qızdırıcı kameraya birləşirdi. Hamam bərk, ağ rəngli neftlə qızdırılırdı.

Ovdan

Sarayın ovdanı

Hamamın yaxınlığında ovdan — su anbarı yerləşir. Bu, qaladakı ən böyük ovdanlardan biridir. Ovdan yalnızca sarayı yox, həmçinin ətraf ərazini içməli su ilə təmin edirdi. Bu fərziyyənin təsdiqi onun ətraf əraziyə xidmət edən, XIV əsrə aid kiçik Cin məscidinə yaxın yerləşməsidir. Ovdan saray hamamını da su ilə təmin edirdi.

Ovdana Yer səthindən dərinlikdə yerləşən geniş hovuz daxildir. Hovuzun havası xüsusi vertikal şaxta vasitəsilə təmizlənir. Ovdanın quruluşu dövrümüzə çatan digər ovdanlarınkı ilə eynidir. Girişin çatma açırımı hovuza kimi davam edən pilləkənə tərəf aparır.

Su ovdana yeraltı su kəmərlərindən — kəhrizlərdən yığılır. Su kəmərinin mənbəyi şəhərdən olduqca uzaqda yerləşir.

Dəfnlər

  • İbrahim (I Xəlilullahın oğlu). Ölüm tarixi 1432-ci ildir. 19 yaşında vəfat etmişdir. Şirvanşahlar türbəsindəki beşinci qəbir ona məxsusdur. Bu qəbirdən ipək parçanın qalıqları, mavi muncuq, iynəsinin uzunluğu 36 sm olan qızıl sancaq aşkar olunmuşdur.
  • Bikə xanım (I Xəlilullahın anası). Ölüm tarixi 1435-1436-cı illərdir. Şirvanşahlar türbəsindəki ikinci qəbir ona məxsusdur.
  • Şahzadə Fərrux Yəmin (I Xəlilullahın oğlu). Ölüm tarixi 1442-1443-cü illərdir. Şirvanşahlar türbəsindəki birinci qəbir ona məxsusdur. 7 yaşında vəfat edən Fərrux Yəminin sümükləri təmizlənərkən kəfən qalıqlarının olması müəyyənləşdirilmişdir.
  • Şahzadə Şeyx Saleh (I Xəlilullahın oğlu). Ölüm tarixi 1445-1446-cı illərdir. Şirvanşahlar türbəsindəki dördüncü qəbir ona məxsusdur. 2 yaşında vəfat edən Şeyx Salehin qəbrindən şirli keramika və çilçıraq hissələri aşkarlanmışdır.
  • Əmir Bəhram. Ölüm tarixi 17 aprel 1446-cı ildir. Qaytaq düzündə şəhid edilmişdir.
  • Seyid Yəhya Bakuvi. Ölüm tarixi 1457-ci il və ya 1463-1464-cü illərdir. Basdırıldığı türbə Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi adlandırılmışdır.
  • I Xəlilullahın zövcəsi. Şirvanşahlar türbəsindəki üçüncü qəbir ona məxsusdur.
  • Şirvanşah I Xəlilullah. Ölüm tarixi 1465-ci ildir. Şirvanşahlar türbəsi girişinin əks tərəfindəki iri bədənli, hündürlüyü 2.10 metr olan skeletin ona məxsus olması və Xəlilullahın 1501-ci ildə Bakının alınmasından sonra qızılbaşlar tərəfindən yandırılmış cəsədinin Divanxanada basdırılması kimi fərqli mülahizələr mövcuddur.

Muzey kolleksiyası

 
Bayıl daşlarında Tamara olduğu ehtimal edilən gürcü qadını təsviri. Şirvanşahlar sarayı

"Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi" Dövlət tarixi-memarlıq qoruq-muzeyində 42556 maddi-mədəniyyət nümunəsi var və onlardan 22690-ı əsas fonda daxildir. Ən unikal kolleksiyalar aşağıdakılardır:

  • Tətbiqi-sənət — 1400 ədəd,
  • Foto — 4284 ədəd,
  • Qrafika — 1562 ədəd,
  • Numizmatika — 2019 ədəd,
  • Arxeologiya — 4600 ədəd.

Bayıl daşları

  Əsas məqalə: Bayıl qalası

Muzeyin orta həyətində suyun altında qalmış Bayıl qalasından gətirilmiş epiqrafik abidələr — Bayıl daşları sərgilənir. Bayıl qalası 1234-cü ildə Şirvanşah III Fəribürz tərəfindən inşa edilmişdir. Dövrümüzə qalanın özülləri və Bayıl daşları gəlib çatmışdır. Xəzər dənizindən çıxarılan daşların sayı 699-dur. Daşların üstündəki yazılar əsasən fars, qismən ərəb dilindədir.

Daşların üstündə müxtəlif canlıların təsvirləri verilmişdir. Bunlara pələng, dəvə, öküz, quş və insan başı təsvirləri daxildir. Daşlarda təsvir edilmiş mifik təsvirlərə sfinks (aslan bədənli, qadın başlı, qanadlı məxluq), qrifon (qartal başlı, aslan gövdəli məxluq) və vaq-vaq adlı təsvirlər (gövdəsi bitki, budaqlarından canlıların baş hissəsi asılmış təsvir) daxildir.

Digər

Sarayda Bakının tarixi mərkəzi İçərişəhərdəŞirvan ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan müxtəlif məişət əşyaları, XII-XV əsrlərə aid sikkələr, XIX əsrlərə aid mis qab-qacaq, silah və bəzək-düzək əşyaları, XV əsrə aid musiqi alətləri sərgilənir. Həmçinin eksponatlar içində qadın kostyumları və əl işləri, XIX əsrə aid Şamaxı xalçaları və XVII əsrdə Bakıda tikilmiş xalça saxlanır. Zalın mərkəzində Bakının tarixi hissəsinin maketi yerləşdirilib.

Şirvanşahlar saray kompleksindən tapılmış orta əsrlərə aid əşyalar

Şirvanşahlar saray-kompleskindən tapılmış orta əsrlərə aid əşyalar Azərbaycan Tarix Muzeyi və Şirvanşahlar sarayının özündə saxlanılır.

Mədəniyyətdə

Şirvanşahlar sarayının təsvirinə Qriqori Qaqarin, Georgi Qoqenfelden kimi rəssamların əsərlərində və Riçard Tilenin fotolarında rast gəlinir. 1990-cı ildə saraya həsr edilmiş SSRİ poçt markası buraxıldı. Daha sonra sarayın təsvirinə Azərbaycan Respublikasının poçt markalarında görmək mümkün idi. Həmçinin Şirvanşahlar sarayının təsviri Azərbaycan manatının ilk buraxılışının 10000 manat dəyərindəki əsginasında və yeni nəsil buraxılışının 10 manat dəyərindəki əsginasında vardır.

Saray rəsm əsərlərində

Saray Riçard Tilenin fotolarında

Sarayın təsvir edildiyi bəzi poçt markaları

Sarayın təsvir edildiyi əskinaslar

Ədəbiyyatda təsviri

Şirvanşahlar sarayı Qurban SəidinƏli və Nino” məhəbbət romanında təsvir edilib. Saray həmçinin Fərman Kərimzadənin "Xudafərin körpüsü" romanında təsvir edilib:

  Üçüncü gün günortadan sonra qızılbaş qoşunu qalaya girdi və axşama yaxın Şirvanşahlar sarayı da, Qız qalası da onların əlində idi. Xəzinə də ələ keçmişdi. Qala qapıları taybatay açıldı. İsmayıl Qızılqanadın üstündə şəhərə girdi... O, Şirvanşahlar sarayını gəzdi, sarayın yanındakı məsciddə namaz qıldı... Bu vaxt Bakı axundu yerindən qalxdı, özünü saxlaya bilməyib əllərini yuxarı qaldırıb qışqırdı.

– Dinimizə toxunmayın, Əli Məhəmmədin valisi deyil...

Lələ bəy göstəriş verdi, həmin üləmanı məsciddən çıxarıb divanxanaya apardılar. Sanki bütöv bir daşdan tökülmüş divanxananın hər tərəfə açıq eyvanları vardı və aşağıda dayanan qızılbaşlar, Bakı əyani-əşrəfləri burada baş verənləri görürdü. Axundun başı divanxananın zirzəmisindəki deşikdən çıxarılmışdı.

 

Filmoqrafiya

 
"Brilyant əl" filmində Semyon Semyonoviç Qorbunkovun (Yuri Nikulin) qaçmağa çalışdığı saray keçidi

Şirvanşahlar sarayında çəkilən bəzi filmlər aşağıdakılardır:

Musiqi

Sarayın memarlığının istifadəsi

Ağabala Quliyev evinin inşası zamanı şəhər tikililərində istifadə olunan Avropa stilistikasına qarşı etirazını bildirərək, Y.Y.Skibinskini dəvət edib və ona Şirvanşahlar sarayı, Yaxın Şərq və Ərəb memarlığından istifadə etməyi tələb edib. İnteryerdəki timpan Şirvanşahlar saray kompleksi memarlığından götürülüb. Binanın portallarında Divanxana portalının təsiri açıq şəkildə görünməkdədir.

Şamaxı Cümə məscidinin bərpası zamanı İosif Ploşko məscidin layihəsini tərtib etməmişdən qabaq bir daha Bakı və Şamaxının tikililəri ilə tanış olmağa, Şirvanşahlar saray kompleksinə, Bakı qalası minarələrinə diqqət yetirməyə məcbur olmuşdu.

Hökumət Evinin tağları, sütunları, sütun tavanlarının zirvələrinin formaları Şirvanşahlar sarayının memarlığından götürülüb. Ancaq tağların ölçüləri eyni deyil. Şirvanşahlar sarayının tağları sivri, Hökumət Evininki isə qövsvaridir.

Xronologiya


Mənbələr

Şərhlər

  1. Rotonda — girdə və ya yarımgirdə qübbəli kiçik bina.

Qeydlər

  1. : 1-ci sıra, sağdan: Y.Paxomov (1), 2-ci sıra, sağdan: P.Fridolin (2), A.Bukşpan (3), Q.Qubaydullun (4), İ.Meşşaninov (5), İ.Şeblıkin (7), S.Aşurbəyli (8), 3-cü sıra, sağdan: Ə.Ələkbərov (3)

İstinadlar

  1. Малюга Ю. Я. Культурология. Учебное пособие. — Москва: ИНФРА-М, 1998. — С. 84. — 331 с.
  2. И. Н. Берёзин. часть III-я // Путешествие по Дагестану и Закавказью. — 2-е. — Казань: Университетская типография, 1850
  3. Бретаницкий, Веймарн, 1976. səh. 106
  4. Левиатов, 1944. səh. 19
  5. Искусство Азербайджана Всеобщая история искусств. — Искусство, 1961.. — Т. 2-й. — С. 113.
  6. "Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower". UNESCO rəsmi saytı. 2000. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib.
  7. Бретаницкий, 1970. səh. 47
  8. Левиатов, 1944. səh. 7
  9. Aşurbəyli, 1998. səh. 90
  10. Aşurbəyli, 1998. səh. 159
  11. Aşurbəyli, 2006. səh. 304
  12. Aşurbəyli, 2006. səh. 211
  13. Бретаницкий, Веймарн, 1976. səh. 108
  14. Aşurbəyli, 2006. səh. 308
  15. Aşurbəyli, 1998. səh. 170
  16. Левиатов, 1944. səh. 20
  17. Aşurbəyli, 2006. səh. 330
  18. Пахомов, 1924. səh. 106
  19. Левиатов, 1944. səh. 21
  20. Средневековый Восток / Редколлегия: Г. Ф. Гирс (председатель), Е. А. Давидович, С. Б. Певзнер, И. В. Стеблева. — Наука, 1980. — С. 22. — 318 с.
  21. Aşurbəyli, 1998. səh. 256
  22. История Азербайджана. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1960. — Т. 2-й. — С. 359.
  23. Алиев М. А. Об изучении исторического наследия по архитектуре Азербайджана дореволюционного периода // Доклады Академии наук Азербайджанской ССР. — 1971. — С. 78-80.
  24. Левиатов, 1944. səh. 22
  25. Рустамова-Тогиди С. А. 1918. Азербайджанские погромы в фотографиях и документах. Стр. 50
  26. Пахомов, 1924. səh. 107
  27. Левиатов, 1944. səh. 25
  28. Бретаницкий, 1970. səh. 11
  29. (azərb.). Официальный сайт Управления государственного историко-архитектурного заповедника Ичери-Шехер. 2009-11-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-09. (#parameter_ignored_suggest)
  30. Советский музей. — Искусство, 1984. — С. 28.
  31. Встреча Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева во дворе Музея дворца Ширваншахов с известными представителями интеллигенции, деятелями литературы и искусства, музыкантами по случаю Новруз байрама - 21 марта 1998 года // Бакинский рабочий : газета. — 26 марта 1998 года.
  32. Рена Рзаева, директор Дворца Ширваншахов: «Наши двери всегда открыты для гостей» // Азербайджанские известия : газета. — 13 августа 2011.
  33. Левиатов, 1944. səh. 8
  34. İçəri şəhər tarixdə - tarix İçəri şəhərdə. Elmi-praktik konfrans (Məqalələr toplusu). Bakı-2016
  35. Левиатов, 1944. səh. 10
  36. Левиатов, 1944. səh. 13
  37. Бретаницкий, Веймарн, 1976. səh. 110
  38. Jonathan M. Bloom, Sheila Blair. The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. — Oxford University Press, 2009. — Т. 2. — С. 240. — 513 с. — ISBN 9780195309911.
  39. Бретаницкий, Веймарн, 1976. səh. 113
  40. Сысоев В. М. Баку прежде и теперь. — Б., 1928. — С. 16.
  41. Дадашев, Усейнов, 1946. səh. 22
  42. Бретаницкий Л. К. К вопросу назначения и датировки «Диван-хане». — Б.: Искусство Азербайджана, 1956. — Т. V. — С. 138, 142, 161.
  43. Yunus, 10:26-27
  44. Бретаницкий, Веймарн, 1976. səh. 115
  45. Бретаницкий, 1970. səh. 58
  46. Бретаницкий, Веймарн, 1976. səh. 116
  47. Aşurbəyli, 1998. səh. 163
  48. Левиатов, 1944. səh. 41
  49. Бретаницкий, Веймарн, 1976. səh. 120
  50. А. К. Бакиханов. Гюлистан-Ирам. — Баку, 1970. — С. 209.
  51. Aşurbəyli, 1998. səh. 166
  52. Aşurbəyli, 1998. səh. 167
  53. Левиатов, 1944. səh. 42
  54. А. М. Павлинов. Баку // Материалы по археологии Кавказа (выпуск III). — М.: Издательство БОНО, 1893. — С. 85.
  55. Левиатов, 1944. səh. 43
  56. Перевод всех надписей комплекса дворца ширваншахов сделан А. Алескерзаде и взят из приложения к книге И. П. Щеблыкина — «Краткий очерк истории дворца ширваншахов». Изд. АзФАН, 1939 г. Перевод им же исправлен и дополнен в 1942 г.
  57. Aşurbəyli, 1998. səh. 168
  58. Бретаницкий, Веймарн, 1976. səh. 118
  59. "Saray məscidi" (azərb.). shirvanshah.az.[ölü keçid]
  60. Бретаницкий Л. С., 1966. səh. 239
  61. Дадашев, Усейнов, 1946. səh. 11
  62. Дадашев, Усейнов, 1946. səh. 25
  63. Yusif, 12:92
  64. Дадашев, Усейнов, 1946. səh. 26
  65. Дадашев, Усейнов, 1946
  66. Aşurbəyli, 1998. səh. 164
  67. Дадашев, Усейнов, 1946. səh. 27
  68. Aşurbəyli, 1998. səh. 164-165
  69. Бретаницкий Л. С., 1966. səh. 540
  70. Бретаницкий, 1970. səh. 67
  71. Aşurbəyli, 1998. səh. 168-169
  72. Бретаницкий, 1970
  73. Fərhadoğlu, 2006. səh. 128
  74. Aşurbəyli, 2006. səh. 313
  75. Fərhadoğlu, 2006. səh. 127
  76. Aşurbəyli, 2006. səh. 312
  77. Aşurbəyli, 2006. səh. 329-339
  78. Rasim Əfəndi. Azərbaycan incəsənəti. Bakı: Şərq-Qərb, 2007.
  79. "BAKÜ - BAYIL KALESİ (KASRI) ve KİTABELERİ HAKKINDA". İstifadə tarixi: 2018-06-20.
  80. "Tariximiz" (azərb.). shirvanshah.az.[ölü keçid]
  81. "Səbayıl kitabələri" (azərb.). shirvanshah.az.[ölü keçid]
  82. Azərbaycan arxeologiyası. Orta əsrlər. Bakı: Şərq-Qərb. 2008.
  83. Место съемки к/ф «Бриллиантовая рука» (Баку)
  84. Fətullayev-Fiqarov, Şamil (2013), «Bakı memarları XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində», Bakı: Şərq-Qərb
  85. Fətullayev-Fiqarov, Şamil (2013), «Bakının memarlıq ensiklopediyası», Bakı: Şərq-Qərb
  86. Fətullayev-Fiqarov, Şamil (2013), «Memar İ.K.Ploşko - "İsmailiyyə"nin memarı», Bakı: Şərq-Qərb
  87. Sədaqət SÜLEYMANOVA (2011-06-20). "Hitlerçi əsirlərin tikdiyi "Domsovet": Hökümət Evinin tarixi... (FOTOLAR)". modern.az. İstifadə tarixi: 2016-12-09.

Ədəbiyyat

  • Ахундов Д. А. Мечеть в комплексе Дворца ширваншахов в Баку // Памятники архитектуры Азербайджана : Сборник материалов. — Баку: Азернешр, 1950.
  • Aşurbəyli S. Bakı şəhərinin tarixi: Orta əsrlər dövrü. Bakı: Azərnəşr, 1998, 356 s.
  • Aşurbəyli S. Şirvanşahlar dövləti (VI –XVI əsrlər). Avrasiya press, Bakı 2006.
  • Бретаницкий Л. С. Баку. — Ленинград-Москва: Искусство, 1970. — 245 с.
  • Бретаницкий Л. С. Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. — Наука, Главная редакция восточной литературы, 1966. — 556 с.
  • Бретаницкий Л. С., Веймарн Б. В. Искусство Азербайджана IV — XVIII веков / Редактор И. А. Шкирич. — Москва: Искусство, 1976. — 272 с.
  • Дадашев С. А., Усейнов М. А. Ансамбль дворца Ширваншахов в Баку. — Москва: Стройиздат, 1956. — 75 с.
  • Дадашев С. А., Усейнов М. А. Архитектурные памятники Баку. — М.: Издательство Академии архитектуры СССР, 1946.
  • Левиатов В. Н. Памятники азербайджанской культуры (Бакинский дворец ширваншахов). — Баку: Издательство Азербайджанского филиала Академии наук ССР, 1944. — 52 с.
  • Мамед-заде К. М. Строительное искусство Азербайджана (с древнейших времён до XIX века) / Научный редактор aкадемик АН Азерб. ССР А. В. Саламзаде. — Баку: Элм, 1983.
  • Щеблыкин И. П. Краткий очерк истории дворца Ширваншахов в Баку. — Баку: Издательство АзФАН, 1939. — 43 с.
  • Yevgeni Paxomov Бакинский дворец ширваншахов // Путь школы : журнал. — Баку: Издательство БОНО, 1924. — № 3.
  • Fərhadoğlu, Kamil (2006). İçərişəhər. Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu. səh. 256.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • "Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower" (ingilis). YUNESCO təşkilatının rəsmi saytı. 2000. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-15.
  • ""Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi" Dövlət tarixi-memarlıq qoruq-muzeyi" (azərb.). shirvanshah.az.[ölü keçid]


şirvanşahlar, sarayı, şirvanşahlar, saray, kompleksi, şirvanşahlar, dövləti, hökmdarlarının, bakı, şəhərində, yerləşən, köhnə, iqamətgahı, kompleksə, saraydan, başqa, divanxana, şirvanşahlar, türbəsi, şah, məscidi, saray, hamamı, ovdan, saray, alimi, seyid, yə. Sirvansahlar sarayi ve ya Sirvansahlar saray kompleksi Sirvansahlar dovleti hokmdarlarinin Baki seherinde yerlesen kohne iqametgahi Komplekse saraydan basqa Divanxana Sirvansahlar turbesi Sah mescidi Saray hamami ovdan saray alimi Seyid Yehya Bakuvinin turbesi ve Keyqubad mescidinin qaliqlari daxildir Sirvansahlar sarayiSarayin umumi gorunusu40 21 58 sm e 49 50 00 s u Olke Azerbaycan AzerbaycanSeher Baki BakiYerlesir Iceriseher Qala dongesi 76Aidiyyati Iceriseher Dovlet Tarix Memarliq QoruguTikilme tarixi XIII XVI esrlerUslubu Sirvan Abseron memarliq mektebi 1 Veziyyeti muzeyResmi sayt shirvanshahs azUNESCO Umumdunya IrsiResmi adi Walled City of Baku with the Shirvanshah s Palace and Maiden TowerTipiMedeniKriteriyaviTeyin edilib2000Istinad nom 958DovletAzerbaycanRegionAvropaAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 3KateqoriyaKompleksEhemiyyetiDunya ehemiyyetliSirvansahlar sarayiKompleksin Ilya Berezinin Dagistan ve Cenubi Qafqaza sefer 1850 kitabinda verilmis plani 2 Vikianbarda elaqeli mediafayllarSaray kompleksi XIII esrden XVI esre qeder muddet erzinde tikilib 3 Saray daxil olmaqla bezi binalar XV esrin evvellerinde Sirvansah I Xelilullahin hakimiyyeti dovrunde tikilib 4 Osmanli imperiyasi Bakini ele kecirende saray erazisinde onu serqden ehate eden saray divari ile Sultan III Muradin adini dasiyan darvaza tikilib Saray XIX esrden beri bir nece defe temir ve restavrasiya edilib Esas tikililerin muxtelif vaxtlarda tikilmesine baxmayaraq saray kompleksi umumi bedii teessurat yaradir Kompleksin memarlari Sirvan Abseron memarliq mektebinin qedim enenelerine esaslanirdilar 5 Deqiq kubik formali ve coxuzlu memarliq abideleri yaradaraq onlar divarlari zengin oyma naxislarla bezeyirdiler ve bu subut edir ki sarayi tikenler bennaliq senetini yuksek seviyyede bilirdiler Her memar enene ve bedii zovq sayesinde oz selefinin memarliqla bagli ideyasini menimsemis yaradici suretde onu inkisaf etdirmis ve zenginlesdirmisdir 5 Muxtelif dovrlerde heyata kecirilen tikintiler hem olculerin vehdeti hem de esas memarliq formalari olan kubik sekilli binalar gunbezler ve portallarin ahengi ve mutenasibliyi ile elaqelendirilmisdir 1964 cu ilde saray kompleksi Sirvansahlar Sarayi Kompleksi Dovlet tarixi memarliq qoruq muzeyi elan edildi 2000 ci ilde unikal memarliq ve medeniyyet kompleksi Baki seherinin qala divarlari ile ehate edilmis tarixi hissesi Iceriseher ve Qiz qalasi ile birlikde YUNESKO nun Umumdunya irsi siyahisina daxil edildi 2001 ci ilde Sirvansahlar sarayi Azerbaycan Respublikasi Nazirler Kabineti terefinden dunya ehemiyyetli memarliq abidesi kimi qeydiyyata alindi Muasir dovrde Sirvansahlar sarayi Azerbaycan memarliginin incisi hesab edilir 6 Mundericat 1 Sarayin yeri 2 Sarayin tarixi 2 1 Sirvansahlar dovrunde 2 2 Sefevi Osmanli dovrunde 2 3 Rusiya imperiyasi dovrunde 2 4 Muasir Azerbaycan dovrunde 3 Plani 3 1 Saray kompleksi 3 2 Saray binasi 4 Komplekse daxil olan tikililer 4 1 Saray binasi 4 2 Divanxana 4 3 Seyid Yehya Bakuvinin turbesi 4 4 Keyqubad mescidi 4 5 Murad darvazasi 4 6 Saray mescidi 4 7 Sirvansahlar turbesi 4 8 Saray hamami 4 9 Ovdan 5 Defnler 6 Muzey kolleksiyasi 6 1 Bayil daslari 6 2 Diger 7 Sirvansahlar saray kompleksinden tapilmis orta esrlere aid esyalar 8 Medeniyyetde 8 1 Saray resm eserlerinde 8 2 Saray Ricard Tilenin fotolarinda 8 3 Sarayin tesvir edildiyi bezi poct markalari 8 4 Sarayin tesvir edildiyi eskinaslar 8 5 Edebiyyatda tesviri 8 6 Filmoqrafiya 8 7 Musiqi 8 8 Sarayin memarliginin istifadesi 9 Xronologiya 10 Menbeler 10 1 Serhler 10 2 Qeydler 10 3 Istinadlar 10 4 Edebiyyat 11 Hemcinin bax 12 Xarici kecidlerSarayin yeri RedakteSarayin binasi Bakidaki tepenin en yuxari hissesinde Bakinin Qala adlandirilan en qedim hissesinde yerlesir Hal hazirda o qedim seher divarlari ile ehate edilib Saray kompleksinin yerlesdiyi erazi kicikdir teqriben bir hektar sahe tutur 7 Sarayin yaninda yerlesen tikililer sarayla birbasa elaqedardir Sarayla birlikde bu tikililer butov bir kompleksi teskil edir Komplekse daxil olan tikililer minaresi ile Sah mescidi onun yaninda Sirvansahlar turbesi Divanxana simal terefden saraya bitisikdir ve Seyid Yehya Bakuvinin turbesidir Dervis turbesi kimi de taninan bu turbe sarayin cenubunda yerlesir Evveller turbenin yaxinliginda qedim mescid var idi Indi ise onun yalniz qaliqlari qalib Saray kompleksi tikilileri yaxinliginda hemcinin saray hamami ve ovdan yerlesir Onlar Sirvansahlar turbesinin qerbinde yerlesir Kompleks tepenin yuxari hissesinde olduguna gore qedim seherde ustun cografi movqeyi var ve uzaqdan nezere carpir Bakinin orta esrlere aid binalari arasinda o memarligin agirligina tikilme usullarina ve ezemetine gore ferqlenir 8 Kecmisde saray burcleri olan divarla ehate edilmisdi ve belelikle Baki qalasinin daxili istehkami kimi istifade edilirdi Baxmayaraq ki hal hazirda bu divarin hec biri izi qalmayib ancaq XX esrin 20 ci illerinde sarayin simal serq hissesinde burcun temellerini ve divarin elaqedar hissesini gormek olurdu 8 Baki seherinin panorami Qafqaz qubernator idaresininn memari Karl Qustavovic Gippius akvarel texm 1865 Merkezde deniz sahilinde qala divarlari arxada Sirvansahlar sarayi Siniqqala ve Cume mescidi sag terefde ise Muqeddes Nikolay kilsesinin qubbesi ve Qiz qalasi gorunur Sarayin tarixi RedakteSirvansahlar dovrunde Redakte Uca ve qadir Allaha hemd ve Mehemmedin secdiyine ugurlar olsun Sonra ise bu minareni kesf etmeyi sultani ezim Xelilullah emr etdi Allah onun hakimiyyetini ve mulkunu goylere qaldirsin Sekkiz yuz qirx besinci il miladi 1441 1442 1192 ci ilde Samaxida bas veren zelzeleden sonra Sirvansah I Axsitan 1160 1197 oz iqametgahini Samaxidan Bakiya kocurdu 9 XV esrde Baki seherinin iqtisadi ve siyasi yukselisi ile Sirvansah I Xelilullah 1417 1465 da eyni addimi atmisdir 10 Sara Asurbeylinin fikrince Sirvansahlar sarayinin tikintisi I Xelilullahin atasi Sirvansah I Ibrahimin dovrunde 1382 1417 baslamisdir 11 1412 ci ilde Qaraqoyunlular dovletinin hokmdari Qara Yusif 1410 1420 Calagan doyusunde I Ibrahimi esir aldiqdan sonra ondan sarayda saxlanilan qizil ve cavahirati teleb etmesi haqqinda melumat movcuddur 12 Sirvansahlar sarayina daxil olan tikililerin bir hissesi ise I Xelilullahin dovrunde tikilmisdir 10 Kompleks oz vaxtinda ehemiyyetli derecede boyuk erazini ehate edirdi Bu erazide saray qulluqculari ve xidmet ucun evler yerlesirdi 13 Qaraqoyunlular dovletinin hokmdari Qara Isgenderin 1421 1435 Sirvana basqinlari dovrunde Bedr Sirvani de Bakiya kocerek Sirvansahin sarayinda yasamisdir 14 XIV esrin sonlarinda tikilmis sarayin merkezi hissesi ve Keyqubad mescidi kompleksin erken dovrde tikilmis binalaridir 15 Sirvansah I Keyqubad 1317 1348 boyuk ehtimalla Bakida yasamis ve Keyqubad mescidi de onun adi ile adlandirilmisdir 12 Saray binasina aid hec bir kitabe dovrumuze catmamisdir Ona gore de onun tikilme ili saray kompleksine daxil olan memarliq abidelerindeki yazilarda olan tarixlere uygun olaraq teyin edilir Bele iki yazi yalniz Sirvansahlar turbesinde ve Sah mescidinin minaresinde tamamile qorunub saxlanilib Her iki yazi tikililerin ucaldilmasini emr eden I Xelilullahin adini cekir Tikinti illeri olaraq da bunlar qeyd edilir turbede hicri ile 839 1435 1436 Sah mescidinin minaresinde 845 1441 1442 4 Turbe saray ve mescid eyni materialdan istifade edilerek tikilib yonulma ve tikilmeleri de eyni curdur V N Leviatov bele neticeye gelir ki saray binasi ve tikililer teqriben eyni vaxtda meydana gelib ve hetta saray onlardan bir az evvel XV esrin ilk onilliklerinde qurulub 4 Daha sonra hamam ve ovdan tikilib XV esrin ikinci yarisinda Seyid Yehya Bakuvinin turbesi Sirvansah I Ferrux Yasarin dovrunde 1501 ci ile qeder ise Divanxana ve qerb fasadina bitisik elave bina tikilib 15 Sefevi Osmanli dovrunde Redakte Bu necib imareti tikmeyi en adil ve muezzim sultani Sultan Murad xanin zamaninda Ulu Receb Bakuyi doqquz yuz doxsan dorduncu ilde miladi 1585 1586 emr etmisdir Sirvansahlar sarayi Engelbert Kempferin Baki qravurasinda Sultans Residenz adi ile 1683 Iohann Baptist Homannin atlasi Saray binasi haqqinda 1501 ci ile qederki dovre aid melumat askar edilmeyib Fars salnamelerinden biri deyir ki 1501 ci ilde I Xelilullahin oglu Sirvansah I Ferrux Yasarin ordusu Sefeviler sulalesinden olan Sah I Ismayil terefinden meglubiyyete ugradilir Doyusde Sirvansah Ferrux Yasar helak olur I Ismayilin ordusu Bakiya hereket edir onu muhasireye alir ve bir nece hucumdan sonra seheri ele kecirir Sonra salnameye gore Sah Ismayilin emri ile Sirvansahin hundur binasi dagidilir Bu ifadenin Sirvansahin sarayinin dagidilmasi menasina geldiyi fikirlesilir Amma V N Leviatov qeyd edir ki orta esrler salname ruhuna uygun olaraq bu ifade Sirvansahlarin hakimiyyetinin ve ali hakimiyyet huquqlarinin mehv edildiyi menasina gelir Mumkundur ki Bakinin Sefeviler terefinden alindigi ve Sah I Ismayilin ordusunun orada agaliq etdiyi vaxtda saray qaret edilib ve ehtimal ki qismen dagidilib Bakinin alinmasindan bir muddet sonra ise Baki seherini ve butun etrafini hemcinin Sirvani Sefeviler dovletinin teyin etdiyi canisinler idare edirdi XVI esrin ilk yarisinda sarayda kimin yasadigi ve hansi sekilde yasadigi haqqinda melumat yoxdur 16 Sirvan canisini Huseyn bey Samlinin oz yerine teyin etdiyi cilovdari Sahgeldi aga Sirvansahlar sarayina cox yaxin mehellelerden birinde yasamisdir ve hemin mehelle indiki dovre qeder Sahgeldi aganin adi ile adlandirilmisdir 17 XVI esrin ikinci yarisinda Sefeviler ve Osmanli imperiyasi arasinda muharibe gedirdi Bu muharibe dovrunde 1578 ci ilde turkler Bakini ele kecirir Hal hazirda Osmanlilar imperiyasinin vaxtindan saray erazisinde onu serqden ehate eden saray divari ile Murad darvazasi qalib Darvazanin portalinda yerlesdirilen yazidan aydin olur ki onlar Osmanli sultani III Muradin dovrunde 1574 1595 tikilib Edebiyyatda qeyd edilir ki bu dovrde sarayda turk pasalari yasayirdi 18 Bunun subutu da Murad darvazasidir 19 XVII esrde saray bos idi ve orada hec bir hokumet adami yasamirdi Monastirin bas kesisi ve Isfahan missiyasinin numayendesi kapucin Pater Rafael dyu Man 1660 ci ilde oz eserinde Baki qalasindaki Sirvansahlar sarayini tesvir edir ve onun dagilmasindan ve bosalmasindan behs edir 20 1723 cu ilde Baki seheri I Pyotrun ordusu terefinden muhasire olundu ve top atesine meruz qaldi Bununla elaqedar olaraq sarayin cenub serqi fasadi ziyan gordu XIX esrin ortalarinda saray Rusiya imperiyasinin Herbi Nazirliyine tehvil verilmezden qabaq xaraba veziyyetde idi 19 Baki xanlari Sirvansahlar sarayinda yasamirdilar Sarayin xaraba seklinde olmasi ve Ovliya Celebinin Baki qalasinin tesvirinde saraydan behs etmemesi buna subutdur 21 Rusiya imperiyasi dovrunde Redakte Xan sarayi Res Qriqori Qaqarin Rusiya herbi nazirliyi sarayi qismen temir etdi Eyni zamanda saray binalarinin herbi techizat anbarlari kimi duzeldilmesi ucun boyuk yeniden qurma isleri heyata kecirildi Herbi nazirlik terefinden icra edilen temir isleri dagilmis hisselerin berpasi ile birlikde sarayin restavrasiyasi ucun onemli olan bir sira detallarin mehvine sebeb oldu 19 Saray binasini anbara uygunlasdirarken herbi nazirlik birinci ve ikinci mertebedeki otaqlari ayiran bir nece divari dagitdi ve ikinci mertebede onlarin yerine dam ortuyunu destekleyen qovs sekilli tag qoydu Ikinci mertebenin butun otaqlarindaki gunbez catma ve xac seklinde olan taxtapuslarin qaliqlari dagidildi onlar duz tirden duzeldilmis taxtapuslarla evez edildi Birinci mertebedeki pencere yerleri iki cergeli pencere ele tutuldu ki yalniz kicik pencere qaldi Birinci ve ikinci mertebede yeni genis qapi yerleri acildi 19 Bu dovrde Bakidaki Rus Pravoslav Kilsesi yerinde Baki kafedrali tikmek ucun sarayin sokulmesine nail olmaga calisdi Ancaq bu xahis car hokumeti orqanlari terefinden o sebebe gore redd edildi ki saray otaqlari boyuk anbarlar kimi istifade edilir 22 23 Sarayin simal fasadinin ikinci mertebesine girecek duzeldilib divarda ise oyuq acilib Bu ona gore edilib ki atlara qosulmus araba kuceden duz sarayin ikinci mertebesine girsin Bu yeniden qurmalarla rus herbi nazirliyi tarixi abide kimi saraya boyuk ziyan vurdu Herbi nazirlik sarayin serq fasadina pilleken elave etdi cenub ve ya asagi heyeti ise magzallari olan das divarla ehate edildi Bu divar sarayi ehate eden kohne divardan qalan fundamentden qurulmusdu 24 Saray kompleksi hal hazirda ise XIX esrin ilk yarisinda tikilmis qala divarlari ehate edilib 13 Muasir Azerbaycan dovrunde Redakte Sah mescidi ve Sirvansahlar saray binasinda soyqirim hadiselerinin izleri1918 ci il 31 mart soyqirimi zamani Sirvansahlar sarayi ziyan gordu Ermenilerin atdigi top mermileri Sah mescidinin minaresini zedeledi 25 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde 1918 1920 memarliq abidelerinin tedqiqi ve qeyde alinmasi ucun bir cox tedbirler heyata kecirildi 1918 ci ilin sonlarinda memar texnik Ismayil bey Nebioglu terefinden Sirvansahlar sarayinin olcme certyojlari heyata kecirildi M E Eliyeve gore bu certyojlar yuksek keyfiyyetlidir oz dovrune gore yaxsi duzeldilib hetta akademik A M Pavlinovun isinden daha yaxsidir 1920 ci ilin evvellerinde Muselman Serqinin tedqiqi cemiyyetinde Ismayil bey Nebioglu sarayin taleyi haqqinda muhazireler oxudu Dovr metbuati meruzenin saray haqqinda muxtelif sekiller ve certyojlar tesvir etdiyini qeyd edir Meruze ve muzakireden sonra cemiyyetin reyaset heyeti secildi Cemiyyet reyaset heyetine yaxin gelecekde saraya ekskursiya teskil etmeyi hevale etdi M E Eliyev qeyd edir ki bu faktiki olaraq Azerbaycan xalqinin oz tarixi memarliq irsinin tedqiqi ucun ilk umumi muracieti idi 23 1920 ci ilde Azerbaycan SSR hakimiyyeti sarayin qorunmasi ucun olcu goturmeye basladi Bu isin istirakcilarindan biri yazirdi 1920 ci ilden arxeoloji axtarislarla birlikde sarayin yuzillik cirk tebeqelerinden temizlenmesi ve natamam temiri basladi 26 1924 cu ilde de bu isler davam etdirilirdi 1932 1934 cu illerde Azerbaycan abidelerin qorunmasi merkezi idaresi Moskva dovlet restavrasiya emalatxanalari ile birlikde Boris Zasipkinin layihesi esasinda boyuk temir restavrasiya isleri apardi Daha sonra Sirvansahlarin kohne sarayi Azerbaycan Tarix Muzeyine verildi Gil dosemeler davamsiz olduguna ve saray binasi muzey olaraq teskil edilmek istenildiyine gore temir restavrasiya isleri zamani doseme parketle ortulmusdu Hemcinin bu is zamani pencere yerlerinden XIX esrde qoyulmus daslar goturuldu ve saray evvelki veziyyetine qayitdi Ikinci mertebenin ilkin plani berpa edilmedi Cunki orada muzey yerlesecekdi indi orada iki zal var ilk tikilende ise 8 otaq var idi Birinci mertebenin plani tamamile berpa edildi Burada hemcinin qedim tavan qorunub saxlandi 27 Azerbaycan Dovlet Muzeyinin elmi kollektivi Sirvansahlar sarayinda tex XX esrin 30 cu illeri qeyd 1 1937 1938 ci illerde arxeoloq V N Leviatovun rehberliyi ile sarayda arxeoloji qazintilar aparildi ve XII XV esrlere aid bir cox numuneler tapildi 1945 ci ilde saray ansamblinin erazisinde V N Leviatov terefinden heyata kecirilen arxeoloji qazintilar zamani movcud abidelerin binovrelerinin cox derininde bir zamanlar six meskunlasmanin oldugu yasayis meskeni tapildi Keramika memulatlarinin fraqmentleri ve sikkeler yasayis meskeninin VIII IX esrlere aid oldugunu gosterir 28 Mueyyen bir muddet erzinde saray Azerbaycan milli muzeyi ve Din tarixi muzeyi binasi kimi istifade edildi 29 1960 ci ilde saray memarliq qoruguna 1964 cu ilde Sirvansahlar Sarayi Kompleksi Dovlet tarixi memarliq qoruq muzeyine cevrildi 30 1992 ci ile yeni restavrasiya isi basladi Saray kompleksinin restavrasiyasi isinin muellifi Niyazi Rzayev idi Ise taxt tac zali ile baslandi 31 2000 ci ilde YUNESCO Dunya irsi komitesinin 24 cu sessiyasinda Baki seherinin tarixi hissesi Iceriseher sarayla birlikde Azerbaycanda YUNESKO nun Umumdunya irsi obyekti elan edildi Bu Azerbaycandan YUNESCO nun siyahisina daxil olan ilk obyekt idi Sirvansahlar sarayi Azerbaycan Respublikasi Nazirler Kabinetinin 2 avqust 2001 ci il tarixli 132 nomreli qerari ile dunya ehemiyyetli memarliq abidesi kimi qeydiyyata alindi Muasir dovrde Sirvansahlar sarayi Azerbaycan memarliginin incisi hesab edilir 6 2006 ci ilde sarayin novbeti restavrasiyasi tamamlandi 32 2015 ci il Avropa oyunlarinin Olimpiya meselinin estafeti zamani mesel Sirvansahlar Sarayina da getirildi Plani RedakteSaray kompleksi Redakte Sekildeki planda abideler reqemlerle gosterilmis asagidaki ise hansi reqem altinda hansi abidenin qeyd edildiyi yazilmisdir Saray Divanxana Seyid Yehya Bakuvinin turbesi Dagilmis Keyqubad mescidinin yeri Murad darvazasi Sah mescidi Sirvansahlar turbesi Saray hamami Ovdan Qeyd Sarayin teqdim edilen planinin muellifi V N Leviatovdur 33 Saray binasi Redakte Sekildeki planda abideler reqemlerle gosterilmis asagidaki ise hansi reqem altinda hansi abidenin qeyd edildiyi yazilmisdir Heyet Eyvan Qebul salonu Vestibul Boyuk Taxt Salonu DefterxanaQeyd Hemcinin muxtelif reng calarlari ile sarayin muxtelif dovrlerde XII esr XIV XV esrlerin qovsagi ve XV esrin evvelleri tikilmis hisseleri ferqlendirilmisdir 34 Komplekse daxil olan tikililer RedakteSaray binasi Redakte Esas meqale Sirvansahlarin saray binasi Saray binasi On hissede Bayil daslari sergilenir Saray binasinin hisseleri eyni vaxtda ortaya cixmayib 10 En kohne tikili boyuk ehtimalla XIV esrin sonlarina aid merkezi hissede ikinci mertebenin sekkizbucaqli zali yerlesir Qerb fasadina bitisik hisse bir az sonra elave edilib Planinda saray qarisiq fiqur teqdim edir Qerb simal ve serq fasadinin kicik hissesi yarimciq duzbucaqli dordbucaq emele getirir serq fasadinin qalan hissesi ve cenub fasadi iki ucuzlu fonardan teskil edilib onlarin arasindaki qiriq xetler dord duz bucaq emele getirir 35 Saray binasi quruldugu dovrden beri 52 otagi uc dar dolama pillekenle birlesdirir ilk mertebe 27 ikinci mertebede 25 otaq 35 hal hazirda ikinci mertebede 16 otaq var 29 ve ikinci mertebenin planlasdirilmasi esas etibarile birinci mertebenin planini tekrar edir Sarayin merkezi hissesi ikinci mertebenin sekkizbucaqli zali portalla bezedilmis giris daha qalin divarlari var Qerb fasadinda yerlesen esas giris hundur portalla bezedilib Portalin pillekeni gunbezle ortulmus hundur sekkizbucaqli temteraqli zala aparir 36 Guman edilir ki bu zal qebullar ucun istifade edilirdi Onun arxasinda kicik sekkizbucaqli dehliz yerlesir Bu dehliz zali diger otaqlarla elaqelendirir Kenarlarda yarigabenzer delikler asagi mertebe ile elaqeni temin edir harada ki xidmet otaqlari yerlesir Ikinci mertebenin zallari ve otaqlari daha temteraqlidir Burada pencerelerinden Baki korfezinin menzeresi gorunen cenub ve serq fasadlari diqqet cekir 37 Ikinci mertebede hemcinin sah ve onun ailesi ucun otaqlar var 29 Sarayin boyuk das mustevilerinin sethi reng en ve faktura ile hemcinin kicik isiq oyuqlarindaki das qefesler sebeke torlari ile xarakterize edilen horgu siralarinin novbelesmesi ile formalasib 37 Saray binasinin qerb fasadi Saray daxilinde portal Birinci mertebenin serq zali Birinci mertebenin kicik zali Ikinci mertebenin Taxt zali Ikinci mertebenin cenub zaliDivanxana Redakte Esas meqale Divanxana Sirvansahlar sarayi Rotondo pavilyon Divanxana Saray baginin simal hissesinde yerlesen kicik qapi yeri bagli saray divanxanasina aparir Bu tikili uc terefden catma arkada ile ehate edilib Divanxananin kompozisiya merkezinde hundur stilobatda sekkizuzlu rotonda pavilyon serh 1 dayanir Bu rotondanin zali eyni orderin aciq arkadasi ile ehate edilib Azaciq sivri tepesi olan elliptik ortuk bayir terefden yonulmus das gunbezle qorunur Rotondanin qerb fasadi arabeskalarla bezedilmis 38 portalla ferqlenir ince sekilde modellesdirilmis stalaktitler ve ya muqernesler sistemine esaslanan kallenur yarimgunbez catma konxa Portal stilobat uzerinde yerlesen zali serdabe ve xidmet otaqlari ile elaqelendiren zala aparir 39 Divanxananin isledilmesi ile bagli bir nece versiya movcuddur Hesab edilir ki o muhakimeler 40 qebullar ve ya dovlet surasi binasi 41 olaraq xidmet edirdi ve ya turbe idi 42 Abidenin hal hazirki adi en cox yayilmis nezeriyyenin esasini teskil edir Buna gore guman edilir ki o ele divanxanadir ve ya sarayin qebul otagidir ve ya hansisa buyuruq otagidir Uslub xususiyyetleri ve naxis isinin tamamlanmamis hissesi divanxanani XV esrin sonuna Sefevi qosununun Bakini aldigi vaxta aid etmeye imkan verir Divanxana planinin xususiyyetleri yeralti serdabe ve zala girisde hekk edilmis yazinin mezmunu Quran 10 cu sure 26 ci ve 27 ci ayeler 43 onun xatire yeri oldugunu gosterir 44 Bretaniski hesab edir ki Divanxana XV esrin sonunda Sirvansah Ferrux Yasarin dovrunde tikilib dovr hadiseleri tikintinin bitmesine imkan vermeyib 45 Orijinal memarliq qurulusunun menseyi islamdan evvelki defn adetleri ile elaqelendirilir 46 Tarixci Sara Asurbeyli hesab edir ki muselmanliqdan evvelki dovrde divanxanananin oldugu erazi muqeddes yer olub O guman edir ki piyaleyeoxsar cuxurlar oldurulmus heyvanlarin qanini saxlamaq ucun istifade edilirdi 47 Zalin cenub girisi Rotondonun qerb fasadinda portal Kolonada Divanxananin qubbesi Divanxananin heyetiSeyid Yehya Bakuvinin turbesi Redakte Esas meqale Seyid Yehya Bakuvinin turbesi Seyid Yehya Bakuvinin turbesi ve Konyada Eleddin mescidi heyetindeki turbeSaray heyetinin cenubunda sarayin yaxinliginda XV esrin ikinci yarisinda tikilen ve Dervis turbesi de adlandirililan Seyid Yehya turbesi yerlesir Burada I Xelilullahin saray alimi olan ve tibb riyaziyyat ve astrologiya ile mesgul olan Seyid Yehya Bakuvinin qebri yerlesir Turbenin korpusu sekkizbucaqlidir ust hissesi ise piramid seklindedir Turbenin daxili dekorasiyasi yeralti serdabeden ibaretdir Burada Bakuvinin qebri ve onun uzerinde de kamera yerlesir Turbenin divarlarinda uc kicik pencere var Bu pencerelerde coxlu ulduzsekilli oyuqlardan ibaret das sebekeler vardir 48 Simal hissesinde yerlesen tagsekilli qapi yeri turbeni daha qedim mescidle birlesdirir 49 Abbasqulu aga Bakixanov Gulustani Irem eserinde Seyid Yehya haqqinda qeyd edir Onun haqqinda ancaq bu qeder melumdur ki adi hicri sekkizinci esrin ortalarinda teriqet boyukleri sirasinda cekilir Onun feziletleri ve gozel xasiyyetleri meshurdur Baki seherinde ona mensub olan mescidin yaninda sovmeesi medresesi ve qebri indi de durur 50 Turbenin menseyi formaca Konyanin cadir ortuklu Anadolu selcuqlu abidelerine gedib cixir Bu tipli turbeler erken dovrlerden Azerbaycanda genis yayilmisdir 51 Keyqubad mescidi Redakte Esas meqale Keyqubad mescidiEvveller Seyid Yehya Bakuvinin turbesine qedim mescid adlandirilan mebed bitisik idi Bu mescid Keyqubad mescidi adi ile meshurdur XIV esrin sonlari XV esrin evvellerinde planlasdirildigi yerdeki daha qedim binalarin dagidilmasindan sonra tikilmisdir 52 Mescidin uzerini orten gunbez mescidin icerisinde yerlesen dord das sutundan destek alir 1918 ci ilde bu qedim mescid yanmisdir 53 Mescidin sekli ve onun qisa tesviri 1888 ci ilde Bakiya gelen ve mescidi goren Andrey Pavlinovun Materialy po arheologii Kavkaza jurnalinin 3 cu sayinda Moskva 1893 cap edilmis meqalesinde verilmisdir Mescidin ozu nisbeten genisdir plandan gorunduyu kimi onun gunbezi 4 sutun uzerinde yerlesir gunbezin uzerinde durdugu esas taglar ve ya tagtavanlar catmadir gunbezin bunovresinde xan mescidindeki kimi bir sira cixintilar var ve dord pencere ile isiqlandirilir Mescidin kitabesi yoxdur Mescidin arxa terefinde demek olar ki xarabaliq seklinde olan tikililer var yeqin burada dama pilleken qoyulurdu 54 XX esrin 20 ci illerinde Y Paxomovun turbe ve qedim mescidin qaliqlarini nezerden kecirilerken mescidin sutunlarindan birinin bunovresi olan postamentin dar yerde duzeldilmis ve suvaqlanmis xendeyi ortduyu askar edildi Xendek turbenin yeralti serdabesi ile elaqelidir Bu xendekde bir nece das basdasi var idi Serdabe nezerden kecirilende onda iyirmi insan skeletine aid natamam sumukler oldugu askar edildi Sumukler her hansi bir qaydaya riayet edilmeden yigilib Bu da gosterir ki turbenin oldugu yerde ve etrafinda bir vaxt qebiristanliq olub Mescidin tikilmesi ve ozul yeri qazilanda defnlerin sirasi pozulub Pozulmus qebrlerin sumukleri yigilib ve turbeye qoyulub basdasilari ise xendeye qoyulub Basdasilari saxlanmayib 55 Mescidin oldugu yerde indi vaxtile onun icerisinde olan iki sutun hemcinin damla birlikde divarin bir hissesi var Turbe ve mescidin plani Baki sarayinin simal qerb terefden gorunusu XIX esrin ortalari Res Q Qoqenfelden 2 Mescid dagilmazdan evvel turbe ve mescidin veziyyeti Ricard Tile Turbe mescidin qaliqlari ile birlikdeMurad darvazasi Redakte Esas meqale Murad darvazasi Murad darvazasi Kompleksin cenub heyeti erazisinde Murad darvazasi ve ya Serq darvazasi adlandirilan tikili var Bu portalin tikilmesi ile saray ansamblinin formalasmasi basa catir Portalin yuxari hissesini bezeyen ereb dilindeki kitabeye gore portal Osmanli imperiyasinin Bakini aldigi dovrde hicri teqvimi ile 994 cu ilde 1585 86 yerli eyan Receb babanin emri ile tikilib Memar ise Tebrizin Velyenkuh mehellesinden Emirsahdir 49 Kitabenin tam metni asagidaki kimidir Bu necib imareti tikmeyi en adil ve muezzim sultani Sultan Murad xanin zamaninda Ulu Receb Bakuyi doqquz yuz doxsan dorduncu ilde hicri ile 994 1585 1586 emr etmisdir 56 Divanxana ve Sirvansahlar turbesi portallari ile muqayisede bu portalin strukturu ve formasi bir qeder sadelesdirilmisdir 49 Darvaza diger ansambl tikililerinden bezek ve zeriflik baximindan geride qalir 57 Kitabe her iki terefden bitki ormamentleri ile zengin xonca ile ehate edilib Portalin asagi hissesinde stalaktit yarimgunbezin emele getirdiyi derin taxca var Bu portali sarayin diger bastaglarindan ferqlendiren basqa bir xususiyyet ise genis catma giris acirimidir Sara Asurbeyliye gore bu bastag dovrumuze gelib catmayan ve ya tikilmemis binanin girisidir Kitabede imaret sozunun islenmesi de buna subutdur 57 Saray mescidi Redakte Esas meqale Sah mescidi Sah mescidinin eksteryeri ve interyeriAsagi heyetin on hissesinde mescid binasi yerlesir Mescidin planina xacsekilli boyuk zal qadinlar ucun kicik ibadet otagi ve xidmet otaqlari daxildir 58 Ikinci mertebede yerlesen uc otaq asagi mertebedeki otaqlarla divarin icinde horulmus pillekenle birlesir 51 Simal portali Sirvansahlar turbesine terefdir Bu portal serqdeki portaldan daha ezemetlidir Iki cergeli penceresi olan ibadet zalini sferik paruslar uzerindeki gunbez ortur Qadinlar ucun ayrilmis ibadetxana uzerinde de gunbez yerlesir Bu gunbez zalin gunbezinden kicikdir onun formasini tekrar edir 58 Mescidin mehrabi zalin cenub hissesinde yerlesir Zalin yuxari kunclerine horulmus boyuk gil kupler sesguclendirici rolunu oynayir hemcinin seysmik konstruktiv insaat usuludur Mescid yerlesen muxtelif formaya ve teyinata sahib oyuqlara namaz xalcalari ciraqlar Quran ve tesbehler qoyulurdu 59 Mescidin simal serq kuncunde minare yukselir Evveller das divarla desteklenen eyvanin stalaktit pervazi var Stalaktit pervazin altinda minareni her terefden dovreleyen kitabe yerlesir Kitabe nesx xetti ile yazilmisdir ve asagidaki metne sahibdir 60 Uca ve qadir Allaha hemd ve Mehemmedin secdiyine ugurlar olsun Sonra ise bu minareni kesf etmeyi sultani ezim Xelilullah emr etdi Allah onun hakimiyyetini ve mulkunu goylere qaldirsin Sekkiz yuz qirx besinci il hicri ile 845 1441 1442 Kitabe daha evvel insa edilmis mescidin yox minarenin tikilmesi haqqindadir Bunun tesdiqi onun zengin bastaginin ve bedii kitabelerinin olmamasidir 61 Sirvansahlar turbesi Redakte Esas meqale Sirvansahlar turbesi Sirvansahlar turbesi Asagi heyetde Sah mescidinin yaninda Sirvansahlar turbesi yerlesir 62 Bu bina duz girise eks istiqametdedir catma tagtavanla ortulmusdur Fasadin hamar divarina Baki ehengdasisi ile uz cekilib Turbenin zengin bezek tertibatina malik portali var Bu portal Divanxananin portalinin kompozisiya uslubunu tekrar edir ancaq muqayisede serh edilmesi daha asandir Yarimgunbez dord stalaktitden ibaretdir Yuxari hissede xalca naxislari ve nesx xetti ile yazilmis iki kitabe Quranin XII suresinin 92 ci ayesi 63 ve hedis var 64 Turbenin tiken memarin adi portalin catma aciriminin saginda ve solunda yerlesen badamvari medalyonlardaki kitabeden mueyyen edilmisdir Eyni yazi medalyonlarin her birinde iki defe tekrar edilir Allah Mehemmed Eli memar Ad memarin sie oldugunu hesab etmeye imkan verir 47 Statlaktit qubbenin timpaninin ornamentleri uzerinde dini movzulu yazi var Portalinda giris oyugundaki kitabe turbenin hicri teqvimi ile 839 cu ilde 1435 1436 Sirvansah I Xelilullah terefinden anasi ve oglu ucun tikildiyini gosterir 65 Bu nurlu turbenin anasi ve oglu ucun allah onlara rehmet elesin tikilmesini allahin peygemberinin adasi dinin qoruyucusu boyuk sultan ve muezzem sirvansah Xelilullah allah onun mulkunu ve seltenetini ebedilesdirsin sekkiz yuz otuz doqquzuncu ilde hicri ile 839 1435 1436 emr etdi 66 Sirvansahlar turbesinin portalindan dehlize daxil olunur Bu dehliz sol ve sag tereflerinden qapi vasitesile kicik otaqlarla elaqelenib Boyuk ehtimalla bu otaqlar din xadimleri ucun ayrilib Dehlizden xacsekilli boyuk zala kecmek mumkundur Zalin merkezi gunbezle ortulub Das gunbezin colu bir zamanlar firuzeyi sirle ortulmusdu 67 Turbede arxeoloji qazintilar zamani zalda qebirdaslarinin arxeoloji detallarinin fraqmentleri hemcinin Xelilullahin ailesine aid bir sira qebirler askar edildi Arxeoloji islerin neticesinde taxta dosemenin altinda 5 neferin defn edildiyi serdabe tapildi Isin davam etdirilmesi neticesinde basqa qebirler de tapildi Qebirlerin umumi sayi 14 idi 68 Turbenin girisi Turbe gumbezinin xarici gorunusu Turbe gumbezinin daxili gorunusu Turbenin interyeriSaray hamami Redakte Esas meqale Saray hamamiKompleksin asagi heyetinde hamam var Onun yerlesmesi saraya aid erazinin mueyyen edilmesini cetinlesdirir Ehtimal edilir ki hamam XV esrde insa edilib ve saraya aiddir 69 Torpaqdan temizlenmis hamamin daxili planlasdirilmasi divar tikililerinin asagi sirasinin saxlanmasina gore berpa edile bilib 70 Serq olkelerinin hamamlarinin boyuk bir hissesine uygun olaraq saray hamami da yer seviyyesinden derinlikde yerlesir Colde ise yalniz giris portali ve boyuk zallarin gunbezleri gorunur Gunbezlerin tepe hissesi otaqlarin havasini temizleme ucun istifade edilen desikli fenerciklerler tamamlanir 70 Desikler hemcinin hamamin icerisinin isiqlandirilmasi ucun lazim idi Bele nov hamam sistemi Abseron yarimadasi ucun xarakterikdir 29 Hamam tikililerine dehliz geyinib soyunma otagi merkezi otaq yuyunma ve bugxana otaqlari isti ve soyuq su hovuzlari daxildir Hamamin isidilmesi ucun istifade edilen hava kanallari dosemenin altinda yerlesir ve qizdirici kameraya birlesirdi Hamam berk ag rengli neftle qizdirilirdi 71 Ovdan Redakte Sarayin ovdaniHamamin yaxinliginda ovdan su anbari yerlesir Bu qaladaki en boyuk ovdanlardan biridir Ovdan yalnizca sarayi yox hemcinin etraf erazini icmeli su ile temin edirdi Bu ferziyyenin tesdiqi onun etraf eraziye xidmet eden XIV esre aid kicik Cin mescidine yaxin yerlesmesidir Ovdan saray hamamini da su ile temin edirdi 70 Ovdana Yer sethinden derinlikde yerlesen genis hovuz daxildir Hovuzun havasi xususi vertikal saxta vasitesile temizlenir Ovdanin qurulusu dovrumuze catan diger ovdanlarinki ile eynidir Girisin catma acirimi hovuza kimi davam eden pillekene teref aparir 70 Su ovdana yeralti su kemerlerinden kehrizlerden yigilir Su kemerinin menbeyi seherden olduqca uzaqda yerlesir 72 Defnler Redakte Seyid Yehya Bakuvi ve Sirvansahlar turbesinde qebir abideleriIbrahim I Xelilullahin oglu Olum tarixi 1432 ci ildir 19 yasinda vefat etmisdir Sirvansahlar turbesindeki besinci qebir ona mexsusdur Bu qebirden ipek parcanin qaliqlari mavi muncuq iynesinin uzunlugu 36 sm olan qizil sancaq askar olunmusdur 73 Bike xanim I Xelilullahin anasi Olum tarixi 1435 1436 ci illerdir 74 Sirvansahlar turbesindeki ikinci qebir ona mexsusdur 75 Sahzade Ferrux Yemin I Xelilullahin oglu Olum tarixi 1442 1443 cu illerdir Sirvansahlar turbesindeki birinci qebir ona mexsusdur 7 yasinda vefat eden Ferrux Yeminin sumukleri temizlenerken kefen qaliqlarinin olmasi mueyyenlesdirilmisdir 74 75 Sahzade Seyx Saleh I Xelilullahin oglu Olum tarixi 1445 1446 ci illerdir Sirvansahlar turbesindeki dorduncu qebir ona mexsusdur 2 yasinda vefat eden Seyx Salehin qebrinden sirli keramika ve cilciraq hisseleri askarlanmisdir 74 73 Emir Behram Olum tarixi 17 aprel 1446 ci ildir Qaytaq duzunde sehid edilmisdir 74 Seyid Yehya Bakuvi Olum tarixi 1457 ci il ve ya 1463 1464 cu illerdir Basdirildigi turbe Seyid Yehya Bakuvinin turbesi adlandirilmisdir 76 I Xelilullahin zovcesi Sirvansahlar turbesindeki ucuncu qebir ona mexsusdur 73 Sirvansah I Xelilullah Olum tarixi 1465 ci ildir Sirvansahlar turbesi girisinin eks terefindeki iri bedenli hundurluyu 2 10 metr olan skeletin ona mexsus olmasi 73 ve Xelilullahin 1501 ci ilde Bakinin alinmasindan sonra qizilbaslar terefinden yandirilmis cesedinin Divanxanada basdirilmasi kimi ferqli mulahizeler movcuddur 77 Muzey kolleksiyasi Redakte Bayil daslarinda Tamara oldugu ehtimal edilen gurcu qadini tesviri Sirvansahlar sarayi 78 79 Sirvansahlar Sarayi Kompleksi Dovlet tarixi memarliq qoruq muzeyinde 42556 maddi medeniyyet numunesi var ve onlardan 22690 i esas fonda daxildir En unikal kolleksiyalar asagidakilardir Tetbiqi senet 1400 eded Foto 4284 eded Qrafika 1562 eded Numizmatika 2019 eded Arxeologiya 4600 eded 80 Bayil daslari Redakte Esas meqale Bayil qalasiMuzeyin orta heyetinde suyun altinda qalmis Bayil qalasindan getirilmis epiqrafik abideler Bayil daslari sergilenir Bayil qalasi 1234 cu ilde Sirvansah III Feriburz terefinden insa edilmisdir Dovrumuze qalanin ozulleri ve Bayil daslari gelib catmisdir Xezer denizinden cixarilan daslarin sayi 699 dur Daslarin ustundeki yazilar esasen fars qismen ereb dilindedir 81 Daslarin ustunde muxtelif canlilarin tesvirleri verilmisdir Bunlara peleng deve okuz qus ve insan basi tesvirleri daxildir Daslarda tesvir edilmis mifik tesvirlere sfinks aslan bedenli qadin basli qanadli mexluq qrifon qartal basli aslan govdeli mexluq ve vaq vaq adli tesvirler govdesi bitki budaqlarindan canlilarin bas hissesi asilmis tesvir daxildir 82 Diger Redakte Sarayda Bakinin tarixi merkezi Iceriseherde ve Sirvan erazisinde arxeoloji qazintilar zamani tapilan muxtelif meiset esyalari XII XV esrlere aid sikkeler XIX esrlere aid mis qab qacaq silah ve bezek duzek esyalari XV esre aid musiqi aletleri sergilenir Hemcinin eksponatlar icinde qadin kostyumlari ve el isleri XIX esre aid Samaxi xalcalari ve XVII esrde Bakida tikilmis xalca saxlanir Zalin merkezinde Bakinin tarixi hissesinin maketi yerlesdirilib Iceriseherin maketi Divanxanada das kitabe Orta esrlere aid at bezekleri ve su qabi Orta esrlere aid xencerler Orta esrlere aid bedii tesvirli gumus tabaq Bakidan askarlanmis qadin kemer basligi Sentur XVII esre aid Xile efsan xalcasi Milli qadin geyimi numunesiSirvansahlar saray kompleksinden tapilmis orta esrlere aid esyalar RedakteSirvansahlar saray kompleskinden tapilmis orta esrlere aid esyalar Azerbaycan Tarix Muzeyi ve Sirvansahlar sarayinin ozunde saxlanilir Sirvansahlar sarayindan askarlanmis ipek parca qaligi Azerbaycan Tarix Muzeyi Elxaniler dovrune aid ipek parca qaligi XIII esr Azerbaycan Tarix Muzeyi Sirvansahlar sarayindan askarlanmis orta esrlere aid saxsi qab Sirvansahlar sarayi Sirvansahlar sarayindan askarlanmis orta esrlere aid saxsi bardaq Sirvansahlar sarayi Sirvansahlar sarayindan askarlanmis orta esrlere aid saxsi serab qabi Sirvansahlar sarayi Sirvansahlar sarayindan askarlanmis orta esrlere aid saxsi fit Sirvansahlar sarayi Sirvansahlar turbesinden askarlanmis yaqut ve firuze qasli qizil sancaq ve sirga Azerbaycan Tarix Muzeyi Sirvansahlar turbesinden askarlanmis ketan parca qaligi kefen Azerbaycan Tarix Muzeyi Sirvansahlar sarayindan askarlanmis minali mis qazan XIII XV esrler Azerbaycan Tarix MuzeyiMedeniyyetde RedakteSirvansahlar sarayinin tesvirine Qriqori Qaqarin Georgi Qoqenfelden kimi ressamlarin eserlerinde ve Ricard Tilenin fotolarinda rast gelinir 1990 ci ilde saraya hesr edilmis SSRI poct markasi buraxildi Daha sonra sarayin tesvirine Azerbaycan Respublikasinin poct markalarinda gormek mumkun idi Hemcinin Sirvansahlar sarayinin tesviri Azerbaycan manatinin ilk buraxilisinin 10000 manat deyerindeki esginasinda ve yeni nesil buraxilisinin 10 manat deyerindeki esginasinda vardir Saray resm eserlerinde Redakte Xan sarayi Res Qriqori Qaqarin 1847 Bakidaki Sah sarayinda Divanxana Res Georgi Qoqenfelden 2 Simal qerbi terefden Baki sarayinin gorunusu XIX esrin ortalari Res Georgi Qoqenfelden 2 Iceriseher Res Elbey Rzaquliyev Agabala Quliyevin evinin dehlizlerini bezeyen serq movzulu divar resmlerinden biriSaray Ricard Tilenin fotolarinda Redakte Sarayin qerb terefi Serq portaliSarayin tesvir edildiyi bezi poct markalari Redakte SSRI poct markasi 1990 Azerbaycan poct markasi 2003 Azerbaycan poct markasi 2003 Azerbaycan poct markasi 2003 Azerbaycan poct markasi 2010 Azerbaycan poct markasi 2010 Azerbaycan poct markasi 2010 Azerbaycan poct markasi 2010 Azerbaycan poct markasi 2010 Azerbaycan poct markasi 2012 Azerbaycan poct markasi 2017Sarayin tesvir edildiyi eskinaslar Redakte Saray 10000 manat deyerindeki Azerbaycan esginasinda Saray 10 manat deyerindeki Azerbaycan esginasindaEdebiyyatda tesviri Redakte Sirvansahlar sarayi Qurban Seidin Eli ve Nino mehebbet romaninda tesvir edilib Saray hemcinin Ferman Kerimzadenin Xudaferin korpusu romaninda tesvir edilib Ucuncu gun gunortadan sonra qizilbas qosunu qalaya girdi ve axsama yaxin Sirvansahlar sarayi da Qiz qalasi da onlarin elinde idi Xezine de ele kecmisdi Qala qapilari taybatay acildi Ismayil Qizilqanadin ustunde sehere girdi O Sirvansahlar sarayini gezdi sarayin yanindaki mescidde namaz qildi Bu vaxt Baki axundu yerinden qalxdi ozunu saxlaya bilmeyib ellerini yuxari qaldirib qisqirdi Dinimize toxunmayin Eli Mehemmedin valisi deyil Lele bey gosteris verdi hemin ulemani mescidden cixarib divanxanaya apardilar Sanki butov bir dasdan tokulmus divanxananin her terefe aciq eyvanlari vardi ve asagida dayanan qizilbaslar Baki eyani esrefleri burada bas verenleri gorurdu Axundun basi divanxananin zirzemisindeki desikden cixarilmisdi Filmoqrafiya Redakte Brilyant el filminde Semyon Semyonovic Qorbunkovun Yuri Nikulin qacmaga calisdigi saray kecidi Sirvansahlar sarayinda cekilen bezi filmler asagidakilardir Brilyant el film 1968 83 Sirvansahlar Sarayi film 1969 Baki qalasi film 1969 Nesimi film 1973 Asiq Qerib film 1988 Qala film 2008 Musiqi Redakte Vaqif Mustafazade Sirvansahlar sarayiSarayin memarliginin istifadesi Redakte Samaxi Cume mescidi ve Agabala Quliyevin evinin pencere portaliAgabala Quliyev evinin insasi zamani seher tikililerinde istifade olunan Avropa stilistikasina qarsi etirazini bildirerek Y Y Skibinskini devet edib ve ona Sirvansahlar sarayi Yaxin Serq ve Ereb memarligindan istifade etmeyi teleb edib Interyerdeki timpan Sirvansahlar saray kompleksi memarligindan goturulub 84 Binanin portallarinda Divanxana portalinin tesiri aciq sekilde gorunmekdedir 85 Samaxi Cume mescidinin berpasi zamani Iosif Plosko mescidin layihesini tertib etmemisden qabaq bir daha Baki ve Samaxinin tikilileri ile tanis olmaga Sirvansahlar saray kompleksine Baki qalasi minarelerine diqqet yetirmeye mecbur olmusdu 86 Hokumet Evinin taglari sutunlari sutun tavanlarinin zirvelerinin formalari Sirvansahlar sarayinin memarligindan goturulub Ancaq taglarin olculeri eyni deyil Sirvansahlar sarayinin taglari sivri Hokumet Evininki ise qovsvaridir 87 Xronologiya RedakteMenbeler RedakteSerhler Redakte Rotonda girde ve ya yarimgirde qubbeli kicik bina Qeydler Redakte 1 ci sira sagdan Y Paxomov 1 2 ci sira sagdan P Fridolin 2 A Bukspan 3 Q Qubaydullun 4 I Messaninov 5 I Seblikin 7 S Asurbeyli 8 3 cu sira sagdan E Elekberov 3 Istinadlar Redakte Malyuga Yu Ya Kulturologiya Uchebnoe posobie Moskva INFRA M 1998 S 84 331 s Orijinal metn rus V otlichie ot nahichevanskoj shirvano apsheronskaya arhitektura ispolzovala kamen a ne kirpich Osoboe razvitie ona poluchila v XV v kogda gosudarstvo Shirvan rasprostranilos na ves severnyj Azerbajdzhan Dlya etogo stilya harakterny kamennaya rezba i asimmetriya Vydayushimsya proizvedeniem etogo stilya yavlyaetsya dvorec Shirvanshahov 1 2 3 4 I N Beryozin chast III ya Puteshestvie po Dagestanu i Zakavkazyu 2 e Kazan Universitetskaya tipografiya 1850 Bretanickij Vejmarn 1976 seh 106 1 2 3 Leviatov 1944 seh 19 1 2 Iskusstvo Azerbajdzhana Vseobshaya istoriya iskusstv Iskusstvo 1961 T 2 j S 113 1 2 Walled City of Baku with the Shirvanshah s Palace and Maiden Tower UNESCO resmi sayti 2000 2012 03 22 tarixinde arxivlesdirilib Bretanickij 1970 seh 47 1 2 Leviatov 1944 seh 7 Asurbeyli 1998 seh 90 1 2 3 Asurbeyli 1998 seh 159 Asurbeyli 2006 seh 304 1 2 Asurbeyli 2006 seh 211 1 2 Bretanickij Vejmarn 1976 seh 108 Asurbeyli 2006 seh 308 1 2 Asurbeyli 1998 seh 170 Leviatov 1944 seh 20 Asurbeyli 2006 seh 330 Pahomov 1924 seh 106 1 2 3 4 Leviatov 1944 seh 21 Srednevekovyj Vostok Redkollegiya G F Girs predsedatel E A Davidovich S B Pevzner I V Stebleva Nauka 1980 S 22 318 s Orijinal metn rus Pater Rafael dyu Man byl nastoyatelem monastyrya i predstavitelem isfaganskoj missii kapucinov v Irane Prozhiv bolee 20 let v Isfagane i drugih gorodah on horosho govoril po persidski i ostavil sochinenie o persidskom gosudarstve v 1660 g gde im opisyvaetsya takzhe dvorec shirvanshahov v bakinskoj kreposti govoritsya ob ego razrushenii i zapustenii Asurbeyli 1998 seh 256 Istoriya Azerbajdzhana B Izdatelstvo Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR 1960 T 2 j S 359 1 2 Aliev M A Ob izuchenii istoricheskogo naslediya po arhitekture Azerbajdzhana dorevolyucionnogo perioda Doklady Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR 1971 S 78 80 Leviatov 1944 seh 22 Rustamova Togidi S A 1918 Azerbajdzhanskie pogromy v fotografiyah i dokumentah Str 50 Pahomov 1924 seh 107 Leviatov 1944 seh 25 Bretanickij 1970 seh 11 1 2 3 4 Dunya Ehemiyyetli Abideler azerb Oficialnyj sajt Upravleniya gosudarstvennogo istoriko arhitekturnogo zapovednika Icheri Sheher 2009 11 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 05 09 parameter ignored suggest Sovetskij muzej Iskusstvo 1984 S 28 Vstrecha Prezidenta Azerbajdzhanskoj Respubliki Gejdara Alieva vo dvore Muzeya dvorca Shirvanshahov s izvestnymi predstavitelyami intelligencii deyatelyami literatury i iskusstva muzykantami po sluchayu Novruz bajrama 21 marta 1998 goda Bakinskij rabochij gazeta 26 marta 1998 goda Rena Rzaeva direktor Dvorca Shirvanshahov Nashi dveri vsegda otkryty dlya gostej Azerbajdzhanskie izvestiya gazeta 13 avgusta 2011 Leviatov 1944 seh 8 Iceri seher tarixde tarix Iceri seherde Elmi praktik konfrans Meqaleler toplusu Baki 2016 1 2 Leviatov 1944 seh 10 Leviatov 1944 seh 13 1 2 Bretanickij Vejmarn 1976 seh 110 Jonathan M Bloom Sheila Blair The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture Oxford University Press 2009 T 2 S 240 513 s ISBN 9780195309911 Bretanickij Vejmarn 1976 seh 113 Sysoev V M Baku prezhde i teper B 1928 S 16 Dadashev Usejnov 1946 seh 22 Bretanickij L K K voprosu naznacheniya i datirovki Divan hane B Iskusstvo Azerbajdzhana 1956 T V S 138 142 161 Yunus 10 26 27 Bretanickij Vejmarn 1976 seh 115 Bretanickij 1970 seh 58 Bretanickij Vejmarn 1976 seh 116 1 2 Asurbeyli 1998 seh 163 Leviatov 1944 seh 41 1 2 3 Bretanickij Vejmarn 1976 seh 120 A K Bakihanov Gyulistan Iram Baku 1970 S 209 1 2 Asurbeyli 1998 seh 166 Asurbeyli 1998 seh 167 Leviatov 1944 seh 42 A M Pavlinov Baku Materialy po arheologii Kavkaza vypusk III M Izdatelstvo BONO 1893 S 85 Leviatov 1944 seh 43 Perevod vseh nadpisej kompleksa dvorca shirvanshahov sdelan A Aleskerzade i vzyat iz prilozheniya k knige I P Sheblykina Kratkij ocherk istorii dvorca shirvanshahov Izd AzFAN 1939 g Perevod im zhe ispravlen i dopolnen v 1942 g 1 2 Asurbeyli 1998 seh 168 1 2 Bretanickij Vejmarn 1976 seh 118 Saray mescidi azerb shirvanshah az olu kecid Bretanickij L S 1966 seh 239 Dadashev Usejnov 1946 seh 11 Dadashev Usejnov 1946 seh 25 Yusif 12 92 Dadashev Usejnov 1946 seh 26 Dadashev Usejnov 1946 Asurbeyli 1998 seh 164 Dadashev Usejnov 1946 seh 27 Asurbeyli 1998 seh 164 165 Bretanickij L S 1966 seh 540 1 2 3 4 Bretanickij 1970 seh 67 Asurbeyli 1998 seh 168 169 Bretanickij 1970 1 2 3 4 Ferhadoglu 2006 seh 128 1 2 3 4 Asurbeyli 2006 seh 313 1 2 Ferhadoglu 2006 seh 127 Asurbeyli 2006 seh 312 Asurbeyli 2006 seh 329 339 Rasim Efendi Azerbaycan inceseneti Baki Serq Qerb 2007 Orijinal metn azerb Bayil daslari uzerinde calisan alimlerimiz son illerde burada anfas seklinde 12 ye qeder insan basi tesvirli qabartmalar askar etmisler Onlarin fikrince bu tesvirler o dovrlerde taninmis sexslerin portretleri olmusdur Portret tesvirli qabartmalarin birinin uzerinde Sirvansah Feriburzun adinin gurcu tipine benzer basqa bir portretde ise gurcu sozunun oxunmasi yuxaridaki fikrin ne qeder inandirici oldugunu gosterir Tesvirli qabartmalar arasinda gurculere aid kitabenin olmasi hec de ebes deyildir Melum olduguna gore o vaxtlar gurculerle Sirvansahlar arasinda qohumluq olmusdur Qadin obrazini tesvir eden bu portret o zaman belke de Sirvansahlarin zovcesi Tamarani temsil edirmis BAKU BAYIL KALESI KASRI ve KITABELERI HAKKINDA Istifade tarixi 2018 06 20 Orijinal metn turk Gercekten de taslarda gorulen 12 insan figuru ayrintili bicimde incelendiginde uslup bakimindan kismen kliselismis yuz ifadelerine ragmen bunlarin alelade cizilmis birer susleme unsurundan cok donemin bazi onemli sahsiyetlerini tasvir eden bir cesit portre niteligi tasidigi30 sezilmektedir Taslarin uzerindeki bu insan basi tasvirlerinin birinin yaninda Sirvansah Feriburz un adinin ve Gurcu tipinde bir kadin tasvirinin yaninda da Gurcu adlarinin okunmasi31 bu kaniyi guclendirmektedir Res 7 10 Tariximiz azerb shirvanshah az olu kecid Sebayil kitabeleri azerb shirvanshah az olu kecid Azerbaycan arxeologiyasi Orta esrler Baki Serq Qerb 2008 Mesto semki k f Brilliantovaya ruka Baku Fetullayev Fiqarov Samil 2013 Baki memarlari XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde Baki Serq Qerb Fetullayev Fiqarov Samil 2013 Bakinin memarliq ensiklopediyasi Baki Serq Qerb Fetullayev Fiqarov Samil 2013 Memar I K Plosko Ismailiyye nin memari Baki Serq Qerb Sedaqet SULEYMANOVA 2011 06 20 Hitlerci esirlerin tikdiyi Domsovet Hokumet Evinin tarixi FOTOLAR modern az Istifade tarixi 2016 12 09 Edebiyyat Redakte Ahundov D A Mechet v komplekse Dvorca shirvanshahov v Baku Pamyatniki arhitektury Azerbajdzhana Sbornik materialov Baku Azerneshr 1950 Asurbeyli S Baki seherinin tarixi Orta esrler dovru Baki Azernesr 1998 356 s Asurbeyli S Sirvansahlar dovleti VI XVI esrler Avrasiya press Baki 2006 Bretanickij L S Baku Leningrad Moskva Iskusstvo 1970 245 s Bretanickij L S Zodchestvo Azerbajdzhana XII XV vv i ego mesto v arhitekture Perednego Vostoka Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury 1966 556 s Bretanickij L S Vejmarn B V Iskusstvo Azerbajdzhana IV XVIII vekov Redaktor I A Shkirich Moskva Iskusstvo 1976 272 s Dadashev S A Usejnov M A Ansambl dvorca Shirvanshahov v Baku Moskva Strojizdat 1956 75 s Dadashev S A Usejnov M A Arhitekturnye pamyatniki Baku M Izdatelstvo Akademii arhitektury SSSR 1946 Leviatov V N Pamyatniki azerbajdzhanskoj kultury Bakinskij dvorec shirvanshahov Baku Izdatelstvo Azerbajdzhanskogo filiala Akademii nauk SSR 1944 52 s Mamed zade K M Stroitelnoe iskusstvo Azerbajdzhana s drevnejshih vremyon do XIX veka Nauchnyj redaktor akademik AN Azerb SSR A V Salamzade Baku Elm 1983 Sheblykin I P Kratkij ocherk istorii dvorca Shirvanshahov v Baku Baku Izdatelstvo AzFAN 1939 43 s Yevgeni Paxomov Bakinskij dvorec shirvanshahov Put shkoly zhurnal Baku Izdatelstvo BONO 1924 3 Ferhadoglu Kamil 2006 Iceriseher Baki Serq Qerb nesriyyati AMEA Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutu seh 256 Hemcinin bax Redakte Baki Memarliq Sirvansahlar dovleti Sirvansahlar dovleti Sirvansahlarin yay iqametgahi Sirvan Abseron memarliq mektebi Azerbaycanda YUNESKO nun Umumdunya irsi obyektlerinin siyahisi Azerbaycanda qeydiyyata alinmis dunya ehemiyyetli memarliq abidelerinin siyahisi Iceriseherdeki tarix memarliq abidelerinin siyahisi Baki muzeylerinin siyahisi Azerbaycanin tarixi qoruqlariXarici kecidler Redakte Vikianbarda Sirvansahlar sarayi ile elaqeli mediafayllar var Walled City of Baku with the Shirvanshah s Palace and Maiden Tower ingilis YUNESCO teskilatinin resmi sayti 2000 2012 03 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 03 15 Sirvansahlar Sarayi Kompleksi Dovlet tarixi memarliq qoruq muzeyi azerb shirvanshah az olu kecid Menbe https az wikipedia org w index php title Sirvansahlar sarayi amp oldid 5959511, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.