fbpx
Wikipedia

Məzdəkilər hərəkatı

Avqust 03, 2021

Məzdəkilər hərəkatı — Məzdəkin rəhbərliyi ilə 481 – 529– ci illərdə Sasani zülmünə və feodallara qarşı baş vermiş hərəkat, erkən orta əsrlərin ən mühüm ictimai və tarixi hadisələrindən biri idi

Maniçiliyin təsiri altında yaranmış Məzdəkilər hərəkatı özünəməxsus spesifik xüsusiyyətlərə malk olmuşdur.

V əsrin sonunda meydana çıxmış məzdəkilər hərəkatı başqa sosial hərəkatlar kimi cəmiyyətin sayca çox cüzi hissəsini təşkil edən yüksək təbəqənin xalq kütlələrini hədsiz istismarı və əsarət altına salması zəminində genişlənib artdı.

Məzdəkilər hərəkatının səbəblərini araşdırarkən, hər şeydən əvvəl, o dövrün sosial və iqtisadi vəziyyətini təhlil etmək lazımdır. Əhalinin dörd zümrəsindən ən çox istismar olunanı - əkinçiləri, maldarları, sənətkarları və ticarətlə məşğul olanları öz tərkibində birləşdirən "vergi verənlər" zümrəsi idi.

Kəndli və şəhər icmaları o zaman tənəzzül dövrünü keçirirdilər. İri torpaq sahibləri, necə olursa olsun, icmaların və xırda sahibkarların torpaqlarını ələ keçirməyə çalışırdılar. Geniş torpaq sahələrinin bir ovuc sahibkarın əlində toplanması prosesi gedirdi.

Torpaq sahiblərinin, dövlətin və kahinlərin istismarına məruz qalan əhali gücçatmaz vergiləri ödəməli olurdu. Bununla yanaşı, şahənşahın çoxlu canlı və maddi ehtiyatlar tələb edən fəal xarici siyasətini də nəzərə almaq zəruridir. "Vergi verən" zümrə ilə əyanlar arasında günü-gündən dərinləşən ziddiyyət şəraitində Bamdadın oğlu Məzdəkin başçılıq etdiyi hərəkat meydana çıxdı. Getdikcə genişlənən bu hərəkata maniçilik ideyası da az təsir etməmişdi. Lakin xeyrin şər üzərində qələbəsinin mümkünlüyünü inkar edən maniçilərdən fərqli olaraq məzdəkilər son məqamda xeyrin qələbəsinə inanırdılar.

Hər hansı şəxsi mülkiyyəti inkar edən məzdəkilər bərabərliyi təbliğ edirdilər. Hərəkat on illərlə davam etdi, bir çox iri torpaq sahibi öldürüldü, onların torpaqları və əmlakı isə bölüşdürüldü. Hərəkatın başlanğıcında Sasani Şahənşahı I Qubad (488-531) iri feodalların gündən-günə artan təsirinə qarşı mübarizəsində məhz bu hərəkatdan istifadə etməyə çalışırdı. Ancaq məzdəkiliyin yüksələn qüdrəti şahənşahın taxtı və daxili siyasəti üçün birbaşa təhlükəyə çevrildiyindən bu hərəkatın sonu qaçılmaz idi. VI əsrin birinci yarısında hərəkat amansızcasına yatırıldı, onun ardıcılları təqiblərə məruz qaldı, əmlakları şah xəzinəsinə verilməklə müsadirə olundu. Təqiblərdən baş götürüb qaçmağa çalışan məzdəkilər Azərbaycanın, Deyləmin, Təbəristanın dağlıq yerlərində sığınacaq tapdılar.

Məzdəkilər hərəkatı ərəfəsində quraqlıqlar və təbii fəlakətlər nəticəsində ardı-arası kəsilmədən aclıqlar baş vermişdi. Beləliklə hərəkatın başlanması üçün iqtisadi və ictimai amillər meydana gəlmişdi.

Məşhur Çexoslovakiya şərqşünası O. Klimanın qeyd etdiyinə görə Məzdək hərəkatı heç də dinin təsiri altında baş verməmişdir.

Şəhristaninin yazdığına görə , Məzdək öz çıxışlarında deyirdi ki, "Allah bütün insanları bərabər yaratmışdır. Lakin bir qrup insanlar bütün sərvətləri öz əllərində toplayaraq varlanmışlar. Həmin sərvətləri onların əlindən alaraq bütün insanlar arasında bərabər şəkildə bölmək lazımdır. " (Şəhristani, səh. 291)

496-cı ildə quraqlıq nəticəsində baş verən qıtlıq Məzdəkilər hərəkatının başlamasına təkan verdi, onlar mülkədarlara hücum edir, onların mülklərini ələ keçirir və öz aralarında bölürdülər. Bu səbəbdən də məzdəkilər tezliklə yoxsul kütlə tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. İqtisadi-siyasi cəhətdən ağır vəziyyətdə olan ölkəni xilas etmək məqsədi ilə I Qubad (488-531) onlarla sazişə girib, müqavilə bağlamalı oldu. Lakin bütün bunlara baxmayaraq Sasanilər dövlətində və eləcə də həmin dövlətin vassalı olan Atropatena ərazisində feodal zülmünə və Sasanilərin hakimiyyətinə qarşı xalq hərəkatı daha da genişləndi. V əsrin 80 – ci illərindən başlayaraq Məzdəkilər hərəkatı feodal istismarına qarşı güclü xalq hərəkatına çevrildi.

Belə bir şəraitdə mərkəzi hakimiyyət böyük torpaq sahələrinə malik olan din başçıları və əyanların özbaşınalıqlarının qarşısını almaqda da aciz idi. Ona görə ki, istər ruhanilər, istərsə də mülkədarlar mərkəzi hakimiyyətlə razılaşmadan müəyyən işlər görürdülər. Bu hal isə istər-istəməz Qubadı narahat edirdi.

Məzdəkilər hərəkatına Məzdək Bamdadan rəhbərlik edirdi. O, ilk dəfə ö təlimini Həmədan yaxınlığında yaymağa başlamışdı. Hərəkatın əsas hərəkətverici qüvvəsini öz ağalarına qarşı mübarizə aparan kəndlilər təşkil edirdi. Həmçinin qullar və nökərlər də onlara qoşulmuşdu.

Məzdəkilərin ölkə daxilində böyük nöfuz qazanıb, çoxlu tərəfdar toplamaları, yuxarı təbəəni bərk təşvişə salmışdı. Ona görə də onlar məzdəkilərə qarşı nifrət bəsləyən bacarqlı bir şəxsin hakimiyyət başına gətirilməsinin tərəfdarı idilər.

Nəhayət 529 – cu ildə iri feodallar I Qubad və I Xosrov başda olmaqla hərəkatı yatıra bildilər. Üsyan başçıları, o cümlədən Məzdək öldrüldü. Bütün ölkədə məzdəkilərin kütləvi qırğını başlandı. Bu qırğınlarda səksən min nəfərə qədər adam öldürüldü.

Məzdəkilər hərəkatı nəticəsində iri kahinlər dövlət rütbələri sırasında birinci yeri itirdilər və dünyəvi vəzifə sahibləri birinci plana çəkildilər. Ümumilikd hərəkat pis təşkil edilmiş, kortəbii bir hərəkat idi. Üsyançılar hərəkatın inkşaf qanunlarını düzgün başa düşmürdülər. Bütün kəndli hərəkatlarında olduğu kimi, məzdəkilərin də aydın bir proqramı yox idi. Onlar heç bir iqtisadi və siyasi tələblə çıxış etmirdilər. Daha doğrusu çevrilişin məqsədini qarşıya qoymamışdılar.

Kəndli hərəkatının başıçıları və iştirakçıları istismarın ictimai, iqtisadi bərabərsizliyin əsas səbəbi olan istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyəti aydın görmürdülər. İstismardan azad olmaq üçün hansı mübarizə metodlarına əl atmağın lazım olduğunu bilmirdilər. Onlar yalnız bərabərliyi meydana atır, varlılar üzərinə düşüb onların varını əlindən alıb öz aralarında bölməklə kifayətlənirdilər.

Məzdək hərəkatının məhdud cəhətlərinə baxmayaraq bu üsyan dövrünün müstəbid hökmdarlarını geniş zəhmətkeş kütlələr qarşısında müəyyən ictimai-iqtisadi və siyasi güzəştlərə getməyə və gələcək kəndli üsyanlarının qarşısını almaq məqsədilə I Xosrovu islahat keçirməyə məcbur etdi. Feodal zülmünə qarşı sonrakı kəndli hərəkatlarının inkişafı üçün mənəvi zəmin hazırladı.

Məzdək hərəkatnın məğlub olmasına baxmayaraq Məzdəkn adı əsrlər boyu İranın, Azərbaycanın və züləmə məruz qalmış digər Şərq ölkələrinin əhalisinin xatirəsində yaşamışdır.

Məzdəkilər hərəkatı Sasnilər dövlətinin daxili həyatının zəif tərəflərini aşkara çıxartdı, onun əsaslarını elə sarsıtdı ki, ölkənin inzibati idarə sistemini və iqtisadiyyatını yoluna salmaq üçün I Xosrov Ənuşirəvanın hərbi, inzibati və vergi islahatlarını həyata keçirmək lazım gəldi.

Məzdəkizm həmçinin İran və Azərbaycanda yaşayan əhalinin feodal istismarına qarşı sonrakı azadlıq mübarizəsinin gedişinə böyük təsir göstərmişdir.

Məzdək hərəkatı və onun ictimai xarakteri haqqında Bizans, Suriya, ərəb və İran mənbələrində külli miqdarda məlumata rast gəlmək olar. Təbəri özünün "Tarixe ər – rüsul və əl-müluk" adlı əsərində, Əbu Mənsur Səalibi "Yətimət əd-dəhr", Məsudi "Müruc əz-zəhəb və əl-məadin əl-cövhər", Şəhristani "Əl-miləl və əl-nihəl", Nizamülmülk "Siyasətnamə", Firdovsi "Şahnamə" əsərində Məzdəkilər hərəkatı və onun ictimai xarakteri haqqında ətraflı məlumat vermişlər. Bundan başqa Bizanslı Prokopinin əsərində də Məzdək hərəkatı haqqında maraqlı faktlar vardır. Həmin mənbələrdən istifadə edən Çexoslovakiya tarixçisi O. Klima və Sovet tarixçisi N. V. Piqulevskaya Məzdək hərəkatı və onun tarixi, ictimai xarakteri haqqında bir sıra qiymətli tədqiqat əsərləri nəşr etdirmişlər.

Məzdək hərəkatı haqqında Nizamülmülk deyir: "Əhali gzli və ya aşkar formada Məzdəkin dini dünyagörüşünü qəbul edirdi." (Nzamülmülk, Siyasətnamə, səh 65) Bu haqqda Firdovsi yazırdı ki, "...cavan və yaşlı olmasından asılı olmayaraq, bütün yoxsullar onunla birləşmişdilər."

Əyan və ruhanilərin özbaşınalığından və onların mərkəzi hakimiyyətin bütün işlərinə qarışmalarından cana gələn I Qubad Məzdəkin tərəfdarları ilə razılaşmağa və saziş bağlamağa məcbur olmuşdu. Girşmanın yazdığı kimi, "...xalq elliklə Məzdək hərəkatına qoşulmuşdu."

Məzdək hərəkatının iştirakçıları Camaspın hakimiyyəti dövründə üç il təqib edilib sızışdırılmışdılar. Lakin Camasp hakimiyyətdən düşdükdən sonra Qubadın dövründə 25-26 il ərzində Məzdək və onun tərəfdarlarına toxunulmamşdır. Nəəhayət, Qubad əyan və ruhanilərlə razılığa gəldikdən sonra 564-cü il 25 yanvarda Məzdək və onun tərəfdarlarına divan tulmuşdur.

Nizamülmülk "Siyasətnamə" əsərinin IV-V fəsillərində Məzdək hərəkatı, onun təriqəti, nəhayət I Xosrov tərəfindən hərəkatın yatırılması və Məzdəkin öldürülməsi haqqında I Xosrova istinadən yazır: "Məzdəki öldürmək asandır, lakin onun tərəfdarlarıolduqca çoxdur. Onu öldürsəm məzdəkilər qaçıb dağılar, əhalini əldə edib böyük istehkamlar əldə edər, bizim ölkənin işini bitirərlər. Biz fikirləşməli, onları ellilə qırıb, bir nəfəri belə diri qoymamalıyıq."

Nizamülmülkün yazdığına görə, I Qubad və I Xosrov Məzdəki aldadaraq ona dedilər ki, tərəfdarlarını topla, onlara xələt və hədiyyələr vermək lazımdır; onun tərəfdarlarını bu adla 20-30 nəfərlik dəstələrə bölüb bağa aparıb az-az məhv ediblər. Bizim tarixim cox muhum bir yaddasimizdir biz aglimiz yaddasimiz kimi onu qoruyub saxlamaliyiq

İstinadlar

  1. O. Klima, Mazdak, Praqa, 1957 , səh. 130
  2. A. Gubaýew, Ý. Orazgylyjow, T. Sahydow. Türkmenistanyň taryhy (iň gadymy döwürden VII asyra çenli). Ýokary okuw mekdepleriniň taryh hünäriniň talyplary üçin synag okuw kitaby. Aşgabat, 2010. s.314-315.
  3. R. Girşman – İran İslamdan əvvəlki dövrdə, (tərc. M. Müin) Tehran, 1336

Həmçinin bax

Mənbələr

Avqust 03, 2021
məzdəkilər, hərəkatı, məzdəkin, rəhbərliyi, ilə, illərdə, sasani, zülmünə, feodallara, qarşı, baş, vermiş, hərəkat, erkən, orta, əsrlərin, mühüm, ictimai, tarixi, hadisələrindən, biri, idimaniçiliyin, təsiri, altında, yaranmış, özünəməxsus, spesifik, xüsusiyyə. Mezdekiler herekati Mezdekin rehberliyi ile 481 529 ci illerde Sasani zulmune ve feodallara qarsi bas vermis herekat erken orta esrlerin en muhum ictimai ve tarixi hadiselerinden biri idiManiciliyin tesiri altinda yaranmis Mezdekiler herekati ozunemexsus spesifik xususiyyetlere malk olmusdur V esrin sonunda meydana cixmis mezdekiler herekati basqa sosial herekatlar kimi cemiyyetin sayca cox cuzi hissesini teskil eden yuksek tebeqenin xalq kutlelerini hedsiz istismari ve esaret altina salmasi zemininde genislenib artdi Mezdekiler herekatinin sebeblerini arasdirarken her seyden evvel o dovrun sosial ve iqtisadi veziyyetini tehlil etmek lazimdir Ehalinin dord zumresinden en cox istismar olunani ekincileri maldarlari senetkarlari ve ticaretle mesgul olanlari oz terkibinde birlesdiren vergi verenler zumresi idi Kendli ve seher icmalari o zaman tenezzul dovrunu kecirirdiler Iri torpaq sahibleri nece olursa olsun icmalarin ve xirda sahibkarlarin torpaqlarini ele kecirmeye calisirdilar Genis torpaq sahelerinin bir ovuc sahibkarin elinde toplanmasi prosesi gedirdi Torpaq sahiblerinin dovletin ve kahinlerin istismarina meruz qalan ehali guccatmaz vergileri odemeli olurdu Bununla yanasi sahensahin coxlu canli ve maddi ehtiyatlar teleb eden feal xarici siyasetini de nezere almaq zeruridir Vergi veren zumre ile eyanlar arasinda gunu gunden derinlesen ziddiyyet seraitinde Bamdadin oglu Mezdekin basciliq etdiyi herekat meydana cixdi Getdikce genislenen bu herekata manicilik ideyasi da az tesir etmemisdi Lakin xeyrin ser uzerinde qelebesinin mumkunluyunu inkar eden manicilerden ferqli olaraq mezdekiler son meqamda xeyrin qelebesine inanirdilar Her hansi sexsi mulkiyyeti inkar eden mezdekiler beraberliyi teblig edirdiler Herekat on illerle davam etdi bir cox iri torpaq sahibi olduruldu onlarin torpaqlari ve emlaki ise bolusduruldu Herekatin baslangicinda Sasani Sahensahi I Qubad 488 531 iri feodallarin gunden gune artan tesirine qarsi mubarizesinde mehz bu herekatdan istifade etmeye calisirdi Ancaq mezdekiliyin yukselen qudreti sahensahin taxti ve daxili siyaseti ucun birbasa tehlukeye cevrildiyinden bu herekatin sonu qacilmaz idi VI esrin birinci yarisinda herekat amansizcasina yatirildi onun ardicillari teqiblere meruz qaldi emlaklari sah xezinesine verilmekle musadire olundu Teqiblerden bas goturub qacmaga calisan mezdekiler Azerbaycanin Deylemin Teberistanin dagliq yerlerinde siginacaq tapdilar Mezdekiler herekati erefesinde quraqliqlar ve tebii felaketler neticesinde ardi arasi kesilmeden acliqlar bas vermisdi Belelikle herekatin baslanmasi ucun iqtisadi ve ictimai amiller meydana gelmisdi Meshur Cexoslovakiya serqsunasi O Klimanin qeyd etdiyine gore Mezdek herekati hec de dinin tesiri altinda bas vermemisdir 1 Sehristaninin yazdigina gore Mezdek oz cixislarinda deyirdi ki Allah butun insanlari beraber yaratmisdir Lakin bir qrup insanlar butun servetleri oz ellerinde toplayaraq varlanmislar Hemin servetleri onlarin elinden alaraq butun insanlar arasinda beraber sekilde bolmek lazimdir Sehristani seh 291 496 ci ilde quraqliq neticesinde bas veren qitliq Mezdekiler herekatinin baslamasina tekan verdi onlar mulkedarlara hucum edir onlarin mulklerini ele kecirir ve oz aralarinda bolurduler Bu sebebden de mezdekiler tezlikle yoxsul kutle terefinden regbetle qarsilandi Iqtisadi siyasi cehetden agir veziyyetde olan olkeni xilas etmek meqsedi ile I Qubad 488 531 onlarla sazise girib muqavile baglamali oldu Lakin butun bunlara baxmayaraq Sasaniler dovletinde ve elece de hemin dovletin vassali olan Atropatena erazisinde feodal zulmune ve Sasanilerin hakimiyyetine qarsi xalq herekati daha da genislendi V esrin 80 ci illerinden baslayaraq Mezdekiler herekati feodal istismarina qarsi guclu xalq herekatina cevrildi Bele bir seraitde merkezi hakimiyyet boyuk torpaq sahelerine malik olan din bascilari ve eyanlarin ozbasinaliqlarinin qarsisini almaqda da aciz idi Ona gore ki ister ruhaniler isterse de mulkedarlar merkezi hakimiyyetle razilasmadan mueyyen isler gorurduler Bu hal ise ister istemez Qubadi narahat edirdi Mezdekiler herekatina Mezdek Bamdadan rehberlik edirdi O ilk defe o telimini Hemedan yaxinliginda yaymaga baslamisdi Herekatin esas hereketverici quvvesini oz agalarina qarsi mubarize aparan kendliler teskil edirdi Hemcinin qullar ve nokerler de onlara qosulmusdu Mezdekilerin olke daxilinde boyuk nofuz qazanib coxlu terefdar toplamalari yuxari tebeeni berk tesvise salmisdi Ona gore de onlar mezdekilere qarsi nifret besleyen bacarqli bir sexsin hakimiyyet basina getirilmesinin terefdari idiler Nehayet 529 cu ilde iri feodallar I Qubad ve I Xosrov basda olmaqla herekati yatira bildiler Usyan bascilari o cumleden Mezdek oldruldu Butun olkede mezdekilerin kutlevi qirgini baslandi Bu qirginlarda seksen min nefere qeder adam olduruldu 2 Mezdekiler herekati neticesinde iri kahinler dovlet rutbeleri sirasinda birinci yeri itirdiler ve dunyevi vezife sahibleri birinci plana cekildiler Umumilikd herekat pis teskil edilmis kortebii bir herekat idi Usyancilar herekatin inksaf qanunlarini duzgun basa dusmurduler Butun kendli herekatlarinda oldugu kimi mezdekilerin de aydin bir proqrami yox idi Onlar hec bir iqtisadi ve siyasi teleble cixis etmirdiler Daha dogrusu cevrilisin meqsedini qarsiya qoymamisdilar Kendli herekatinin basicilari ve istirakcilari istismarin ictimai iqtisadi berabersizliyin esas sebebi olan istehsal vasiteleri uzerinde xususi mulkiyyeti aydin gormurduler Istismardan azad olmaq ucun hansi mubarize metodlarina el atmagin lazim oldugunu bilmirdiler Onlar yalniz beraberliyi meydana atir varlilar uzerine dusub onlarin varini elinden alib oz aralarinda bolmekle kifayetlenirdiler Mezdek herekatinin mehdud cehetlerine baxmayaraq bu usyan dovrunun mustebid hokmdarlarini genis zehmetkes kutleler qarsisinda mueyyen ictimai iqtisadi ve siyasi guzestlere getmeye ve gelecek kendli usyanlarinin qarsisini almaq meqsedile I Xosrovu islahat kecirmeye mecbur etdi Feodal zulmune qarsi sonraki kendli herekatlarinin inkisafi ucun menevi zemin hazirladi Mezdek herekatnin meglub olmasina baxmayaraq Mezdekn adi esrler boyu Iranin Azerbaycanin ve zuleme meruz qalmis diger Serq olkelerinin ehalisinin xatiresinde yasamisdir Mezdekiler herekati Sasniler dovletinin daxili heyatinin zeif tereflerini askara cixartdi onun esaslarini ele sarsitdi ki olkenin inzibati idare sistemini ve iqtisadiyyatini yoluna salmaq ucun I Xosrov Enusirevanin herbi inzibati ve vergi islahatlarini heyata kecirmek lazim geldi Mezdekizm hemcinin Iran ve Azerbaycanda yasayan ehalinin feodal istismarina qarsi sonraki azadliq mubarizesinin gedisine boyuk tesir gostermisdir Mezdek herekati ve onun ictimai xarakteri haqqinda Bizans Suriya ereb ve Iran menbelerinde kulli miqdarda melumata rast gelmek olar Teberi ozunun Tarixe er rusul ve el muluk adli eserinde Ebu Mensur Sealibi Yetimet ed dehr Mesudi Muruc ez zeheb ve el meadin el covher Sehristani El milel ve el nihel Nizamulmulk Siyasetname Firdovsi Sahname eserinde Mezdekiler herekati ve onun ictimai xarakteri haqqinda etrafli melumat vermisler Bundan basqa Bizansli Prokopinin eserinde de Mezdek herekati haqqinda maraqli faktlar vardir Hemin menbelerden istifade eden Cexoslovakiya tarixcisi O Klima ve Sovet tarixcisi N V Piqulevskaya Mezdek herekati ve onun tarixi ictimai xarakteri haqqinda bir sira qiymetli tedqiqat eserleri nesr etdirmisler Mezdek herekati haqqinda Nizamulmulk deyir Ehali gzli ve ya askar formada Mezdekin dini dunyagorusunu qebul edirdi Nzamulmulk Siyasetname seh 65 Bu haqqda Firdovsi yazirdi ki cavan ve yasli olmasindan asili olmayaraq butun yoxsullar onunla birlesmisdiler Eyan ve ruhanilerin ozbasinaligindan ve onlarin merkezi hakimiyyetin butun islerine qarismalarindan cana gelen I Qubad Mezdekin terefdarlari ile razilasmaga ve sazis baglamaga mecbur olmusdu Girsmanin yazdigi kimi xalq ellikle Mezdek herekatina qosulmusdu 3 Mezdek herekatinin istirakcilari Camaspin hakimiyyeti dovrunde uc il teqib edilib sizisdirilmisdilar Lakin Camasp hakimiyyetden dusdukden sonra Qubadin dovrunde 25 26 il erzinde Mezdek ve onun terefdarlarina toxunulmamsdir Neehayet Qubad eyan ve ruhanilerle raziliga geldikden sonra 564 cu il 25 yanvarda Mezdek ve onun terefdarlarina divan tulmusdur Nizamulmulk Siyasetname eserinin IV V fesillerinde Mezdek herekati onun teriqeti nehayet I Xosrov terefinden herekatin yatirilmasi ve Mezdekin oldurulmesi haqqinda I Xosrova istinaden yazir Mezdeki oldurmek asandir lakin onun terefdarlariolduqca coxdur Onu oldursem mezdekiler qacib dagilar ehalini elde edib boyuk istehkamlar elde eder bizim olkenin isini bitirerler Biz fikirlesmeli onlari ellile qirib bir neferi bele diri qoymamaliyiq Nizamulmulkun yazdigina gore I Qubad ve I Xosrov Mezdeki aldadaraq ona dediler ki terefdarlarini topla onlara xelet ve hediyyeler vermek lazimdir onun terefdarlarini bu adla 20 30 neferlik destelere bolub baga aparib az az mehv edibler Bizim tarixim cox muhum bir yaddasimizdir biz aglimiz yaddasimiz kimi onu qoruyub saxlamaliyiqIstinadlar Redakte O Klima Mazdak Praqa 1957 seh 130 A Gubayew Y Orazgylyjow T Sahydow Turkmenistanyn taryhy in gadymy dowurden VII asyra cenli Yokary okuw mekdeplerinin taryh hunarinin talyplary ucin synag okuw kitaby Asgabat 2010 s 314 315 R Girsman Iran Islamdan evvelki dovrde terc M Muin Tehran 1336Hemcinin bax RedakteZerdustilik Atesperestlik ManicilikMenbeler RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Mezdekiler herekati amp oldid 5936278, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.