fbpx
Wikipedia

Manixeizm

Manixeizm və ya Manilik ( bəzən Maniçilik də adlanır) - qnostik dini təlim olub, Mani (216-277) tərəfindən qurulmuşdur. III əsrdə Babildə ortaya çıxmış olan bu təlim bütün dünyada və xüsusilə Şimali Afrikada yayılmışdır.

Manixeist Rahiblər lövhələrini yazırlar. Karahoca, Əkinçilik hövzəsi

Xristianlıq başda olmaq üzrə; Məzdəkilik, BuddizmMesopotamiya dinlərindən bir çox ünsürləri içinə aldığından eyni zamanda sinkretik bir xüsusiyyət daşımaqdadır. Mani, dinini yaymaq üçün biri fars digər altısı süryani dilində olmaq üzərə yeddi kitab və yetmiş risalə yazmış, ayrıca Hindistan başda olmaq üzərə bir çox ölkəyə səyahətlər etmişdir. Manilik ən parlaq dövrünü 8-ci əsrdə Uyğur dövlətinin milli dini olaraq elan edilməsi ilə yaşamışdır. Mani sözü qədim Türk dilində "Mengü" və Çağatay türkcəsində "Tanrı" deməkdir. Manixeist Uyğurlar, ölümdən sonra ruhun bir başqa bədəndə həyatına davam etdiyini ("re-enkarnasiya" və ya "yenidən təcəssüm") qəbul edirdilər.

Maniçilik əslində Zərdüşt dualizmi, Babil folkloru, Buddist əxlaq prinsipləri və xristian ünsürlərin qarışığından ibarətdir. Bu tərkibdə öndə gələn anlayış iki əzəli qanunun, yaxşı və pisin münaqişəsidir. Bu baxımdan din tarixi araşdırmaları, Maniçiliyi bir növ dini dualizm (ikiçilik) olaraq qeyd etmişdirlər. Bu din həm Şərqə, həm də Qərbə doğru fövqəladə bir sürətlə yayılmış; Şimali Afrika, İspaniya, Fransa, Şimali İtaliya və Balkanlarda min il müddət ilə dağınıq və davamsız şəkildə varlığını davam etdirmişdir. Halbuki, əsl inkişafını doğulduğu torpaqlar olan Mesopotamiya, Babilİranda reallaşdırmış və Şərqdə təsirini X əsrdən sonralara qədər davam etdirdiyi Türkistan, Şimali Hindistan, Qərbi ÇinTibetə qədər yayılmağı bacarmışdır.

Manixeizm düşüncəsi ilə əlaqəli mənbələr. Tarixşünaslıq

Xristian və müsəlman mənbələri

İyirminci əsrin əvvəllərinə qədər tarixçilər Manixeizmi ideoloji olaraq müxalif düşüncə olduğuna görə şeytani əqidə adlandırırdılar. Belə düşüncənin əsas səbəbi manixeizm barədə ilkin məlumatın xristian və müsəlman mənbələrindən alınması idi. Ən qədim anti-manixeist əsəri neoplatonçu Aleksandr Likopolski yazmışdır. Bu əsər manixeizm barədə ilkin fikirlər yaratmaq baxımından faydalı mənbədir.

Xristian mənbələri yunanca, latınca, süryanicə və ərəbcə yazılmışdır. Mani ilə yepiskop Arçelius arasındakı münaqişə ilə bağlı ilk məlumatı Kiprli Epifani özünün "Panarion" əsərində verir. Xristian tarixçilər arasında Suriyalı Efrem və Auqustin Aureli da manixeizm barəsində faydalı məlumatlar vermişdilər. Efrem manixeistlərin original əsərlərini oxuyur və bu əsərlər barəsində öz fikirlərini qeyd edir. Auqistin gənclik illərində manixeist kilsəsinin üzvü olur, buna görə də manixeist düşüncələrə çox bələd olur. Onun manixeist kilsəsindən ayrıldıqdan sonra 388-405-ci ildə manixeizmə qarşı yazdığı əsərləri manixeizm barəsində dolğun məlumata malikdir. V əsrdən etibarən Kirli Feodorita manixeistlər barəsində latın dilində məlumatlar qeyd etməyə başlayır. Bu məlumatlarda manixeist dini ibadət qaydaları yer alırdı. VI əsrdə Şimali Antioxiyada "Homilies" adlanan əsərində Minat yunan dilində manixeist dini qaydaları haqqında məlumat verir.

Bunlardan əlavə İbn Nədim, İbn Həzm, Maqdusi və başqa müsəlman tarixçilər də manixeizm barəsində məlumatlar vermişdilər. Əl-Biruni özünün "Hindistan" "Keçmiş nəsillərin abidələri" adlı əsərlərində manixeizm haqqında ətraflı məlumat verir. Burada yalnızca manixeist doktrinası haqqında deyil, həm də Maninin həyatı haqqında məlumat verir. İbn Nədim özünün "Fihrist əl-ulum" əsərində Mani haqqında geniş məlumat verir.

Manixeist kanonları

Manixeizm, dualist bir dindir. Dualist dinlərdə işıq və atəşin təmsil etdiyi yaxşılıq prinsipi və onun ordusu olan səmavi ilahlar, qaranlığın və maddənin təmsil etdiyi pislik qanununa və pis ruhlara qarşı, daimi müharibə içində olurdu. Bu döyüşdə Mani ən irəli çarələrə müraciət etmiş və insanı, maddi şəxsiyyətindən imtina etməyə çağırırdı. Bu ikisinin bir-birləri ilə mübarizəsində aydınlığın bir qismi qaranlığın içində (dünyanın içində) məhbus qalmışdır. Hər hansı bir canı söndürmək, hətta bir meyvəni budağından qoparmaq belə tanrısal maddəyə zərər verib aydınlığın məhbusluğunu daha da uzadar. İşığın (aydınlığın) məhbusluğuna ancaq "seçilmişlər"in köməyi ilə xitam verilə bilər. Seçilmişlər heç bir canlını incitməz və əsla cinsi əlaqədə olmazlar. Bunun üçün də "dıntar" adı verilən seçmə rahiblər evlənmir və uşaqları olmurdu.

Gnostik bir dualizm olan Manixeizm, yaxşı-pis, Qaranlıq-İşıqlıq, Nur-Zülmət üzərinə qurulmuşdur. Bu dinə görə yaşadığımız dünya yaxşı və pis ünsürlərin birləşməsindən meydana gəlmişdir. İnsanın ruhu yaxşılığı, cəsədi isə pisliyi təmsil edir. Dinin məqsədi insanları pislikdən qorumaq və qurtarmaqdır. Bu dinin qurucusu Maniyə görə bir-birinə zidd iki prinsip vardır: Yaxşı yəni işıq, pis yəni qaranlıq. Mani, zamanı üç mərhələdə açıqlayır: Birincisində maddə ilə ruh eynidir. İkincisində birləşərlər. İnsan ruh və bədən olaraq bu qarışığın olduğu yeganə yerdir və insan bu halıyla ancaq ikinci mərhələdə var olmuşdur. Maddədən sıyrılmaq surətiylə insan, bu pis mərhələnin sonunu tezləşdirə biləcək və üçüncü mərhələni meydana gətirən böyük təmizlənməyi yarada biləcəkdir. Yalnız bu zaman, yaxşılıq pislik, bir dəfə daha əbədi olaraq ayrılmış olacaq. Mani dininə aid olan insanlar 5 qrupda təsnif edilir :

1. Mojalar - Ustadlardır. Sayları 12-dir.

2. İspasaqlar - bunlara Fu-to-tan da deyilir. Yepiskoplardır. Sayları 72-dir.

3. Maqistaqlar - Rahiblərdir. Sayları 360-dır.

4. Ahmanlar - bunlara dıntar da deyilir. Təmizlər, saflar qrupudur.

5. Niqoş-aqan - dinləyicilər qrupudur. Əməkçi qrup da deyilir.

Yüksək dərəcəli ruhanilər və dıntarların ağ cübbələri vardı. Dıntarlar, sərvət və maddi mənfəət arxasınca düşməzdilər. Ət yeməzlər, ancaq bir günlük yemək və bir illik paltar saxlaya bilərdilər. Daim subay idilər və dinə dəvət etmək üçün dünyanı gəzmələri şərt idi. Dinləyicilər isə evlənə bilər və ət yeyə bilərdilər. Lakin onlar da Dıntarlara hədiyyələr edərək kömək etmək; Dıntarların yeməyini, meyvə və ya tərəvəzi yetişdirmək və mərasimlərdə Dıntarların qarşısında diz çökmək məcburiyyətində idilər. Dıntarlar isə buna qarşılıq dinləyicilərin əkinlərini qopararaq etdikləri günahların əfvi üçün dua edərdilər. Hər yeddi günün beşində oruc tutarlar, hər iyirmi dörd saatda dörd dəfə axar su ilə təmizlənər, sonra, on iki dəfə səcdəyə yataraq dua edərdilər. Dinləyicilərin ibadət günü bazar, Dıntarlar'ın isə bazar ertəsi idi.

Denis Sinora görə isə Manixeizm insanlığı iki böyük kateqoriyalara ayırır. Birincisi; seçmələr yəni din adamlarıdır. Bunlar da öz aralarında ayrılır; başda ən yüksək başçı (fa-Vang) durur. Bu qrupdan dinin istədiyi şeylər : evlənib ailə qurmamaq, oruc tutmaq, ət yeməmək və içkidən uzaq dayanmaqdır. İkinci qrupdakılara isə dinləyici adı verilərdi. Yəni monastır xarici möminlər. Balanslı bir həyat sürmək, evlənib ailə qurmaq. Bunları yerinə yetirən bir dinləyici seçilmiş olaraq yenidən doğulacaq. Böyük təmizlənmə tamamlanarsa maddi dünyana qalib gəlib zəfərə çatanlar mütləq işıq dünyasında yaşayacaqlar. Dözə bilməyib məğlub olanlar isə mütləq qaranlığa basdırılacaqlar. Qurbanın hər cürəsinin qadağan olduğu Manixeizmdə Budda, Zərdüştİsanın peyğəmbərliyini qəbul edən Mani, yəhudilərin tanrısı Rəbbi şeytan olaraq xarakterizə edər və Musanın da peyğəmbərliyini rədd edər.

Maninin həyatı

 
Manixeist seçilmişlər. X əsr. Karahoca

Maninin həyatı və məzhəbi mövzusunda Şərq qaynaqları, Qərb dillərindəki qaynaqlara görə daha ətraflı və daha dəqiq məlumatlar ehtiva etməkdədir. İranlı yazar İbn əl-Nədimin pəhləvi dilində yazdığı "Əl-Fihrist" adlı əsəri bəhs etdiyimiz şərq qaynaqları arasında iştirak etməkdədir. Din qurucusu Mani, Mesopatomiyanın cənub bölgəsindəndir. Təxminən 14 Aprel 216-cı ildə Dəclə kənarında Ktesifonda doğuldu. Ailəsinin zadəgan İran soyundan olduğu, hətta anasının Parfiya kral nəslinə mənsub olduğu deyilir; ancaq bu şübhəlidir. Mani təxminən olaraq 228-229-ci illərdə 12 yaşında ikən ilk görməsi ilə qarşılaşdı. Bu görüntü əsnasında onun səmavi həyat yoldaşı, əkizi, ortağı və ya dostu ona göründü və onu davamlı qoruyub güdəcəyinə dair söz verdi. Mani bundan sonra təsəlli edicinin (Paraklit) ya da öz təlimlərinin "tezislərini" ona bildirmiş olan Müqəddəs Ruhun təsirli vəhyini gördü.

Bu təcrübə nəticəsində Mani ətrafıyla əlaqəsini kəsdi və bu təcrübə üzərinə düşünməyə başlayaraq din adamlarının tətbiq və təlimlərini düzəltməyə çalışdı. Bu vəziyyət camaatda bir bölünməyə və Maninin qovulması ilə nəticələnən rəsmi bağların qopmasına gətirib çıxardı. Yalnız atası və iki müridi onunla qaldı. Bu sırada 24 yaşındaykən bir başqa təcrübə daha yaşadı və gerçək vəzifəsinin İşığın Elçiliyini etmək olduğunu anladı. Bunun, 19 aprel 240-cı ildə olduğu göstərilir və bir dəfə daha Tanrının yəni İşıq Kralının qoyduğu nizama görə hərəkət edən Dostun bir vəhyi kimi götürülə bilər. Mani bir ilahidə rolunu belə ifadə etmişdir:

  "Mən Babil torpağında doğulan qədirbilən bir dinləyiciyəm (yəni tələbəyəm)

Babildə doğuldum və həqiqətin daxilinə yerləşdirildim. Mən Babildən gələn bir müğənni bir dinləyiciyəm.

Mən dünyaya bir dəvəti bildirmək üçün Babildən gəldim. "
Mani
 

Mani, həyatının geri qalanında şagirdləri ilə birlikdə ilk camaatını meydana gətirdiyi paytaxt Ktesifona qaçdıqdan sonra İranın daxilində və xaricində dəvətini təsirli bir şəkildə yaymağa başladı. Elçilər Qərbə, Roma əyalətlərinə göndərilərkən Maninin özü də 241-ci ildə bir gəmi ilə Hindistana və oradan da Hind Vadisinin yuxarısına, Turana səyahət etdi və orada kralı öz tərəfinə çəkdi. Təxminən 242-243-cü illərdə I Ərdəşirin ölümündən sonra yeni hökmdar I Şapura (242-273) sədaqətini təmin etmək üçün Babilə geri döndü. Mani I Şapurdan dəstək almağı və hətta kralın məiyyətinə girməyi bacardı. Bu zaman padşahın iki qardaşı Maniyə bağlanmışdılar. Açıqca görülür ki, bu yeni universal din özünü fars imparatorluğu üçün mütləq gücə sahib zərdüşt ruhanilər sinifinin magiyasının iştirak etmədiyi uyğun bir ideologiya olaraq təqdim etdi. Mani artıq heç bir maneə olmadan təlimini yaya bilirdi. I Şapur öldüyündə xələfi I Hürmüz (273-274) də Manini yaxşı qarşıladı. Amma bir il sonra Hürmüz ölər və taxta qardaşı I Bəhram çıxınca Mani üçün çətin dövr başlayır. Kral, Manini hüzuruna çağırır, ancaq o, "ən böyük məmləkət gəzintisi", "öz gəncliyinin keçdiyi yerlərə və meydana gətirdiyi dəstəyə vida ziyarəti "olaraq adlandırılacaq bir səfərin arxasıyca, Cundişapura gəlir. Rəvayətə görə Mani yandaşlarına belə səslənmişdir: "Mənə baxın və mənə doyun uşaqlarım; çünki bədənimlə sizdən uzaqlaşacağam ".

Bir başqa rəvayətə görə Şapurun Maninin fikirlərinə bağlılığı on ildən çox davam etmişdir. Sonra Mobad, Şapurun yanına gəlmiş və Maninin özünün dinini pozduğunu söyləmiş, Mobad: "ikimizi üzləşdir müzakirə edək" demişdir. Şapur, ikisini üzləşdirib müzakirə etdirmişdir. Mobad dəlillərlə ona üstün gəlmişdir. Bunun üzərinə Şapur, dualizimden atəşpərəstliyə geri dönmüşdür. Sonra da Şapur və adamları Maninin öldürülməsinə qərar vermişlər. Mani, bunun üzərinə Hind bölgələrinə qaçmışdır. Şapur ölənə qədər də orada iqamət etmişdir. Maninin şagirdinin Bəhrama yazdığı məktub üzərinə Bəhram, Mani ilə Mobadı bir araya gətirib üzləşdirir. Mobad: "hər ikimizin mədəsinə güllə tökək, kimə zərər gəlməzsə o haqq yolundadır ". Mani, "bu zülmətin felidir "deyərək rədd edər. Bunun üzərinə Bəhram, Maninin həbs edilməsini əmr edər və qorxunc bir ölümlə də təhdid edər. Mani öldürülənə qədər qorxu içində yaşamışdır. Bir səhər ölü tapılmış və Bəhram başını qoparıb bədənini palçıqla doldurmuşdur. Ona tabe olanların çoxunu da öldürmüşdür. Burada Maninin, bir peyğəmbər olaraq aqibətini bildiyi və təbliğ vəzifəsinin yaxında sona çatacağını tərəfdarlarına söyləməyə çalışdığı vurğulanır. Necə ki Mani, gələr-gəlməz Atəşpərəstlərin başçısı "Mobad" (Din adamı) Kertir tərəfindən günahlandırılar. O, Maninin vəz etdiyi inanclarla xalqı rəsmi dindən azdırdığını irəli sürər. Padşahla görüşməsində Mani, vəzifəsinin tanrısal xüsusiyyətini açıqlayınca, Bəhramın: "Bu vəhy niyə sənə endi də, ölkənin rəhbərləri olan Bizə enmədi? "şəklindəki etirazına Mani," Tanrının iradəsi beləymiş "şəklində cavab verər. Nəticə olaraq Mani, məhkum edilir və zəncirlənərək həbsə atılar. Zəncirlər (üçü əllərində, üçü ayaqlarında, biri də boynunda) səbəbiylə heç hərəkət edə bilməz. Manixeistler bu əziyyəti Xristianların "çarmıxa çəkilmə" termini ilə xarakterizə edirlər. 26 gün sonunda Mani 26 fevral 277-ci ildə, 60 yaşındaykən ölər.

Bir rəvayətə görə cəsədi parçalara ayrılar, başı şəhər qapısında nümayiş edilir, geri qalanı isə itlərə atılar. Biruni isə, dərisinin soyulub içinin torpaqla doldurulduğunu və Cundişapur şəhərinin qapısına asıldığını və uzun müddət qaldığını və o qapının hal-hazırda da Mani qapısı olaraq bilindiyini ifadə etməkdədir. İbn Həzm isə Maninin cəzalandırılması ilə əlaqədar belə bir rəvayət nəql edir. Mani, öz dinini təsis etdiyində Məlik Bəhram b. Bəhramın hüzurunda özü kimi bir din adamı olan Əfrubaz ilə aralarında bu müzakirə keçər: Mobad Əfrubaz, Maniyə "Nə üçün sən nəslin kəsilməsini (evlənmənin qadağan edilməsi) və aləmin bir an əvvəl yox olması və hər şeyin əsl şəklinə dönməsini istəyirsən "şəklində bir sual soruşmuşdur. Mani ona "nəslin özünü meydana gətirən şeylərdən ayrılmaq surətiylə uzaqlaşması, nurun saf halıyla ortaya çıxmasına vəsilə olacağından ötəri bu vacibdir "şəklində cavab vermişdir. Əfrubaz da "o zaman söylədiyin şeylərin reallaşması üçün qurtuluşa səndən başlayaq "deyincə, Məlik Bəhram b. Bəhramın əmri ilə Mani öldürülmüşdür. Mani, cəzalandırılacağı vaxt çox toxunaqlı bir dua ilə Tanrıya belə yalvarar

  Ucalığın oğullarına yolu göstərdim. Məni bu dünyaya göndərmə səbəbin olan buyruğunu yerinə yetirdim. İndi burax da qurtuluşun hüzuruna çatım, düşmənlərin üzünü artıq görməyim, güclü səslərini bir daha duymayım. Bu dəfə zəfərin böyük tacını bağışla mənə .  

Bəhram, Manini öldürdükdən sonra ona olan nifrətindən ötəri, onun tərəfdarlarını təqib və zülmə məruz qoymuş və düşüncələri bütün İranda qadağan etmişdir. Beləcə onlar qərbə və cənuba doğru köç etmişlər. Manixeist camaat, bu dövrdən etibarən qəti olaraq yox edilmə təhlükəsiylə qarşı-qarşıya qalmışdır.

Auqustin (E. 354-430), gəncliyində xristianlıqdan əvvəl təxminən doqquz il Manixeizmin təsirində qalmışdır. Təsirləndiyi adam Manixeist olan Faustdur. Onların xarakterini "həddindən artıq dərəcədə özünü bəyənmiş, boşboğaz, şəhvətli insanların arasına düşdüm "sözləri ilə ifadə edirdi. Auqustin, dualist anlayışları olan pisliyin kökünü və sərhədsiz görünən gücünü şərh imkanı verdiyi üçün bunların arasına girmişdir. Daha sonra Auqustin, 388-399-cu illər arasında Manixeizme qarşı qələmə aldığı beş əsərində; Tanrının yaratdığı hər şeyin gerçək, varlığın parçası və dolayısı ilə yaxşı olduğunu ifadə edər. Ona görə pislik bir toz deyil, çünki içində yaxşının ən kiçik izi belə yoxdur. Daha əvvəl bunları bilmədiyini də etiraf edir. Ancaq, Auqustin də Manixeizm əleyhdarı polemika, insanın mütləq günahkarlıq anlayışını qatılaşdırmasına töhfəsini; onun lütf ilahiyyatına Manixeist materializmin və pessimistliyin bəzi izlərinə rast gəlinməkdədir. Ayrıca o, gecə-gündüz, aygünəş tutulmaları kimi astronomiya ilə əlaqədar mövzularda da Manixesitlerin görüşlərinin hələ təsirində olduğunu bildirir. Auqustin, Manixeizmə qarşı insanın azadlığını və məsuliyyətini müdafiə etmişdir.

 
Müqəddəs Auqustin

Bu məzmunda Auqustin, Xristianlıq ilahiyyatı baxımından müsbət və müdafiəçi bir fikir sərgiləmişdir. O, Manixeistləri pisliyin məsuliyyətini mifik bir yaradılışın və ya qoruyucu düşüncənin kürəyinə yükləməklə günahlandırmışdır. Eliade, III, 62 Auqustin, Manixeistlərin Tanrı ilə əlaqədar yanılgılarını belə sıralayır: Tanrının, əsərlərinin çoxunu ehtiyacdan yaratdığını söylədikləri, məsələn ulduzları və göylərin quruluşunu Tanrıya aid olmayan bir maddəyə bağladıqları, canlı varlıqların, böcəklərin, torpağa kökləri ilə bağlı varlıqlar olduğunu, birləşmələrinin Tanrıya aid olmadığını iddia edirlər. Bütün bunları Tanrının yaratmadığı ağıllı, səninlə mübarizə edən pis bir təbiəti olan bir düşmən gücün əsərləri olaraq görürlər. İbn Nədim, bundan sonrakı dövrdə Manixeizmin Mihriyə və Maklasiyə olaraq ikiyə ayrıldığını qeyd edir.

Biruni də Manixeizmin iki qola ayrıldığını bildirir. Birinci qol, dünya işlərindən çəkilib zahid həyatına əhəmiyyət vermişdir. İkinci qol isə, birinci qola tabe olmaqla birlikdə dünyəvi işlərə laqeyd yanaşmamışdır.

Süməniyyə xaricində Mavəraənnəhr bölgəsinə girən ilk din Manixeizmdir. Bunun səbəbi budur: İran Kisrası, Manini öldürdükdən və çarmıxa çəkdikdən sonra öz ölkəsində din mövzusunda müzakirələri qadağan etmişdir. Mani dininə mənsub olanları tapdığı yerdə öldürmüşdür. Onlar da Kisradan qaçmışlar, Bəlx məmləkətinə keçərək türklərin yaşadığı yerlərə girmişlər. Manixeistler, Mavəraənnəhr bölgəsinə gedincə farslar zəifləmiş, ərəblər güclənmişdir. Əməvilər dövründə İranda qarışıqlıq çıxdığı zaman Manixeistler məmləkətlərinə dönmüşlər. Manixeistler, son olaraq Müqtədir Billah dövründə ortaya çıxmışlar, sonra da ölüm qorxusuyla Xorasana qaçmışdırlar. Geridə qalanlar özlərini gizləmişdir. Bunlardan 500 nəfərlik bir qrup Səmərqənddə bir araya gəlib inanclarını açıqca ifadə etmişdir. Xorasanın idarəçiləri bunları öldürmək istəmişdir. Daha sonra Xorasan məliyi onlardan cizyə almışdır. İbn Nədim, Muizzuddövlə zamanında Manixeistlerden 300 adamın olduğunu ancaq öz dövründə onlardan beş adamın olduğunu onlara da "Ucara" deyildiyini ifadə etməkdədir.

Mani, yüksəlmədən əvvəl özünün yerinə əvvəl "Sis"i sonra imamı təyin etmiş və dərhal sonra Nur cənnətlərinə yüksəlmişdir. O da ölənə qədər Allahın dinini iqamə etmək üçün çalışmış və ondan sonra da İmamət davam etmişdir. Bu vəziyyət Dinavəriyyə deyə bilinən adam gələnə qədər davam etmişdir. O gəldiyində imamlığı qəbul etməmişdir. İmamətin ancaq Babil ilə tamamlanacağı onlardan başqasının İmam olmasının caiz olmadığını ifadə etmişlər. Başqa bir qrup da bunun ziddini söyləmişdir. Bu görüşün leh və əleyhinə dəstək davam etmişdir. Bu vəziyyət İmamət Mihrə keçənə qədər davam etmişdir. O, Vəlid b. Abdulməlikin xilafəti dövründə gəlmişdir. O dövrdə də İraqda Vali olaraq Xalid b. Abdullah əl-Kusər var idi. Onun yanına gələn, Mani dininə mənsub "Zadeh" ləqəbli adam bir müddət İraqda oturmuş sonra da oranı tərk etmişdir. Bu şəxs əvvəl Bəlxə sonra da Xorasana gedərək buraları Dinavəriyyəyə birləşdirmək istəmişdir. Manixeist düşüncəyə görə yer üzü həyatın sonunda, yaxşı həyat sürmüş bir ruh planetar səmalar yoluyla ilahi aləmə çatar. İlahi aləmə çatmaqda ay, günəş və saman yolu keçiləcək olan müxtəlif səmavi layları meydana gətirər. Maninin özünün də aya qədər yüksəldiyi və özünə tabe olanları müşahidə üçün orada gözlədiyi ifadə edilir. Bu yükləlişlərin hamısı da ölüm sonrası ruhun yüksəlişi kateqoriyasında qiymətləndirilər. Abbasilər dövründə; Mərvan b. Məhəmməd, Cad b. Dirhamın (Mötəzilə Alim) Manixeistlerin başçısı olduğu və Mərvan əl-Cadi olaraq adlandırıldığı göstərilir. Cad, zındıqlıqla ittiham edilmiş və Bağdadda həbs edilmişdir. Hişam b. Əbdülməlik dövründə Cad öldürülmüşdür. Cadın anasının xristian, özünün də zındıq olduğu ifadə edilir.

Manixeist kilsəsinin formalaşması

Manilər (Mani-chéens)

 
Zərdüşt rahibi Kartir. Nəqşi-rəcəb

İranın Ortodoks dininin Məzdəkilik olmasına baxmayaraq heterodoks bütün inanclar İslamdan əvvəl də, sonra da mübarizə etməkdə idilər. Sasanilərdən sonra çox daha dözümlü olan İslamiyyət rəhbərliyi altında Mani bir az azadlıq qazanmışdılar. Mani dini öz ədəbiyyatına malikdir. Şəxsən Mani, əsərlərinin böyük bir qisimini süryani dilində yazmış və dərhal sonra bu əsərlər pəhləvi dilinə tərcümə edilmişdi. İkinci Hicri əsrində bu əsərlərin ərəbcəyə tərcümə edilmələri isə Maniliyin yayılmasına böyük ölçüdə xidmət etdi.

"Yezdân-ı Baht" məzhəbinin yaradılması

"Hişam İbn-i Abdul-Məlik" dövründə Manilərin öndərlərinə Mihr adı verilməkdə idi. Mani rəislərindən olan Zadül Hörmüzd isə ayrı bir Mani təriqəti qurmaq məqsədiylə Mədain şəhərinə getdi. Orada qarşılaşdığı Həccacın katibi Miklası "Danaveryan" adı verilən təriqətin başına keçirdi. Miklasın ölümündən sonra isə yerinə Afrikadan gələn "Əbu Hilâl-ûd-Deyhûrî" keçdi. Məmun və Mötəsim dövrlərindəki başçıları "Əbu Əli Səid" və sonra da "Döyənək min Hörmüz-ûs-Səmərqəndi" idi. Məmun dövründə Rey şəhərində iqamət etməkdə olan "Yezdân-ı Baht" Manilərdən ayrılaraq öz məzhəbini meydana gətirdi.

Zandiklər ( Zenâdike)

Zındıq anlayışı, küfrü tələb edən inanclar daşıdığı halda müsəlman görünən kimsə mənasında istifadə edilir. Söz farsca olub III əsrdə ortaya çıxan Mani və Zərdüştə aid mətnlər üzərində fərqli şərhlər edən və bunlara inananlara zındıq deyilmişdir. Ərəbcədə incə düşüncəli çox hiyləgər mənalara gəlir. Bu söz müsəlmanlar arasında ilk əvvəl İraqda 125 (742)-ci ildə Cad b. Dirhəmin edamı səbəbindən istifadə edilmişdir. Buna görə dualizmdə mənimsəyən, Manixeizme inanan kimsə deməkdir. Zındıq; zamanın və bu səbəbdən maddənin ölümsüzlüyünə inanan, kainatın meydana gəlməsi və işləməsini zamana bağlayan kəslərdir. Manilərə Sasanilər dövründə "Zandik" adı verilirdi. Məsudi, Zandikləri Zərdüştün kitabı Avestadan ayrılaraq onun təfsiri olan "Zənd" kitabına bağlanan birlik olaraq qeyd etməkdədir. Yəni təfsiri qəbul edərək əsl mətni rədd mənasında özlərinə "Zandik" adı verilmişdi. İslam dövrlərində əvvəl Manilər, daha sonra da Məzdəkîlər eyni şəkildə "Zandik" (zındıq) olaraq adlandırılmışlardı. Əməvilər dövründə zındıq olaraq adlandırılanlar nisbətən azlıqda idi. Məmun Xorasana ilk gəldiyində "Mübid Mûbidân" xəlifənin vəziri Fəzl İbn-i Səhlin yanında yerləşirdi. Məmun Zındıklara və Mübidlərə qarşı son dərəcə dözümlü davranan bir xəlifə olaraq tanınmaqda idi.

Manixeizmin doqmatikası və mifologiyası

 
Manixeizmin yayıldığı ərazilər

Mani, insanlığın dini qurtuluşunun tarixi bir axış içində ən əhəmiyyətli mərhələlərini sıralarkən, öz öncül arasında Enoxu, Nuhun oğlu Samı, Buddanı, Zərdüştüİsanı saymışdır. Mani, bu yazılarda, İsanın həyatının müəyyən başlı hadisələrini yekunlaşdırmış, Həvarilərinin səylərini, Paulun missiyasını, Xristian Kilsəsinin yaşadığı böhranı və dünyanı düzəltmək üçün məşğul olan Marcio və Bardanes kimi qnostikləri izah etmişdir. Nəhayət, İsanın müjdələmiş olduğu "Paraklet"in, yəni şəxsən Maninin dövrünün gəldiyini elan etmişdir. "Paraklet" sözü, Ruhulqudüsə verilən bir ad olaraq Yəhya İncilində ifadə olunur. "Paraklet"in dindənkənar mənası "şəfaət edən, vasitəçi" formasındadır. Xüsusilə, İsanın vida danışıqlarında "Rahatladıcı, Gerçək Ruh və Müqəddəs Ruh" adı altında tez-tez iştirak etməkdədir. (Yəhya XIV/16, 26 - XV/26 - XVI / 7) Maniçilikdə gerçək sirr, radikal və universal dualizmdir. Mani inancına görə bu sirr, Maninin ruhi əkizi olan Paraklet tərəfindən Maniyə köçürülmüş və Mani də bu sirri öyrətməklə vəzifələndirilmişdir. Mani, on iki yaşındaykən ilk dəfə səmavi bir ziyarətə şahid olduğunu və ilk ilahi şərhləri aldığını irəli sürər. Ərəb tarixçisi ən-Nədimə görə bu səfəri edən "ət-Taum" (əkiz mənasını verən nəbati bir söz) adlı bir mələkdir. Bu mələk Maninin əkizi ya da ruhi həyat yoldaşı olub, onu öyrədib vəzifəsinə hazırlayacaq olan Parakletdir.

Maniyə görə Zərdüşt, Budda və hətta İsanın müvəffəqiyyətli olmamalarının səbəbi, öz təlimlərini yazıya keçirməmiş olmalarında axtarılmalıdır. Bu düşüncə ilə Mani, hər kəs tərəfindən aydın olan sadə bir dil istifadə edərək öz təlimini yazıya tökmüşdür. Mani yazıların xalqdan gördüyü sıx maraq, Maniçiliyin qarşısında olanların və xüsusilə Xristian Kilsəsinin niyə bu yazıları yox etməyə çalışdıqlarını açıqlamaqdadır. 279-cu ildə Roma İmperatoru Diokletian, İsgəndəriyyə şəhərində bütün Mani yazıların yandırılmasını buyurmuşdur. Buna bənzər yox etmə səyləri yüz illərcə davam etdirilmişdir. Halbuki, İsadan sonra II yüzilliyin ortalarında İranda doğan Maniçilik inancı, hələ ilk yüzilini tamamlamadan ŞərqəQərbə yayılmağı bacarmışdı və təbii olaraq qarşısındakı ən böyük rəqib Xristianlıq idi. Maniçilik ilə Xristianlıq arasında uzun və sərt bir döyüş cərəyan etdi. Xristianlıq bu dəfə qarşısında, ağıllı üsulları və müvəffəqiyyətli dialektik təhlil etmələri olan, Xristian Kilsəsi modelinə uyğun təşkilatlanan ciddi bir rəqib tapmışdı. Hər keçən gün, Maniçilik əleyhdarı kilsə qaydaları, dövlət buyruqları və dualist təlimləri pisləyən əsərlər çoxalırdı. Xristian Kilsəsi, Maniçilik qarşısında keçirdiyi qorxunu bir daha əsla unutmayacaq, yüz illər boyunca qarşılaşdığı hər dualist hərəkəti Maniçiliyin bir davamı və ya xortlaması olaraq qəbul edəcəkdi. Aradan uzun illər keçmiş olmasına ilə Vaudoislar, Katharlar, Tampliyerlər Maniçilik ilə günahlandırılacaqdı. Artıq, Xristian Kilsəsinin gözündə hər azğın inanc Maniçilik olaraq göstəriləcəkdi. Bu günahlandırmadan nə Lüter, nə də Kalvin özünü qurtara bilməyəcəkdi. Halbuki, Lüter öz tərəfdarları tərəfindən Kilsənin Maniçiliye qarşı son müdafiəçisi olaraq göstərilmişdir.

Qərbdəki reformasiya hərəkətindən sonra, hər nə qədər Kilsənin doqmatik tutumunda əhəmiyyətli bir dəyişmə olmadısa da, Maniçiliyin araşdırılması və daha yaxşı başa düşülməsi səyləri başladı. Mani sənədlərinin araşdırılması, Şərq ilə Qərbi Zərdüşt ilə İsanı birləşdirməyə çalışmış bir müdrikin varlığını göstərirdi. Zamanla, köhnə İranHind inanclarının daha yaxşı başa düşülməsilə, Maniçiliyin qaynaqlarına dair yeni şərhlər əldə edildi. Maniçiliyin təməl təlimi olan qnostik dualizmdə köhnə Zərdüşt inanclarının ilə Hind təlimlərinin də kök tapdığı ortaya çıxarıldı. Beləcə Maniçilik : radikal dualizm, Şərq paqan inancları və təbiət dinlərindən qaynaqlanan, Zərdüştdən yola çıxaraq təşkil edilmiş və İncil qəlibinə tökülmüş bir qnostik Asiya inancı olaraq təyin olundu. Astrologiyanın inkişafı Maniçilikdə yeni xüsusiyyətlər olmasını təmin etdi. Beləcə, Maniçiliyin ən köhnə köklərinin Kalde və Babilin köhnə inanclarında iştirak etdiyi aydın oldu. Nəticədə Mani dininin, Mesopotamiya-İran dualizmi üzərinə təməllənən və universal bir din xüsusiyyətinə çata bilmək məqsədiylə BuddizmXristianlıqdan bəzi fikirləri götürən bir "sinkretist" (birləşdirici) inanc olaraq ŞərqəQərbə doğru genişlənməsi təyin olundu. Bu genişləndirilmə, xristianlığın ilk yüzillərində tam mənasıyla təsirli idi və ancaq İslam tərəfindən qəti olaraq durdurulacaqdı. Qısacası Mani, Zərdüşt inancının da qaynağı olan Kalde-Babil sistemində, Buddist əxlaq qanunlarını və xristian təlimini birləşdirən bir dahi idi. Ortaya çıxarılan son tapıntıların işığında, Manicilik bir böyük din olaraq qiymətləndirilə bilər. Üstəlik "kitablı" bir din, bir missioner dini, təşkilatlanmış bir din, bütün böyük dinləri özündə əritmək istəyən universal və ən son bir din. Ancaq bütün bu xüsusiyyətlərdən daha əhəmiyyətlisi, hər şeyin başına iki əzəli və əleyhdar iki qanunu, İşıq və Qaranlığı yerləşdirmiş olan və İsanın gəlişini müjdələdiyi "Paraklet" tərəfindən sirrləri açıqlanan radikal bir "qnosis" dir Maniçilik. Bütün həyatı və bütün məlumatları ehtiva etdiyini irəli sürən bir cəmləşdirici sirr dinidir. İsa müvəffəqiyyətsiz olmuş, Əziz Paul ilə Marcionun səyləri boşa getmişdir. Gerçək Kilsəni yenidən təşkilə vəzifələndirilmiş olan Paraklet-Mani zühur etmişdir.

Manixeizmdə inanclar

 
Auqustinin Manixeizmi tənqid edən Etiraflarının əlyazmaları. XIII əsr

Manixeizmin inanc əsasları; İşıq (yaxşılıq) və Qaranlıq (pislik) olaraq iki zidd qanun ilə İsanın gələcəyini müjdələdiyi "Paraklet"in Mani olduğu anlayışı təməlinə oturmaqdadır. O, İsanın missiyasını tamamlamaq və "gerçək kilsəni" yaratmaq üçün son peyğəmbər olaraq göndərildiyi iddiasındadır. İbn Nədim, Manixeizmin inanc əsaslarını; Nur cənnətlərinin kralına (Tanrı), onun nuruna, qüvvət və hikmətinə inanmaq şəklində ifadə edər. Onun nuru - günəş və ay, qüvvəti - hava, külək, nur, su və atəşə hakim olmaq, hikməti isə müqəddəs dindir. Manixeizmə görə yaradılışdan sonra insanın ən əhəmiyyətli vəzifəsi, qaranlıqda həbsdə qalan nur parçalarını əsarətdən qurtarmaqdır. Bu işdə bəzi səmavi qüvvələr də ona kömək edər. Çünki insan, qaranlıq aləmin hökmdarının dünyaya gətirdiyi bir məxluqdur və Adəmdəki nurani ünsürlərin daha çox parçalanaraq zəifləməsi üçün Həvvanı yaratmışdır. Bunun üçün ilahi zat (İsa), Adəmə zöhd və riyazətdə həyat nəsihəti vermişdir.

Manixeizmdə on ədəd fərz vardır. Bunlar: bütə tapınmağı rədd etmək, yalan söyləməmək, xəsislik etməmək, adam öldürməkdən qaçınmaq, zina etməmək, oğurluq etməmək, sehr etməyi öyrənmək, səbəbləri bilmək, inancda və əməldə zəiflik göstərməyib çoxaltmaq. Göstərilən bu qaydalar bəzi qaynaqlarda Maninin on əmri olaraq da ifadə edilir. Məzmun olaraq da Musanın on əmrinə bənzəməkdədirlər. A. Schimmel, Manixeizmin başlıca xüsusiyyəti olaraq Maninin bildirdiyi hikməti, gəzdiyi ölkələrdə hakim olan dinlərə uydurulması şəklində ifadə edir. Mani, o dövrdə Buddizmi mənimsəyən Türküstanda Buddizmin simvollarını istifadə etmiş, qərbdə isə xristian inancına uyğun fikirlər inkişaf etdirmişdir. Hətta xristianların yaşadığı bölgələrdə özünün İsanın vəd etdiyi "təsəlli verici" (Paraklet), Buddist ətraflarda isə Buddanın sözlərini istifadə edərək insanlığın qurtuluşu üçün lazımlı olan gizli gerçəkləri vəhy etmək üçün göndərildiyini iddia etmişdir. Maninin bir İncilə sahib olması və özünü Paraklet olaraq xarakterizə etməsi, xristianlıqdan aldığı ünsürlər olaraq; insan ruhunun ölümdən sonra bir heyvan və ya boş bir surətə keçəcəyi fikri Hind mənşəli yenidən doğma düşüncəsində alması qəbul edilir. Qısaca Mani, atəşpərəst dualizmdə, xristianlıq və Hind dinlərindən faydalanaraq və onlarda bəzi fikirləri birləşdirərək yeni bir dini düşüncə əldə etmişdir. O, Buddanın Hindistana, Zərdüştün İrana, İsanın qərbə, özünün də içində olduğu nəsilə göndərildiyini iddia etmişdir. Maninin başlıca arzusu, köhnə çağ düşüncələrini birləşdirərək universal xüsusiyyətdə bir qurtuluş doktrinası qurmaq olaraq ifadə edilir.

Tanrı inancı

Manixeizmin Tanrı inancının özündə dualizm yer alır. Bu dualizm, əzəli və əbədi iki əsl prinsip (İşıq və Qaranlıq) ilə üç zaman təsəvvüründən meydana gələr. Şimalda yaşayan və İşıq aləminin hakimi olan İşıq tanrısı; "Ucalığın Atası", "Ən müqəddəs Baba" və "İşıq Aləminin / Cənnətin Kralı" bir tanrıdır. İlahilik, güc, müdriklik kimi müxtəlif qüdrətə sahib olan İşıq Tanrısı, həyat sahibi, əzəli, əbədi, yaradıcı və var edəndir. Söz mövzusu tanrı, özünü, ağıl, düşünmə, dərk, fantastika və təfəkkür kimi beş mücərrəd qanun ilə açıqlamaqdadır. Qaranlıq aləmi, quruluş olaraq İşıq Aləminə bənzəməkdə ancaq başında Qaranlıq tanrısının tapılması ilə İşıq aləmindən ayrılmaqdadır. Cənubda yaşayan duman, atəş, külək, su və qaranlıq olmaq üzrə "beş aləm"ə malikdir. Qaranlıq tanrısının ətrafında saysız pis varlıqlar və beş pis aləm vardır. Qaranlıq aləmində; mənfi xüsusiyyətlər ilə birlikdə ölüm zəhəri olaraq adlandırılan bir tüstü və maddəni təmsil edən ölüm ağacı var. Qaranlıq aləmi, təbiəti gərəyi İşıq dünyası ilə davamlı qarşıdurma halındadır. Manixeizmin fərzləri arasında dörd böyüyə iman etmək də yer alır. Dörd böyüklər: Allah, onun nuru, onun qüvvəsi və onun hikmətidir. Allahın adı, Məlik-i Cənnan-ı Nurdur. Onun nuru günəşaydır. Onun qüvvəti beş mələkdir. Onlar: ruh (külək), hava, işıq, su və oddur. Allahın hikməti müqəddəs dindir. Dinin beş mənası vardır. bunlar; yuxu şərhini edənləri nəzərə almaq, elm ərbabından faydalanmaq, ağıl ərbabından dinləmək, qeyb ərbabını yoxlamaq, zəka ərbabını (gələcək üçün öncəgörüş sahiblərini) dinləmək şəklində sıralanacaqdır. Mani, kitabı "Şaburkan" ın girişində belə deyir: "Nur aləminin məliyi, öz aləminin hər yerindədir, heç bir şey ondan ayrı qalmaz. O, həm açıq, həm də gizlidir, onun sərhədi yoxdur. Onun sərhədi, öz ərzinin sonu və düşmənlərinin ərzinin sərhədi ilə məhdudlaşır ". Bəziləri bu iki əslin qarışması ilə o ikisinin ruhlarının deyil bədənlərinin meydana gəldiyi düşüncəsindədir. Çünki aləmdə günəş, ay və gündüz kimi qarışmamış saf bir çox varlıq vardır. Bunlar saf nurdur. Batil olan da saf zülmətdir.

Kitab inancı

 
Manixeist həvarilərinin və tərəfdarlarının təsvir edildiyi divar rəsmi.A. von Le Coq, Chotscho, Ergebnisse der kgl. Preussischen Turfan Expeditionen, Berlin, 1913

Dinlərdə kitab, təlim baxımından əhəmiyyətli bir ünsürdür. bu mənada kitabi dinlər müqəddəs mətnlərini mühafizə nöqtəsində səy göstərmişdirlər. Manixeizm də kitabları olan bir din olaraq özünü təqdim edir. Manixeistlərə görə Mani, Zərdüşt, Buddaİsanın təlimlərini yazıya köçürməməsi səbəbiylə onların müvəffəqiyyətsizliyindən dərs çıxarmışdır. Bu çərçivədə Mani, dinin müqəddəs qanununu meydana gətirən yeddi kitabı da şəxsən özü yazmış, şəkil və fiqurlarla də gözəl göstərmişdir. O dövrün farscasıyla yazdığı ilk kitab olan Şaburkan xaric, digərləri süryanicə və ya şərqi arami dilində dillərində qələmə alınmışdır. Bu əsərlərdən geriyə çox az şey və onlar da yalnız tərcümə olaraq qalmışdır; amma bu tərcümə parçalarının çatdığı dillərin sayı və müxtəlifliyi (Soqd dili, Qipti dili, Türkcə, Çin və s), Manixeist inancların yayılma müvəffəqiyyətini sübut edir. Mani tərəfdarlarının əlində xristianların əlindəkindən başdan sona fərqli bir İncil də var idi. Bunların hər biri, öz əlindəki İncilə görə hərəkət edər, onu doğru bilər, Məsihin o hal üzrə olduğunu zənn edər; digərlərini batil və onların yolunda gedənləri də yalançı görərlər. Maniliyi geniş bir şəkildə araşdıran Biruni, onun kitablarından; Şaburkan, Kənzul-əhya, Sifrul-Əsfar, Sifrul Cəbabirə, Kitabu Sifril Sirr və bir çox risaləsindən bəhs edir. Maninin kitabları: Həyat İncili, Həyat Xəzinəsi, Pragmateia, Sirrlər kitabı, Nəhənglər kitabı, Məktublar, İlahilər ve Dualar şəklində də göstərilir. Bir başqa yerdə Maninin kitabları: 1. Sahberden, Mani bu kitabda pis insanları tanıdır. Əhrimanın bu pis insanların arasına girib onları aldatdığını izah edir. 2. Sendokojine, Mani Sendokojine'də yaxşı insanları və yaxşılıqları izah edər. Aydın və işıqlıqla onların xoşbəxtliyini izah edər. 3.Riya Rast, Doğru yolu və doğru olanları izah edər. 4. Olperesti, Mani, Olperestidə inanc, düşüncə və ürək təmizliyini izah edər. 5. Veşarti, O dövrdəki dinləri və keçmiş din və peyğəmbərləri izah edər. 6. Nivista Gernasa, Mani bu kitabında tanınmış insanları, pəhləvanları, ölkələri üçün mübarizə edib ölünə qədər döyüşmüş olan qəhrəmanları tanıdır. İbn Nədimin "Fihrist"in də qeyd etdiyi Maninin kitabları isə bunlardır:

1 - Kitabul Sıfrul Əsfar. Bu kitabın bablarından bəziləri belədir: Deysanilərin babı, Könül verənlərin babı, Ərmilə oğlu babı, yəhudilərin çarmıxa çəkdiyi, çarmıxa çəkilmiş Məsih Mani, İsanın yəhudilər arasında öz nəfsinə şahidlik etməsi babı, And şahidliyi babı, Yeddi ruh babı, yox olan dörd ruh babı, Gülmə babı, Adəmin İsaya şahidliyi babı, Dindən çıxma babı, Deysanilərin ruh və bədən mövzusundakı babı, Aləmin qorunması babı, Qiyamət babı, Peyğəmbərlər babı və s.

2 - Kitabul Sıfrul Cəbabirə

3 - Kitabul Fəraidul Səmmak; Səmainə (Dinləyici) fərzlərinə dair məlumat, səmainə pozulması ilə əlaqədar bab, Hutanın pozulmasına dair bab.

4 - Kitabul Şaburkan

5 - Kitabul Sıfrul Əhya

6 - Kitabul Farakmatiya

Mani və özündən sonrakı İmamların risalələri isə; Risalətül Asley, Risalətül Kübəra, Risalətül əzm, Risalətül Kadaul Ədl, Risalətül Fitkul əzm, Risalətül Mabudiyyə, Risalətül Yəhya fit-Tədbiri Sədəqə şəklində sıralanır. Maninin kitabları ilə əlaqədar Yəqubi, onun, "Kənzul Əhya" olaraq adlandırılan kitabını iki əsli isbat üçün yazdığını və kitabda, nəfsdə qurtuluş olan şeyləri nur, fəsad olanları da zülmət olaraq bildirir. Burada pis hərəkətləri zülmətə nisbət etmişdir. "Şaburkan" olaraq adlandırdığı kitabda isə nəfsi, xilas və şeytana qarışan olaraq xarakterizə edir. Şaburkanda səbəblər (xəstəlik) və fələk düz olaraq qəbul edilir və yenə onda aləm axan bir dağın üstündədir və uca fələk onun ətrafında dönər. Kitab-ı Huda və Tədbir də on iki dənə İncil vardır. Hər bir İncil də bir hərflə adlandırılmışdır. Bu kitabda namaz və ruhun xilası üçün lazımlı olan şeylər yer alır. Manixeistlərdə, nuru qurtarmaq üçün ən əhəmiyyətli vasitə, nur parçalarını ehtiva edən ilahi və duaları söyləyib müqəddəs kitabları oxumaqdır.

Peyğəmbər inancı

Manixeizmdə Peyğəmbərlər, Tanrının insanlara göndərdiyi elçilərdir. Mani də bu peyğəmbərlik müəssisəsinin son halqasıdır. İbn Nədim, Tanrının Maniyə belə söylədiyini rəvayət edir: "Məndən və səni peyğəmbər olaraq seçən Rəbbdən sənə salam olsun. Sənin vəzifənin insanları haqqa çağırmaq və həqiqət ilə müjdələmək və buna gücünün çatdığı qədər səy göstərməkdir. " Manixeistlərə görə; elm və hikmətlə göndərilən ilk peyğəmbər Adəm peyğəmbərdir. Ondan sonra Şis, ardından da Nuhİbrahim göndərilmişdir. Budda Hind diyarına, Zərdüşt İrana, Allahın sözü və ruhu olan İsa Məsih Rum və Məğrib torpaqlarına göndərilmiş, ardından Pavel də buralarda vəzifələndirilmişdir. Kadı Abdulcabbar "Muğni" İbn Həzm, Manixeistlərin yalnız İsa, Zərdüşt və Maninii peyğəmbər olaraq qəbul etdiklərini bildirir. Maninin "Sıfrul Sirr" adlı əsərində peyğəmbərlərin möcüzələrini tənqid də ifadə edilir. Şəhristani, Xatəmi Ənbiyanın ərəb torpaqlarında çıxacağını Manixeistlerin ifadə etdiyini qeyd edir. Ancaq bu məlumatı yalnız Şəhristani verməkdədir.

Axirət və Qurtuluş inancı

Manixeizmdə dualist anlayış, axirət inancında özünü göstərir. Manixeizmə görə, ruhların yer üzündən və bədəndən xilas olaraq İşıq aləmində yüksəlməsi ilə dünyada zülm, şiddət və pislik artacaq. Çünki bədəndə əsir olaraq yaşayan işıq ünsürləri dünyanı tərk etdikcə, yer üzündə daha az işıq ünsürü qalacaq və beləcə yaxşılıq da, sülh də azalacaq. Belə bir mühitdə də yalançı peyğəmbərlər "Yalancı Mithra" (Dəccal) ortaya çıxacaq və insanları aldatmağa çalışacaq. Bu müddətdə dünyanın sonuna yaxınlaşdığının xəbərçisi olan böyük döyüş olacaq və nəticədə də dünyada günah və döyüş mühiti meydana gələcək.

Maniyə görə bir mömin (Sıddîqın) öldüyü zaman, Qədim İnsan (Tanrı), Nur İlahını ona Hakim əl-Hadi surətində göndərir. Onunla birlikdə də üç ilah vardır. Onlarla birlikdə də zəkat vardır, geyim vardır, başa qoyulan tac vardır və Nuru İklil (Nuru təmsilən başa qoyulan bir şey) vardır. Üç mələk və üç İlah ilə birlikdə O Sıddıka bənzər subay bir adam gəlir. Ona ehtiras şeytanı və digər şeytanlar göstərilir. Siddiq, onları görüncə Hakim surətindəki və digər üç Allahdan kömək istər. Bu ilahlar ona yaxınlaşarlar, şeytan da ilahları görüncə ondan qaçar. Siddiq beləcə alınar və tacı, İklil və paltarı geydirilər. Və əlinə kiçik bir su səhəngi verilər. Onu ay planetinə çıxararlar və Qədim insanın (Allah) hüzuruna çıxararlar və canlıların anası Nehneheyə çıxararlar. Həyatın başlanğıcında olduğu kimi Cənnətlərin Nuru = Tanrının (Cənnan-ı Nur) hüzuruna çıxarılar. Sonra cəsəd tərk edilər (atılar). Sonra su, atəş və külək qüvvələri; günəş, ay və Nurların ilahları tərəfindən oradan alınar. Sonra bunlar günəşə yüksəldilər və ilaha qatılar. Onun zülmət (qaranlıq) cəsədi cəhənnəmə atılar

Bağdadi də Maniyə istinad göstərərək; bədəndən ayrılan ruhları; doğruların ruhları və əxlaqsızlığa düşənlərin ruhları şəklində iki növ olaraq bildirir. Doğruların ruhları bədənlərindən ayrıldığı zaman, səhərin rəhbərliyində fələyin üstündəki Nura gedər və orada əbədi xoşbəxtlik içində qalar. Pozğunluğa düşənlərin ruhları isə, bədənlərindən ayrılıb Uca Nura qovuşmaq istədikləri zaman, aşağıya tərs üz edilər və zülmətin pisliklərindən təmizlənənə qədər heyvanların bədənlərinə keçərlər; sonra Uca Nura qovuşar. Manixeist yazılarda, yeddi göy qatının hər birində olan "gömrüklər" dən və səmavi səfərə çıxan ruhun yanında daşıdığı "mal" ları (dini yüksəklikləri) araşdıran "Gömrükçülər" dən söz edilir. İbn Nədimə görə; ehtiras və şeytanın zəbt etdiyi günahkar adam öldüyü zaman, şeytanlar oraya gəlir, onu alar və ona əzab edər və şiddətli əzabı ona göstərərlər. Sonra ilahlar gəlir. Günahkar insan, ilahların özünü qurtarmağa gəldiyini sanar. Halbuki ilahlar onu, hərəkətləri və Sıddıklara köməyi kəsdiyi üçün xəbərdar etməyə gəlirlər. O, aləmdə bu şəkildə son ana qədər qalar və sonunda cəhənnəmə atılar. İnsan öldüyü zaman ruhları üç qrupa ayrılar :

1 - Cənnətə gedənlər; Sıddiklar.

2 - Aləm və Əfvala (Bərzəx aləmi və oradakı qorxulara) gedənlər; dini qoruyan və Sıdıklara köməkçi olanlardır.

3 - Cəhənnəmə gedənlər; bunlar da fasiqlərdir.

Aləmin yox olmasından sonra axirətdə, qədim insan, şərqdən Cədiy və Bəşir aləmindən, böyük quruluşçu Yəmən tərəfindən, həyat ruhu da qərbdən gəlib bir araya gəlirlər. Yeni cənnət deyilən böyük quruluşun qarşısında dayanar, atəşi təvaf edər və cənnətə baxarlar. sonra Cənnətdən bu nura sıddiklar gəlir və orada otururlar. Onlar ilahların birləşməsi üçün tələsərlər və atəşin ətrafında gözləyərlər. Sonra pislik hərəkətinə baxarlar. Bu hərəkətləri atəşin içərisində dəyişdirməyə çalışırlar. Bu atəşin sıddıklara zərər verməsi mümkün deyil. Günahkarlar, siddiqlərdən kömək istəyincə, kömək etməzlər, yalnız günahkarların mənfəətinə bəzi xəbərdarlıqlar edirlər. Sonra da bu günahkarların peşmanlığı, qəm və kədəri artar, bu vəziyyət sonsuza qədər belə davam edər.

Bütün qnosislərdə qurtuluşa gedən yol insanlıq halının qəti bir aydınlaşması ilə başlayır. İnsan yalnız bu dünyada yaşadığı, yəni bədənlənmiş bir yaranmaya sahib olduğu üçün acı çəkər. Başqa bir deyişlə, insan pisliyin pəncəsində yaşar. Qurtuluş üçün tək çarə qnosislə təmin edilə bilər. Qnostik təlimə uyğun bir yanaşma ilə, pisliyin suveren olduğu bir kosmos, aşan və yaxşı Tanrının deyil, ancaq onun düşməninin əsəri ola bilər. O halda dünyanın varlığı, daha əvvəlki, kosmosdan öncəki bir halın ön qəbulunu özü ilə gətirərkən, insanın içində olduğu günahkar vəziyyət də uca bir xoşbəxtlik içindəki bir başlanğıc halını tələb edir. Digər qnostik sistemlərdə də olduğu kimi, qurtuluşun üç mərhələsi vardır: Oyanma, qurtarıcı məlumatın vəhy edilməsi və anamnesis (əldə edilən məlumatlarla şəxsiyyətini xatırlama). "Adəm özünü araşdırdı və kim olduğunu bildi ..." "Yenidən ağıllanan müqəddəs adamın ruhu dirildi". Bu soterioloji (qurtuluşa istiqamətli) ssenari, o zamanki və gələcək bütün gnosis yoluyla qurtuluşların nümunəsi olar. Dünyanın sonuna qədər, işığın yəni tanrısal ruhun bir hissəsi, dünya zindanının divarları daxilində, insanların və heyvanların bədəniylə bütün bitki növlərində bağlı qalmış digər hissəni oyandırmağa, bu səbəbdən qurtarmağa çalışacaq. Acı çəkən İsanın, çarmıxı üçün də böyük nisbətdə tanrısal ruh saxlayan ağaclar istifadə edilər. Manixeist Faustun ifadə etdiyi kimi, "hər dəfə ağaca asılan İsa, insanların həyatı və sağlamlığıdır". Dünyanın davam etməsi tarixi İsanın xaça çəkilməsinin və can çəkişməsinin uzanmasına səbəb olmaqdadır. Hərçənd işıq parçacıqları, yəni xoşbəxt ölülərin ruhları ay və günəş "piyalələri" tərəfindən davamlı göy cənnətinə daşınır. Amma digər tərəfdən, Maninin göstərdiyi yolu izləməyən, yəni doğmaqdan uzaq dayanmayan hər kəs, son qurtuluşu geciktirməkdədir. Çünki işıq spermada cəmlənmişdir, o halda dünyaya gələn hər uşaq bir tanrısal parçanın məhbusluğunu uzatmaqdan başqa bir işə yaramaz. Maniyə görə nurun ayrılması və xilas olmasına kömək edən şeylər, təsbeh, təqdis, gözəl söz və yaxşı işlərdir. Bunlar sayəsində nur parçaları ay fələyinə doğru yüksələr. Ay, bu parçaları, aybaşından ortasına qədər qəbul edər, getdikcə dolar və bütöv ay olar. Günəş də eyni şəkildə ayın sonuna qədər yüksələn nur parçalarını yığaraq bunları daha üstə çatdırar. Bu proses, bütün nur parçalarının ən yuxarıda olan saf nura çatmasına qədər davam edər. Bu aləmdə heç bir nur parçası qalmayana qədər belə olacaq. Bəlkə günəşay tərəfindən ayrı edilməyən bir neçə nur parçası qalacaq. Bu nöqtədə yer kürəsini daşıyan mələk yuxarı çıxar və göyü çəkən mələk onu buraxar. Kainat alt-üst olar. Ardından bir atəş yandırılar və alt-üstə qarışar. Atəş içindəki hər şeyi nura döndürənə qədər yanmağa davam edər. Bu yanma 1468 il davam edəcək.

Mani, "üçüncü zaman" ı, eskatoloji sonu təsvirlərkən, bütün Asiyada və Ellin dünyasında yaxşı bilinən qiyamət deyimindən faydalanar. Dram, bir sıra qorxunc imtahanla (Manixeistler buna "böyük döyüş" adını verər) başlar, onu Ədalət Kilsəsinin zəfəri və son mühakimə izlər; ruhlar, Məsihin məhkəməsində mühakimə edilər. Qısa bir suverenliyin ardından, Məsih, seçilmişlər və yaxşılığın bütün şəxsləşmiş halları göyə yüksələcək. Qızmar və 1468 il sürəcək bir yanğınla təmizlənən dünya yox olacaq. Son işıq parçacıqları da bir "Heykəl"in içində toplanıb göyə çıxacaq. Maddə, bütün şəxsləşmiş halları, şeytanları və qurbanları, lənətləriylə birlikdə bir növ "top" içinə həbs ediləcək və nəhəng bir uçuruma atılıb, üzəri bir qaya ilə bağlanacaqdır. Bu dəfə iki toz arasındakı ayrılıq qəti olacaq; çünki Qaranlıq bir daha əsla İşıq hakimiyyətini zəbt edə bilməyəcək. Şəhristani, öz dövründə Manixeist inancın liderlərindən biri olan Əbu Səid əl-Manəvinin sözünü etdiyi qarışma müddəti ilə əlaqədar; öz yaşadığı dövrə qədər olan müddətin 11700 il olduğunu, geriyə yalnız üç yüz il qaldığını iddia etmişdir. Bunu söylədiyi tarix Hicri 271-ci ildir. Ona görə qarışmağın müddəti 12000 ildir.

Manixeizmdə ibadət

 
Çin dilində yazılmış manixeist mətni. Kayuan erasının 19-cu ili. (731-ci il)

Manixeizmdə müxtəlif ibadətlər var. Manixeizmde ibadətlər; oruc tutmaq, bizə işığı göstərən günəşlə, aya dua etmək, vəftiz və bir yerdə yeyilən yeməklər şəklində sıralanır. Dinləyicilər və seçilmişlər şəklindəki iki əsas qrupdan ibarət Manixeistler, ibadətlərin icrasında fərqlilik ərz etməlidir. Seçilmişlər sinifinə mənsub olan Manixeistler, gündəlik həyatda yeddi dəfə, dinləyici mövqeyindəki bir Manixeist isə gündə dörd dəfə ibadət edər. Manixeistlər, maddi doğumla gələn pislikləri vəftiz ilə təmizləməyi vacib bilirlər. Ayrıca Şəhristani, Maninin, özünə inanan kəslərə, bütün mallarından uşur (onda bir) vermələrini, gecə və gündüz cəmi dörd vaxt namaz qılmalarını və Haqqa dua etmələrini əmr etdiyini bildirir. Digər tərəfdən Manixesitlərin günəşə və aya ibadət etdikləri mövzusunda Mani, digər millətlərin özlərini, günəşə və aya səcdə edib büt etdiklərini zənn etdiklərini, halbuki İsanın da şəhadətilə, onların gerçək bədən aləminə bir keçid və qapımız olduğunu bilmədiklərini irəli sürmüştür Mani bu fikirini hindlilərin; ruhun yüksəlməsi və ya günəşin işığı, ya da atəşin alovu ilə yuxarı çıxması yolu ilə ola biləcəyini, çünki yuxarı gedən ən qısa və doğru yolun atəş ilə işıqdan başqa bir şey olmadığını söyləməkdədir. Manixeistlərin ibadətxanaları beş hissədən ibarətdir: a-Müqəddəs Kitab və Şəkil salonu, b-Oruc salonu, c-ibadət və tövbə salonu, d-oxuma və öyrənmə salonu, e-xəstə salonu. Qeyd etdiyimiz hər bir məbəddə üç nəfər din adamı iştirak edər. Bunlardan bir qrup, ilahilər və əhdlərlə, ikinci qrup; mükafat və təşviq işlərini idarə edər, üçüncü qrup isə sədəqələrlə maraqlanar. Dini təşkilatları; İmam, dinləyicilər və seçilmişlər sinifindən təşkil edilər. Seçilmişlər sinifi öz içində müəllimlər, idarəçilər və dindarlardan meydana gələr. Manixeizmin məbəd yeri xristianlıqdakı kimi kilsəydir. Mani tərəfindən yaradılan kilsə, işığa əziyyət etməkdən çəkinmək, işığı təmizləyərək geriyə dönməsinə çalışmaq və dünyada mövcud olan işığı qorumaq məqsədi ilə yaradılan "Son Qurtuluş Birliyi"dir. Mani, gerçək kilsəni özünün qurduğunu iddia etmişdir

Namaz

İbn Nədim, Manixeistlerin namaz vaxtlarını: ilki zaval vaxtı yəni günəş tam təpədə ikən, Günəşin zaval ilə batışı arasında yəni batma istiqamətində tam maili ikən, Günəşin batmasından sonra və Günəş batandan üç saat sonra şəklində ifadə edir. Seçilmişlərin yerinə yetirməklə mükəlləf olduqları namaz və rükətləri isə belədir:

1 - Əmud namazı, zaval vaxtı qılınır 27 rükət.

2 - Əsr namazı, 11 rükət.

3 - Atamə namazı, 25 rükət.

4 - İşa namazı, günəş batmamışdan üç saat sonra qılınır.

5 - Gecəyarısı namazı, 30 rükət.

6 - əl-Fəcr namazı, 50 rükət.

7 - Bəşir namazı, gecənin yarısı ilə gündüzün başlanğıcında qılınar, 16 rükətdir.

Manixeistlər ibadətlərində Şimal qütbünə yönələr. Çünki onların inancına görə, kainatın ən yüksək nöqtəsi, göy qübbənin orta nöqtəsidir. Ancaq Biruni, Manixeist propaqandaçılardan olan "Kitabul-Bai" yazarının bir qibləyə yönəlmək ehtiyacında olan dinlərin mənsublarını, Allaha dua üçün bir istiqamətə yönəlməyə nə lüzum var deyə ayıbladığını, ifadə edər. Bu məlumata əsaslanaraq Manixeistlərdə mütləq bir qiblə fikirinin mövcud olmadığını söyləyə bilərik. Manixeistlərin namazlarını necə qıldıqlarını İbn Nədim "Fihrist"də belə açıqlayır: adam durğun və ya axan suyla dəstəmaz alar və ya məsh edər. daha sonra ayağa qalxıb, Nir-i Əzəmə (Tanrı) dönər, sonra gözləmədən səcdəyə bağlanır. Səcdə vəziyyətində: "Bizi hidayətə çatdıran Parakleti təbrik edərik, o, nurun elçisidir. Onun qoruyan mələklərini təbrik edərik. Neyirin əsgərləri pakdır, müqəddəsdir "deyər oturar. Sonra gözləmədən ikinci dəfə səcdəyə bağlanar. Yenə səcdə əsnasında "Bizi hidayətə çatdıran Nir-i Mani (Mübarək Mani), səni təsbeh edərik. Sən işığın qaynağısan, həyatın yarpağısan, böyük Ağacsan, sən hər şeyə şəfasan "deyər təkrar oturar. Dərhal sonra üçüncü dəfə səcdəyə gedər. Səcdə vəziyyətində "Səni təmiz bir ürək ilə təsbeh edirəm və böyük ilahı təsdiqləyən bir dil ilə səni təsbeh edirəm. Sən nurların və onun ünsürlərinin sahibisən. Mən səni təsbeh edərəm, Səni təqdis edərəm, sən hər şeydən böyüksən, sən çağırılanların ən böyüyüsən. Səni ordularının təsbehi ilə təsbeh edərəm. Səni tənzih edirəm. Bütün bunları sənin ucalığın və kəlimələrinlə edərəm. Çünki sən tamamilə haqq, həyat və yaxşılıq olan bir İlahsan ". Təkrar oturar və dördüncü dəfə səcdəyə qapanar. Dördüncü səcdədə isə; "Bütün ilahları təsbeh edirəm və onlara səcdə edirəm. İşıq verən bütün mələklərə səcdə edirəm. Bütün nurlara və böyük Allahdan gələn ordulara səcdə edirəm "deyər oturar. Sonrasında təkrar səcdəyə qapanar: "burada səcdə edirəm, bütün orduları təsbeh edirəm. Nurlanmış İlahları təsbeh edirəm. Qaranlığı ortaya çıxaran və onu yox edən nurlanmış İlahları təsbeh edirəm "təkrar oturar və altıncı səcdəyə qapanar. Burada "Səcdə edirəm, böyük və uca olan Münir atamı təsbeh edirəm. O ki aləmlərdən gəlmişdir ". Bu şəkildə on iki rükət namaz qılınar. ancaq on rükətdə sonrakı iki rükəti müxtəlif təsbihatlarla tamamlayar. Bütün vaxtlarda də namazların qılınışı eyni şəkildədir, fərqlilik ifadə etməz.

Oruc

Manixeizmdə dinə inanan hər kəs oruc tutmaqla mükəlləfdir. İbn Nədim, Manixeistlerin ömür boyu hər ayda yeddi gün oruclarının olduğunu ifadə etməkdədir. Oruc tutduqları vaxtları də belə ifadə edir: hər ay, günəş qövsə (yay halına) girəndə və ay da tam bütöv ay olanda iki gün oruc tutarlar və bu müddət içərisində heç iftar etməzlər. Digər bir orucları isə, hilalı gördüklərində iki gün oruc tutarlar və yenə heç bir şey yemədən iki gün davam edər. Bir başqa orucları da; Günəş Oğlaq bürcündə olduqda və Ay da nur halının üzərindən səkkiz gün keçdikdən sonra üç gün oruc tuturlar. bu orucda hər gün iftar edilər. 3 İftar edilmədən üst-üstə tutulan iki günlük orucu Babil təqviminə görə;

1 - Birinci qanun 4-5;

2 - İkinci qanun 1-2;

3 - İkinci qanun 15-16;

4 - Sonuncu orucun biri 28 günlük oruc ayının başı və ortalarına təsadüf edir.

Bunun yanında fevral və adar aylarında tutulan illik orucları da vardır. Oruclu kimsə bilərək orucunu pozsa günahkar olar.

Əxlaq əsasları

 
Rəssam Mani öz işini padşah Bəhram Gura təqdim edir. Miniatür Əlişir Nəvainin əsərinə əlavə etmək üçün hazırlanmışdır.

Manixeizmdə ruhu bədənin əsarətindən qurtarmaq və onu əbədi xoşbəxtliyə çatdırmaq ancaq əxlaqi qaydalara uyğun gəlməklə mümkündür. Bu məqsədlə Manixeizm, özünə xas bəzi əxlaq qaydaları inkişaf etdirmişdir. Manixeizmin əxlaq, qurtuluş doktrinası ilə düz mütənasibdir. Manixeistlərə görə, qaydalara riayət edənlər, öldüklərində təmizlənmiş olaraq birbaşa işıq aləminə yüksəlirlər. Qaydalara riayət etməyənlər isə düzələnə qədər reinkarnasiyaya tabe olarlar. Buna görə ruhun yer üzündən və bədəndən xilas olması, bəzi qaydalara riayət etməsinə bağlıdır. Seçilmişlər üçün etibarlı olan bu qaydalar; "Beş əmr" dən və "üç möhür"dən yaranır. Beş əmr; oruc, dua və sədəqə vermək, yalan söyləməmək, hər hansı bir canlını öldürməmək, ət yeməmək, təmizliyə və saflığa diqqət etmək, mala, mülkə əhəmiyyət verməyib kasıblığı güdmək, alçaq könüllü və təvazökar olmaq kimi xüsuslardan ibarətdir. Üç Möhür; ələ, dilə və duyğulara hakim olmaqdır. Əlinə, belinə və dilinə sahib olma şəklində düstur edilən əxlaqi qaydalar belə açıqlanar.

1 - Ağızın Möhürü; Manixeistlər ağzını çirklədəcək hər cür sözdən, küfrdən uzaq tutmalı, başda ət olmaq üzrə heyvani qida maddələri yeməməlidir.

2 - Əlin Möhürü; hər cür canlını öldürmək qadağandır. oğurluq etmək qəti surətdə haramdır.

3 - Bütün cinsi əlaqələr qadağandır. Çünki doğulacaq olan bir çox bədən, nur zərrələrinin bu yeni bədənlərə həbs olmasına səbəb olacaq. Bu da insanın qurtuluşunu geciktirəcəkdir.

Evliliyin qadağan edilməsi mövzusunda İbn Həzm, Manixeistlərin "evliliyin önlənməsiylə əhali artımına mane olunacağını, beləcə Nurun bədənlərində həbs olunmasından xilas olacağı "inancının əsassızlığını, heyvanların bir-birlərini öldürmələrinə baxmayaraq çoxalmalarının önlənəmədiyi misalıyla açıqlamaqdadır. Bu vəziyyətdə, Nurun, qaranlıqda həbs qalan parçalarını qurtaramadığını söyləmənin mənasız olduğunu bildirir. Biruni, Manixeistlərin iki təbəqəyə ayrıldığını, bunlardan birinci təbəqənin şəhvət, ehtiras kimi dünyəvi hallardan əl çəkən seçilmiş zahid, ikinci təbəqənin da bunlara uyğun gələn və dünyəvi işlərlə məşğul olan kəslərdən meydana gəldiyini söyləyər. Zahidlərin vəzifəsi irşad və dəvətdir.

Manixeistlərə görə ideal olan bir davranış tərzi, heç bir heyvan öldürməyi, heç bir bitkiyə zərər verməməyi, hətta torpağı becərməməyi və məhsul əldə etməməyi təklif edir. Manixeist alimlər, gündə bir pay yemək yeməyi, ildə bir paltar ilə kifayətlənməyi, namazı, zəkatı və haqqa çağırmağı fərz qılmışlar. Ayrıca adam öldürmək, yalan, xəsislik, zina, oğurluq qadağan edilmiş və sənə edilməsindən xoşlanmadığın şeyi başqalarına etməməyi əmr etmişdirlər. İbn Nədimə görə Manixeizmə girmənin şərti, şəhvət və ehtiras duyğularını nəzarət altına almaq, heyvan əti yeməmək, şərab və evliliyi tərk etmək, su, atəş və sehr kimi şeylərlə əziyyət etməməkdir. Maniheistler, heyvan kəsməyi və ona əziyyət etməyi uyğun görməzlər. Biruni, heyvan öldürmənin Xristianlıq, Manixeizm və Hinduizmdə mütləq olaraq qadağan olduğunu, ancaq insanlar, ət yeməyə ehtiraslı olduqlarından, bu xüsusdakı qadağanı dinləmədiklərini qeyd edir. Manixeizmə görə; Xaçda iztirab çəkən İsa, maddi dünyada dərd çəkən nurun bir simvoludur. Nur parçalarının qurtulması, yalnız ən sərt və dözümsüz zöhd və təqva ilə reallaşar. Bu mənada Manixeizme mənsub "Xüsusi" (seçilmiş) olaraq adlandırılan bir sinif var ki, onlara pul, yemək kimi xidmətləri edən "mühib" sinifi vardır. Maninin müridləri iki növdür. Bunlarda cənnətlik ya da yetişkin olanlar evlənmirlər, şərab içmirlər, balıq ətindən başqa ət yemirlərdi. Mömin və ya dinləyici olanlar isə evlənib normal bir həyat davam etdirirdilər, amma hər cür tamahtan və yalandan uzaq dayanmaq məcburiyyətində idilər.

Biruni, Manixeistlərin əhli kitabdan Xristianlara bənzədiklərini, Maninin "Kənzul Əhya" adlı kitabına əsaslanaraq, Tanrının əsgərlərinin subay olduğunu bildirir. Mani, "Kitabul Rüsul" da isə xoşbəxtlik ölkəsində kişilik dişilik olmadığını, bunların qaranlıq aləmin təzahürləri olduğunu, ancaq işıqlı aləmin də onun təqlidiylə oğul, dişi-kişi kəlimələrinin ortaya çıxdığını söyləyir. Mani, gender ayrılmasını xüsusilə pis birinin işi olaraq saydığı üçün əskiksiz cinsi paklıq və subaylığın əhəmiyyətini vurğulamışdır. Dinin qaydalarına uyğun və yalnız zövqlərdən əl çəkmiş bir həyat yolu ilə, biri bu qüsursuzluğa çata bilər. O, hər insanda işığın bir qığılcım olduğunu və orada son qurtuluş ümidimizin yatdığını öyrətmişdir. Mani, yandaşlarını "divarsız monastır nizamının "nümayəndələri olaraq təşkil etməyə çalışmışdır. O, düşüncə, söz və davranışların saflığında israr etmişdir. İnsanın qüsursuzluğuna inanır. Qaydaları izləyərək hər kəsin "getdikcə qüsursuzluğa doğru irəliləyəcəyini və hər şeydən sonra, qaranlıq maddədən ayrılacaq, bütün işıltılı hissəciklərin; ən sonunda yenidən işığın krallığına dönəcəyini öyrətmişdir ". Mani, insanın yıxılmasının, günahkârlığının səbəblərini, enişin və tanrısal ruhun maddə içindəki məhbusluğunun fərqli hissələrini izah edərək açıqlayır. Manixeist teologiya, kosmoloji və antropoloji fikirləri "mənşə"yə bağlı hər bir sualın cavabını verir kimi görünür. Manixeistlər, təlimlərini daha gerçək ,yəni digərlərindən daha elmi qəbul edərlər. Çünki bu təlim, həqiqətin bütününü bir səbəb-nəticə zənciri içində izah edir. Həqiqəti söyləmək lazım olsa, Manixeizm ilə köhnə və yeni elmi materializm arasında müəyyən bir bənzərlik vardır. Hər ikisinə görə də, dünya, həyat və insan bir rastlantının nəticələridir. İki qanun arasındakı qarşıdurma belə bir qəza nəticəsində baş vermişdir. Dünyanın yaranmasından insanın ortaya çıxışına qədər bütün "yaradılışlar", dramın qəhrəmanlarının birinin ya da digərinin müdafiə davranışlarından başqa bir şey deyil. Mani düşüncəsində dünya, şeytani bir gücdən yaradılmışdır. İnsan, ən ikrah verici bədənlər içindəki şeytani güclərin əsəridir.

İbn Nədim şeytanın təsvirini; başının aslan başı kimi, dörd ayaqlı, quş kimi qanadları və s. şəkildə etməkdədir. Bədən, şeytani bir yaradılışa sahib olduğuna görə, Mani ən azından "Seçilmişlər"in daha çox əziyyət qaydalarına əməl etməsini istər, intiharı qətiliklə qadağan edir. Öncüllər -iki qanun və Pisliyin əzəli hücumu-bir dəfə qəbul edildikdən sonra, bütün sistemin ayaqları yerə möhkəm basar. Tanrının düşməninə aid olan şeylərə, yəni Təbiət, Həyat və insan yaranmasına dini dəyər yüklənməməlidir. Həqiqi din, şeytani güclərin yaratdığı zindandan qaçmaq və dünyanın, insanın yox oluşuna xidmət etməsi deməkdir. Qnosislə əldə edilən "işıqlanma" salamatlıq üçün kifayətdir; çünki mömini dünyadan qoparan müəyyən bir davranış forması inkişaf etdirər. bəzi simvolik hərəkətlər (sülh öpüşü, qardaşca salamlaşma, qucaqlaşma), dualar və ilahilər xaricində, mərasimlər gərəksizdir. Başlıca bayram olan "Bema", Maninin çəkdiyi əziyyətin xatirəsinə ölüm il dönümü olaraq edilməklə birlikdə, qurtarıcı qnosis təlimini ucaldar. Xristian Pasxasına qarşılıq gələn Bema Bayramı, qırx gün oruc və günah etirafı ilə açılır. Bayram günü Maninin rəsmi, kürsünün üzərinə asılar və ilahilər kitabında olan dilək, tərif və şükür ilahiləri ilə işıq elçilərinə dua edilər. Yenə Manixeizmin ölüyə yol göstərmək məqsədilə bir cür Ölü Ayini də vardır. Günahın gücünün fərqində olma və yenidən günaha düşmə ehtimalı Maninin təlimini təyin edər. Şübhəsiz ruh günahsız, yaxşı və təmiz olmaqla birlikdə günah, bədən və yer üzündə özünü göstərər. Ancaq işıq tanrısının köməyi olmadan ruh, bədən və dünya forması içindəki qaranlıq güclərə qarşı müdafiəsiz olduğu üçün dini əmrlərlə dəstəklənməlidir. Sadə bir tövbə ruhun təmizliyi üçün kifayətdir. Bu səbəblə günah çıxarma Manixeizmin əhəmiyyətli bir müəssisədir.

Kosmologiya

Maninin doktrinasında dinin özünü meydana gətirən çox qarışıq bir kosmologiya söz mövzusudur; əzəli nur sahəsinin yanında əzəli bir maddi sahə mövcuddur. Başlanğıcda yer və göy və bunlarda mövcud olan heç bir şey yoxkən iki prinsip vardı. Aydınlılar ölkəsində Yaxşı prinsip, bunun qarşısında qaranlıqlar kralı tapılırdı. Ancaq iki düşmənin ortaq bir sərhədi vardı. Bir müddət sonra qaranlıqlar kralı aydınlıqlar ölkəsini zəbt etməyi düşünməsi üzərinə, aydınlıqlar ölkəsinin hökmdarı sahib olduğu beş element (Biş Tenqrilər) döyüşmə qabiliyyətinə sahib olmadığı üçün Həyatın Anası "insan-ı qədimi" yaratmışdır. Girdikləri mübarizədə İnsan-ı qədim məğlub olmuşdur. Daha sonra ağlı kəşf edən insan-ı qədim, aydınlıqlar ölkəsinə aparılmışdır. Ancaq orada qaranlıqlar hökmdarının oğullarının təhdidləri davam edərkən müjdəçi yaradılmışdır. Bu sırada qaranlıqlar hökmdarı kişi və dişi varlıqları yaradar onlar arasında cinsi əlaqə yaşanar. Nəticədə bunların içinə düşdükləri vəziyyətdən ötəri canlı həyat başlayır. Dualistik bir din olan Manixeizm, ruhla eyni tutulan işıq, maddə ilə bərabər tutulan qaranlıq arasındakı qarşıdurmadan şeytanın meydana gəldiyinə inanır.

Manixeist mifologiyada üç yaratmadan bəhs edilir: Bunlardan ilki kosmosun yaradılması, ikincisi maddi aləm olan dünya və müqəddəs varlıqların yaradılması və üçüncüsündə isə insanoğlunun yaradılması reallaşmışdır. Bir başqa mənbədə, ilk insan olan Adəmin, şeytan tərəfindən və günah işlənərək, şəhvətə qapılaraq ortaya çıxarıldığı ancaq İşıq tanrısının, bu insanın ürəyinə mümkün olduğu qədər çox aydınlıq və yaxşılıq qoyduğu ifadə edilir. Bu səbəblə Maniyə görə insan fiziki olaraq Şeytana bənzər olaraq yaradılmasına baxmayaraq içində aydınlığı və yaxşılığı daşıyan bir varlıqdır. Adəmə yoldaş olan Həvvanı da şeytan vermişdir. Həvvadaki yaxşılıq və aydınlıq payı, Adəmdəkindən daha azdır. Tanrının xeyirxah ruhu övladını qurtarmaq üçün hər cür köməyi etmiş və aralarında İsanın da olduğu yaxşılıq elçilərini və müjdəçiləri göndərmişdir. Bir başqa yerdə ilk insan Adəm ilə Həvvanın qaranlıq güclər tərəfindən yaradıldığı, bu yaradılmadan sonra "Uca İşıq Allahının" Adəmə gerçəyi izah etmək və qurtuluş yolunu göstərmək məqsədiylə İsanı elçi olaraq göndərdiyi ifadə edilir. İsa, ilahi müraciət etmək üçün Adəmə gəlmiş və Adəm də bu çağırışa müsbət cavab vermişdir. Bu cavabdan sonra İsa Adəmə "qurtarıcı ilahi biliy"i gətirmiş, onun öz mahiyyəti ilə ilahi aləm həqiqətini qavramasını və qurtuluşu qazanmasını təmin etmişdir.

Manixeist mifologiyada ilk insan Gehmurd (Gayomart) pisin hücumuna qarşı müqavimətin komandiri olaraq ifadə edilərkən, İbn Nədim, Manixeistlerin İlk İnsan olaraq Adəmin; ehtiras, şəhvət və günahın birləşməsindən dünyaya gəldiyini, sonra Həvva daha sonra da Kahin və Habilin dünyaya gəldiyini bildirir. Yaradılışdakı yaxşılıq və pislik mübarizəsi; Qədim insanın ən dərinlərə endiyi və burada qaranlıq əsgərlərinin əlaqələrini qopardığı və sonra ayrılıb cənubdakı yerinə yüksəldiyi şəklində də izah edilər. Sonra bəzi mələklər əsir edilib zülmət bölgəsinə aparılır. Sonra oraya nur bölgəsindən, nur və qarışıq cüzlər aləminin arasında havada güclü bir mələk göndərilər, bu cüzləri nura doğru itələyər. Nur aləminin sahibi bəzi mələklərə bu aləmin bu cüzlərlə yaradılmasını əmr edər. Sonra onlar bu fələyin altında bu cüzlərdən ibarət on göy və səkkiz yer yaradarlar. Şeytanlar yerlərin altından yer əldə edərlər, sonra baş şeytan da bu bürclərdən səmaya girmək və mələklərə hökm etmək istər. Nur da mane olub insanları qurtarar. Göyləri daşıyan və yeri yüksəldən mələklər vardır. Sonra hava, yerin ən dibindən göylərin ən təpəsinə yüksələr. Bu sırada Mani, "Atamız ucalığı ilə Hemame və cinləri ilə döyüşəcək mələklərə nur və zülmətdən qarışmış olanları həbs etməsinə və onunla aləmi inşa etməsini əmr edər ". Nur mələyi bu dolaşıqlığı görəndə mələklərindən birinə əmr vermiş və bunun dərhal sonra içində olduğumuz aləm mövcud halıyla yaradılmışdır. Nur növlərinin zülmət növlərindən xilas olması bu sayədə olacaq. Günəş, ay və digər ulduzların varlığı da zülmət parçaları içindəki nur parçalarının təmizlənməsi üçündür. Günəş, istinin şeytanlarına qarışan nuru ayırarkən ay, soyuğun şeytanlarına qarışmış olan nuru ayırır. Yer üzündə olan Nəsim (ruh) isə yüksəlməyə davam etməkdədir. Çünki o, təbiəti gərəyi öz aləminə qayıtmaq üçün yüksələcək. Eyni şəkildə nurun bütün parçaları da yüksəliş içindədir. Zülmətin parçaları isə aşağı doğru çökməkdədir. Bu hərəkətlər davam etdikcə ayırma və nurun qurtuluşu reallaşacaq, qarışma son tapacaq. Bu nöqtədə tərkiblər həll ediləcək və hər şey öz təbiətinə geri dönəcək. Qiyamət və yenidən doğuş da budur.

Dualizm anlayışı

 
Maninin ölümü. Şahnamədən miniatür. Tehran Rza Abbasi muzeyi. 1315-ci il.

Manixeizm ilk öncə bir qnosisdir və bu xüsusiyyətiylə qnostik hərəkatın bir hissəsidir. Ancaq Manixeizm də dualizmin fərqli şərhlərini görürük. Mani, hər şeyi dualizm' bağlamışdır. Onlara görə, aləm, qədim olan iki mənbədən yaradılmışdır. Bu iki mənbədən biri nur, digəri zülmətdir. Hər ikisi də əzəlidir. Ona görə hər şey, qədim olan bir mənbədən qaynaqlanır. Hədis olan əsllərdən heç bir şey var ola bilməz. Bu ikisi əzəldən bəri güclü, idrak edici, hiss edən, eşidən və görən olaraq mövcudluğa davam edər. Buna baxmayaraq nəfs, surət, hərəkət və tədbir nöqtəsində iki əsl bir-birinə ziddir. Vəziyyət baxımından adam və kölgəsi kimidir. Nur, əzəldən bəri şimal istiqamətində üstündür, zülmət də cənub istiqamətində aşağı səviyyədədir. Günəş ilə kölgənin təması kimi aralarında bir fasilə olmadan onlar görüşürlər. Bəziləri aralarında bir boşluq olduğu halda qonşu olaraq görüşdükləri fikirindədir. Məqdisi , dualistlərin, sonsuz bir cisim olan nur və zülmətin birləşməsi ilə əşya və aləmin meydana gəldiyi fikirində olduqlarını ifadə edir. Onlar, Nuru yaxşılığın, zəlməti pisliyin yaradıcısı olaraq təqdim etməkdədirlər.<ref= name="Meq">Məqdisi, əl-Mutahhar b. Tahir (1916). Kitabul-Bəd vet-Tarih. Clement Huart, Paris. (#missing_pipe)</ref>

Qazı Abdülcabbar, Həsən b. Musadan bu mövzuda bunları nəql edir: Nur cövhəri; fəzilətli, gözəl, paklıq və təmizliyə xasdır. Təbiəti etibarilə yaxşıdır və gözəl qoxulu və gözəl görünüşlüdür. Onun özü xeyirlidir, comərddir və faydalıdır. Hər cür xeyir, fayda və sevinc onun felidir. Onda pislik və zərər əsla yoxdur. zülmət cövhəri isə bunun ziddi olaraq nöqsanlı və çirklidir, pis qoxuludur və görünüş etibarilə çirkindir. Onun özü, şər, xəsislik, axmaqlıq və zərərdir. Hər cür pislik, zərər və fəsad onda meydana gəlir. Onların iddialarına görə bu iki cövhər əzəldə fərqlidirlər, sonra birləşərlər. Yenə onların iddialarına görə bu iki cövhərin aləmi, ikisinin görüşdüyü istiqamət xaricində bütün istiqamətlərdə sərhədsizdir. Ancaq onlar, nurun, zülmətin üzərində, altında və ya bərabər olması mövzusunda ixtilaf etmişlər. Augustin də Manixeizmin təsirində qaldığı dövrdə; Tanrını yalnız maddi bir varlıq olaraq düşündüyü üçün maddi olan şeylərin varlığını qəbul etdiyini, pisin maddi bir cövhər olduğuna olan inancının da buradan qaynaqlandığını ifadə edir. Ayrıca pisliyi də; maddi, ağır, qorxunc və şəkilsiz bir varlıq, dünyaya süzülmüş pis ruh olaraq düşünmüşdür. Məqdisi, dualizmin (Sənəviyə), iki və ya daha çox prinsipə inanma, ya da tanrı ilə birlikdə başqa əzəli varlıqlar qəbul etmə şəklindəki bütün anlayışları əhatə etdiyi düşüncəsindədir.

Ancaq Manixeizm, bəzi nöqtələrdə dualistlərdən ayrılar. Manixeistlər, "təmiz ruhlar" ı, aləmin ilahi bir qüvvəti olaraq zikr edər. Dualistlər, Nur ilə zülmətin əzəli və qədim olduğuna inanarlar. Manixeistlər zülmətin hədis olduğuna, dualistlər isə zülmətin də nur kimi qədim olduğunu, ancaq cövhər, təbiət, fel, yer tutma, məkan, cins, bədən və ruh baxımından fərqli olduğunu söyləmişlər. Manixeizmə görə mövcud hallarıyla nur və zülmətin qarışığından ibarət olan təbiət obyektləri başlanğıcda iki cövhər olaraq ayrı idilər. Nur, şimal, cənub, şərq və qərbdən ibarət olan dörd istiqamətdən sonsuz olmaq üzrə yuxarıda, zülmət isə eyni şəkildə aşağıda; ancaq zülmət nur ilə birləşdiyi istiqamətdən sonludur. Nəhayət zülmət nura qarşı azğınlıq göstərmiş, beləcə nur ilə zülmət birləşmiş, aləm də onların bu birləşməsi səbəbiylə və birləşmə nisbətində meydana gəlmişdir. Nur ilə zülmətdən hər birinin beş cinsi vardır: qırmızılıq, ağlıq, sarılıq, qaralıq və yaşıllıq. Nur cövhərinin bu cinslərindən gələn hər şey xeyr, zülmət cövhərindən gələn isə şərdir. Yenə söz mövzusu iki cövhərdən hər birinin beş duyğusu vardır: eşitmə, görmə, dadma, iyləmə və toxunma. Nur cövhərinin bu duyğularla qəbul etdikləri xeyr, zülmət cövhərinin qəbul etdikləri isə şərdir. Nurun da zülmətin də ruhu vardır. Zülmətin ruhuna "Hemame" deyilər. Bu bir ilan olub, öz içində nuru həbs etmək məqsədiylə aləmi hakimiyyəti altına almışdır. Nur həssas deyil, bu səbəblə ondan ibarət şeylər toplu olaraq baş verər, bunların hamısı yaxşıdır; hemame isə həssasdır. Nur ilə zülmətdən hər biri, bir gün öz yerlərinə qayıdacaq.

Maniyə görə nur, ilk böyükdür. O da nur cənnətlərinin hökmdarı olan Allahdır. Tanrının helm, elm, ağıl, qeyb və idrak gücü kimi əzəli sifətləri və beş dənə də ruhani sifəti vardır. Bunlar: sevgi, iman, vəfa, mürüvvət və hikmətdir. Göy və yer onunla birlikdə olub sonsuzdur. Hava yuxarıda tanrı üçün ifadə edilən sifətləri daşıyar. Yerin ünsürləri isə; ruh, külək, işıq, su və oddur. Ayrıca zülmətin də beş ünsürü vardır. Nur yuxarıda sərhədsizdir, qaranlığın da aşağıda sərhədi yoxdur. Digər tərəfdən bu sifətlərin əzəli olduğunu iddia etmişlər. Nur və zülmətdən hər birinin; bir cins və dörd bədəndən meydana gəldiyini Qazı Abdülcabbar da ifadə edir. Ona görə, Nəsim (ruh) bu bədənlərin içində olmaq surətiylə onları hərəkətə keçirər. Zülmətin bədənləri isə; yandırıcılıq, qaranlıq, zəhər, toz buludları (qasırğa) və atəşin ruhu dumandır. Tüstüsü də "Hemame" (zülmətin Ruhu) olaraq adlandırılır. Onlara görə; nurun bədənlərinin bəzisi bəzilərindən fərqlidir. Lakin onlar nur olmaqda ortaqdırlar. Nurun ruhu, əzəldən bəri bədənlərə fayda verər, onun faydası da bədənlərinədir. Zülmətin ruhu da bədənlərinə zərər verər, onun bədənləri də ondan zərər görər. Onlardan izah edildiyinə görə; beş cins isə; qara, ağ, qırmızı, sarı və yaşıldır. Hər ikisinin cinsləri eynidir. Ağ nur aləmində xeyr, zülmət aləmində şərdir. Hər ikisinin də (nur-zülmət) beş duyğusu vardır. Bunlar nur aləmində olsa xeyir, zülmət aləmində olsa şərdir. Manixeistlərin əksəriyyətinin iddiasına görə cinslərin və ruhların hamısı da diridirlər və qəbul edicidirlər. Onlardan bəzilərinə görə də, bu iki ruhda (işıqlıq-qaranlıq) canlılar vardır. Nurun bədənləri diridir, təmiz bir həyatı vardır. Ondan başqa qəbul (duyan) və ayırt edən bir canlılıq (həyat) yoxdur. Zülmətin bədənləri və cinsləri isə ölüdür və pozulmuşdur.

İbn Həzm, Maniheistlerin dualist anlayışına tənqidi yaxınlaşmaqdadır. O, Manixeistlərin, Nurun yüksəklərdə, qaranlığın isə alçaqlarda olduğu, bunların ikisinin də əzəli olduğuna inandıqlarını ifadə edərkən, yüksəklik və alçaqlığın nisbi olduğunu, yüksək qəbul edilən bir şeyin, özündən daha yüksəkdə olan bir şeyə görə alçaqda olduğunu söyləyər. Nur və qaranlıq hər yerdə tapıla bilər. Eyni şəkildə ləzzətin nura, əziyyətin də qaranlığa aid olduğu şəklindəki inancı da ləzzət və əziyyətin nisbi olması səbəbiylə mənasız olduğunu düşünür. İbn Həzm, Manixeistlərin, şəri yaratmaqdan Allahı tənzih etmək məqsədiylə şəri yaradan başqa bir Tanrının varlığını qəbul etdiklərini bildirir. Mani, ana təlimi olan yaxşı ilə pis arasında savaşında üç ana çağı tanımışdır. İlk çağ, iki prinsipin tamamilə bir-birindən ayrıldığı, bu görünən kainatın var olmadan əvvəlki halı. İkinci çağ, indiki dövrümüzdə, qaranlıq bölmə divardan keçərək işığın bölgəsinə birdən açılmış və universal uyuşmazlıqla nəticələnmişdir. Üçüncü Çağda isə, həqiqət və işığın son zəfərini və ilk dövrdəki kimi, işığın krallığı və qaranlığın padşahlığının tamamilə ayrılmasını tələb edəcəkdir.> Zaman da Mani tərəfindən üçə ayrılır. Passiv mübarizənin söz mövzusu olduğu keçmiş və gələcək zamanla aktiv mübarizəyə səhnə olan indiki zaman söz mövzusudur.

Mani, ruhun içində yaşadığı maddədən xilas olub özünə dönməsi üçün maddə ilə mübarizəsini zəruri görməkdədir. İbn Həzm, "Biz bir şeyin pis və gərəksiz olduğunu əqli dəlillərlə bilə bilərik "şəklində Manixeistlərdən gələ biləcək suala qarşı," ağılın, ruhun qüvvələrindən biri olub olmadığını "soruşar. Buna "bəli" deyəcəklərini bildirir. Ağılın, doğrunu səhvdən ayırd edə biləcəyini, ancaq əzəli və ixtiraçı ola bilməyəcəyini ifadə edir. "Əgər ağıl ixtiraçı olsaydı, muhdis olması lazım idi. Gerçəkdə ağılı, Allah yaratmışdır, Allah yaratdığı şeylərə bənzəməz " şəklində mövzuya açıqlıq gətirməyə çalışar. İbn Həzm, burada ad-sifət müzakirəsinə girər. Allahın, Quran və Sünnədə keçən Əvvəl, Vahid, Xaliq və Haqq kimi adlarla adlandırılmasının doğru, həyat, Hikmət və Qüdrət kimi sifətlərlə adlandırılmasının isə səhv olacağını söyləyər. Yenə İbn Həzm, Manixeistlərin "Hər insanın bədənində nur və qaranlıq vardır "şəklindəki inancının da batil olduğunu, çünki insanın həm xeyr həm də şər işləyə biləcəyini ifadə edir. Onlara görə, xeyrin işlənməsinə qaranlığın, şərin işlənməsinə də Nurun mane olması lazım olduğunu bildirir. Halbuki belə bir şey söz mövzusu deyil. Manixeistlərin peyğəmbər olaraq qəbul etdikləri "Mani və İsanın bədənlərində nur mu yoxsa qaranlıq var? "şəklindəki suala, onların qaranlıq vardır deyəcəklərini, buna səbəb olaraq da bu iki şəxsin həyatları boyunca acı və işgəncəyə məruz qalmalarını göstərəcəklərini ifadə edər. Ancaq onlara "Mani və İsadakı qaranlığın hakimiyyətinə qarşı, nurun niyə aciz qaldığını "soruşar.

Əbu İsa əl-Varrak; nur və zülmətin hərəkətlərinin seçim ilə olduğunu bildirir. Lakin onların seçkiləri, hər ikisinin də təbiətinin kənarına keçə bilməz. Varlıqlar; xeyir, şər, yaxşılıq, pislik, elm və cəhalətdə fərqlənirlər. Bu vəziyyətdə nurun cüzləri, zülmətin cüzlərindən daha qiymətli olar. Varrak, dualistləri üç qrup olaraq ələ almaqdadır: Bir qrup arazları inkar edərlər, digər bir qrup, arazların cisimlərin özü olduğunu, digər bir qrup da arazların sifətlər olduğunu söyləyərlər. Amma bunun cisim və ya başqa bir şey olduğunu söyləməzlər. Bəzi kəlamçılar, Manixeistlərin, təbiətin zülmət aləmində olduğunu nur aləmində olmadığını irəli sürmələrindən ötəri, onların arazları inkar etdiklərini irəli sürmüşlər. Manixeizm, inananlara yalnız bir soteriyoloji əxlaq və üsul təmin etmir, eyni zamanda və əsl əhəmiyyətlisi bütüncül, mütləq bir elm təqdim edirdi. Salamatlıq, qnosisin qaçınılmaz nəticəsidir. Bilmə, yaddaşını itirənin sonradan əldə etdiyi məlumatlarla özünü xatırlamasıyla ekvivalentdir: Mürid özünü bir işıq parçası, yəni tanrısal yaradılışa sahib olaraq qəbul edər; çünki Allah ilə ruhlar arasında tözsəl eynilik söz mövzusudur. Məlumatsızlıq, ruhla bədənin, ruhla maddənin qarışığının nəticəsidir. Amma Maniyə görə, bütün qnosis tərəfdarları üçün də etibarlı olduğu üzrə, qurtarıcı qnosis, kosmosun gizli tarixinin məlumatıni də əhatə edir. Mürid, kainatın mənşəyini, insanın yaradılış səbəbini, Qaranlıqlar Şahzadəsinin istifadə etdiyi üsulları və İşığın Atasının inkişaf etdirdiyi qarşı üsulları bildiyi üçün salamatlığa çata bilirdi. Bəzi kosmik məlumatlar, əvvəlcə də ayın hallarının "elmi şərhi "o çağda yaşayanlara çox böyük təsir edirdi.

Qədim türklərdə manixeizmin yayılması

 
Uyğur Manixeist din adamları, Khocho qalıqlardan divar boyama, X - XI əsrlər.Museum für Kunst Indische, Berlin-Dahlem yer.

Manixeizm, İranda yayıldıqdan sonra oradan Mavəraənnəhr bölgəsində, daha sonra da Türküstanda və Uzaq şərqdə yayılmışdır. İranda yayıldıqdan sonra Mavəraənnəhrdə yayılan Manixeizm, peçeneqlərin köməyiylə Boqomilizm (X-XI əsr.) adı altında varlığını davam etdirmişdir. Peçeneqlərin, daha Balkanlara gəlmədən və ehtimalla IX. əsrin sona çatmasından əvvəl Amudərya ilə Sırdərya arasındakı ölkələrin də Mani dini ilə təmas qurduqları və hətta bu dinin Dənavəriyyə məzhəbinə girdikləri və XI. əsrdə Balkanlarda onunla Boqolmilizm yolu ilə yenidən təmasa gəldikləri qarşıya qoyulmaqdadır. Dənavəriyyə məzhəbi yalnız peçeneqlərin deyil, digər türk tayfalarının (kumanlar, uzlar) üzərində də təsir etmişdir.

Manixeizmi rəsmi din olaraq qəbul edən ilk türk dövləti olaraq uyğurlar göstərilməkdədir. 745-ci ildə Göytürk xaqanlığını yıxan uyğurlar, mərkəzi Ötükəndə bir dövlət qurdular (745-840). Dövlətin paytaxtı Ordu-Balıq şəhəri idi. Dövlətin qurucusu Qutluq Bilgə Gül, 747-ci ildə öləndə yerinə oğulu Moyun-Çur (747-759) xaqan oldu. Moyun-Çur tərəfindən atası adına tikilmiş olan "Şine - Usu" abidəsində "... göy, yer əmr etdi, Göy (Tanrı) tutdu" ifadələrindən də aydın olacağı üzrə bu dövrdə Uyğurlar Göy-Tanrıya inanırdılar. Moyun-Çur müxtəlif Türk qəbilələrini özünə birləşdirərək Orta Asiyadakı hakimiyyətini genişlətdiyi sırada karluklar tərəfindən dəstəklənən İslam orduları ilə çinlilər arasında Talas döyüşü oldu (751). Edilən bu müharibə nəticəsində böyük məğlubiyyətə uğrayan çinlilər, Orta Asiyadan çəkilərkən əkinçilik hövzəsi isə uyğurlara qaldı. Çində Mani dininin ilk yayılışı, göytürklərə tabe Toxarıstan Yabqusunun 720-ci ildə Çinə göndərdiyi Tanuça adlı astronomiya alimi və rahibi ilə başlamışdır. Lakin bu dini Çinə əsl aparanlar soqdlu tacirlər olmuşdur. Mani dini uyğurlar vasitəsiylə Çindən Yuxarı Asiyaya geri dönmüşdür. Çünki, atasının ölümü üzərinə 759-cu ildə taxta Bögü Kağan (759-779) yəni "Tanrıdan bolmış il tutmuş Alp Külüg Bilge Kağan" da diqqətini Çin üzərinə çevirmişdir. Tibetlilərin hücumuna uğrayan Çini qurtarmaq üçün Pu-ku Hueienin dəvəti üzərinə Lo-yang şəhərinə girən Bögü Kağan, türk mədəniyyət tarixi baxımından əhəmiyyətli nəticələr doğuracaq olan Mani dinini yaymaq üzrə dörd Mani rahibini də özü ilə gətirmiş, böyük bir ehtimalla soqdlu olan bu rahiblərdən Mani dinini öyrənmişdir. Soqd dilində "Kara-Balqasun Kitabəsi"ndə bu vəziyyət belə izah edilməkdədir:

  "Xaqan dörd rahibi öz ölkəsinə göndərdi. O dörd rahib iki ibadəti qurban inkişaf etdirib izzətləndirdilər. Üç zamanı yaxşıca öyrətdilər. Bu din alimləri nura aid doktrina mövzusunda yaxşıca öyrədilmişdilər. Bu səbəblə yeddi kitabı tam olaraq bilirdilər (anlayırdılar). Onların məlumatları dənizlər qədər dərin, danışmaları da çağlayanlartək axıcı idi. Bu səbəblə uyğurları bu haqq dinə yönəldə bildi. / ... / Qaidə olaraq qəbul etdi. Bütün fəzilətlərin bir araya gəlməsini təmin etdi, reallaşdırdı. / ... / O zaman Fou-tou və Tseu-cheler daxili və xarici nazırlar / ... / belə dedilər: Biz köhnə günahlarımızdan peşmanıq və gerçək dinə xidmət etmək istəyirik. Xaqan belə bir əmr nəşr etdi: "Bu din möhtəşəm və mükəmməldir. Bununla birlikdə, onu qəbul etmək və ona riayət etmək çətindir. Onu ki üç dəfə diqqətlə araşdırdım. Əvvəllər cahil idim. Buddaya şeytan deyirdim. Şeytanı Budda olaraq xatırlayırdım. İndi isə əsl həqiqəti anladım. Artıq bundan belə saxta tanrılara xidmət etməyəcəyəm. Xüsusilə ümid edirəm / .... / "Madam ki qərarlı və səmimisiniz, onu dərhal qəbul edə bilər, qaydalarına tabe ola bilərsiniz. Qabartma və təsvir etmək surətiylə edilmiş böyük şeytan təsvirlərini yıxmalısınız. Cinlərə dua və şeytanlar qarşısında səcdə edən / .......... / Işıq dinini qəbul edin. Bu ölkə isti qan içmək kimi barbar adətini buraxaraq tərəvəz ilə bəslənən bir məmləkətə çevrilsin. Bu cinayət dövləti, yaxşılıqlara təşviq krallıq halına gəlsin. Bunun üçün / .......... / insanda var. Səma, güc və qüvvət verər. Tabelər isə onu təqlid edərlər. Din böyüyü (kralı) uzun zaman Babildə oturmuşdu. Uyğurların gerçək dini qəbul etdiklərini öyrəndikdən sonra, onların bu dinə bağlılıqlarını mədh etdi. Qadın və kişi din adamlarını, bu dini yaymaq və ucaltmaq üçün Çinə göndərdi. Bundan sonra Mou-chonun müridlər birliyi (Mu-she) və müridləri izdihamlar halında gəzdilər. Bu dini yaymaq üçün şərqdən qərbə hər istiqamətə getdilər və dini yaydılar ".  

Bögü Xaqan 762-ci ildə Loyanqa etdiyi səfər nəticəsində orada tanış olduğu Mani rahiblərini dönüşdə Karabalaqasuna gətirdi. Turfan bölgəsində olan miniatürləri və ağ paltarlı Mani rahiblərinin portretlərini İran miniatürlərinə bənzədə bilərik. Çünki Mani rahibləri İrandan gəldiklərində dinləriylə birlikdə şəkil texnikalarını də gətirmişdilər. Bögü Xaqanın köməyiylə 763-cü ildən etibarən uyğurların rəsmi dini Manixeizm oldu. Artıq uyğurlar Göy-Tanrıya deyil, Ezrua tanrıya dua edir və belə deyirdilər:

  "Nur ilə zülmət necə bir-birlərinə qarışmış; yeri göyü kim yaratmış (deyə) öyrəndik; yenə Arkon yer tanrı nə vasitə ilə yox olacaq (deyə) öyrəndik; Ezrua tanrıya Günəş Ay tanrıya, qüdrətli tanrıya bunlara iman gətirdik, təvəkül etdik. Nigoşak olduq. Dörd nurlu damğanı könülümüzə damğaladıq. Birincisi sevmək (olub) Ezrua tanrı damğası; ikincisi inanmaq olub Günəş, Ay tanrı; üçüncüsü (Allahdan) qorxmaq (olub) Beşiz tanrı damğası; dördüncüsü irfan olub Burkanlar damğasıdır. Tanrım zehinimizi, ürəyimizi bu dörd cür tanrılardan uzaqlaşdırdıqsa, onları yerindən oynattıqsa, indi tanrım günahdan azad olaraq dua edirik ... manastar birza (Bizi bağışla) "  

Bögü Xaqanın Manixeizmi niyə qəbul etdiyi bilinmir. Çinlilərdən uzaq dayanmaq istəmiş və seçimini Soqdluların dini olan Manixeizmdən yana istifadə etmişdir. Mani dinini qəbul etməsinin bir başqa səbəbi olaraq da zamanında Çinin bu dini qadağan etməsinə qarşı Bögü Xaqanın Çin hakimiyyətindən çıxıb müstəqilliyini elan etmək istəməsini göstərə bilərik. Uyğur kralının Manixeizmi dəstəkləməsi Çin şahzadələri, bütün Çində Manixeist məbədlərin tikilməsinə imkan verən 768-ci ildəki imperatorluq qərarını qəbul etdirmişdir.

Manixeizmin türk mədəniyyətinə təsiri

Mani məzhəbinin də digər dinlər kimi, özünə inananlar üçün qoyduğu bir çox qaydaları vardı. Uyğurlar arasında yerinə yetirilən başlıca qaydalar bunlardır:

  Hər kəs bir gün içində yalnız axşamları yemək yeməlidir. Suya hörmət göstərmək lazımdır. Süd qətiyyən içilməməlidir. Kərə yağı yemək də qadağandır.  

Mani dininin türk mədəniyyətinə müsbət və mənfi təsirləri olmuşdur. Bu dinin bir çox qaydası türklərin tarixi həyat tərzlərinə uyğun gəlmirdi. Xüsusilə fatehlik ruhunu öldürmüşdü. Uyğurlar beləcə şəhər həyatının rahatlığına da alışmışdılar. Bunun yanında, uyğurların sonradan elm, ədəbiyyat, ticarət və digər sahələrdəki müvəffəqiyyətləri də bu dinə girmələriylə mümkün olmuşdur. Orta Asiyada aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində Mani məzhəbinə aid fars, soqd, türk və çin dillərində yazılmış olan əsərlər Avropa alimlərinə Mani məzhəbini ilk dəfə olaraq manilərin özləri tərəfindən yazılan əsərlərdən öyrənmək imkanı vermişdir. O zamana qədər Mani dinini yalnız xristianislam mənbələrində öyrənə bilirlərdi. Halbuki həqiqi pəhləvi yazmalarda bu din daha açıq şəkildə ifadə edilmişdir. Beləliklə görünür ki, uyğur hökmdarlarının Maniliyi dövlət dini olaraq qəbul etmələrinin, Orta Asiyadakı kitab sənətinin səkkizinci əsrdən etibarən inkişafında mühüm təsiri olmuşdur. Bögü Xaqan, bu dinlə birlikdə ünvanlarının arasına Zahag-i Mani, yəni "Maninin Əks Olunması" rəsmi ünvanını da qatmışdı. Uyğur xaqanlarınınn taxt adlarının xarakteri haqqında fikir əldə edə bilmək üçün bütün ünvana göz atmaq faydalıdır:

  Ucalığını göydən alan, ucalığı ilə ölkəni əlində saxlayan böyük kral; qəhrəman, xoşbəxt, şanlı və müdrik Uyğur Xaqanı; Maninin əks olunması.  

Yeni din vasitəsiylə uyğurlar yeni yazı növləri mənimsəmişlər. Hər nə qədər Göytürk Runi yazısını unutmadılar və istifadə etməyə davam etdilərsə də, dini mətnləri saxlamaq üçün soqd yazısını aldılar, hətta soqd yazısını dəyişdirilmiş formasıyla uyğur dilinə uyğunlaşdırdılar. Uyğur yazısı deyilən yazı da beləliklə doğulmuşdur. Mani məzhəbinə girmiş olan türklər, üç cür və müddətli zaman bilərdilər: 1) Keçmiş zaman: "Ertmiş"; 2) İndiki zaman: "Közünür"; 3) Gələcək zaman: "Kelmedük". Mani dini bu prinsipləri Buddizmlə qarışdırmış və türkcə Buddist kitablarda da istifadə etmişdir. Manixeizmlə əlaqədar 7 əsər vardır:

1. Evangelion (Böyük İncil)

2. Həyat Sərvəti

3. Məktublar (Dewa)

4. Sirlər Kitabı (Razak)

5. Pragmateia

6. Kavak və ya Divlər Kitabı

7. Dualar (Afrinsar)

Mani mətnləri arasındakı ən əhəmiyyətli mətn "Huastuaneft"(Xuastuanivt) mətnidir. Uyğur əlifbasıyla yazılmış bir əsərdir. 1890-cı illərdə Radlov tərəfindən dərc olunan bu əsər, daha sonra Türkiyədə Şinasi Tekin tərəfindən nümayiş olunmuşdur. Əsər, "İşilgüçiler (Dinləyicilər)" üçün yazılmışdır. Huastuaneft mətninin son hissəsi bu şəkildə bitməkdədir:

  Əgər günahkar olduq və İşıq-məbudlara qarşı, qəbahət etdiksə və məbudumuz tərəfindən verilən əmrlərə və bildirilən hikmətə uyğun olaraq yaşamadıqsa; məbudların könlünü qırdıqsa və Eucharistə (şükran ayini), oruca, kilsənin qaydalarına və əmrlərinə riayət etmədiksə; əgər xidmətdə qüsur elədiksə, demək ki hər gün və hər ay günah işləyirik. Bu səbəblə saf "Dıntarlara" yalvarırıq, bizi günahlardan təmizləsinlər. Manstar gırz a! (Günahlarımızı bağışla).  

Maninin mərkəzi İran dilində yazdığı yeganə əsər, "Şabuhragan" Şapura ithaf etmişdir. "Kephalia" adlı əsərdə isə Mani Hindistana gedişini və İrana qayıtmasını qeyd etmişdir. Ayrıca "Nur" ilə "Müqəddəs İşıq" də Manixeizmə aid əhəmiyyətli əsərləri arasında iştirak etməkdədir. Mani, Mesopatomiyanın çox saydakı din qurucuları və filosofları arasında, İsadan sonra ən təsirli olan bir dinin peyğəmbəridir. O, məzhəblərin xaricində və üstündə qalaraq, onların arasında cərəyan edən dini-fəlsəfi mübarizəyə tərəf olmadan, böyük dinlərlə mübarizə apara biləcək yeni bir din ortaya atmışdır. Bu dinin əsasları ilə əlaqədar olaraq irəli sürdüyü fikirlər xristianlığa çox yaxındır. Bu vəziyyət, onun nə üçün köhnə Mesopotamiya xristiyanlarının istifadə etmiş olduğu süryani dilini, dinin şərhində dil və yazı olaraq açıqlamaqdadır. Mani dininin özünə xas bir sənəti var idi. Uyğur rəsmi Türküstan sərhədlərini aşıb Ön Asiyaya və Hində təsir etdi. Müsəlman məmləkətlərində, meydana gələn miniatür məktəbləri Orta Asiya, UyğurEftalit rəsm sənətinin şagirdləridir. Mani, Yaxın şərq ənənələrinə məşhur bir rəssam olaraq da keçmişdir. Uyğurları, Berlin Dahlem Muzeyində Şərqi Türküstandan gətirilmiş freskler üzərində görürük. Narıncı və al parçalara bürünmüş bir şəkildə sıralanırlar. Üzlərində öz təbirləriylə "Tanrıdan kutlug tapmış" bir ifadə var. Manixeizm Uyğurlar arasında tam olaraq yayılmasa da bu dini yaşayanlar da tam prinsiplərinə görə deyil də öz qaydalarına görə yaşamışlar. Məsələn; Manixeizm dualist bir quruluşa sahib ikən türklər bu dini tək tanrılı olaraq yaşamışlar. Ayrıca bu dini ortaya çıxaran Manini türklərin milli çalğısı olan Qopuzun icadçısı olaraq göstərmişlər və onu milli bir şəxsiyyətə döndəriblər.

İstinadlar

  1. Jean Poul Roux. (1984). Histoire des Turcs. (#missing_pipe)
  2. Denis Sinor (1969). Inner Asia. History-Civilization-Languages. A syllabus. Bloomington: Indiana University Press. (#missing_pipe)
  3. Смагина, 1998
  4. Emel Esin (1978). İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş. Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul. (#missing_pipe)
  5. Ünver Günay, Harun Güngör (2003). Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi. Rağbet Yayınları, İstanbul. (#missing_pipe)
  6. Cemal Anadol, Nazilə Abbaslı, Fazilə Abbasova (2002). Türk Kültür ve Medeniyeti. Bilge Karınca Yayınları, İstanbul. (#missing_pipe)
  7. Jason David BeDuhn (2000). The Manichaean Body: In Discipline and Ritual. Baltimore: Johns Hopkins University Press. (#missing_pipe)
  8. G. M. Meredeith (1972). Orta Asya Türklerinde Manihailik. Türk Kültürü El Kitabı, Cild:2, MEB Yayınları,İstanbul. (#missing_pipe)
  9. Beausobre, de, Isaac (1734–1739). Histoire critique de Manichée et du Manichéisme. (#missing_pipe)
  10. Beatty, Alfred Chester, Charles Allberry (1938). A Manichean Psalm-Book, Part II. Stuttgart. (#missing_pipe)
  11. Eliade, II - III
  12. Yaqubi, I - II
  13. Harun Güngör (2002). Eski Türklerde Din ve Düşünce. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. (#missing_pipe)
  14. Biruni (2011). Asarul-Bakiyə. (#missing_pipe)
  15. İbn Nədim. "Fihrist"
  16. İbn Həzm, Əbu Muhammed Ali b. Ahmed (1986). Əl-Fasl fil-Miləl vəl-Ahva vən-Nihal. Beyrut. (#missing_pipe)
  17. Waldschmidt, E., and Lentz, W. Manichäische Dogmatik aus chinesischen und iranischen Texten. (#missing_pipe)
  18. Gillian Clark. Confessions. Cambridge Latin edition. (#missing_pipe)
  19. Ekrem Sarıkçıoğlu (1996). Dinlerde Yükseliş Motifleri. Ankara. (#missing_pipe)
  20. Bekir Topaloğlu (1988). Zındık. İA, M.E.B., İstanbul. (#missing_pipe)
  21. Bevan, A. A. (1930). Manichaeism. (#missing_pipe)
  22. Mahmood Ibrahim, Religious Inquisition as Social Policy: The Persecution of the 'Zanadiqa' in the Early Abbasid Caliphate, in Arab Studies Quarterly. 1994
  23. Maniheizm Maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi. (#missing_pipe)
  24. Albigenses. CATHOLIC ENCYCLOPEDIA. 1907. (#missing_pipe)
  25. James Hastings (1908). Encyclopaedia of Religion and Ethics. (#missing_pipe)
  26. Biruni, Əbu Reyhan Muhamməd b. Ahməd (1958). Kitabut-Tahkik ma lil-Hind. Hindistan. (#missing_pipe)
  27. Annamarie Schimmel (1999). Dinler Tarihine Giriş. Ankara. (#missing_pipe)
  28. Gündüz. Maniheizm. DİA. (#missing_pipe)
  29. Şəhristani. Manilik. (#missing_pipe)
  30. S. G. F. Brandon (1975). A. Dictionary of Comparative Religion. London. (#missing_pipe)
  31. Andrew Welburn (1998). Mani, the Angel and the Column of Glory: An Anthology of Manichaean Texts. Edinburgh: Floris Books. (#missing_pipe)
  32. Felicien Challaye (1998). Dinler Tarihi(Tər: Samih Tiryakioğlu). İstanbul. (#missing_pipe)
  33. Kadı Abdulcabbar, Əbul Husəyin. Əl-Muğni fi Əbvabit-Təvhid, əl-Fıraku Gayr əl-İslamiyyə. (#missing_pipe)
  34. Widengren (1946). Geo Mesopotamian elements in Manichaeism (King and Saviour II): Studies in Manichaean, Mandaean, and Syrian-gnostic religion. Lundequistska bokhandeln. (#missing_pipe)
  35. Biruni. Təhqiq. (#missing_pipe)
  36. "Maniheizm". dunyadinleri.com.
  37. Bağdadi, Ebu Mansur Abdulkahir (Tər: Ethem Ruhi Fığlalı) (1991). Mezhepler Arasındaki Farklar. Ankara. (#missing_pipe); (#invisible_char)
  38. Gnosis: Yunanca "məlumat, hikmət və mərifət" mənalarına gəlir. Gnostik ənənələrdə adamın qurtuluşu üçün bilməsi şərt olan gizli müqəddəs məlumat; tanrının həqiqəti, aləmin həqiqəti və ruhun quruluşuyla bağlı ezoterik məlumat. Gnostik isə; aləm, insan, tanrı və qurtuluşa bağlı ezoterik və mistik müqəddəs məlumata sahib olduğunu iddia edən adam ya da axın mənasını verər.Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara, 1998, 143.
  39. İbn Nədim, 405-406. Suyun olmadığı hallarda torpaqla məsh şəklində təmizlənmənin edildiyi ifadə edilir.
  40. J. G. Davies (1965). The Early Christian Church. London. (#missing_pipe); (#invisible_char)
  41. Eliade, II, 440-441;Manixeistlərin müqəddəs günlərindən ən əhəmiyyətlisi olan Bema, Maninin Fevral ya da Martda iztirab çəkərək öldürülməsi xatirəsinə oruc və illik tövbə ayı olan 12-ci ayın sonunda qeyd olunar. Mərasim üçün, İşıq elçisi Manini təmsilən beş mərtəbəli bir kürsü (Bema) hazırlanır və üzərinə Maninin rəsmi asılar. Burada müxtəlif ilahi və dualar oxunar.
  42. Göy qübbəyə bağlı qalan qaranlıqlar hökmdarının qızları təbiətləri gərəyi hamilə ikən Müjdəçinin şəklini görməsi ilə uşaqlarını yer üzünə saldılar. Yer üzünə düşən uşaqlar, daha əvvəl görmüş olduqları Müjdeçinin şəklini düşünərək "Daha əvvəl gördüyümüz şəkil haradadır? "deyə bir-birlərindən soruşdular. Bu vəziyyət qarşısında qaranlıqlar hökmdarının oğlu Saclasın "Mənə oğullarınızı və qızlarınızı verin. Sizə daha əvvəl gördüyünüz kimi bir şəkil meydana gətirim "dedi. Onlar da Saclasın dediyini etdilər. O da kişiləri yeyib, dişiləri arvadı Namraelə verdi. Saclasla Namraelin əlaqələrindən bir oğlan doğuldu. Ona Adəm (Adam); bir də qız uşağı dünyaya gəldi ona da Həvva (Eva) adını verdi. Güngör, 153-157.
  43. Mehmet Ali Ataç (2006). Manichaeism and Ancient Mesopotamian” “Gnosticism (#bad_url). Koninklijke Brill NV, Leiden. (#missing_pipe)[ölü keçid]
  44. Manişeizm. Büyük Dinler ve Mezhepler Ansiklopedisi, İstanbul. 1964. (#missing_pipe)
  45. Eliade, II, 376. Manixeizmə görə, beş işıqdan ibarət olan ilk insan, qaranlığın iblisləri tərəfindən məğlubiyyətə uğradılıb parçalanmışdır. O zamandan bəri beş işıq, şeytani varlıqlar olan insanların içində (xüsusilə ər suyunda) həbsdədir. Eliade, III, 311.
  46. Manixeistlərdən bəziləri nur-zülmət əlaqəsində; nur aləminin məliyi, öz aləminin bütünündədir ki heç bir şeyin ondan müstəqil ola bilməyəcəyini, bəziləri də onun öz aləminin ortasında olduğunu söyləmişlər. Kadı Abdulcabbar, V, 13-14; Şəhristani, I, 293;
  47. Məqdisi, Sənəviyyə dinlər arasında; Mənaniyyə, Deysaniyyə, Mahaniyyə, Süməniyyə, Marquniyyə, Kabanilər və Sabiiləri göstərir. Bərahimə (Brahmanlar) və Atəşpərəstlərin də çoxunu bu kateqoriyada qeyd edir. Məqdisi, IV, 24.
  48. Əbu Mansur əl-Maturidi (Tər: Bekir Topaloğlu) (2002). Kitabut-Təvhid. Ankara. (#missing_pipe)
  49. İbn Həzm bu fikiri belə tənqid etməkdədir: "Siz bir şeyin pis və əbəs olduğunu ancaq səmi və əqli dəlillərlə bilə bilərsiniz. Səmi dəlil, məxluqatı yaradan və onlara şəkil verən yaradıcının şər olaraq adlandırdığı şeylərdən çəkinməyi, xeyir olaraq təsvir etdiyi şeylərin edilməsini əmr etməsindən başqa bir şey deyil ". Buna görə hər şeyin xeyir və şər olması, ancaq yaradıcının bildirməsiylə olar. "Bədənin hərəkət və ya sakitlik halında olmadan bir şeyi etməməsini, hərəkətin isə bir şeyin, bir yerdən başqa bir yerə keçməsi demək olduğunu misal verərək mövzuya açıqlıq gətirməyə çalışmaqdadır. Allah, bəzi şeyləri etməmizi əmr edər, bəzi şeyləri də etməmizi qadağan edər. Hərəkət, hərəkətə keçirən bir güc olmadan meydana gəlməz. Bu səbəblə bir şeyi etmə və ya etməmə vəziyyətində hərəkətə keçirilməmiz və ya sakit buraxılmamız söz mövzusudur. Bax: İbn Həzm, I, 38-39.
  50. Mary Boyce (2001). Zoroastrians: their religious beliefs and practices. Routledge. (#missing_pipe)
  51. Augustin, Manixeistlərin illər əvvəl günəş və ay tutulmalarının gününü, saatını və dərəcəsini təyin etdiyini, hesablarında yanılmadıqlarını və söylədiklərinin reallaşdığını ifadə edir. Onların bu işlərdə tapdıqları qanunları qələmə aldıqları və artıq ona görə söylədiklərinin reallaşdığını və bu səbəblə özünün də onlardan təsirləndiyini ifadə edir. Bax: Augustinus, 95.
  52. Osman Turan (2003). Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. Ötüken Yayınlar, İstanbul. (#missing_pipe)
  53. Afet İnan, Mehmet Tevfik, Samih Rıfat, Akçura Yusuf, Reşit Galip, Hasan Cemil, Sadri Maksudi Arsal, Şemsettin, Vasıf ve Yusuf Ziya Beyler (1930). Türk Tarihinin Ana Hatları. Kaynak Yayınları, İstanbul. (#missing_pipe)
  54. Istvan Vasory (Tər: İsmail Doğan) (2007). Eski İç Asyanın Tarihi. Ötüken Yayıncılık, İstanbul. (#missing_pipe)
  55. Mehmet Aydın (2005). Ansiklopedik Dinler Sözlüğü. Din Bilimleri Yayınları, Ankara. (#missing_pipe)
  56. Bahaeddin Ögel (1988). Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul. (#missing_pipe)
  57. Saadettin Gömeç (2005). Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü. Akçağ Yayınları, Ankara. (#missing_pipe)
  58. V.V.Barthold (1975). Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler. Kültür Yayınları, Ankara. (#missing_pipe)
  59. Mehmet Dikici (2005). Türklerde İnanç ve Din. Akçağ Yayınları, Ankara. (#missing_pipe)
  60. Hans Wilhelm Haussig (1997). İpek Yolu ve Orta Asya Kültür Tarihi. Geçit Yayınları, Kayseri. (#missing_pipe)
  61. Emel Esin (1959). Türkistan Seyahatnamesi. TTK Yayınları, Ankara. (#missing_pipe)
  62. Salim Koca (2000). Türk Kültürünün Temelleri II. Karadeniz Teknik Üniversitesi Giresun Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları. (#missing_pipe)

Ədəbiyyat

  • Hugo Ibscher (1938). Allberry Charles R. C., ed. Manichaean Manuscripts in the Chester Beatty Collection: Vol II, part II: A Manichaean Psalm Book. Stuttgart: W. Kohlammer.
  • Beatty, Alfred Chester (1938). Charles Allberry, ed. A Manichean Psalm-Book, Part II. Stuttgart.
  • Beausobre, de, Isaac (1734–1739). Histoire critique de Manichée et du Manichéisme. Amsterdam
  • Diyanet İslam Ansiklopedisi, 27. cilt, Maniheizm Maddesi
  • Prof. Dr. Mehmet Aydın, Türklerin Dini Tarihi Üzerinde Bir Değerlendirme, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:4, Konya 1997
  • Doç. Dr. Saadettin, Gömeç, Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet
  • Kurt Rudolph, Maniheizm, Tər.: Mustafa Bıyık Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2002/I,
  • Prof. Dr. Şinasi Tekin, Mani Dininin Uygurlar Tarafından Kabul Edilişinin 1200. Yıldönümü Dolayısı İle Birkaç Not (762-1962), TDAY Belleten 1962, TDK Yay.:217, Ankara 1988
  • Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2007
  • Doç.Dr. Saadettin Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Akçağ Yayınları Tarih Dizisi
  • Iskender Oymak " İslam kaynaklarına göre Maniheizm "

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Catholic Encyclopedia – Manichæism
  • International Association of Manichaean Studies
  • Manichaean and Christian Remains in Zayton (Quanzhou, South China)
  • Religions of Iran: Manichaeism
  • 专题研究--摩尼教研究
  • 《光明皇帝》明尊教背景书(1)

manixeizm, manilik, bəzən, maniçilik, adlanır, qnostik, dini, təlim, olub, mani, tərəfindən, qurulmuşdur, əsrdə, babildə, ortaya, çıxmış, olan, təlim, bütün, dünyada, xüsusilə, şimali, afrikada, yayılmışdır, manixeist, rahiblər, lövhələrini, yazırlar, karahoca. Manixeizm ve ya Manilik bezen Manicilik de adlanir qnostik dini telim olub Mani 216 277 terefinden qurulmusdur III esrde Babilde ortaya cixmis olan bu telim butun dunyada ve xususile Simali Afrikada yayilmisdir 1 Manixeist Rahibler lovhelerini yazirlar Karahoca Ekincilik hovzesi Xristianliq basda olmaq uzre Mezdekilik Buddizm ve Mesopotamiya dinlerinden bir cox unsurleri icine aldigindan eyni zamanda sinkretik bir xususiyyet dasimaqdadir Mani dinini yaymaq ucun biri fars diger altisi suryani dilinde olmaq uzere yeddi kitab ve yetmis risale yazmis ayrica Hindistan basda olmaq uzere bir cox olkeye seyahetler etmisdir Manilik en parlaq dovrunu 8 ci esrde Uygur dovletinin milli dini olaraq elan edilmesi ile yasamisdir Mani sozu qedim Turk dilinde Mengu ve Cagatay turkcesinde Tanri demekdir Manixeist Uygurlar olumden sonra ruhun bir basqa bedende heyatina davam etdiyini re enkarnasiya ve ya yeniden tecessum qebul edirdiler 2 Manicilik eslinde Zerdust dualizmi Babil folkloru Buddist exlaq prinsipleri ve xristian unsurlerin qarisigindan ibaretdir Bu terkibde onde gelen anlayis iki ezeli qanunun yaxsi ve pisin munaqisesidir Bu baximdan din tarixi arasdirmalari Maniciliyi bir nov dini dualizm ikicilik olaraq qeyd etmisdirler Bu din hem Serqe hem de Qerbe dogru fovqelade bir suretle yayilmis Simali Afrika Ispaniya Fransa Simali Italiya ve Balkanlarda min il muddet ile daginiq ve davamsiz sekilde varligini davam etdirmisdir Halbuki esl inkisafini doguldugu torpaqlar olan Mesopotamiya Babil ve Iranda reallasdirmis ve Serqde tesirini X esrden sonralara qeder davam etdirdiyi Turkistan Simali Hindistan Qerbi Cin ve Tibete qeder yayilmagi bacarmisdir Mundericat 1 Manixeizm dusuncesi ile elaqeli menbeler Tarixsunasliq 1 1 Xristian ve muselman menbeleri 2 Manixeist kanonlari 3 Maninin heyati 4 Manixeist kilsesinin formalasmasi 4 1 Maniler Mani cheens 4 1 1 Yezdan i Baht mezhebinin yaradilmasi 4 1 2 Zandikler Zenadike 5 Manixeizmin doqmatikasi ve mifologiyasi 6 Manixeizmde inanclar 6 1 Tanri inanci 6 2 Kitab inanci 6 3 Peygember inanci 6 4 Axiret ve Qurtulus inanci 7 Manixeizmde ibadet 7 1 Namaz 7 2 Oruc 7 3 Exlaq esaslari 8 Kosmologiya 9 Dualizm anlayisi 10 Qedim turklerde manixeizmin yayilmasi 10 1 Manixeizmin turk medeniyyetine tesiri 11 Istinadlar 12 Edebiyyat 13 Hemcinin bax 14 Xarici kecidlerManixeizm dusuncesi ile elaqeli menbeler Tarixsunasliq RedakteXristian ve muselman menbeleri Redakte Iyirminci esrin evvellerine qeder tarixciler Manixeizmi ideoloji olaraq muxalif dusunce olduguna gore seytani eqide adlandirirdilar 3 Bele dusuncenin esas sebebi manixeizm barede ilkin melumatin xristian ve muselman menbelerinden alinmasi idi En qedim anti manixeist eseri neoplatoncu Aleksandr Likopolski yazmisdir Bu eser manixeizm barede ilkin fikirler yaratmaq baximindan faydali menbedir 3 Xristian menbeleri yunanca latinca suryanice ve erebce yazilmisdir Mani ile yepiskop Arcelius arasindaki munaqise ile bagli ilk melumati Kiprli Epifani ozunun Panarion eserinde verir Xristian tarixciler arasinda Suriyali Efrem ve Auqustin Aureli da manixeizm baresinde faydali melumatlar vermisdiler Efrem manixeistlerin original eserlerini oxuyur ve bu eserler baresinde oz fikirlerini qeyd edir Auqistin genclik illerinde manixeist kilsesinin uzvu olur buna gore de manixeist dusuncelere cox beled olur Onun manixeist kilsesinden ayrildiqdan sonra 388 405 ci ilde manixeizme qarsi yazdigi eserleri manixeizm baresinde dolgun melumata malikdir V esrden etibaren Kirli Feodorita manixeistler baresinde latin dilinde melumatlar qeyd etmeye baslayir Bu melumatlarda manixeist dini ibadet qaydalari yer alirdi VI esrde Simali Antioxiyada Homilies adlanan eserinde Minat yunan dilinde manixeist dini qaydalari haqqinda melumat verir Bunlardan elave Ibn Nedim Ibn Hezm Maqdusi ve basqa muselman tarixciler de manixeizm baresinde melumatlar vermisdiler El Biruni ozunun Hindistan Kecmis nesillerin abideleri adli eserlerinde manixeizm haqqinda etrafli melumat verir Burada yalnizca manixeist doktrinasi haqqinda deyil hem de Maninin heyati haqqinda melumat verir Ibn Nedim ozunun Fihrist el ulum eserinde Mani haqqinda genis melumat verir 3 Manixeist kanonlari RedakteManixeizm dualist bir dindir Dualist dinlerde isiq ve atesin temsil etdiyi yaxsiliq prinsipi ve onun ordusu olan semavi ilahlar qaranligin ve maddenin temsil etdiyi pislik qanununa ve pis ruhlara qarsi daimi muharibe icinde olurdu Bu doyusde Mani en ireli carelere muraciet etmis ve insani maddi sexsiyyetinden imtina etmeye cagirirdi Bu ikisinin bir birleri ile mubarizesinde aydinligin bir qismi qaranligin icinde dunyanin icinde mehbus qalmisdir Her hansi bir cani sondurmek hetta bir meyveni budagindan qoparmaq bele tanrisal maddeye zerer verib aydinligin mehbuslugunu daha da uzadar Isigin aydinligin mehbusluguna ancaq secilmisler in komeyi ile xitam verile biler Secilmisler hec bir canlini incitmez ve esla cinsi elaqede olmazlar Bunun ucun de dintar adi verilen secme rahibler evlenmir ve usaqlari olmurdu 4 Gnostik bir dualizm olan Manixeizm yaxsi pis Qaranliq Isiqliq Nur Zulmet uzerine qurulmusdur Bu dine gore yasadigimiz dunya yaxsi ve pis unsurlerin birlesmesinden meydana gelmisdir Insanin ruhu yaxsiligi cesedi ise pisliyi temsil edir Dinin meqsedi insanlari pislikden qorumaq ve qurtarmaqdir 5 Bu dinin qurucusu Maniye gore bir birine zidd iki prinsip vardir Yaxsi yeni isiq pis yeni qaranliq Mani zamani uc merhelede aciqlayir Birincisinde madde ile ruh eynidir Ikincisinde birleserler Insan ruh ve beden olaraq bu qarisigin oldugu yegane yerdir ve insan bu haliyla ancaq ikinci merhelede var olmusdur Maddeden siyrilmaq suretiyle insan bu pis merhelenin sonunu tezlesdire bilecek ve ucuncu merheleni meydana getiren boyuk temizlenmeyi yarada bilecekdir Yalniz bu zaman yaxsiliq pislik bir defe daha ebedi olaraq ayrilmis olacaq 2 Mani dinine aid olan insanlar 5 qrupda tesnif edilir 1 Mojalar Ustadlardir Saylari 12 dir 2 Ispasaqlar bunlara Fu to tan da deyilir Yepiskoplardir Saylari 72 dir 3 Maqistaqlar Rahiblerdir Saylari 360 dir 4 Ahmanlar bunlara dintar da deyilir Temizler saflar qrupudur 5 Niqos aqan dinleyiciler qrupudur Emekci qrup da deyilir 6 Yuksek dereceli ruhaniler ve dintarlarin ag cubbeleri vardi Dintarlar servet ve maddi menfeet arxasinca dusmezdiler Et yemezler ancaq bir gunluk yemek ve bir illik paltar saxlaya bilerdiler Daim subay idiler ve dine devet etmek ucun dunyani gezmeleri sert idi Dinleyiciler ise evlene biler ve et yeye bilerdiler Lakin onlar da Dintarlara hediyyeler ederek komek etmek Dintarlarin yemeyini meyve ve ya terevezi yetisdirmek ve merasimlerde Dintarlarin qarsisinda diz cokmek mecburiyyetinde idiler Dintarlar ise buna qarsiliq dinleyicilerin ekinlerini qopararaq etdikleri gunahlarin efvi ucun dua ederdiler Her yeddi gunun besinde oruc tutarlar her iyirmi dord saatda dord defe axar su ile temizlener sonra on iki defe secdeye yataraq dua ederdiler Dinleyicilerin ibadet gunu bazar Dintarlar in ise bazar ertesi idi 7 Denis Sinora gore ise Manixeizm insanligi iki boyuk kateqoriyalara ayirir Birincisi secmeler yeni din adamlaridir Bunlar da oz aralarinda ayrilir basda en yuksek basci fa Vang durur Bu qrupdan dinin istediyi seyler evlenib aile qurmamaq oruc tutmaq et yememek ve ickiden uzaq dayanmaqdir Ikinci qrupdakilara ise dinleyici adi verilerdi Yeni monastir xarici mominler Balansli bir heyat surmek evlenib aile qurmaq Bunlari yerine yetiren bir dinleyici secilmis olaraq yeniden dogulacaq Boyuk temizlenme tamamlanarsa maddi dunyana qalib gelib zefere catanlar mutleq isiq dunyasinda yasayacaqlar Doze bilmeyib meglub olanlar ise mutleq qaranliga basdirilacaqlar 2 Qurbanin her curesinin qadagan oldugu Manixeizmde Budda Zerdust ve Isanin peygemberliyini qebul eden Mani yehudilerin tanrisi Rebbi seytan olaraq xarakterize eder ve Musanin da peygemberliyini redd eder 5 Maninin heyati Redakte Manixeist secilmisler X esr KarahocaManinin heyati ve mezhebi movzusunda Serq qaynaqlari Qerb dillerindeki qaynaqlara gore daha etrafli ve daha deqiq melumatlar ehtiva etmekdedir Iranli yazar Ibn el Nedimin pehlevi dilinde yazdigi El Fihrist adli eseri behs etdiyimiz serq qaynaqlari arasinda istirak etmekdedir 8 Din qurucusu Mani Mesopatomiyanin cenub bolgesindendir Texminen 14 Aprel 216 ci ilde Decle kenarinda Ktesifonda doguldu Ailesinin zadegan Iran soyundan oldugu hetta anasinin Parfiya kral nesline mensub oldugu deyilir ancaq bu subhelidir Mani texminen olaraq 228 229 ci illerde 12 yasinda iken ilk gormesi ile qarsilasdi Bu goruntu esnasinda onun semavi heyat yoldasi ekizi ortagi ve ya dostu ona gorundu ve onu davamli qoruyub gudeceyine dair soz verdi Mani bundan sonra teselli edicinin Paraklit ya da oz telimlerinin tezislerini ona bildirmis olan Muqeddes Ruhun tesirli vehyini gordu Bu tecrube neticesinde Mani etrafiyla elaqesini kesdi ve bu tecrube uzerine dusunmeye baslayaraq din adamlarinin tetbiq ve telimlerini duzeltmeye calisdi Bu veziyyet camaatda bir bolunmeye ve Maninin qovulmasi ile neticelenen resmi baglarin qopmasina getirib cixardi Yalniz atasi ve iki muridi onunla qaldi Bu sirada 24 yasindayken bir basqa tecrube daha yasadi ve gercek vezifesinin Isigin Elciliyini etmek oldugunu anladi Bunun 19 aprel 240 ci ilde oldugu gosterilir ve bir defe daha Tanrinin yeni Isiq Kralinin qoydugu nizama gore hereket eden Dostun bir vehyi kimi goturule biler 9 Mani bir ilahide rolunu bele ifade etmisdir Men Babil torpaginda dogulan qedirbilen bir dinleyiciyem yeni telebeyem Babilde doguldum ve heqiqetin daxiline yerlesdirildim Men Babilden gelen bir mugenni bir dinleyiciyem Men dunyaya bir deveti bildirmek ucun Babilden geldim 10 Mani Mani heyatinin geri qalaninda sagirdleri ile birlikde ilk camaatini meydana getirdiyi paytaxt Ktesifona qacdiqdan sonra Iranin daxilinde ve xaricinde devetini tesirli bir sekilde yaymaga basladi Elciler Qerbe Roma eyaletlerine gonderilerken Maninin ozu de 241 ci ilde bir gemi ile Hindistana ve oradan da Hind Vadisinin yuxarisina Turana seyahet etdi ve orada krali oz terefine cekdi Texminen 242 243 cu illerde I Erdesirin olumunden sonra yeni hokmdar I Sapura 242 273 sedaqetini temin etmek ucun Babile geri dondu Mani I Sapurdan destek almagi ve hetta kralin meiyyetine girmeyi bacardi Bu zaman padsahin iki qardasi Maniye baglanmisdilar Aciqca gorulur ki bu yeni universal din ozunu fars imparatorlugu ucun mutleq guce sahib zerdust ruhaniler sinifinin magiyasinin istirak etmediyi uygun bir ideologiya olaraq teqdim etdi Mani artiq hec bir manee olmadan telimini yaya bilirdi I Sapur olduyunde xelefi I Hurmuz 273 274 de Manini yaxsi qarsiladi Amma bir il sonra Hurmuz oler ve taxta qardasi I Behram cixinca Mani ucun cetin dovr baslayir Kral Manini huzuruna cagirir ancaq o en boyuk memleket gezintisi oz gencliyinin kecdiyi yerlere ve meydana getirdiyi desteye vida ziyareti olaraq adlandirilacaq bir seferin arxasiyca Cundisapura gelir Revayete gore Mani yandaslarina bele seslenmisdir Mene baxin ve mene doyun usaqlarim cunki bedenimle sizden uzaqlasacagam 11 Bir basqa revayete gore Sapurun Maninin fikirlerine bagliligi on ilden cox davam etmisdir Sonra Mobad Sapurun yanina gelmis ve Maninin ozunun dinini pozdugunu soylemis Mobad ikimizi uzlesdir muzakire edek demisdir Sapur ikisini uzlesdirib muzakire etdirmisdir Mobad delillerle ona ustun gelmisdir Bunun uzerine Sapur dualizimden atesperestliye geri donmusdur Sonra da Sapur ve adamlari Maninin oldurulmesine qerar vermisler Mani bunun uzerine Hind bolgelerine qacmisdir Sapur olene qeder de orada iqamet etmisdir Maninin sagirdinin Behrama yazdigi mektub uzerine Behram Mani ile Mobadi bir araya getirib uzlesdirir Mobad her ikimizin medesine gulle tokek kime zerer gelmezse o haqq yolundadir Mani bu zulmetin felidir deyerek redd eder Bunun uzerine Behram Maninin hebs edilmesini emr eder ve qorxunc bir olumle de tehdid eder Mani oldurulene qeder qorxu icinde yasamisdir Bir seher olu tapilmis ve Behram basini qoparib bedenini palciqla doldurmusdur Ona tabe olanlarin coxunu da oldurmusdur 12 Burada Maninin bir peygember olaraq aqibetini bildiyi ve teblig vezifesinin yaxinda sona catacagini terefdarlarina soylemeye calisdigi vurgulanir Nece ki Mani geler gelmez Atesperestlerin bascisi Mobad Din adami Kertir terefinden gunahlandirilar O Maninin vez etdiyi inanclarla xalqi resmi dinden azdirdigini ireli surer Padsahla gorusmesinde Mani vezifesinin tanrisal xususiyyetini aciqlayinca Behramin Bu vehy niye sene endi de olkenin rehberleri olan Bize enmedi seklindeki etirazina Mani Tanrinin iradesi beleymis seklinde cavab verer Netice olaraq Mani mehkum edilir ve zencirlenerek hebse atilar Zencirler ucu ellerinde ucu ayaqlarinda biri de boynunda sebebiyle hec hereket ede bilmez Manixeistler bu eziyyeti Xristianlarin carmixa cekilme termini ile xarakterize edirler 26 gun sonunda Mani 26 fevral 277 ci ilde 60 yasindayken oler Bir revayete gore cesedi parcalara ayrilar basi seher qapisinda numayis edilir geri qalani ise itlere atilar 11 13 Biruni ise derisinin soyulub icinin torpaqla dolduruldugunu ve Cundisapur seherinin qapisina asildigini ve uzun muddet qaldigini ve o qapinin hal hazirda da Mani qapisi olaraq bilindiyini ifade etmekdedir 14 15 Ibn Hezm ise Maninin cezalandirilmasi ile elaqedar bele bir revayet neql edir Mani oz dinini tesis etdiyinde Melik Behram b Behramin huzurunda ozu kimi bir din adami olan Efrubaz ile aralarinda bu muzakire kecer Mobad Efrubaz Maniye Ne ucun sen neslin kesilmesini evlenmenin qadagan edilmesi ve alemin bir an evvel yox olmasi ve her seyin esl sekline donmesini isteyirsen seklinde bir sual sorusmusdur Mani ona neslin ozunu meydana getiren seylerden ayrilmaq suretiyle uzaqlasmasi nurun saf haliyla ortaya cixmasina vesile olacagindan oteri bu vacibdir seklinde cavab vermisdir Efrubaz da o zaman soylediyin seylerin reallasmasi ucun qurtulusa senden baslayaq deyince Melik Behram b Behramin emri ile Mani oldurulmusdur 16 Mani cezalandirilacagi vaxt cox toxunaqli bir dua ile Tanriya bele yalvarar Ucaligin ogullarina yolu gosterdim Meni bu dunyaya gonderme sebebin olan buyrugunu yerine yetirdim Indi burax da qurtulusun huzuruna catim dusmenlerin uzunu artiq gormeyim guclu seslerini bir daha duymayim Bu defe zeferin boyuk tacini bagisla mene 11 Behram Manini oldurdukden sonra ona olan nifretinden oteri onun terefdarlarini teqib ve zulme meruz qoymus ve dusunceleri butun Iranda qadagan etmisdir Belece onlar qerbe ve cenuba dogru koc etmisler Manixeist camaat bu dovrden etibaren qeti olaraq yox edilme tehlukesiyle qarsi qarsiya qalmisdir 11 15 17 Auqustin E 354 430 gencliyinde xristianliqdan evvel texminen doqquz il Manixeizmin tesirinde qalmisdir Tesirlendiyi adam Manixeist olan Faustdur Onlarin xarakterini heddinden artiq derecede ozunu beyenmis bosbogaz sehvetli insanlarin arasina dusdum sozleri ile ifade edirdi 18 Auqustin dualist anlayislari olan pisliyin kokunu ve serhedsiz gorunen gucunu serh imkani verdiyi ucun bunlarin arasina girmisdir Daha sonra Auqustin 388 399 cu iller arasinda Manixeizme qarsi qeleme aldigi bes eserinde Tanrinin yaratdigi her seyin gercek varligin parcasi ve dolayisi ile yaxsi oldugunu ifade eder Ona gore pislik bir toz deyil cunki icinde yaxsinin en kicik izi bele yoxdur Daha evvel bunlari bilmediyini de etiraf edir Ancaq Auqustin de Manixeizm eleyhdari polemika insanin mutleq gunahkarliq anlayisini qatilasdirmasina tohfesini onun lutf ilahiyyatina Manixeist materializmin ve pessimistliyin bezi izlerine rast gelinmekdedir Ayrica o gece gunduz ay ve gunes tutulmalari kimi astronomiya ile elaqedar movzularda da Manixesitlerin goruslerinin hele tesirinde oldugunu bildirir 11 18 Auqustin Manixeizme qarsi insanin azadligini ve mesuliyyetini mudafie etmisdir Muqeddes AuqustinBu mezmunda Auqustin Xristianliq ilahiyyati baximindan musbet ve mudafieci bir fikir sergilemisdir O Manixeistleri pisliyin mesuliyyetini mifik bir yaradilisin ve ya qoruyucu dusuncenin kureyine yuklemekle gunahlandirmisdir 11 18 Eliade III 62 Auqustin Manixeistlerin Tanri ile elaqedar yanilgilarini bele siralayir Tanrinin eserlerinin coxunu ehtiyacdan yaratdigini soyledikleri meselen ulduzlari ve goylerin qurulusunu Tanriya aid olmayan bir maddeye bagladiqlari canli varliqlarin boceklerin torpaga kokleri ile bagli varliqlar oldugunu birlesmelerinin Tanriya aid olmadigini iddia edirler Butun bunlari Tanrinin yaratmadigi agilli seninle mubarize eden pis bir tebieti olan bir dusmen gucun eserleri olaraq gorurler 18 Ibn Nedim bundan sonraki dovrde Manixeizmin Mihriye ve Maklasiye olaraq ikiye ayrildigini qeyd edir 15 Biruni de Manixeizmin iki qola ayrildigini bildirir Birinci qol dunya islerinden cekilib zahid heyatina ehemiyyet vermisdir Ikinci qol ise birinci qola tabe olmaqla birlikde dunyevi islere laqeyd yanasmamisdir 14 Sumeniyye xaricinde Maveraennehr bolgesine giren ilk din Manixeizmdir Bunun sebebi budur Iran Kisrasi Manini oldurdukden ve carmixa cekdikden sonra oz olkesinde din movzusunda muzakireleri qadagan etmisdir Mani dinine mensub olanlari tapdigi yerde oldurmusdur Onlar da Kisradan qacmislar Belx memleketine kecerek turklerin yasadigi yerlere girmisler Manixeistler Maveraennehr bolgesine gedince farslar zeiflemis erebler guclenmisdir Emeviler dovrunde Iranda qarisiqliq cixdigi zaman Manixeistler memleketlerine donmusler Manixeistler son olaraq Muqtedir Billah dovrunde ortaya cixmislar sonra da olum qorxusuyla Xorasana qacmisdirlar Geride qalanlar ozlerini gizlemisdir Bunlardan 500 neferlik bir qrup Semerqendde bir araya gelib inanclarini aciqca ifade etmisdir Xorasanin idarecileri bunlari oldurmek istemisdir Daha sonra Xorasan meliyi onlardan cizye almisdir Ibn Nedim Muizzuddovle zamaninda Manixeistlerden 300 adamin oldugunu ancaq oz dovrunde onlardan bes adamin oldugunu onlara da Ucara deyildiyini ifade etmekdedir 15 Mani yukselmeden evvel ozunun yerine evvel Sis i sonra imami teyin etmis ve derhal sonra Nur cennetlerine yukselmisdir O da olene qeder Allahin dinini iqame etmek ucun calismis ve ondan sonra da Imamet davam etmisdir Bu veziyyet Dinaveriyye deye bilinen adam gelene qeder davam etmisdir O geldiyinde imamligi qebul etmemisdir Imametin ancaq Babil ile tamamlanacagi onlardan basqasinin Imam olmasinin caiz olmadigini ifade etmisler Basqa bir qrup da bunun ziddini soylemisdir Bu gorusun leh ve eleyhine destek davam etmisdir Bu veziyyet Imamet Mihre kecene qeder davam etmisdir O Velid b Abdulmelikin xilafeti dovrunde gelmisdir O dovrde de Iraqda Vali olaraq Xalid b Abdullah el Kuser var idi Onun yanina gelen Mani dinine mensub Zadeh leqebli adam bir muddet Iraqda oturmus sonra da orani terk etmisdir Bu sexs evvel Belxe sonra da Xorasana gederek buralari Dinaveriyyeye birlesdirmek istemisdir 15 Manixeist dusunceye gore yer uzu heyatin sonunda yaxsi heyat surmus bir ruh planetar semalar yoluyla ilahi aleme catar Ilahi aleme catmaqda ay gunes ve saman yolu kecilecek olan muxtelif semavi laylari meydana getirer Maninin ozunun de aya qeder yukseldiyi ve ozune tabe olanlari musahide ucun orada gozlediyi ifade edilir Bu yuklelislerin hamisi da olum sonrasi ruhun yukselisi kateqoriyasinda qiymetlendiriler 19 Abbasiler dovrunde Mervan b Mehemmed Cad b Dirhamin Motezile Alim Manixeistlerin bascisi oldugu ve Mervan el Cadi olaraq adlandirildigi gosterilir Cad zindiqliqla ittiham edilmis ve Bagdadda hebs edilmisdir Hisam b Ebdulmelik dovrunde Cad oldurulmusdur Cadin anasinin xristian ozunun de zindiq 20 oldugu ifade edilir 15 Manixeist kilsesinin formalasmasi RedakteManiler Mani cheens Redakte Zerdust rahibi Kartir Neqsi recebIranin Ortodoks dininin Mezdekilik olmasina baxmayaraq heterodoks butun inanclar Islamdan evvel de sonra da mubarize etmekde idiler Sasanilerden sonra cox daha dozumlu olan Islamiyyet rehberliyi altinda Mani bir az azadliq qazanmisdilar Mani dini oz edebiyyatina malikdir Sexsen Mani eserlerinin boyuk bir qisimini suryani dilinde yazmis ve derhal sonra bu eserler pehlevi diline tercume edilmisdi Ikinci Hicri esrinde bu eserlerin erebceye tercume edilmeleri ise Maniliyin yayilmasina boyuk olcude xidmet etdi Yezdan i Baht mezhebinin yaradilmasi Redakte Hisam Ibn i Abdul Melik dovrunde Manilerin onderlerine Mihr adi verilmekde idi Mani reislerinden olan Zadul Hormuzd ise ayri bir Mani teriqeti qurmaq meqsediyle Medain seherine getdi Orada qarsilasdigi Heccacin katibi Miklasi Danaveryan adi verilen teriqetin basina kecirdi Miklasin olumunden sonra ise yerine Afrikadan gelen Ebu Hilal ud Deyhuri kecdi Memun ve Motesim dovrlerindeki bascilari Ebu Eli Seid ve sonra da Doyenek min Hormuz us Semerqendi idi Memun dovrunde Rey seherinde iqamet etmekde olan Yezdan i Baht Manilerden ayrilaraq oz mezhebini meydana getirdi 21 Zandikler Zenadike Redakte Zindiq anlayisi kufru teleb eden inanclar dasidigi halda muselman gorunen kimse menasinda istifade edilir Soz farsca olub III esrde ortaya cixan Mani ve Zerduste aid metnler uzerinde ferqli serhler eden ve bunlara inananlara zindiq deyilmisdir Erebcede ince dusunceli cox hiyleger menalara gelir Bu soz muselmanlar arasinda ilk evvel Iraqda 125 742 ci ilde Cad b Dirhemin edami sebebinden istifade edilmisdir Buna gore dualizmde menimseyen Manixeizme inanan kimse demekdir Zindiq zamanin ve bu sebebden maddenin olumsuzluyune inanan kainatin meydana gelmesi ve islemesini zamana baglayan keslerdir 20 Manilere Sasaniler dovrunde Zandik adi verilirdi 22 Mesudi Zandikleri Zerdustun kitabi Avestadan ayrilaraq onun tefsiri olan Zend kitabina baglanan birlik olaraq qeyd etmekdedir Yeni tefsiri qebul ederek esl metni redd menasinda ozlerine Zandik adi verilmisdi Islam dovrlerinde evvel Maniler daha sonra da Mezdekiler eyni sekilde Zandik zindiq olaraq adlandirilmislardi Emeviler dovrunde zindiq olaraq adlandirilanlar nisbeten azliqda idi Memun Xorasana ilk geldiyinde Mubid Mubidan xelifenin veziri Fezl Ibn i Sehlin yaninda yerlesirdi Memun Zindiklara ve Mubidlere qarsi son derece dozumlu davranan bir xelife olaraq taninmaqda idi 23 Manixeizmin doqmatikasi ve mifologiyasi Redakte Manixeizmin yayildigi erazilerMani insanligin dini qurtulusunun tarixi bir axis icinde en ehemiyyetli merhelelerini siralarken oz oncul arasinda Enoxu Nuhun oglu Sami Buddani Zerdustu ve Isani saymisdir Mani bu yazilarda Isanin heyatinin mueyyen basli hadiselerini yekunlasdirmis Hevarilerinin seylerini Paulun missiyasini Xristian Kilsesinin yasadigi bohrani ve dunyani duzeltmek ucun mesgul olan Marcio ve Bardanes kimi qnostikleri izah etmisdir Nehayet Isanin mujdelemis oldugu Paraklet in yeni sexsen Maninin dovrunun geldiyini elan etmisdir Paraklet sozu Ruhulquduse verilen bir ad olaraq Yehya Incilinde ifade olunur Paraklet in dindenkenar menasi sefaet eden vasiteci formasindadir Xususile Isanin vida danisiqlarinda Rahatladici Gercek Ruh ve Muqeddes Ruh adi altinda tez tez istirak etmekdedir Yehya XIV 16 26 XV 26 XVI 7 Manicilikde gercek sirr radikal ve universal dualizmdir Mani inancina gore bu sirr Maninin ruhi ekizi olan Paraklet terefinden Maniye kocurulmus ve Mani de bu sirri oyretmekle vezifelendirilmisdir Mani on iki yasindayken ilk defe semavi bir ziyarete sahid oldugunu ve ilk ilahi serhleri aldigini ireli surer Ereb tarixcisi en Nedime gore bu seferi eden et Taum ekiz menasini veren nebati bir soz adli bir melekdir Bu melek Maninin ekizi ya da ruhi heyat yoldasi olub onu oyredib vezifesine hazirlayacaq olan Parakletdir Maniye gore Zerdust Budda ve hetta Isanin muveffeqiyyetli olmamalarinin sebebi oz telimlerini yaziya kecirmemis olmalarinda axtarilmalidir Bu dusunce ile Mani her kes terefinden aydin olan sade bir dil istifade ederek oz telimini yaziya tokmusdur Mani yazilarin xalqdan gorduyu six maraq Maniciliyin qarsisinda olanlarin ve xususile Xristian Kilsesinin niye bu yazilari yox etmeye calisdiqlarini aciqlamaqdadir 279 cu ilde Roma Imperatoru Diokletian Isgenderiyye seherinde butun Mani yazilarin yandirilmasini buyurmusdur Buna benzer yox etme seyleri yuz illerce davam etdirilmisdir Halbuki Isadan sonra II yuzilliyin ortalarinda Iranda dogan Manicilik inanci hele ilk yuzilini tamamlamadan Serqe ve Qerbe yayilmagi bacarmisdi ve tebii olaraq qarsisindaki en boyuk reqib Xristianliq idi Manicilik ile Xristianliq arasinda uzun ve sert bir doyus cereyan etdi Xristianliq bu defe qarsisinda agilli usullari ve muveffeqiyyetli dialektik tehlil etmeleri olan Xristian Kilsesi modeline uygun teskilatlanan ciddi bir reqib tapmisdi Her kecen gun Manicilik eleyhdari kilse qaydalari dovlet buyruqlari ve dualist telimleri pisleyen eserler coxalirdi Xristian Kilsesi Manicilik qarsisinda kecirdiyi qorxunu bir daha esla unutmayacaq yuz iller boyunca qarsilasdigi her dualist hereketi Maniciliyin bir davami ve ya xortlamasi olaraq qebul edecekdi Aradan uzun iller kecmis olmasina ile Vaudoislar Katharlar Tampliyerler Manicilik ile gunahlandirilacaqdi Artiq Xristian Kilsesinin gozunde her azgin inanc Manicilik olaraq gosterilecekdi Bu gunahlandirmadan ne Luter ne de Kalvin ozunu qurtara bilmeyecekdi Halbuki Luter oz terefdarlari terefinden Kilsenin Maniciliye qarsi son mudafiecisi olaraq gosterilmisdir 24 Qerbdeki reformasiya hereketinden sonra her ne qeder Kilsenin doqmatik tutumunda ehemiyyetli bir deyisme olmadisa da Maniciliyin arasdirilmasi ve daha yaxsi basa dusulmesi seyleri basladi Mani senedlerinin arasdirilmasi Serq ile Qerbi Zerdust ile Isani birlesdirmeye calismis bir mudrikin varligini gosterirdi Zamanla kohne Iran ve Hind inanclarinin daha yaxsi basa dusulmesile Maniciliyin qaynaqlarina dair yeni serhler elde edildi Maniciliyin temel telimi olan qnostik dualizmde kohne Zerdust inanclarinin ile Hind telimlerinin de kok tapdigi ortaya cixarildi Belece Manicilik radikal dualizm Serq paqan inanclari ve tebiet dinlerinden qaynaqlanan Zerdustden yola cixaraq teskil edilmis ve Incil qelibine tokulmus bir qnostik Asiya inanci olaraq teyin olundu 25 Astrologiyanin inkisafi Manicilikde yeni xususiyyetler olmasini temin etdi Belece Maniciliyin en kohne koklerinin Kalde ve Babilin kohne inanclarinda istirak etdiyi aydin oldu Neticede Mani dininin Mesopotamiya Iran dualizmi uzerine temellenen ve universal bir din xususiyyetine cata bilmek meqsediyle Buddizm ve Xristianliqdan bezi fikirleri goturen bir sinkretist birlesdirici inanc olaraq Serqe ve Qerbe dogru genislenmesi teyin olundu Bu genislendirilme xristianligin ilk yuzillerinde tam menasiyla tesirli idi ve ancaq Islam terefinden qeti olaraq durdurulacaqdi Qisacasi Mani Zerdust inancinin da qaynagi olan Kalde Babil sisteminde Buddist exlaq qanunlarini ve xristian telimini birlesdiren bir dahi idi Ortaya cixarilan son tapintilarin isiginda Manicilik bir boyuk din olaraq qiymetlendirile biler Ustelik kitabli bir din bir missioner dini teskilatlanmis bir din butun boyuk dinleri ozunde eritmek isteyen universal ve en son bir din Ancaq butun bu xususiyyetlerden daha ehemiyyetlisi her seyin basina iki ezeli ve eleyhdar iki qanunu Isiq ve Qaranligi yerlesdirmis olan ve Isanin gelisini mujdelediyi Paraklet terefinden sirrleri aciqlanan radikal bir qnosis dir Manicilik Butun heyati ve butun melumatlari ehtiva etdiyini ireli suren bir cemlesdirici sirr dinidir Isa muveffeqiyyetsiz olmus Eziz Paul ile Marcionun seyleri bosa getmisdir Gercek Kilseni yeniden teskile vezifelendirilmis olan Paraklet Mani zuhur etmisdir Manixeizmde inanclar Redakte Auqustinin Manixeizmi tenqid eden Etiraflarinin elyazmalari XIII esrManixeizmin inanc esaslari Isiq yaxsiliq ve Qaranliq pislik olaraq iki zidd qanun ile Isanin geleceyini mujdelediyi Paraklet in Mani oldugu anlayisi temeline oturmaqdadir O Isanin missiyasini tamamlamaq ve gercek kilseni yaratmaq ucun son peygember olaraq gonderildiyi iddiasindadir 26 Ibn Nedim Manixeizmin inanc esaslarini Nur cennetlerinin kralina Tanri onun nuruna quvvet ve hikmetine inanmaq seklinde ifade eder Onun nuru gunes ve ay quvveti hava kulek nur su ve atese hakim olmaq hikmeti ise muqeddes dindir 15 Manixeizme gore yaradilisdan sonra insanin en ehemiyyetli vezifesi qaranliqda hebsde qalan nur parcalarini esaretden qurtarmaqdir Bu isde bezi semavi quvveler de ona komek eder Cunki insan qaranliq alemin hokmdarinin dunyaya getirdiyi bir mexluqdur ve Ademdeki nurani unsurlerin daha cox parcalanaraq zeiflemesi ucun Hevvani yaratmisdir Bunun ucun ilahi zat Isa Ademe zohd ve riyazetde heyat nesiheti vermisdir 27 28 Manixeizmde on eded ferz vardir Bunlar bute tapinmagi redd etmek yalan soylememek xesislik etmemek adam oldurmekden qacinmaq zina etmemek ogurluq etmemek sehr etmeyi oyrenmek sebebleri bilmek inancda ve emelde zeiflik gostermeyib coxaltmaq 15 29 Gosterilen bu qaydalar bezi qaynaqlarda Maninin on emri olaraq da ifade edilir Mezmun olaraq da Musanin on emrine benzemekdedirler A Schimmel Manixeizmin baslica xususiyyeti olaraq Maninin bildirdiyi hikmeti gezdiyi olkelerde hakim olan dinlere uydurulmasi seklinde ifade edir Mani o dovrde Buddizmi menimseyen Turkustanda Buddizmin simvollarini istifade etmis qerbde ise xristian inancina uygun fikirler inkisaf etdirmisdir Hetta xristianlarin yasadigi bolgelerde ozunun Isanin ved etdiyi teselli verici Paraklet Buddist etraflarda ise Buddanin sozlerini istifade ederek insanligin qurtulusu ucun lazimli olan gizli gercekleri vehy etmek ucun gonderildiyini iddia etmisdir 27 28 30 Maninin bir Incile sahib olmasi ve ozunu Paraklet olaraq xarakterize etmesi xristianliqdan aldigi unsurler olaraq 14 insan ruhunun olumden sonra bir heyvan ve ya bos bir surete kececeyi fikri Hind menseli yeniden dogma dusuncesinde almasi qebul edilir 13 14 Qisaca Mani atesperest dualizmde xristianliq ve Hind dinlerinden faydalanaraq ve onlarda bezi fikirleri birlesdirerek yeni bir dini dusunce elde etmisdir O Buddanin Hindistana Zerdustun Irana Isanin qerbe ozunun de icinde oldugu nesile gonderildiyini iddia etmisdir 14 31 Maninin baslica arzusu kohne cag dusuncelerini birlesdirerek universal xususiyyetde bir qurtulus doktrinasi qurmaq olaraq ifade edilir 32 Tanri inanci Redakte Manixeizmin Tanri inancinin ozunde dualizm yer alir Bu dualizm ezeli ve ebedi iki esl prinsip Isiq ve Qaranliq ile uc zaman tesevvurunden meydana geler Simalda yasayan ve Isiq aleminin hakimi olan Isiq tanrisi Ucaligin Atasi En muqeddes Baba ve Isiq Aleminin Cennetin Krali bir tanridir Ilahilik guc mudriklik kimi muxtelif qudrete sahib olan Isiq Tanrisi heyat sahibi ezeli ebedi yaradici ve var edendir Soz movzusu tanri ozunu agil dusunme derk fantastika ve tefekkur kimi bes mucerred qanun ile aciqlamaqdadir Qaranliq alemi qurulus olaraq Isiq Alemine benzemekde ancaq basinda Qaranliq tanrisinin tapilmasi ile Isiq aleminden ayrilmaqdadir Cenubda yasayan duman ates kulek su ve qaranliq olmaq uzre bes alem e malikdir Qaranliq tanrisinin etrafinda saysiz pis varliqlar ve bes pis alem vardir Qaranliq aleminde menfi xususiyyetler ile birlikde olum zeheri olaraq adlandirilan bir tustu ve maddeni temsil eden olum agaci var Qaranliq alemi tebieti gereyi Isiq dunyasi ile davamli qarsidurma halindadir 28 Manixeizmin ferzleri arasinda dord boyuye iman etmek de yer alir Dord boyukler Allah onun nuru onun quvvesi ve onun hikmetidir Allahin adi Melik i Cennan i Nurdur Onun nuru gunes ve aydir Onun quvveti bes melekdir Onlar ruh kulek hava isiq su ve oddur Allahin hikmeti muqeddes dindir Dinin bes menasi vardir bunlar yuxu serhini edenleri nezere almaq elm erbabindan faydalanmaq agil erbabindan dinlemek qeyb erbabini yoxlamaq zeka erbabini gelecek ucun oncegorus sahiblerini dinlemek seklinde siralanacaqdir 15 Mani kitabi Saburkan in girisinde bele deyir Nur aleminin meliyi oz aleminin her yerindedir hec bir sey ondan ayri qalmaz O hem aciq hem de gizlidir onun serhedi yoxdur Onun serhedi oz erzinin sonu ve dusmenlerinin erzinin serhedi ile mehdudlasir Bezileri bu iki eslin qarismasi ile o ikisinin ruhlarinin deyil bedenlerinin meydana geldiyi dusuncesindedir Cunki alemde gunes ay ve gunduz kimi qarismamis saf bir cox varliq vardir Bunlar saf nurdur Batil olan da saf zulmetdir 29 33 Kitab inanci Redakte Manixeist hevarilerinin ve terefdarlarinin tesvir edildiyi divar resmi A von Le Coq Chotscho Ergebnisse der kgl Preussischen Turfan Expeditionen Berlin 1913 Dinlerde kitab telim baximindan ehemiyyetli bir unsurdur bu menada kitabi dinler muqeddes metnlerini muhafize noqtesinde sey gostermisdirler Manixeizm de kitablari olan bir din olaraq ozunu teqdim edir Manixeistlere gore Mani Zerdust Budda ve Isanin telimlerini yaziya kocurmemesi sebebiyle onlarin muveffeqiyyetsizliyinden ders cixarmisdir Bu cercivede Mani dinin muqeddes qanununu meydana getiren yeddi kitabi da sexsen ozu yazmis sekil ve fiqurlarla de gozel gostermisdir O dovrun farscasiyla yazdigi ilk kitab olan Saburkan xaric digerleri suryanice ve ya serqi arami dilinde dillerinde qeleme alinmisdir Bu eserlerden geriye cox az sey ve onlar da yalniz tercume olaraq qalmisdir amma bu tercume parcalarinin catdigi dillerin sayi ve muxtelifliyi Soqd dili Qipti dili Turkce Cin ve s Manixeist inanclarin yayilma muveffeqiyyetini subut edir 11 28 34 Mani terefdarlarinin elinde xristianlarin elindekinden basdan sona ferqli bir Incil de var idi Bunlarin her biri oz elindeki Incile gore hereket eder onu dogru biler Mesihin o hal uzre oldugunu zenn eder digerlerini batil ve onlarin yolunda gedenleri de yalanci gorerler 14 Maniliyi genis bir sekilde arasdiran Biruni onun kitablarindan Saburkan Kenzul ehya Sifrul Esfar Sifrul Cebabire Kitabu Sifril Sirr ve bir cox risalesinden behs edir 14 35 Maninin kitablari Heyat Incili Heyat Xezinesi Pragmateia Sirrler kitabi Nehengler kitabi Mektublar Ilahiler ve Dualar seklinde de gosterilir 19 Bir basqa yerde Maninin kitablari 1 Sahberden Mani bu kitabda pis insanlari tanidir Ehrimanin bu pis insanlarin arasina girib onlari aldatdigini izah edir 2 Sendokojine Mani Sendokojine de yaxsi insanlari ve yaxsiliqlari izah eder Aydin ve isiqliqla onlarin xosbextliyini izah eder 3 Riya Rast Dogru yolu ve dogru olanlari izah eder 4 Olperesti Mani Olperestide inanc dusunce ve urek temizliyini izah eder 5 Vesarti O dovrdeki dinleri ve kecmis din ve peygemberleri izah eder 6 Nivista Gernasa Mani bu kitabinda taninmis insanlari pehlevanlari olkeleri ucun mubarize edib olune qeder doyusmus olan qehremanlari tanidir 36 Ibn Nedimin Fihrist in de qeyd etdiyi Maninin kitablari ise bunlardir 15 1 Kitabul Sifrul Esfar Bu kitabin bablarindan bezileri beledir Deysanilerin babi Konul verenlerin babi Ermile oglu babi yehudilerin carmixa cekdiyi carmixa cekilmis Mesih Mani Isanin yehudiler arasinda oz nefsine sahidlik etmesi babi And sahidliyi babi Yeddi ruh babi yox olan dord ruh babi Gulme babi Ademin Isaya sahidliyi babi Dinden cixma babi Deysanilerin ruh ve beden movzusundaki babi Alemin qorunmasi babi Qiyamet babi Peygemberler babi ve s 2 Kitabul Sifrul Cebabire3 Kitabul Feraidul Semmak Semaine Dinleyici ferzlerine dair melumat semaine pozulmasi ile elaqedar bab Hutanin pozulmasina dair bab 4 Kitabul Saburkan5 Kitabul Sifrul Ehya6 Kitabul FarakmatiyaMani ve ozunden sonraki Imamlarin risaleleri ise Risaletul Asley Risaletul Kubera Risaletul ezm Risaletul Kadaul Edl Risaletul Fitkul ezm Risaletul Mabudiyye Risaletul Yehya fit Tedbiri Sedeqe seklinde siralanir 15 Maninin kitablari ile elaqedar Yequbi onun Kenzul Ehya olaraq adlandirilan kitabini iki esli isbat ucun yazdigini ve kitabda nefsde qurtulus olan seyleri nur fesad olanlari da zulmet olaraq bildirir Burada pis hereketleri zulmete nisbet etmisdir Saburkan olaraq adlandirdigi kitabda ise nefsi xilas ve seytana qarisan olaraq xarakterize edir Saburkanda sebebler xestelik ve felek duz olaraq qebul edilir ve yene onda alem axan bir dagin ustundedir ve uca felek onun etrafinda doner Kitab i Huda ve Tedbir de on iki dene Incil vardir Her bir Incil de bir herfle adlandirilmisdir Bu kitabda namaz ve ruhun xilasi ucun lazimli olan seyler yer alir 12 Manixeistlerde nuru qurtarmaq ucun en ehemiyyetli vasite nur parcalarini ehtiva eden ilahi ve dualari soyleyib muqeddes kitablari oxumaqdir 27 Peygember inanci Redakte Manixeizmde Peygemberler Tanrinin insanlara gonderdiyi elcilerdir Mani de bu peygemberlik muessisesinin son halqasidir Ibn Nedim Tanrinin Maniye bele soylediyini revayet edir Menden ve seni peygember olaraq secen Rebbden sene salam olsun Senin vezifenin insanlari haqqa cagirmaq ve heqiqet ile mujdelemek ve buna gucunun catdigi qeder sey gostermekdir 15 Manixeistlere gore elm ve hikmetle gonderilen ilk peygember Adem peygemberdir Ondan sonra Sis ardindan da Nuh ve Ibrahim gonderilmisdir Budda Hind diyarina Zerdust Irana Allahin sozu ve ruhu olan Isa Mesih Rum ve Megrib torpaqlarina gonderilmis ardindan Pavel de buralarda vezifelendirilmisdir 29 33 Kadi Abdulcabbar Mugni Ibn Hezm Manixeistlerin yalniz Isa Zerdust ve Maninii peygember olaraq qebul etdiklerini bildirir 16 Maninin Sifrul Sirr adli eserinde peygemberlerin mocuzelerini tenqid de ifade edilir 12 Sehristani Xatemi Enbiyanin ereb torpaqlarinda cixacagini Manixeistlerin ifade etdiyini qeyd edir 29 Ancaq bu melumati yalniz Sehristani vermekdedir Axiret ve Qurtulus inanci Redakte Manixeizmde dualist anlayis axiret inancinda ozunu gosterir Manixeizme gore ruhlarin yer uzunden ve bedenden xilas olaraq Isiq aleminde yukselmesi ile dunyada zulm siddet ve pislik artacaq Cunki bedende esir olaraq yasayan isiq unsurleri dunyani terk etdikce yer uzunde daha az isiq unsuru qalacaq ve belece yaxsiliq da sulh de azalacaq Bele bir muhitde de yalanci peygemberler Yalanci Mithra Deccal ortaya cixacaq ve insanlari aldatmaga calisacaq Bu muddetde dunyanin sonuna yaxinlasdiginin xebercisi olan boyuk doyus olacaq ve neticede de dunyada gunah ve doyus muhiti meydana gelecek 28 Maniye gore bir momin Siddiqin olduyu zaman Qedim Insan Tanri Nur Ilahini ona Hakim el Hadi suretinde gonderir Onunla birlikde de uc ilah vardir Onlarla birlikde de zekat vardir geyim vardir basa qoyulan tac vardir ve Nuru Iklil Nuru temsilen basa qoyulan bir sey vardir Uc melek ve uc Ilah ile birlikde O Siddika benzer subay bir adam gelir Ona ehtiras seytani ve diger seytanlar gosterilir Siddiq onlari gorunce Hakim suretindeki ve diger uc Allahdan komek ister Bu ilahlar ona yaxinlasarlar seytan da ilahlari gorunce ondan qacar Siddiq belece alinar ve taci Iklil ve paltari geydiriler Ve eline kicik bir su sehengi veriler Onu ay planetine cixararlar ve Qedim insanin Allah huzuruna cixararlar ve canlilarin anasi Nehneheye cixararlar Heyatin baslangicinda oldugu kimi Cennetlerin Nuru Tanrinin Cennan i Nur huzuruna cixarilar Sonra cesed terk ediler atilar Sonra su ates ve kulek quvveleri gunes ay ve Nurlarin ilahlari terefinden oradan alinar Sonra bunlar gunese yukseldiler ve ilaha qatilar Onun zulmet qaranliq cesedi cehenneme atilar 15 Bagdadi de Maniye istinad gostererek bedenden ayrilan ruhlari dogrularin ruhlari ve exlaqsizliga dusenlerin ruhlari seklinde iki nov olaraq bildirir Dogrularin ruhlari bedenlerinden ayrildigi zaman seherin rehberliyinde feleyin ustundeki Nura geder ve orada ebedi xosbextlik icinde qalar Pozgunluga dusenlerin ruhlari ise bedenlerinden ayrilib Uca Nura qovusmaq istedikleri zaman asagiya ters uz ediler ve zulmetin pisliklerinden temizlenene qeder heyvanlarin bedenlerine kecerler sonra Uca Nura qovusar 37 Manixeist yazilarda yeddi goy qatinin her birinde olan gomrukler den ve semavi sefere cixan ruhun yaninda dasidigi mal lari dini yukseklikleri arasdiran Gomrukculer den soz edilir 11 Ibn Nedime gore ehtiras ve seytanin zebt etdiyi gunahkar adam olduyu zaman seytanlar oraya gelir onu alar ve ona ezab eder ve siddetli ezabi ona gostererler Sonra ilahlar gelir Gunahkar insan ilahlarin ozunu qurtarmaga geldiyini sanar Halbuki ilahlar onu hereketleri ve Siddiklara komeyi kesdiyi ucun xeberdar etmeye gelirler O alemde bu sekilde son ana qeder qalar ve sonunda cehenneme atilar Insan olduyu zaman ruhlari uc qrupa ayrilar 1 Cennete gedenler Siddiklar 2 Alem ve Efvala Berzex alemi ve oradaki qorxulara gedenler dini qoruyan ve Sidiklara komekci olanlardir 3 Cehenneme gedenler bunlar da fasiqlerdir Alemin yox olmasindan sonra axiretde qedim insan serqden Cediy ve Besir aleminden boyuk quruluscu Yemen terefinden heyat ruhu da qerbden gelib bir araya gelirler Yeni cennet deyilen boyuk qurulusun qarsisinda dayanar atesi tevaf eder ve cennete baxarlar sonra Cennetden bu nura siddiklar gelir ve orada otururlar Onlar ilahlarin birlesmesi ucun teleserler ve atesin etrafinda gozleyerler Sonra pislik hereketine baxarlar Bu hereketleri atesin icerisinde deyisdirmeye calisirlar Bu atesin siddiklara zerer vermesi mumkun deyil Gunahkarlar siddiqlerden komek isteyince komek etmezler yalniz gunahkarlarin menfeetine bezi xeberdarliqlar edirler Sonra da bu gunahkarlarin pesmanligi qem ve kederi artar bu veziyyet sonsuza qeder bele davam eder 15 Butun qnosislerde 38 qurtulusa geden yol insanliq halinin qeti bir aydinlasmasi ile baslayir Insan yalniz bu dunyada yasadigi yeni bedenlenmis bir yaranmaya sahib oldugu ucun aci ceker Basqa bir deyisle insan pisliyin pencesinde yasar Qurtulus ucun tek care qnosisle temin edile biler Qnostik telime uygun bir yanasma ile pisliyin suveren oldugu bir kosmos asan ve yaxsi Tanrinin deyil ancaq onun dusmeninin eseri ola biler O halda dunyanin varligi daha evvelki kosmosdan onceki bir halin on qebulunu ozu ile getirerken insanin icinde oldugu gunahkar veziyyet de uca bir xosbextlik icindeki bir baslangic halini teleb edir 11 Diger qnostik sistemlerde de oldugu kimi qurtulusun uc merhelesi vardir Oyanma qurtarici melumatin vehy edilmesi ve anamnesis elde edilen melumatlarla sexsiyyetini xatirlama Adem ozunu arasdirdi ve kim oldugunu bildi Yeniden agillanan muqeddes adamin ruhu dirildi Bu soterioloji qurtulusa istiqametli ssenari o zamanki ve gelecek butun gnosis yoluyla qurtuluslarin numunesi olar Dunyanin sonuna qeder isigin yeni tanrisal ruhun bir hissesi dunya zindaninin divarlari daxilinde insanlarin ve heyvanlarin bedeniyle butun bitki novlerinde bagli qalmis diger hisseni oyandirmaga bu sebebden qurtarmaga calisacaq Aci ceken Isanin carmixi ucun de boyuk nisbetde tanrisal ruh saxlayan agaclar istifade ediler Manixeist Faustun ifade etdiyi kimi her defe agaca asilan Isa insanlarin heyati ve saglamligidir Dunyanin davam etmesi tarixi Isanin xaca cekilmesinin ve can cekismesinin uzanmasina sebeb olmaqdadir Hercend isiq parcaciqlari yeni xosbext olulerin ruhlari ay ve gunes piyaleleri terefinden davamli goy cennetine dasinir Amma diger terefden Maninin gosterdiyi yolu izlemeyen yeni dogmaqdan uzaq dayanmayan her kes son qurtulusu geciktirmekdedir Cunki isiq spermada cemlenmisdir o halda dunyaya gelen her usaq bir tanrisal parcanin mehbuslugunu uzatmaqdan basqa bir ise yaramaz 11 Maniye gore nurun ayrilmasi ve xilas olmasina komek eden seyler tesbeh teqdis gozel soz ve yaxsi islerdir Bunlar sayesinde nur parcalari ay feleyine dogru yukseler Ay bu parcalari aybasindan ortasina qeder qebul eder getdikce dolar ve butov ay olar Gunes de eyni sekilde ayin sonuna qeder yukselen nur parcalarini yigaraq bunlari daha uste catdirar Bu proses butun nur parcalarinin en yuxarida olan saf nura catmasina qeder davam eder Bu alemde hec bir nur parcasi qalmayana qeder bele olacaq Belke gunes ve ay terefinden ayri edilmeyen bir nece nur parcasi qalacaq Bu noqtede yer kuresini dasiyan melek yuxari cixar ve goyu ceken melek onu buraxar Kainat alt ust olar Ardindan bir ates yandirilar ve alt uste qarisar Ates icindeki her seyi nura dondurene qeder yanmaga davam eder Bu yanma 1468 il davam edecek 29 Mani ucuncu zaman i eskatoloji sonu tesvirlerken butun Asiyada ve Ellin dunyasinda yaxsi bilinen qiyamet deyiminden faydalanar Dram bir sira qorxunc imtahanla Manixeistler buna boyuk doyus adini verer baslar onu Edalet Kilsesinin zeferi ve son muhakime izler ruhlar Mesihin mehkemesinde muhakime ediler Qisa bir suverenliyin ardindan Mesih secilmisler ve yaxsiligin butun sexslesmis hallari goye yukselecek Qizmar ve 1468 il surecek bir yanginla temizlenen dunya yox olacaq Son isiq parcaciqlari da bir Heykel in icinde toplanib goye cixacaq Madde butun sexslesmis hallari seytanlari ve qurbanlari lenetleriyle birlikde bir nov top icine hebs edilecek ve neheng bir ucuruma atilib uzeri bir qaya ile baglanacaqdir Bu defe iki toz arasindaki ayriliq qeti olacaq cunki Qaranliq bir daha esla Isiq hakimiyyetini zebt ede bilmeyecek 11 Sehristani oz dovrunde Manixeist inancin liderlerinden biri olan Ebu Seid el Manevinin sozunu etdiyi qarisma muddeti ile elaqedar oz yasadigi dovre qeder olan muddetin 11700 il oldugunu geriye yalniz uc yuz il qaldigini iddia etmisdir Bunu soylediyi tarix Hicri 271 ci ildir Ona gore qarismagin muddeti 12000 ildir 29 Manixeizmde ibadet Redakte Cin dilinde yazilmis manixeist metni Kayuan erasinin 19 cu ili 731 ci il Manixeizmde muxtelif ibadetler var Manixeizmde ibadetler oruc tutmaq bize isigi gosteren gunesle aya dua etmek veftiz ve bir yerde yeyilen yemekler seklinde siralanir Dinleyiciler ve secilmisler seklindeki iki esas qrupdan ibaret Manixeistler ibadetlerin icrasinda ferqlilik erz etmelidir Secilmisler sinifine mensub olan Manixeistler gundelik heyatda yeddi defe dinleyici movqeyindeki bir Manixeist ise gunde dord defe ibadet eder 7 15 32 Manixeistler maddi dogumla gelen pislikleri veftiz ile temizlemeyi vacib bilirler 7 Ayrica Sehristani Maninin ozune inanan keslere butun mallarindan usur onda bir vermelerini gece ve gunduz cemi dord vaxt namaz qilmalarini ve Haqqa dua etmelerini emr etdiyini bildirir 29 Diger terefden Manixesitlerin gunese ve aya ibadet etdikleri movzusunda Mani diger milletlerin ozlerini gunese ve aya secde edib but etdiklerini zenn etdiklerini halbuki Isanin da sehadetile onlarin gercek beden alemine bir kecid ve qapimiz oldugunu bilmediklerini ireli surmustur 35 Mani bu fikirini hindlilerin ruhun yukselmesi ve ya gunesin isigi ya da atesin alovu ile yuxari cixmasi yolu ile ola bileceyini cunki yuxari geden en qisa ve dogru yolun ates ile isiqdan basqa bir sey olmadigini soylemekdedir 31 Manixeistlerin ibadetxanalari bes hisseden ibaretdir a Muqeddes Kitab ve Sekil salonu b Oruc salonu c ibadet ve tovbe salonu d oxuma ve oyrenme salonu e xeste salonu Qeyd etdiyimiz her bir mebedde uc nefer din adami istirak eder Bunlardan bir qrup ilahiler ve ehdlerle ikinci qrup mukafat ve tesviq islerini idare eder ucuncu qrup ise sedeqelerle maraqlanar Dini teskilatlari Imam dinleyiciler ve secilmisler sinifinden teskil ediler Secilmisler sinifi oz icinde muellimler idareciler ve dindarlardan meydana geler 13 Manixeizmin mebed yeri xristianliqdaki kimi kilseydir Mani terefinden yaradilan kilse isiga eziyyet etmekden cekinmek isigi temizleyerek geriye donmesine calismaq ve dunyada movcud olan isigi qorumaq meqsedi ile yaradilan Son Qurtulus Birliyi dir Mani gercek kilseni ozunun qurdugunu iddia etmisdir 7 15 Namaz Redakte Ibn Nedim Manixeistlerin namaz vaxtlarini ilki zaval vaxti yeni gunes tam tepede iken Gunesin zaval ile batisi arasinda yeni batma istiqametinde tam maili iken Gunesin batmasindan sonra ve Gunes batandan uc saat sonra seklinde ifade edir 15 Secilmislerin yerine yetirmekle mukellef olduqlari namaz ve ruketleri ise beledir 1 Emud namazi zaval vaxti qilinir 27 ruket 2 Esr namazi 11 ruket 3 Atame namazi 25 ruket 4 Isa namazi gunes batmamisdan uc saat sonra qilinir 5 Geceyarisi namazi 30 ruket 6 el Fecr namazi 50 ruket 7 Besir namazi gecenin yarisi ile gunduzun baslangicinda qilinar 16 ruketdir 13 Manixeistler ibadetlerinde Simal qutbune yoneler Cunki onlarin inancina gore kainatin en yuksek noqtesi goy qubbenin orta noqtesidir Ancaq Biruni Manixeist propaqandacilardan olan Kitabul Bai yazarinin bir qibleye yonelmek ehtiyacinda olan dinlerin mensublarini Allaha dua ucun bir istiqamete yonelmeye ne luzum var deye ayibladigini ifade eder 14 31 Bu melumata esaslanaraq Manixeistlerde mutleq bir qible fikirinin movcud olmadigini soyleye bilerik Manixeistlerin namazlarini nece qildiqlarini Ibn Nedim Fihrist de bele aciqlayir adam durgun ve ya axan suyla destemaz alar ve ya mesh eder daha sonra ayaga qalxib Nir i Ezeme Tanri doner sonra gozlemeden secdeye baglanir Secde veziyyetinde Bizi hidayete catdiran Parakleti tebrik ederik o nurun elcisidir Onun qoruyan meleklerini tebrik ederik Neyirin esgerleri pakdir muqeddesdir deyer oturar Sonra gozlemeden ikinci defe secdeye baglanar Yene secde esnasinda Bizi hidayete catdiran Nir i Mani Mubarek Mani seni tesbeh ederik Sen isigin qaynagisan heyatin yarpagisan boyuk Agacsan sen her seye sefasan deyer tekrar oturar Derhal sonra ucuncu defe secdeye geder Secde veziyyetinde Seni temiz bir urek ile tesbeh edirem ve boyuk ilahi tesdiqleyen bir dil ile seni tesbeh edirem Sen nurlarin ve onun unsurlerinin sahibisen Men seni tesbeh ederem Seni teqdis ederem sen her seyden boyuksen sen cagirilanlarin en boyuyusen Seni ordularinin tesbehi ile tesbeh ederem Seni tenzih edirem Butun bunlari senin ucaligin ve kelimelerinle ederem Cunki sen tamamile haqq heyat ve yaxsiliq olan bir Ilahsan Tekrar oturar ve dorduncu defe secdeye qapanar Dorduncu secdede ise Butun ilahlari tesbeh edirem ve onlara secde edirem Isiq veren butun meleklere secde edirem Butun nurlara ve boyuk Allahdan gelen ordulara secde edirem deyer oturar Sonrasinda tekrar secdeye qapanar burada secde edirem butun ordulari tesbeh edirem Nurlanmis Ilahlari tesbeh edirem Qaranligi ortaya cixaran ve onu yox eden nurlanmis Ilahlari tesbeh edirem tekrar oturar ve altinci secdeye qapanar Burada Secde edirem boyuk ve uca olan Munir atami tesbeh edirem O ki alemlerden gelmisdir Bu sekilde on iki ruket namaz qilinar ancaq on ruketde sonraki iki ruketi muxtelif tesbihatlarla tamamlayar Butun vaxtlarda de namazlarin qilinisi eyni sekildedir ferqlilik ifade etmez 39 Oruc Redakte Manixeizmde dine inanan her kes oruc tutmaqla mukellefdir Ibn Nedim Manixeistlerin omur boyu her ayda yeddi gun oruclarinin oldugunu ifade etmekdedir Oruc tutduqlari vaxtlari de bele ifade edir her ay gunes qovse yay halina girende ve ay da tam butov ay olanda iki gun oruc tutarlar ve bu muddet icerisinde hec iftar etmezler Diger bir oruclari ise hilali gorduklerinde iki gun oruc tutarlar ve yene hec bir sey yemeden iki gun davam eder Bir basqa oruclari da Gunes Oglaq burcunde olduqda ve Ay da nur halinin uzerinden sekkiz gun kecdikden sonra uc gun oruc tuturlar bu orucda her gun iftar ediler 15 3 Iftar edilmeden ust uste tutulan iki gunluk orucu Babil teqvimine gore 1 Birinci qanun 4 5 2 Ikinci qanun 1 2 3 Ikinci qanun 15 16 4 Sonuncu orucun biri 28 gunluk oruc ayinin basi ve ortalarina tesaduf edir Bunun yaninda fevral ve adar aylarinda tutulan illik oruclari da vardir Oruclu kimse bilerek orucunu pozsa gunahkar olar 13 Exlaq esaslari Redakte Ressam Mani oz isini padsah Behram Gura teqdim edir Miniatur Elisir Nevainin eserine elave etmek ucun hazirlanmisdir Manixeizmde ruhu bedenin esaretinden qurtarmaq ve onu ebedi xosbextliye catdirmaq ancaq exlaqi qaydalara uygun gelmekle mumkundur Bu meqsedle Manixeizm ozune xas bezi exlaq qaydalari inkisaf etdirmisdir Manixeizmin exlaq qurtulus doktrinasi ile duz mutenasibdir Manixeistlere gore qaydalara riayet edenler olduklerinde temizlenmis olaraq birbasa isiq alemine yukselirler Qaydalara riayet etmeyenler ise duzelene qeder reinkarnasiyaya tabe olarlar Buna gore ruhun yer uzunden ve bedenden xilas olmasi bezi qaydalara riayet etmesine baglidir Secilmisler ucun etibarli olan bu qaydalar Bes emr den ve uc mohur den yaranir Bes emr oruc dua ve sedeqe vermek yalan soylememek her hansi bir canlini oldurmemek et yememek temizliye ve safliga diqqet etmek mala mulke ehemiyyet vermeyib kasibligi gudmek alcaq konullu ve tevazokar olmaq kimi xususlardan ibaretdir Uc Mohur ele dile ve duygulara hakim olmaqdir 19 28 Eline beline ve diline sahib olma seklinde dustur edilen exlaqi qaydalar bele aciqlanar 13 1 Agizin Mohuru Manixeistler agzini cirkledecek her cur sozden kufrden uzaq tutmali basda et olmaq uzre heyvani qida maddeleri yememelidir 2 Elin Mohuru her cur canlini oldurmek qadagandir ogurluq etmek qeti suretde haramdir 3 Butun cinsi elaqeler qadagandir Cunki dogulacaq olan bir cox beden nur zerrelerinin bu yeni bedenlere hebs olmasina sebeb olacaq Bu da insanin qurtulusunu geciktirecekdir Evliliyin qadagan edilmesi movzusunda Ibn Hezm Manixeistlerin evliliyin onlenmesiyle ehali artimina mane olunacagini belece Nurun bedenlerinde hebs olunmasindan xilas olacagi inancinin esassizligini heyvanlarin bir birlerini oldurmelerine baxmayaraq coxalmalarinin onlenemediyi misaliyla aciqlamaqdadir Bu veziyyetde Nurun qaranliqda hebs qalan parcalarini qurtaramadigini soylemenin menasiz oldugunu bildirir 16 Biruni Manixeistlerin iki tebeqeye ayrildigini bunlardan birinci tebeqenin sehvet ehtiras kimi dunyevi hallardan el ceken secilmis zahid ikinci tebeqenin da bunlara uygun gelen ve dunyevi islerle mesgul olan keslerden meydana geldiyini soyleyer Zahidlerin vezifesi irsad ve devetdir 14 31 Manixeistlere gore ideal olan bir davranis terzi hec bir heyvan oldurmeyi hec bir bitkiye zerer vermemeyi hetta torpagi becermemeyi ve mehsul elde etmemeyi teklif edir 19 Manixeist alimler gunde bir pay yemek yemeyi ilde bir paltar ile kifayetlenmeyi namazi zekati ve haqqa cagirmagi ferz qilmislar Ayrica adam oldurmek yalan xesislik zina ogurluq qadagan edilmis ve sene edilmesinden xoslanmadigin seyi basqalarina etmemeyi emr etmisdirler 14 33 Ibn Nedime gore Manixeizme girmenin serti sehvet ve ehtiras duygularini nezaret altina almaq heyvan eti yememek serab ve evliliyi terk etmek su ates ve sehr kimi seylerle eziyyet etmemekdir 15 Maniheistler heyvan kesmeyi ve ona eziyyet etmeyi uygun gormezler 16 Biruni heyvan oldurmenin Xristianliq Manixeizm ve Hinduizmde mutleq olaraq qadagan oldugunu ancaq insanlar et yemeye ehtirasli olduqlarindan bu xususdaki qadagani dinlemediklerini qeyd edir 35 Manixeizme gore Xacda iztirab ceken Isa maddi dunyada derd ceken nurun bir simvoludur Nur parcalarinin qurtulmasi yalniz en sert ve dozumsuz zohd ve teqva ile reallasar Bu menada Manixeizme mensub Xususi secilmis olaraq adlandirilan bir sinif var ki onlara pul yemek kimi xidmetleri eden muhib sinifi vardir 27 Maninin muridleri iki novdur Bunlarda cennetlik ya da yetiskin olanlar evlenmirler serab icmirler baliq etinden basqa et yemirlerdi Momin ve ya dinleyici olanlar ise evlenib normal bir heyat davam etdirirdiler amma her cur tamahtan ve yalandan uzaq dayanmaq mecburiyyetinde idiler 32 Biruni Manixeistlerin ehli kitabdan Xristianlara benzediklerini Maninin Kenzul Ehya adli kitabina esaslanaraq Tanrinin esgerlerinin subay oldugunu bildirir Mani Kitabul Rusul da ise xosbextlik olkesinde kisilik disilik olmadigini bunlarin qaranliq alemin tezahurleri oldugunu ancaq isiqli alemin de onun teqlidiyle ogul disi kisi kelimelerinin ortaya cixdigini soyleyir 31 35 Mani gender ayrilmasini xususile pis birinin isi olaraq saydigi ucun eskiksiz cinsi pakliq ve subayligin ehemiyyetini vurgulamisdir Dinin qaydalarina uygun ve yalniz zovqlerden el cekmis bir heyat yolu ile biri bu qusursuzluga cata biler O her insanda isigin bir qigilcim oldugunu ve orada son qurtulus umidimizin yatdigini oyretmisdir Mani yandaslarini divarsiz monastir nizaminin numayendeleri olaraq teskil etmeye calismisdir O dusunce soz ve davranislarin safliginda israr etmisdir Insanin qusursuzluguna inanir Qaydalari izleyerek her kesin getdikce qusursuzluga dogru irelileyeceyini ve her seyden sonra qaranliq maddeden ayrilacaq butun isiltili hisseciklerin en sonunda yeniden isigin kralligina doneceyini oyretmisdir 17 Mani insanin yixilmasinin gunahkarliginin sebeblerini enisin ve tanrisal ruhun madde icindeki mehbuslugunun ferqli hisselerini izah ederek aciqlayir Manixeist teologiya kosmoloji ve antropoloji fikirleri mense ye bagli her bir sualin cavabini verir kimi gorunur Manixeistler telimlerini daha gercek yeni digerlerinden daha elmi qebul ederler Cunki bu telim heqiqetin butununu bir sebeb netice zenciri icinde izah edir Heqiqeti soylemek lazim olsa Manixeizm ile kohne ve yeni elmi materializm arasinda mueyyen bir benzerlik vardir Her ikisine gore de dunya heyat ve insan bir rastlantinin neticeleridir Iki qanun arasindaki qarsidurma bele bir qeza neticesinde bas vermisdir Dunyanin yaranmasindan insanin ortaya cixisina qeder butun yaradilislar dramin qehremanlarinin birinin ya da digerinin mudafie davranislarindan basqa bir sey deyil Mani dusuncesinde dunya seytani bir gucden yaradilmisdir Insan en ikrah verici bedenler icindeki seytani guclerin eseridir 40 Ibn Nedim seytanin tesvirini basinin aslan basi kimi dord ayaqli qus kimi qanadlari ve s sekilde etmekdedir 15 Beden seytani bir yaradilisa sahib olduguna gore Mani en azindan Secilmisler in daha cox eziyyet qaydalarina emel etmesini ister intihari qetilikle qadagan edir Onculler iki qanun ve Pisliyin ezeli hucumu bir defe qebul edildikden sonra butun sistemin ayaqlari yere mohkem basar Tanrinin dusmenine aid olan seylere yeni Tebiet Heyat ve insan yaranmasina dini deyer yuklenmemelidir Heqiqi din seytani guclerin yaratdigi zindandan qacmaq ve dunyanin insanin yox olusuna xidmet etmesi demekdir Qnosisle elde edilen isiqlanma salamatliq ucun kifayetdir cunki momini dunyadan qoparan mueyyen bir davranis formasi inkisaf etdirer bezi simvolik hereketler sulh opusu qardasca salamlasma qucaqlasma dualar ve ilahiler xaricinde merasimler gereksizdir Baslica bayram olan Bema Maninin cekdiyi eziyyetin xatiresine olum il donumu olaraq edilmekle birlikde qurtarici qnosis telimini ucaldar 41 Xristian Pasxasina qarsiliq gelen Bema Bayrami qirx gun oruc ve gunah etirafi ile acilir Bayram gunu Maninin resmi kursunun uzerine asilar ve ilahiler kitabinda olan dilek terif ve sukur ilahileri ile isiq elcilerine dua ediler Yene Manixeizmin oluye yol gostermek meqsedile bir cur Olu Ayini de vardir Gunahin gucunun ferqinde olma ve yeniden gunaha dusme ehtimali Maninin telimini teyin eder Subhesiz ruh gunahsiz yaxsi ve temiz olmaqla birlikde gunah beden ve yer uzunde ozunu gosterer Ancaq isiq tanrisinin komeyi olmadan ruh beden ve dunya formasi icindeki qaranliq guclere qarsi mudafiesiz oldugu ucun dini emrlerle desteklenmelidir Sade bir tovbe ruhun temizliyi ucun kifayetdir Bu sebeble gunah cixarma Manixeizmin ehemiyyetli bir muessisedir 34 Kosmologiya RedakteManinin doktrinasinda dinin ozunu meydana getiren cox qarisiq bir kosmologiya soz movzusudur ezeli nur sahesinin yaninda ezeli bir maddi sahe movcuddur Baslangicda yer ve goy ve bunlarda movcud olan hec bir sey yoxken iki prinsip vardi Aydinlilar olkesinde Yaxsi prinsip bunun qarsisinda qaranliqlar krali tapilirdi Ancaq iki dusmenin ortaq bir serhedi vardi Bir muddet sonra qaranliqlar krali aydinliqlar olkesini zebt etmeyi dusunmesi uzerine aydinliqlar olkesinin hokmdari sahib oldugu bes element Bis Tenqriler doyusme qabiliyyetine sahib olmadigi ucun Heyatin Anasi insan i qedimi yaratmisdir Girdikleri mubarizede Insan i qedim meglub olmusdur Daha sonra agli kesf eden insan i qedim aydinliqlar olkesine aparilmisdir Ancaq orada qaranliqlar hokmdarinin ogullarinin tehdidleri davam ederken mujdeci yaradilmisdir Bu sirada qaranliqlar hokmdari kisi ve disi varliqlari yaradar onlar arasinda cinsi elaqe yasanar Neticede bunlarin icine dusdukleri veziyyetden oteri canli heyat baslayir 42 Dualistik bir din olan Manixeizm ruhla eyni tutulan isiq madde ile beraber tutulan qaranliq arasindaki qarsidurmadan seytanin meydana geldiyine inanir 40 Manixeist mifologiyada uc yaratmadan behs edilir Bunlardan ilki kosmosun yaradilmasi ikincisi maddi alem olan dunya ve muqeddes varliqlarin yaradilmasi ve ucuncusunde ise insanoglunun yaradilmasi reallasmisdir 43 Bir basqa menbede ilk insan olan Ademin seytan terefinden ve gunah islenerek sehvete qapilaraq ortaya cixarildigi ancaq Isiq tanrisinin bu insanin ureyine mumkun oldugu qeder cox aydinliq ve yaxsiliq qoydugu ifade edilir Bu sebeble Maniye gore insan fiziki olaraq Seytana benzer olaraq yaradilmasina baxmayaraq icinde aydinligi ve yaxsiligi dasiyan bir varliqdir Ademe yoldas olan Hevvani da seytan vermisdir Hevvadaki yaxsiliq ve aydinliq payi Ademdekinden daha azdir Tanrinin xeyirxah ruhu ovladini qurtarmaq ucun her cur komeyi etmis ve aralarinda Isanin da oldugu yaxsiliq elcilerini ve mujdecileri gondermisdir 44 Bir basqa yerde ilk insan Adem ile Hevvanin qaranliq gucler terefinden yaradildigi bu yaradilmadan sonra Uca Isiq Allahinin Ademe gerceyi izah etmek ve qurtulus yolunu gostermek meqsediyle Isani elci olaraq gonderdiyi ifade edilir Isa ilahi muraciet etmek ucun Ademe gelmis ve Adem de bu cagirisa musbet cavab vermisdir Bu cavabdan sonra Isa Ademe qurtarici ilahi biliy i getirmis onun oz mahiyyeti ile ilahi alem heqiqetini qavramasini ve qurtulusu qazanmasini temin etmisdir 7 Manixeist mifologiyada ilk insan Gehmurd Gayomart pisin hucumuna qarsi muqavimetin komandiri 45 olaraq ifade edilerken Ibn Nedim Manixeistlerin Ilk Insan olaraq Ademin ehtiras sehvet ve gunahin birlesmesinden dunyaya geldiyini sonra Hevva daha sonra da Kahin ve Habilin dunyaya geldiyini bildirir 15 Yaradilisdaki yaxsiliq ve pislik mubarizesi Qedim insanin en derinlere endiyi ve burada qaranliq esgerlerinin elaqelerini qopardigi ve sonra ayrilib cenubdaki yerine yukseldiyi seklinde de izah ediler Sonra bezi melekler esir edilib zulmet bolgesine aparilir Sonra oraya nur bolgesinden nur ve qarisiq cuzler aleminin arasinda havada guclu bir melek gonderiler bu cuzleri nura dogru iteleyer Nur aleminin sahibi bezi meleklere bu alemin bu cuzlerle yaradilmasini emr eder Sonra onlar bu feleyin altinda bu cuzlerden ibaret on goy ve sekkiz yer yaradarlar Seytanlar yerlerin altindan yer elde ederler sonra bas seytan da bu burclerden semaya girmek ve meleklere hokm etmek ister Nur da mane olub insanlari qurtarar Goyleri dasiyan ve yeri yukselden melekler vardir Sonra hava yerin en dibinden goylerin en tepesine yukseler Bu sirada Mani Atamiz ucaligi ile Hemame ve cinleri ile doyusecek meleklere nur ve zulmetden qarismis olanlari hebs etmesine ve onunla alemi insa etmesini emr eder 46 Nur meleyi bu dolasiqligi gorende meleklerinden birine emr vermis ve bunun derhal sonra icinde oldugumuz alem movcud haliyla yaradilmisdir Nur novlerinin zulmet novlerinden xilas olmasi bu sayede olacaq Gunes ay ve diger ulduzlarin varligi da zulmet parcalari icindeki nur parcalarinin temizlenmesi ucundur Gunes istinin seytanlarina qarisan nuru ayirarken ay soyugun seytanlarina qarismis olan nuru ayirir Yer uzunde olan Nesim ruh ise yukselmeye davam etmekdedir Cunki o tebieti gereyi oz alemine qayitmaq ucun yukselecek Eyni sekilde nurun butun parcalari da yukselis icindedir Zulmetin parcalari ise asagi dogru cokmekdedir Bu hereketler davam etdikce ayirma ve nurun qurtulusu reallasacaq qarisma son tapacaq Bu noqtede terkibler hell edilecek ve her sey oz tebietine geri donecek Qiyamet ve yeniden dogus da budur 29 Dualizm anlayisi Redakte Maninin olumu Sahnameden miniatur Tehran Rza Abbasi muzeyi 1315 ci il Manixeizm ilk once bir qnosisdir ve bu xususiyyetiyle qnostik herekatin bir hissesidir Ancaq Manixeizm de dualizmin ferqli serhlerini goruruk Mani her seyi dualizm baglamisdir Onlara gore alem qedim olan iki menbeden yaradilmisdir Bu iki menbeden biri nur digeri zulmetdir Her ikisi de ezelidir Ona gore her sey qedim olan bir menbeden qaynaqlanir Hedis olan esllerden hec bir sey var ola bilmez Bu ikisi ezelden beri guclu idrak edici hiss eden esiden ve goren olaraq movcudluga davam eder Buna baxmayaraq nefs suret hereket ve tedbir noqtesinde iki esl bir birine ziddir Veziyyet baximindan adam ve kolgesi kimidir 12 29 33 Nur ezelden beri simal istiqametinde ustundur zulmet de cenub istiqametinde asagi seviyyededir Gunes ile kolgenin temasi kimi aralarinda bir fasile olmadan onlar gorusurler Bezileri aralarinda bir bosluq oldugu halda qonsu olaraq gorusdukleri fikirindedir 33 Meqdisi dualistlerin sonsuz bir cisim olan nur ve zulmetin birlesmesi ile esya ve alemin meydana geldiyi fikirinde olduqlarini ifade edir Onlar Nuru yaxsiligin zelmeti pisliyin yaradicisi olaraq teqdim etmekdedirler lt ref name Meq gt Meqdisi el Mutahhar b Tahir 1916 Kitabul Bed vet Tarih Clement Huart Paris missing pipe lt ref gt Qazi Abdulcabbar Hesen b Musadan bu movzuda bunlari neql edir Nur covheri feziletli gozel pakliq ve temizliye xasdir Tebieti etibarile yaxsidir ve gozel qoxulu ve gozel gorunusludur Onun ozu xeyirlidir comerddir ve faydalidir Her cur xeyir fayda ve sevinc onun felidir Onda pislik ve zerer esla yoxdur zulmet covheri ise bunun ziddi olaraq noqsanli ve cirklidir pis qoxuludur ve gorunus etibarile cirkindir Onun ozu ser xesislik axmaqliq ve zererdir Her cur pislik zerer ve fesad onda meydana gelir Onlarin iddialarina gore bu iki covher ezelde ferqlidirler sonra birleserler Yene onlarin iddialarina gore bu iki covherin alemi ikisinin gorusduyu istiqamet xaricinde butun istiqametlerde serhedsizdir Ancaq onlar nurun zulmetin uzerinde altinda ve ya beraber olmasi movzusunda ixtilaf etmisler 33 Augustin de Manixeizmin tesirinde qaldigi dovrde Tanrini yalniz maddi bir varliq olaraq dusunduyu ucun maddi olan seylerin varligini qebul etdiyini pisin maddi bir covher olduguna olan inancinin da buradan qaynaqlandigini ifade edir Ayrica pisliyi de maddi agir qorxunc ve sekilsiz bir varliq dunyaya suzulmus pis ruh olaraq dusunmusdur 18 Meqdisi dualizmin Seneviye iki ve ya daha cox prinsipe inanma ya da tanri ile birlikde basqa ezeli varliqlar qebul etme seklindeki butun anlayislari ehate etdiyi dusuncesindedir 47 Ancaq Manixeizm bezi noqtelerde dualistlerden ayrilar Manixeistler temiz ruhlar i alemin ilahi bir quvveti olaraq zikr eder Dualistler Nur ile zulmetin ezeli ve qedim olduguna inanarlar Manixeistler zulmetin hedis olduguna dualistler ise zulmetin de nur kimi qedim oldugunu ancaq covher tebiet fel yer tutma mekan cins beden ve ruh baximindan ferqli oldugunu soylemisler 29 Manixeizme gore movcud hallariyla nur ve zulmetin qarisigindan ibaret olan tebiet obyektleri baslangicda iki covher olaraq ayri idiler Nur simal cenub serq ve qerbden ibaret olan dord istiqametden sonsuz olmaq uzre yuxarida zulmet ise eyni sekilde asagida ancaq zulmet nur ile birlesdiyi istiqametden sonludur Nehayet zulmet nura qarsi azginliq gostermis belece nur ile zulmet birlesmis alem de onlarin bu birlesmesi sebebiyle ve birlesme nisbetinde meydana gelmisdir Nur ile zulmetden her birinin bes cinsi vardir qirmiziliq agliq sariliq qaraliq ve yasilliq Nur covherinin bu cinslerinden gelen her sey xeyr zulmet covherinden gelen ise serdir Yene soz movzusu iki covherden her birinin bes duygusu vardir esitme gorme dadma iyleme ve toxunma Nur covherinin bu duygularla qebul etdikleri xeyr zulmet covherinin qebul etdikleri ise serdir Nurun da zulmetin de ruhu vardir Zulmetin ruhuna Hemame deyiler Bu bir ilan olub oz icinde nuru hebs etmek meqsediyle alemi hakimiyyeti altina almisdir Nur hessas deyil bu sebeble ondan ibaret seyler toplu olaraq bas verer bunlarin hamisi yaxsidir hemame ise hessasdir Nur ile zulmetden her biri bir gun oz yerlerine qayidacaq 48 Maniye gore nur ilk boyukdur O da nur cennetlerinin hokmdari olan Allahdir Tanrinin helm elm agil qeyb ve idrak gucu kimi ezeli sifetleri ve bes dene de ruhani sifeti vardir Bunlar sevgi iman vefa muruvvet ve hikmetdir Goy ve yer onunla birlikde olub sonsuzdur Hava yuxarida tanri ucun ifade edilen sifetleri dasiyar Yerin unsurleri ise ruh kulek isiq su ve oddur Ayrica zulmetin de bes unsuru vardir Nur yuxarida serhedsizdir qaranligin da asagida serhedi yoxdur Diger terefden bu sifetlerin ezeli oldugunu iddia etmisler 15 31 Nur ve zulmetden her birinin bir cins ve dord bedenden meydana geldiyini Qazi Abdulcabbar da ifade edir Ona gore Nesim ruh bu bedenlerin icinde olmaq suretiyle onlari herekete kecirer Zulmetin bedenleri ise yandiriciliq qaranliq zeher toz buludlari qasirga ve atesin ruhu dumandir Tustusu de Hemame zulmetin Ruhu olaraq adlandirilir Onlara gore nurun bedenlerinin bezisi bezilerinden ferqlidir Lakin onlar nur olmaqda ortaqdirlar Nurun ruhu ezelden beri bedenlere fayda verer onun faydasi da bedenlerinedir Zulmetin ruhu da bedenlerine zerer verer onun bedenleri de ondan zerer gorer Onlardan izah edildiyine gore bes cins ise qara ag qirmizi sari ve yasildir Her ikisinin cinsleri eynidir Ag nur aleminde xeyr zulmet aleminde serdir Her ikisinin de nur zulmet bes duygusu vardir Bunlar nur aleminde olsa xeyir zulmet aleminde olsa serdir Manixeistlerin ekseriyyetinin iddiasina gore cinslerin ve ruhlarin hamisi da diridirler ve qebul edicidirler Onlardan bezilerine gore de bu iki ruhda isiqliq qaranliq canlilar vardir Nurun bedenleri diridir temiz bir heyati vardir Ondan basqa qebul duyan ve ayirt eden bir canliliq heyat yoxdur Zulmetin bedenleri ve cinsleri ise oludur ve pozulmusdur 33 Ibn Hezm Maniheistlerin dualist anlayisina tenqidi yaxinlasmaqdadir O Manixeistlerin Nurun yukseklerde qaranligin ise alcaqlarda oldugu bunlarin ikisinin de ezeli olduguna inandiqlarini ifade ederken yukseklik ve alcaqligin nisbi oldugunu yuksek qebul edilen bir seyin ozunden daha yuksekde olan bir seye gore alcaqda oldugunu soyleyer Nur ve qaranliq her yerde tapila biler Eyni sekilde lezzetin nura eziyyetin de qaranliga aid oldugu seklindeki inanci da lezzet ve eziyyetin nisbi olmasi sebebiyle menasiz oldugunu dusunur 16 Ibn Hezm Manixeistlerin seri yaratmaqdan Allahi tenzih etmek meqsediyle seri yaradan basqa bir Tanrinin varligini qebul etdiklerini bildirir 49 Mani ana telimi olan yaxsi ile pis arasinda savasinda uc ana cagi tanimisdir Ilk cag iki prinsipin tamamile bir birinden ayrildigi bu gorunen kainatin var olmadan evvelki hali Ikinci cag indiki dovrumuzde qaranliq bolme divardan kecerek isigin bolgesine birden acilmis ve universal uyusmazliqla neticelenmisdir Ucuncu Cagda ise heqiqet ve isigin son zeferini ve ilk dovrdeki kimi isigin kralligi ve qaranligin padsahliginin tamamile ayrilmasini teleb edecekdir 17 gt Zaman da Mani terefinden uce ayrilir Passiv mubarizenin soz movzusu oldugu kecmis ve gelecek zamanla aktiv mubarizeye sehne olan indiki zaman soz movzusudur 28 Mani ruhun icinde yasadigi maddeden xilas olub ozune donmesi ucun madde ile mubarizesini zeruri gormekdedir 50 Ibn Hezm Biz bir seyin pis ve gereksiz oldugunu eqli delillerle bile bilerik seklinde Manixeistlerden gele bilecek suala qarsi agilin ruhun quvvelerinden biri olub olmadigini sorusar Buna beli deyeceklerini bildirir Agilin dogrunu sehvden ayird ede bileceyini ancaq ezeli ve ixtiraci ola bilmeyeceyini ifade edir Eger agil ixtiraci olsaydi muhdis olmasi lazim idi Gercekde agili Allah yaratmisdir Allah yaratdigi seylere benzemez seklinde movzuya aciqliq getirmeye calisar Ibn Hezm burada ad sifet muzakiresine girer Allahin Quran ve Sunnede kecen Evvel Vahid Xaliq ve Haqq kimi adlarla adlandirilmasinin dogru heyat Hikmet ve Qudret kimi sifetlerle adlandirilmasinin ise sehv olacagini soyleyer 16 Yene Ibn Hezm Manixeistlerin Her insanin bedeninde nur ve qaranliq vardir seklindeki inancinin da batil oldugunu cunki insanin hem xeyr hem de ser isleye bileceyini ifade edir Onlara gore xeyrin islenmesine qaranligin serin islenmesine de Nurun mane olmasi lazim oldugunu bildirir Halbuki bele bir sey soz movzusu deyil Manixeistlerin peygember olaraq qebul etdikleri Mani ve Isanin bedenlerinde nur mu yoxsa qaranliq var seklindeki suala onlarin qaranliq vardir deyeceklerini buna sebeb olaraq da bu iki sexsin heyatlari boyunca aci ve isgenceye meruz qalmalarini gostereceklerini ifade eder Ancaq onlara Mani ve Isadaki qaranligin hakimiyyetine qarsi nurun niye aciz qaldigini sorusar 16 Ebu Isa el Varrak nur ve zulmetin hereketlerinin secim ile oldugunu bildirir Lakin onlarin seckileri her ikisinin de tebietinin kenarina kece bilmez Varliqlar xeyir ser yaxsiliq pislik elm ve cehaletde ferqlenirler Bu veziyyetde nurun cuzleri zulmetin cuzlerinden daha qiymetli olar Varrak dualistleri uc qrup olaraq ele almaqdadir Bir qrup arazlari inkar ederler diger bir qrup arazlarin cisimlerin ozu oldugunu diger bir qrup da arazlarin sifetler oldugunu soyleyerler Amma bunun cisim ve ya basqa bir sey oldugunu soylemezler Bezi kelamcilar Manixeistlerin tebietin zulmet aleminde oldugunu nur aleminde olmadigini ireli surmelerinden oteri onlarin arazlari inkar etdiklerini ireli surmusler 33 Manixeizm inananlara yalniz bir soteriyoloji exlaq ve usul temin etmir eyni zamanda ve esl ehemiyyetlisi butuncul mutleq bir elm teqdim edirdi Salamatliq qnosisin qacinilmaz neticesidir Bilme yaddasini itirenin sonradan elde etdiyi melumatlarla ozunu xatirlamasiyla ekvivalentdir Murid ozunu bir isiq parcasi yeni tanrisal yaradilisa sahib olaraq qebul eder cunki Allah ile ruhlar arasinda tozsel eynilik soz movzusudur Melumatsizliq ruhla bedenin ruhla maddenin qarisiginin neticesidir Amma Maniye gore butun qnosis terefdarlari ucun de etibarli oldugu uzre qurtarici qnosis kosmosun gizli tarixinin melumatini de ehate edir Murid kainatin menseyini insanin yaradilis sebebini Qaranliqlar Sahzadesinin istifade etdiyi usullari ve Isigin Atasinin inkisaf etdirdiyi qarsi usullari bildiyi ucun salamatliga cata bilirdi Bezi kosmik melumatlar evvelce de ayin hallarinin elmi serhi o cagda yasayanlara cox boyuk tesir edirdi 51 Qedim turklerde manixeizmin yayilmasi Redakte Uygur Manixeist din adamlari Khocho qaliqlardan divar boyama X XI esrler Museum fur Kunst Indische Berlin Dahlem yer Manixeizm Iranda yayildiqdan sonra oradan Maveraennehr bolgesinde daha sonra da Turkustanda ve Uzaq serqde yayilmisdir Iranda yayildiqdan sonra Maveraennehrde yayilan Manixeizm peceneqlerin komeyiyle Boqomilizm X XI esr adi altinda varligini davam etdirmisdir Peceneqlerin daha Balkanlara gelmeden ve ehtimalla IX esrin sona catmasindan evvel Amuderya ile Sirderya arasindaki olkelerin de Mani dini ile temas qurduqlari ve hetta bu dinin Denaveriyye mezhebine girdikleri ve XI esrde Balkanlarda onunla Boqolmilizm yolu ile yeniden temasa geldikleri qarsiya qoyulmaqdadir Denaveriyye mezhebi yalniz peceneqlerin deyil diger turk tayfalarinin kumanlar uzlar uzerinde de tesir etmisdir 5 Manixeizmi resmi din olaraq qebul eden ilk turk dovleti olaraq uygurlar gosterilmekdedir 745 ci ilde Goyturk xaqanligini yixan uygurlar merkezi Otukende bir dovlet qurdular 745 840 Dovletin paytaxti Ordu Baliq seheri idi Dovletin qurucusu Qutluq Bilge Gul 747 ci ilde olende yerine ogulu Moyun Cur 747 759 xaqan oldu Moyun Cur terefinden atasi adina tikilmis olan Sine Usu abidesinde goy yer emr etdi Goy Tanri tutdu ifadelerinden de aydin olacagi uzre bu dovrde Uygurlar Goy Tanriya inanirdilar Moyun Cur muxtelif Turk qebilelerini ozune birlesdirerek Orta Asiyadaki hakimiyyetini genisletdiyi sirada karluklar terefinden desteklenen Islam ordulari ile cinliler arasinda Talas doyusu oldu 751 Edilen bu muharibe neticesinde boyuk meglubiyyete ugrayan cinliler Orta Asiyadan cekilerken ekincilik hovzesi ise uygurlara qaldi Cinde Mani dininin ilk yayilisi goyturklere tabe Toxaristan Yabqusunun 720 ci ilde Cine gonderdiyi Tanuca adli astronomiya alimi ve rahibi ile baslamisdir Lakin bu dini Cine esl aparanlar soqdlu tacirler olmusdur Mani dini uygurlar vasitesiyle Cinden Yuxari Asiyaya geri donmusdur Cunki atasinin olumu uzerine 759 cu ilde taxta Bogu Kagan 759 779 yeni Tanridan bolmis il tutmus Alp Kulug Bilge Kagan da diqqetini Cin uzerine cevirmisdir Tibetlilerin hucumuna ugrayan Cini qurtarmaq ucun Pu ku Hueienin deveti uzerine Lo yang seherine giren Bogu Kagan turk medeniyyet tarixi baximindan ehemiyyetli neticeler doguracaq olan Mani dinini yaymaq uzre dord Mani rahibini de ozu ile getirmis boyuk bir ehtimalla soqdlu olan bu rahiblerden Mani dinini oyrenmisdir Soqd dilinde Kara Balqasun Kitabesi nde bu veziyyet bele izah edilmekdedir Xaqan dord rahibi oz olkesine gonderdi O dord rahib iki ibadeti qurban inkisaf etdirib izzetlendirdiler Uc zamani yaxsica oyretdiler Bu din alimleri nura aid doktrina movzusunda yaxsica oyredilmisdiler Bu sebeble yeddi kitabi tam olaraq bilirdiler anlayirdilar Onlarin melumatlari denizler qeder derin danismalari da caglayanlartek axici idi Bu sebeble uygurlari bu haqq dine yonelde bildi Qaide olaraq qebul etdi Butun feziletlerin bir araya gelmesini temin etdi reallasdirdi O zaman Fou tou ve Tseu cheler daxili ve xarici nazirlar bele dediler Biz kohne gunahlarimizdan pesmaniq ve gercek dine xidmet etmek isteyirik Xaqan bele bir emr nesr etdi Bu din mohtesem ve mukemmeldir Bununla birlikde onu qebul etmek ve ona riayet etmek cetindir Onu ki uc defe diqqetle arasdirdim Evveller cahil idim Buddaya seytan deyirdim Seytani Budda olaraq xatirlayirdim Indi ise esl heqiqeti anladim Artiq bundan bele saxta tanrilara xidmet etmeyeceyem Xususile umid edirem Madam ki qerarli ve semimisiniz onu derhal qebul ede biler qaydalarina tabe ola bilersiniz Qabartma ve tesvir etmek suretiyle edilmis boyuk seytan tesvirlerini yixmalisiniz Cinlere dua ve seytanlar qarsisinda secde eden Isiq dinini qebul edin Bu olke isti qan icmek kimi barbar adetini buraxaraq terevez ile beslenen bir memlekete cevrilsin Bu cinayet dovleti yaxsiliqlara tesviq kralliq halina gelsin Bunun ucun insanda var Sema guc ve quvvet verer Tabeler ise onu teqlid ederler Din boyuyu krali uzun zaman Babilde oturmusdu Uygurlarin gercek dini qebul etdiklerini oyrendikden sonra onlarin bu dine bagliliqlarini medh etdi Qadin ve kisi din adamlarini bu dini yaymaq ve ucaltmaq ucun Cine gonderdi Bundan sonra Mou chonun muridler birliyi Mu she ve muridleri izdihamlar halinda gezdiler Bu dini yaymaq ucun serqden qerbe her istiqamete getdiler ve dini yaydilar 13 Bogu Xaqan 762 ci ilde Loyanqa etdiyi sefer neticesinde orada tanis oldugu Mani rahiblerini donusde Karabalaqasuna getirdi 52 Turfan bolgesinde olan miniaturleri ve ag paltarli Mani rahiblerinin portretlerini Iran miniaturlerine benzede bilerik Cunki Mani rahibleri Irandan geldiklerinde dinleriyle birlikde sekil texnikalarini de getirmisdiler 53 Bogu Xaqanin komeyiyle 763 cu ilden etibaren uygurlarin resmi dini Manixeizm oldu Artiq uygurlar Goy Tanriya deyil Ezrua tanriya dua edir ve bele deyirdiler Nur ile zulmet nece bir birlerine qarismis yeri goyu kim yaratmis deye oyrendik yene Arkon yer tanri ne vasite ile yox olacaq deye oyrendik Ezrua tanriya Gunes Ay tanriya qudretli tanriya bunlara iman getirdik tevekul etdik Nigosak olduq Dord nurlu damgani konulumuze damgaladiq Birincisi sevmek olub Ezrua tanri damgasi ikincisi inanmaq olub Gunes Ay tanri ucuncusu Allahdan qorxmaq olub Besiz tanri damgasi dorduncusu irfan olub Burkanlar damgasidir Tanrim zehinimizi ureyimizi bu dord cur tanrilardan uzaqlasdirdiqsa onlari yerinden oynattiqsa indi tanrim gunahdan azad olaraq dua edirik manastar birza Bizi bagisla Bogu Xaqanin Manixeizmi niye qebul etdiyi bilinmir Cinlilerden uzaq dayanmaq istemis ve secimini Soqdlularin dini olan Manixeizmden yana istifade etmisdir Mani dinini qebul etmesinin bir basqa sebebi olaraq da zamaninda Cinin bu dini qadagan etmesine qarsi Bogu Xaqanin Cin hakimiyyetinden cixib musteqilliyini elan etmek istemesini gostere bilerik 54 Uygur kralinin Manixeizmi desteklemesi Cin sahzadeleri butun Cinde Manixeist mebedlerin tikilmesine imkan veren 768 ci ildeki imperatorluq qerarini qebul etdirmisdir 55 Manixeizmin turk medeniyyetine tesiri Redakte Mani mezhebinin de diger dinler kimi ozune inananlar ucun qoydugu bir cox qaydalari vardi Uygurlar arasinda yerine yetirilen baslica qaydalar bunlardir Her kes bir gun icinde yalniz axsamlari yemek yemelidir Suya hormet gostermek lazimdir Sud qetiyyen icilmemelidir Kere yagi yemek de qadagandir 56 Mani dininin turk medeniyyetine musbet ve menfi tesirleri olmusdur Bu dinin bir cox qaydasi turklerin tarixi heyat terzlerine uygun gelmirdi Xususile fatehlik ruhunu oldurmusdu Uygurlar belece seher heyatinin rahatligina da alismisdilar Bunun yaninda uygurlarin sonradan elm edebiyyat ticaret ve diger sahelerdeki muveffeqiyyetleri de bu dine girmeleriyle mumkun olmusdur 57 Orta Asiyada aparilan arxeoloji qazintilar neticesinde Mani mezhebine aid fars soqd turk ve cin dillerinde yazilmis olan eserler Avropa alimlerine Mani mezhebini ilk defe olaraq manilerin ozleri terefinden yazilan eserlerden oyrenmek imkani vermisdir O zamana qeder Mani dinini yalniz xristian ve islam menbelerinde oyrene bilirlerdi Halbuki heqiqi pehlevi yazmalarda bu din daha aciq sekilde ifade edilmisdir 58 Belelikle gorunur ki uygur hokmdarlarinin Maniliyi dovlet dini olaraq qebul etmelerinin Orta Asiyadaki kitab senetinin sekkizinci esrden etibaren inkisafinda muhum tesiri olmusdur Bogu Xaqan bu dinle birlikde unvanlarinin arasina Zahag i Mani yeni Maninin Eks Olunmasi resmi unvanini da qatmisdi Uygur xaqanlarininn taxt adlarinin xarakteri haqqinda fikir elde ede bilmek ucun butun unvana goz atmaq faydalidir Ucaligini goyden alan ucaligi ile olkeni elinde saxlayan boyuk kral qehreman xosbext sanli ve mudrik Uygur Xaqani Maninin eks olunmasi Yeni din vasitesiyle uygurlar yeni yazi novleri menimsemisler Her ne qeder Goyturk Runi yazisini unutmadilar ve istifade etmeye davam etdilerse de dini metnleri saxlamaq ucun soqd yazisini aldilar hetta soqd yazisini deyisdirilmis formasiyla uygur diline uygunlasdirdilar Uygur yazisi deyilen yazi da belelikle dogulmusdur 54 Mani mezhebine girmis olan turkler uc cur ve muddetli zaman bilerdiler 1 Kecmis zaman Ertmis 2 Indiki zaman Kozunur 3 Gelecek zaman Kelmeduk Mani dini bu prinsipleri Buddizmle qarisdirmis ve turkce Buddist kitablarda da istifade etmisdir 59 Manixeizmle elaqedar 7 eser vardir 1 Evangelion Boyuk Incil 2 Heyat Serveti3 Mektublar Dewa 4 Sirler Kitabi Razak 5 Pragmateia6 Kavak ve ya Divler Kitabi7 Dualar Afrinsar 8 Mani metnleri arasindaki en ehemiyyetli metn Huastuaneft Xuastuanivt metnidir Uygur elifbasiyla yazilmis bir eserdir 1890 ci illerde Radlov terefinden derc olunan bu eser daha sonra Turkiyede Sinasi Tekin terefinden numayis olunmusdur Eser Isilguciler Dinleyiciler ucun yazilmisdir Huastuaneft metninin son hissesi bu sekilde bitmekdedir Eger gunahkar olduq ve Isiq mebudlara qarsi qebahet etdikse ve mebudumuz terefinden verilen emrlere ve bildirilen hikmete uygun olaraq yasamadiqsa mebudlarin konlunu qirdiqsa ve Euchariste sukran ayini oruca kilsenin qaydalarina ve emrlerine riayet etmedikse eger xidmetde qusur eledikse demek ki her gun ve her ay gunah isleyirik Bu sebeble saf Dintarlara yalvaririq bizi gunahlardan temizlesinler Manstar girz a Gunahlarimizi bagisla Maninin merkezi Iran dilinde yazdigi yegane eser Sabuhragan Sapura ithaf etmisdir Kephalia adli eserde ise Mani Hindistana gedisini ve Irana qayitmasini qeyd etmisdir 8 Ayrica Nur ile Muqeddes Isiq de Manixeizme aid ehemiyyetli eserleri arasinda istirak etmekdedir 56 Mani Mesopatomiyanin cox saydaki din quruculari ve filosoflari arasinda Isadan sonra en tesirli olan bir dinin peygemberidir O mezheblerin xaricinde ve ustunde qalaraq onlarin arasinda cereyan eden dini felsefi mubarizeye teref olmadan boyuk dinlerle mubarize apara bilecek yeni bir din ortaya atmisdir Bu dinin esaslari ile elaqedar olaraq ireli surduyu fikirler xristianliga cox yaxindir Bu veziyyet onun ne ucun kohne Mesopotamiya xristiyanlarinin istifade etmis oldugu suryani dilini dinin serhinde dil ve yazi olaraq aciqlamaqdadir 60 Mani dininin ozune xas bir seneti var idi 6 Uygur resmi Turkustan serhedlerini asib On Asiyaya ve Hinde tesir etdi Muselman memleketlerinde meydana gelen miniatur mektebleri Orta Asiya Uygur ve Eftalit resm senetinin sagirdleridir Mani Yaxin serq enenelerine meshur bir ressam olaraq da kecmisdir Uygurlari Berlin Dahlem Muzeyinde Serqi Turkustandan getirilmis freskler uzerinde goruruk Narinci ve al parcalara burunmus bir sekilde siralanirlar Uzlerinde oz tebirleriyle Tanridan kutlug tapmis bir ifade var 61 Manixeizm Uygurlar arasinda tam olaraq yayilmasa da bu dini yasayanlar da tam prinsiplerine gore deyil de oz qaydalarina gore yasamislar Meselen Manixeizm dualist bir qurulusa sahib iken turkler bu dini tek tanrili olaraq yasamislar Ayrica bu dini ortaya cixaran Manini turklerin milli calgisi olan Qopuzun icadcisi olaraq gostermisler ve onu milli bir sexsiyyete donderibler 62 Istinadlar Redakte Jean Poul Roux 1984 Histoire des Turcs missing pipe 1 2 3 Denis Sinor 1969 Inner Asia History Civilization Languages A syllabus Bloomington Indiana University Press missing pipe 1 2 3 Smagina 1998 Emel Esin 1978 Islamiyetten Onceki Turk Kultur Tarihi ve Islam a Giris Edebiyat Fakultesi Matbaasi Istanbul missing pipe 1 2 3 Unver Gunay Harun Gungor 2003 Baslangictan Gunumuze Turklerin Dini Tarihi Ragbet Yayinlari Istanbul missing pipe 1 2 Cemal Anadol Nazile Abbasli Fazile Abbasova 2002 Turk Kultur ve Medeniyeti Bilge Karinca Yayinlari Istanbul missing pipe 1 2 3 4 5 Jason David BeDuhn 2000 The Manichaean Body In Discipline and Ritual Baltimore Johns Hopkins University Press missing pipe 1 2 3 G M Meredeith 1972 Orta Asya Turklerinde Manihailik Turk Kulturu El Kitabi Cild 2 MEB Yayinlari Istanbul missing pipe Beausobre de Isaac 1734 1739 Histoire critique de Manichee et du Manicheisme missing pipe Beatty Alfred Chester Charles Allberry 1938 A Manichean Psalm Book Part II Stuttgart missing pipe 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Eliade II III 1 2 3 4 Yaqubi I II 1 2 3 4 5 6 7 Harun Gungor 2002 Eski Turklerde Din ve Dusunce Yeni Turkiye Yayinlari Ankara missing pipe 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Biruni 2011 Asarul Bakiye missing pipe 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Ibn Nedim Fihrist 1 2 3 4 5 6 7 Ibn Hezm Ebu Muhammed Ali b Ahmed 1986 El Fasl fil Milel vel Ahva ven Nihal Beyrut missing pipe 1 2 3 Waldschmidt E and Lentz W Manichaische Dogmatik aus chinesischen und iranischen Texten missing pipe 1 2 3 4 5 Gillian Clark Confessions Cambridge Latin edition missing pipe 1 2 3 4 Ekrem Sarikcioglu 1996 Dinlerde Yukselis Motifleri Ankara missing pipe 1 2 Bekir Topaloglu 1988 Zindik IA M E B Istanbul missing pipe Bevan A A 1930 Manichaeism missing pipe Mahmood Ibrahim Religious Inquisition as Social Policy The Persecution of the Zanadiqa in the Early Abbasid Caliphate in Arab Studies Quarterly 1994 Maniheizm Maddesi Diyanet Islam Ansiklopedisi missing pipe Albigenses CATHOLIC ENCYCLOPEDIA 1907 missing pipe James Hastings 1908 Encyclopaedia of Religion and Ethics missing pipe Biruni Ebu Reyhan Muhammed b Ahmed 1958 Kitabut Tahkik ma lil Hind Hindistan missing pipe 1 2 3 4 Annamarie Schimmel 1999 Dinler Tarihine Giris Ankara missing pipe 1 2 3 4 5 6 7 Gunduz Maniheizm DIA missing pipe 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Sehristani Manilik missing pipe S G F Brandon 1975 A Dictionary of Comparative Religion London missing pipe 1 2 3 4 5 6 Andrew Welburn 1998 Mani the Angel and the Column of Glory An Anthology of Manichaean Texts Edinburgh Floris Books missing pipe 1 2 3 Felicien Challaye 1998 Dinler Tarihi Ter Samih Tiryakioglu Istanbul missing pipe 1 2 3 4 5 6 7 8 Kadi Abdulcabbar Ebul Huseyin El Mugni fi Ebvabit Tevhid el Firaku Gayr el Islamiyye missing pipe 1 2 Widengren 1946 Geo Mesopotamian elements in Manichaeism King and Saviour II Studies in Manichaean Mandaean and Syrian gnostic religion Lundequistska bokhandeln missing pipe 1 2 3 4 Biruni Tehqiq missing pipe Maniheizm dunyadinleri com Bagdadi Ebu Mansur Abdulkahir Ter Ethem Ruhi Figlali 1991 Mezhepler Arasindaki Farklar Ankara missing pipe invisible char Gnosis Yunanca melumat hikmet ve merifet menalarina gelir Gnostik enenelerde adamin qurtulusu ucun bilmesi sert olan gizli muqeddes melumat tanrinin heqiqeti alemin heqiqeti ve ruhun qurulusuyla bagli ezoterik melumat Gnostik ise alem insan tanri ve qurtulusa bagli ezoterik ve mistik muqeddes melumata sahib oldugunu iddia eden adam ya da axin menasini verer Sinasi Gunduz Din ve Inanc Sozlugu Ankara 1998 143 Ibn Nedim 405 406 Suyun olmadigi hallarda torpaqla mesh seklinde temizlenmenin edildiyi ifade edilir 1 2 J G Davies 1965 The Early Christian Church London missing pipe invisible char Eliade II 440 441 Manixeistlerin muqeddes gunlerinden en ehemiyyetlisi olan Bema Maninin Fevral ya da Martda iztirab cekerek oldurulmesi xatiresine oruc ve illik tovbe ayi olan 12 ci ayin sonunda qeyd olunar Merasim ucun Isiq elcisi Manini temsilen bes mertebeli bir kursu Bema hazirlanir ve uzerine Maninin resmi asilar Burada muxtelif ilahi ve dualar oxunar Goy qubbeye bagli qalan qaranliqlar hokmdarinin qizlari tebietleri gereyi hamile iken Mujdecinin seklini gormesi ile usaqlarini yer uzune saldilar Yer uzune dusen usaqlar daha evvel gormus olduqlari Mujdecinin seklini dusunerek Daha evvel gorduyumuz sekil haradadir deye bir birlerinden sorusdular Bu veziyyet qarsisinda qaranliqlar hokmdarinin oglu Saclasin Mene ogullarinizi ve qizlarinizi verin Size daha evvel gorduyunuz kimi bir sekil meydana getirim dedi Onlar da Saclasin dediyini etdiler O da kisileri yeyib disileri arvadi Namraele verdi Saclasla Namraelin elaqelerinden bir oglan doguldu Ona Adem Adam bir de qiz usagi dunyaya geldi ona da Hevva Eva adini verdi Gungor 153 157 Mehmet Ali Atac 2006 Manichaeism and Ancient Mesopotamian Gnosticism bad url Koninklijke Brill NV Leiden missing pipe olu kecid Maniseizm Buyuk Dinler ve Mezhepler Ansiklopedisi Istanbul 1964 missing pipe Eliade II 376 Manixeizme gore bes isiqdan ibaret olan ilk insan qaranligin iblisleri terefinden meglubiyyete ugradilib parcalanmisdir O zamandan beri bes isiq seytani varliqlar olan insanlarin icinde xususile er suyunda hebsdedir Eliade III 311 Manixeistlerden bezileri nur zulmet elaqesinde nur aleminin meliyi oz aleminin butunundedir ki hec bir seyin ondan musteqil ola bilmeyeceyini bezileri de onun oz aleminin ortasinda oldugunu soylemisler Kadi Abdulcabbar V 13 14 Sehristani I 293 Meqdisi Seneviyye dinler arasinda Menaniyye Deysaniyye Mahaniyye Sumeniyye Marquniyye Kabaniler ve Sabiileri gosterir Berahime Brahmanlar ve Atesperestlerin de coxunu bu kateqoriyada qeyd edir Meqdisi IV 24 Ebu Mansur el Maturidi Ter Bekir Topaloglu 2002 Kitabut Tevhid Ankara missing pipe Ibn Hezm bu fikiri bele tenqid etmekdedir Siz bir seyin pis ve ebes oldugunu ancaq semi ve eqli delillerle bile bilersiniz Semi delil mexluqati yaradan ve onlara sekil veren yaradicinin ser olaraq adlandirdigi seylerden cekinmeyi xeyir olaraq tesvir etdiyi seylerin edilmesini emr etmesinden basqa bir sey deyil Buna gore her seyin xeyir ve ser olmasi ancaq yaradicinin bildirmesiyle olar Bedenin hereket ve ya sakitlik halinda olmadan bir seyi etmemesini hereketin ise bir seyin bir yerden basqa bir yere kecmesi demek oldugunu misal vererek movzuya aciqliq getirmeye calismaqdadir Allah bezi seyleri etmemizi emr eder bezi seyleri de etmemizi qadagan eder Hereket herekete keciren bir guc olmadan meydana gelmez Bu sebeble bir seyi etme ve ya etmeme veziyyetinde herekete kecirilmemiz ve ya sakit buraxilmamiz soz movzusudur Bax Ibn Hezm I 38 39 Mary Boyce 2001 Zoroastrians their religious beliefs and practices Routledge missing pipe Augustin Manixeistlerin iller evvel gunes ve ay tutulmalarinin gununu saatini ve derecesini teyin etdiyini hesablarinda yanilmadiqlarini ve soylediklerinin reallasdigini ifade edir Onlarin bu islerde tapdiqlari qanunlari qeleme aldiqlari ve artiq ona gore soylediklerinin reallasdigini ve bu sebeble ozunun de onlardan tesirlendiyini ifade edir Bax Augustinus 95 Osman Turan 2003 Turk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi Otuken Yayinlar Istanbul missing pipe Afet Inan Mehmet Tevfik Samih Rifat Akcura Yusuf Resit Galip Hasan Cemil Sadri Maksudi Arsal Semsettin Vasif ve Yusuf Ziya Beyler 1930 Turk Tarihinin Ana Hatlari Kaynak Yayinlari Istanbul missing pipe 1 2 Istvan Vasory Ter Ismail Dogan 2007 Eski Ic Asyanin Tarihi Otuken Yayincilik Istanbul missing pipe Mehmet Aydin 2005 Ansiklopedik Dinler Sozlugu Din Bilimleri Yayinlari Ankara missing pipe 1 2 Bahaeddin Ogel 1988 Dunden Bugune Turk Kulturunun Gelisme Caglari Turk Dunyasi Arastirmalari Vakfi Yayinlari Istanbul missing pipe Saadettin Gomec 2005 Uygur Turkleri Tarihi ve Kulturu Akcag Yayinlari Ankara missing pipe V V Barthold 1975 Orta Asya Turk Tarihi Hakkinda Dersler Kultur Yayinlari Ankara missing pipe Mehmet Dikici 2005 Turklerde Inanc ve Din Akcag Yayinlari Ankara missing pipe Hans Wilhelm Haussig 1997 Ipek Yolu ve Orta Asya Kultur Tarihi Gecit Yayinlari Kayseri missing pipe Emel Esin 1959 Turkistan Seyahatnamesi TTK Yayinlari Ankara missing pipe Salim Koca 2000 Turk Kulturunun Temelleri II Karadeniz Teknik Universitesi Giresun Fen Edebiyat Fakultesi Yayinlari missing pipe Edebiyyat RedakteHugo Ibscher 1938 Allberry Charles R C ed Manichaean Manuscripts in the Chester Beatty Collection Vol II part II A Manichaean Psalm Book Stuttgart W Kohlammer Beatty Alfred Chester 1938 Charles Allberry ed A Manichean Psalm Book Part II Stuttgart Beausobre de Isaac 1734 1739 Histoire critique de Manichee et du Manicheisme Amsterdam Diyanet Islam Ansiklopedisi 27 cilt Maniheizm Maddesi Prof Dr Mehmet Aydin Turklerin Dini Tarihi Uzerinde Bir Degerlendirme Turkiyat Arastirmalari Dergisi Sayi 4 Konya 1997 Doc Dr Saadettin Gomec Eski Turk Inanci Uzerine Bir Ozet Kurt Rudolph Maniheizm Ter Mustafa Biyik Gazi Universitesi Corum Ilahiyat Fakultesi Dergisi 2002 I Prof Dr Sinasi Tekin Mani Dininin Uygurlar Tarafindan Kabul Edilisinin 1200 Yildonumu Dolayisi Ile Birkac Not 762 1962 TDAY Belleten 1962 TDK Yay 217 Ankara 1988 Prof Dr Ibrahim Kafesoglu Turk Milli Kulturu Otuken Nesriyat Istanbul 2007 Doc Dr Saadettin Gomec Uygur Turkleri Tarihi ve Kulturu Akcag Yayinlari Tarih Dizisi Iskender Oymak Islam kaynaklarina gore Maniheizm Hemcinin bax RedakteSasaniler imperiyasi Zerdustilik AtesperestlikXarici kecidler RedakteCatholic Encyclopedia Manichaeism International Association of Manichaean Studies Manichaean and Christian Remains in Zayton Quanzhou South China Religions of Iran Manichaeism 专题研究 摩尼教研究 光明皇帝 明尊教背景书 1 Menbe https az wikipedia org w index php title Manixeizm amp oldid 5940973, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.