fbpx
Wikipedia

Birinci Türkoloji Qurultay

Avqust 08, 2021

Birinci Türkoloji Qurultay — 1926-cı ilin 26 fevral-6 mart tarixlərində Bakı şəhərində SSRİ ərazisində yaşayan türk xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, dili, əlifbası, etnoqrafiyası və mədəniyyəti ilə bağlı yaxın gələcək üçün düşünülmüş bir sıra mühüm və əhəmiyyətli qərarların qəbul edildiyi qurultay. Qurultayda latın qrafikalı əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri ətraflı şəkildə işlənib hazırlanıb.

Birinci Türkoloji Qurultay
Keçirilmə tarixi 26 fevral - 6 mart 1926-cı il
Keçirilən yer İsmailiyyə Sarayı, Bakı şəhəri, SSRİ
İştirakçılar SSRİ-də yaşayan türk xalqları nümayəndələri və xarici qonaqlar
Müzakirə edilən məsələlər SSRİ-də yaşayan türk xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, dili, əlifbası, etnoqrafiyası və mədəniyyəti müzakirə edilib
Nəticələr Türk xalqlarının vahid latın qrafikalı əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri hazırlanıb

Birinci Türkoloji Qurultay XX yüzillikdə türk xalqlarının, o cümlədən, Azərbaycan xalqının mədəni həyatında baş vermiş ən əlamətdar hadisələrdən biri kimi tarixə düşüb. Qurultayın işində Sovet birliyi məkanında yaşayan türk xalqları ilə yanaşı xarici qonaqlar, ümumilikdə isə 131 nəfər nümayəndə — alimlər, dilçilər, tarixçilər, şairlər, yazıçılar və digər görkəmli müttəfəkirlər iştirak edib. Türk xalqlarının mədəni inteqrasiyasında mühüm bir mərhələnin əsasını qoymuş bu möhtəşəm Qurultay ilk növbədə geniş vüsəti və böyük bir coğrafi məkanda yaşayan çoxsaylı türk xalqları üçün bir sıra taleyüklü məsələlərin qoyuluşu, işlənib hazırlanması və ardıcıl şəkildə gerçəkləşdirilməsi baxımından müstəsna əhəmiyyət daşıyıb.

Qurultayın iclaslarına Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlu sədrlik etmiş, qurultayın Rəyasət Heyətinə — Səməd Ağamalıoğlu, Azərbaycandan Ruhulla Axundov, Həbib Cəbiyev, tanınmış şərqşünas-tarixçi alim akademik Vasili Bartold, akademik Sergey Oldenburq, Avropa alimlərinin nümayəndəsi professor F.F.Mensel, RSFSR Xalq Maarif Nazirliyindən Naqovitsin, professor Bəkir Çobanzadə, professor Aleksandr Samoyloviç, Qazaxıstandan Əhməd Baytursunov, Yakutiyadan İsidor Baraxov, Şərqşünaslıq Assosiasiyasından İlya Borozdin və M. Pavloviç, Tatarıstandan Qəlimcan İbrahimov, Başqırdıstandan İdelquzin, Türkiyədən Mehmed Fuad Köprülü, Dağıstandan Cəlaləddin Qorxmazov, Özbəkistandan Nahamov, Qara-Qırğızıstandan Tunstanov, Türkmənistandan Berdiyev, Krımdan Osman Nuri Akçökraklı, Şimali Qafqazdan Əliyev Umar seçilmişdilər. Əli bəy Hüseynzadə, Banq, Mustafa Quliyev, akademik Nikolay Marr, Anatoli Lunaçarski və Tomsen Qurultayın Rəyasət Heyətinə fəxri üzvü olmuşdular.

Qurultay iştirakçılarının sonrakı fəaliyyəti fəciəvi olmuşdur. Onun işində iştirak edən 100-dən artıq iştirakçı sonradan pantürkizmdə ittiham edilərək represiyaya uğramışdır. Əksər alim və müttəfəkirlər həbs və fiziki məhvlə üzləşdilər. Qurultayın mühüm nəticəsi olan türk xalqlarının latın qrafikalı əlifbayə keçidi isə 1939-cu ildə ləğv edilmiş və Sovet Birliyi ərazisində yaşayan türk xalqları üçün kütləvi olaraq kiril əlifbalı yazı tətbiq edilmişdir.

Tarixi

Azərbaycan Rusiya tərəfindən ilhaq olunduqdan sonra Yaxın Şərqdə əlifba islahatı məsələsi ilk növbədə görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri, böyük maarifçi Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən gündəmə gətirilmişdir. Lakin onun bu istiqamətdəki səyləri nəticə verməmişdir. Sonrakı dövrlərdə isə İsmayıl bəy Qaspıralı, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Cəlil Məmmədquluzadə, Məmmədağa Şahtaxtılı, Firidun bəy Köçərli, Vəli Xuluflu, Hüseyn Cavid də bu yöndə səmərəli fəaliyyət göstərmişlər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti də əlifba islahatını diqqətdə saxlamış, lakin 23 aylıq "ömrü" bu həyati əhəmiyyət kəsb edən məsələni həll etməyə imkan verməmişdi.

Azərbaycan sovetləşdikdən sonra isə bu məsələ daha da aktuallaşdı. Hələ 1922-ci ildə N.Nərimanovun sədrliyi ilə Bakıda "latın əlifbasına keçid" komitəsi yaradılmışdı və bu prosesə təkcə Bakı alimləri deyil, o zamankı SSRİ-nin digər elm mərkəzlərində çalışan türkoloqlar da xüsusi diqqət yetirirdilər. Artıq 1922-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadənin rəhbərliyi altında "Yeni yol" qəzeti latın əlifbası ilə nəşr olunurdu. Eləcə də həmin il "Yeni türk əlifbası" komitəsi yaradılaraq ona Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlu rəhbərlik edirdi. Hətta 1923-cü il oktyabrın 20-də Azərbaycan hökuməti Yeni türk əlifbasının dövlət əlifbası kimi qəbul edilməsi adlı qərar da çıxarmışdı. Ancaq yənə də latın qrafikalı əlifba ilə ərəb əlifbasından da istifadə olunurdu.

Qurultaya hazırlıq

1925-ci ilin avqustunda SSRİ Xalq Komissarları Şurası Ümumittifaq Türkoloji Qurultayının çağırılması haqqında qərar qəbul etdi. İlk dəfə qurultayın çağırılması məsələsi hələ bir il əvvəl Azərbaycan SSR höküməti tərəfindən SSRİ rəhbərliyinə təqdim edilmişdi. SSRİ hökumətinin Türkoloji Qurultayın çağırılması barədə qərarından altı ay əvvəl latın əlifbasına keçilməsi məsələlərinin həll edilməsi zərurəti 1-ci Azərbaycan Yerli Diyarşünaslıq Qurultayında və SSRİ Elmlər Akademiyasının və Ümumittifaq Şərqşünaslıq Birliyində qaldırılmışdı.

SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin qərarı ilə Qurultayın çağırılmasına hazırlıq üzrə təşkilat komissiyası yaradıldı. Təşkilat komissiyasının tərkibinə Səməd Ağamalıoğlu (sədr), M.Pavloviç, Həbib Cəbiyev, Vasili Bartold, Aleksandr Samoyloviç, Cəlaləddin Qorxmazov, Q.Broydo, Tyuryakulov, Zifeld, Fitred, Bəkir Çobanzadə, Aşmarin, Odabaş, Novşirvano, Əhməd Baytursunov, Yusifzadə seçildilər.

Təşkilat komissiyası Ümumittifaq Türkoloji Qurultaya hazırlıq üçün görülən bütün işləri işıqlandırmaq üçün "Xəbərlər" nəşr etdirirdi.

Qurultayın gedişi

 
Mehmed Fuad Köprülüzadə, Əli bəy Hüseynzadə və Salman Mümtaz Bakıda Birinci Türkoloji Qurultayın iştirakçıları arasında.

1926-cı il fevralın 26-da Bakıdakı İsmailiyyə Sarayında Birinci Türkoloji Qurultay işinə başladı. Qurultayda 131 nəfər nümayəndə (20 nəfər beynəlxalq elm ictimaiətinin nümayəndəsi) iştirak etmiş, 17 iclas keçirilmiş, türklərin, bütövlükdə Türk Dünyasının dili və tarixinə, etnogenezisi və etnoqrafiyasına, ədəbiyyat və mədəniyyətinə dair 38 məruzə dinlənilmişdi. İclasa Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlu sədrlik etmiş, qurultayın Rəyasət Heyətinə aşağıdakı şəxslər seçilmişdilər: Səməd Ağamalıoğlu, Azərbaycandan Ruhulla Axundov, Həbib Cəbiyev, tanınmış şərqşünas-tarixçi alim akademik Vasili Bartold, akademik Sergey Oldenburq, Avropa alimlərinin nümayəndəsi professor F.F. Mensel, RSFSR Xalq Maarif Nazirliyindən Naqovitsin, professor Bəkir Çobanzadə, professor Aleksandr Samoyloviç, Qazaxıstandan Əhməd Baytursunov, Yakutiyadan İsidor Barahov, Şərqşünaslıq Assosiasiyasından Borozdin və Pavloviç, Tatarıstandan Qəlimcan İbrahimov, Başqırdıstandan İdelquzin, Türkiyədən Mehmed Fuad Köprülü, Dağıstandan Cəlaləddin Qorxmazov, Özbəkistandan Şakircan Rahim, Qara-Qırğızıstandan Tunstanov, Türkmənistandan Berdiyev, Krımdan Osman Nuri Akçökraklı, Şimali Qafqazdan Əliyev Umar. Bundan əlavə Azərbaycan nümayəndə heyəti və digər respublikalar adından Əli bəy Hüseynzadə, Banq, Mustafa Quliyev, akademik Nikolay Marr, Anatoli Lunaçarski və Tomsen Qurultayın Rəyasət Heyətinə fəxri üzv seçiliblər.

İclasda SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Qəzənfər Musabəyov təbrik nitqi ilə çıxış edərək Qurultay iştirakçılarını salamlamışdır. Qurultay həm də məşhur türkoloq Radlovun və İsmayıl bəy Qaspıralının şərəfinə keçirilib. Qurultayda Bartold, Köprülüzadə, Ə.Hüseynzadə, Krımski, Poppe, Aşmarin kimi tanınmış türkoloq-şərqşünas alimlərin iştirakı da onun böyük əhəmiyyəti və mötəbərliyindən xəbər verirdi.

Məruzələr

Qurultayın gedişində bir çox elmi məruzələr edilmişdir. Onların arasında bəziləri xüsusilə diqqətçəkicidir. Belə ki, V.V.Bartold "Türk xalqlarının tarixinin müasir vəziyyəti və öyrənilməsinin yaxın vəzifələri", S.F.Oldenburq "Türk xalqları arasında ölkəşünaslıq işlərinin metodları", A.A.Müller "Türk xalqlarının təsviri sənəti haqqında", F.Köprülüzadə "Türk xalqlarının ədəbi dillərinin inkişafı", A.N.Samoyloviç "Türk dillərinin öyrənilməsinin müasir vəziyyəti və yaxın vəzifələri", B.Çobanzadə "Türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu haqqında", H.Zeynallı "Türk dillərində elmi terminologiya sistemi haqqında", , S.Y.Malov "Qədim türk dillərinin öyrənilməsinin müasir vəziyyəti və perspektivləri", Fərhad Ağazadə "Türk dillərində düzgün yazı", N.F.Yakovlev "Türk millətlərinin sosial və mədəni şəraitləri ilə bağlı əlifba sisteminin qurulması problemləri", C.Məmmədzadə "Türk xalqlarının əlifba sistemləri haqqında", Kemanov "Türk dillərinin tədrisi metodikasının əsasları", N.N.Poppe "Türk dillərinin altay dillərinin qarşılıqlı qohumluğu məsələsinin tarixi və müasir vəziyyəti", H.Şərəf "Ərəb və latın sistemli şriftlər və onların türk-tatar xalqları üçün tətbiqi məsələləri", T.Mensel "Balkan türkləri ədəbiyyatının öyrənilməsinin yekunları və perspektivləri" məruzələri ilə Qurultayın işini daha da zənginləşdirmişdilər.

Qurultayda fonetika üzrə görkəmli alim Lev Vladimiroviç Şerbanın "Orfoqrafiyanın əsas prinsipləri və onların sosial əhəmiyyəti" adlı məruzəsi nəzəri baxımdan olduqca diqqətəlayiq idi. Maraqlıdır ki, erməni dilçisi R.Y.Açaryanın "Türk və erməni dillərinin qarşılıqlı təsiri" mövzusunda məruzəsi türk dilinin erməni dilinə tarix boyunca bütün dil səviyyələri üzrə təsirinin açıqlanması üzərində qurulmuşdu. Məruzədə əski ermənicədən (qrabardan) yeni ermənicəyə (aşqrabara) keçdin əsas səbəbi və dil stimulu türkcədir ideyası başlıca yer tuturdu. Qeyd edək ki, obyektivliyi ilə seçilən bu məruzə yaşadığımız günlərdə zərərli erməni şovinist millətçi ideologiyasına qarşı güclü elmi arqumentdir.

Tatarıstandan Birinci Bakı Türkoloji Qurultayda iştirak edən altı nəfərdən ibarət nümayəndənin başçısı, görkəmli yazıçı və ədəbiyyatşünas Q.İbrahimov ərəb qrafikası əsasında yeni əlifbaya keçməyə prinsipcə etiraz etməsə də, "bu məsələdə tələsmək olmaz" fikrini irəli sürmüş və qurultayda bu barədə məruzə etmişdir. Ancaq əslində Q.İbrahimov qurultayda orfoqrafiya məsələsi barədə məruzə etmiş, buna dair təkliflərini vermişdir. Onun məruzəsi üç hissədən ibarət olmuşdur. Birinci hissə XIX əsrin II yarısına qədər mövcud olmuş köhnə orfoqrafiyaların tənqidi təhlilinə, həmçinin uyğur, Orhun və köhnə ərəb əlifbalarının təhlilinə həsr edilmişdir. İkinci hissədə ərəb əlifbasının islahatına və nəhayət, türk xalqlarının orfoqrafiyasının islahatına yönəldilən hərəkətlər təsvir olunmuşdur.

Müəllif ümumiyyətlə, türk orfoqrafiyasının dəqiqləşdirilməsi üçün türk dillərinin nəzərə alınmalı xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirib, qurultay nümayəndələrinin nəzərinə çatdırmışdır. Lakin onun çıxış və təkliflərində əlifbada latınizasiya əleyhinə heç bir işarə olmamışdır.

S.Mümtaz qurultayın gedişində iştirakçılara "Nəsimi" adlı yeni kitabını tanıdaraq hədiyyə etmişdi. Qurultayda iştirak edənlər arasında tatar ədəbiyyatçı Əziz Qubaydullində var idi. Əziz Qubaydullin qurultayda çıxış edərək Salman Mümtazın azərbaycanlı şairlərin əsərlərini "Kommunist" qəzetində nəşr etdiyini bildirdi və hər bir nəşrdən əvvəl Salman Mümtaz tərəfindən şairlər haqqında yazılan bioqrafiya məlumatlarını "ən qiymətli bioqrafiya məlumatı" olduğunu bildirərək zəhmətini yüksək qiymətləndirdi.

Qurultayda verilən qərarlar

 
Uyğunlaşdırılmış latın qrafikalı ilk ortaq türk əlifbası

Qurultayın qərarını isə təşkilat komissiyasının həmsədri Cəlaləddin Qorxmazov təqdim etdi.

Birinci Bakı Türkoloji Qurultayında türk dillərinin aşağıdakı yeddi böyük problemi müzakirə obyekti oldu və müvafiq qərarlara imza atıldı:

1. Əlifba məsələsi;

2. İmla-orfoqrafiya problemi;

3. Termin məsələsi;

4. Tədris-metodika məsələsi;

5. Qohum və qonşu dillərin qarşılıqlı əlaqəsi və interferensiya problemləri;

6. Türk dillərinin ədəbi dil problemləri, o cümlədən, ortaq ədəbi dil məsələsi;

7. Ulu dil nəzəriyyəsi və türk dillərinin tarixi problemləri.

Bu qərarların qəbul edilməsində bir sıra prinsiplər əsas tutulurdu. Belə ki, İmla-orfoqrafiya məsələsində fonetik prinsipə üstünlük verilməsinə baxmayaraq, morfoloji və tarixi-ənənəvi prinsip məsələləri də nəzərə alınırdı. Termin məsələsində başlıca qaynaq olaraq türk dillərinin öz daxili imkanlarına və beynəlmiləl səciyyəli sözlərə üstünlük verildi. Tədris-metodika məsələlərində ana dilinin tədrisində Avropa standartları ilə yanaşı, milli ənənəyə də əhəmiyyət verilməsi ayrıca olaraq qeyd olundu. Qohum və qonşu dillərin elmi metodlarla öyrənilməsi ilə bağlı müzakirələr zamanı altayşünaslıq və komprativistikanın perspektivlərinin əhəmiyyəti önə çəkildi.

Birinci Türkoloji Qurultayda türk ədəbi dillərinin norma və üslub xüsusiyyətləri, eləcə də türk xalqlarının ana yurdu məsələsi də müzakirə obyekti oldu. Qurultay nümayəndələri böyük özbək şairi Əlişir Nəvainin 500 illik yubileyində də iştirak etdilər. Qurultayın qərarına görə II Türkoloji Qurultayın 1927-ci ildə Səmərqənd şəhərində keçirilməsi nəzərdə tutulsa da, bu qərar məlum səbəblər üzündən baş tutmadı.

Qurultayın qəbul etdiyi qərarlar sırasında ortaq əlifba, ortaq ədəbi dil, ortaq terminologiya kimi məsələlər xüsusilə mühüm yer tuturdu.

Nəticəsi

1923-cü ildən Azərbaycanda Yeni türk əlifbasının dövlət əlifbası kimi qəbul edilməsinə baxmayaraq, məhz bu qurultaydan sonra rəsmi şəkildə yekdilliklə latın qrafikalı əlifba keçid gerçəkləşdi. Buna qədər respublika ərazisində ərəb yazısından istifadəyə də geniş yer verilirdi. Qurultayın qərarına əsaslanaraq 1929-cu il yanvarın 1-dən Sovet hökuməti ərəb əlifbasının istifadəsinə qadağa qoydu. İri kitab yandırma kampaniyası da bu yazını yaddan çıxartmaq məqsədi güdürdü.

Qurulytayın qərarı ilə Sovetlər birliyinə daxil olan digər türk respublikalarında da ərəb əlifbasının yerinə latın qrafikalı yazıya keçildi. Bəzi türk respublikalarında bu keçid daha erkən tətbiq olundu. Belə ki, 1927-ci il iyulun 3-də Tatarıstan respublikasının partiya təşkilatı "Yeni əlifba"ya (tatar. Jaŋalif) keçidi rəsmi şəkildə elan etdi. Azərbaycan SSR latın qrafikalı əlifbaya keçəndən 5-il sonra Türkiyə Cümhuriyyəti də bu əlifbaya keçdi.

Beləliklə, Qurultayın qərarı nəticəsində bütün türk respublikaları ərazisində 1929–1939-cu illərdə latın qrafikalı əlifbadan istifadə edildi. Lakin 30-cu illərin sonunda Sovet İttifaqı rəhbərliyi tərəfindən latın qrafikalı əlifbanın dəyişdirilməsi yönündə işlərə başlanıldı. 1939-cu ildə isə SSRİ-nin milli respublikalarında ümumi kirill əlifbasından istifadəsi qərarı qəbul edildi. Rəsmi açıqlamaya görə, Latın əlifbasından kiril qrafikasına keçid "zəhmətkeşlərin ümumi istəyi ilə" pərdələndi.

Qurultay iştirakçılarının taleyi

30-cu illərin sonlarında qurultayın bir çox iştirakçısı pan-türkçülük, millətçilik, əks-inqilabi fəaliyyətdə günahlandırıldı, repressiya edildi və öldürüldü. Bunların arasında Ruhulla Axundov, Aleksandr Samoyloviç, Cəlaləddin Qorxmazov, Bəkir Çobanzadə, Osman Akçökraklı, Əhməd Baytursunov, Salman Mümtaz, İsidor Barahov, Hənəfi Zeynallı, Hikmət Cevdet-zadə və başqaları var idi. Ümumilikdə qurultayın 100-dən artıq iştirakçısı müxtəlif formada repressiyalara məruz qaldı.

Xatirəsi

 
İsa Həbibbəylinin Ankarada Türkiyə Elmlər Akademiyasının təşkilatçılığı ilə keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayın 90-illik yubileyi ilə bağlı keçirilmiş konfransda çıxışı.

Qurultay bitdikdən dərhal sonra bu tarixi hadisənin gedişi haqqında Azdövlətkinoda sənədli film çəkilmişdir. "1-ci Türkoloji Qurultay" filmi 1926-cı ildə istehsalata buraxılmışdır. Burada dünyada ilk dəfə Azərbaycanda Birinci Türkoloji Qurultayın keçirilməsindən bəhs edilir. Filmdə Səməd Ağamalıoğlu, Qəzənfər Musabəyov, Əli bəy Hüseynzadə və Hüseyn Cavid iştirak etmişdilər. Film Türkoloji Qurultayın gedişindən, türk xalqlarının yeni latın əlifbasını qəbul etmələrindən, qurultayın türk xalqları ədəbiyyatı və dil problemləri barədə yekdil qərarlar verməsindən söhbət açır.

1976-cı il aprelin 28-də Türkmənistan Elmlər Akademiyasının Maxtumkuli adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda Birinci Türkoloji Qurultayın 50 illiyinə həsr olunmuş "Türkmən filologiyasının aktual problemləri" mövzusunda gənc filoloqların ikinci respublika konfransı keçirilmişdir.

Birinci Bakı Türkoloji Qurultayına dövlət səviyyəsində hüquqi qiymət Azərbaycan XX əsrdə ikinci dəfə öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra verildi. 2005-ci ilin noyabr ayının 5-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev bu mötəbər tarixi hadisənin 80 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzaladı. Həmin sərəncama uyğun olaraq 2006-cı ildə Bakıda Birinci Türkoloji Qurultayın 80 illik yubileyinə həsr olunmuş Beynəlxalq konfrans keçirildi.

10 ildən sonra isə yenə də dövlət səviyyəsində birinci Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyi qeyd edildi. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Qurultayın 90 illik yubileyinin dövlət səviyyəsində keçirilməsini təmin etmək məqsədilə 18 fevral 2016-cı ildə sərəncam imzalamışdır. Sərəncamda deyildiyi kimi, XX yüzilliyin sonlarına doğru Azərbaycan Respublikasının öz dövlət müstəqilliyini bərpa etməsi ilə, Azərbaycan dilinin rəsmi dövlət dili statusu qəti surətdə təsbit edildi və Türkoloji Qurultay tərəfindən vaxtilə irəli sürülmüş qərar və tövsiyələrin müasir şəraitdə uğurla həyata keçirilməsi üçün əlverişli zəmin yarandı. Sərəncamda xüsusi olaraq vurğulanır ki, Qurultaydan bəri ötən dövr ilk növbədə türkologiyaya dair araşdırmalar sahəsində yeni konsepsiyaların formalaşdırılması, Azərbaycanın dünya miqyasında aparılan türkoloji araşdırmaların nüfuzlu mərkəzlərindən biri kimi tanınması və türk xalqlarının mədəni-mənəvi birliyinin nəzəri-elmi bünövrəsinin yaradılması ilə əlamətdardır. Qazanılan nailiyyətlər eyni zamanda Qurultayın təşkili işinə töhfələr vermiş və az müddət sonra günahsız repressiya qurbanları olmuş görkəmli türkoloq alimlərin xatirəsinə ehtiramın ifadəsidir.

Sərəncamdan irəli gələn vəzifələrə uyğun olaraq Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında adı çəkilən yubileyin keçirilməsi istiqamətində tədbirlər planı hazırlanmışdır. 21016-cı il mart ayının 3-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının birinci vitse-prezidenti akademik İsa Həbibbəylinin sədrliyi ilə Humanitar Elmlər Bölməsi ilə İctimai Elmlər Bölməsinin birgə yığıncağı keçirilmiş və orada Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyinin layiqincə keçirilməsi haqqında müvafiq institutlara və qurumlara göstərişlər verilmiş, bu yöndə görüləcək işlər haqqında fikir mübadiləsi aparılmışdır.

2016-cı il noyabrın 14 və 15-də isə Bakıda I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans təşkil edildi. Buna qədər isə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasını institut və təşkilatlarında, Bakı Dövlət Universitetində,Azərbaycan İstiqlal Muzeyində, Türkiyədə bu mötəbər tarixi hadisənin 90-illik yubileyi müxtəlif formada qeyd olundu.

Qalereya

  • Birinci Türkoloji Qurultay iştirakçılarının kollektiv şəkil.

  • Respublika kənarından gələn qurultay iştirakçıları.

  • Soldan sağa: Fuad Körpülü, FF.Mensel, Vitter və Əli bəy Hüseynzadə.

  • Qurultay iştirakçıları nahar süfrəsində.

  • Ankarada Türkiyə Elmlər Akademiyasının təşkilatçılığı ilə Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr edilmiş konfrans.

  • AMEA AMEA Rəyasət Heyətində Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunan “Türkoloji elmi-mədəni hərəkatda ortaq dəyərlər və yeni çağırışlar” mövzusunda beynəlxalq konfrans.

İstinadlar

  1. Самойлович А. Н. (2005). Тюркское языкознание, филология, руника. М.: Восточная литература. səh. 1020.
  2. Исаев М. И. (1979). Языковое строительство в СССР: Процессы создания письменностей народов СССР. М.: Наука. səh. 68.
  3. Кононов А. Н. (1980). "Тюркское языкознание в СССР на современном этапе. Итоги и проблемы" (Проблемы современной тюркологии: материалы II Всесоюзной тюркологической конференции 27-29 сентября 1976 г., г. Алма-Ата). Алма-Ата: Наука Казахской ССР: 13.
  4. Frings, Andreas (2005). "Соревнование моделей: татарская делегация на Тюркологическом съезде в Баку в 1926 г." (ЭТНОГРАФИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ): 44–47.
  5. Frings, Andreas (2009). "Playing Moscow off against Kazan. Azerbaijan manoeuvering to Latinization in the Soviet Union" (Ab Imperio): 249–316.
  6. Первый Всесоюзный тюркологический съезд. 26 февраля — 5 марта 1926 г. Стенографический отчет («Бакинский рабочий»). Б. 1926.
  7. Tahirzadə Ə. (2002). Salman Mümtaz (Tərcümeyi-hal oçerki). Б.: Kür. 11.
  8. ↑ М. З. Закиев. Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы. Москва, "Инсан", 2005
  9. Milli dirçəliş, I Türkoloji qurultay və ədəbiyyat məsələləri — Tofiq HÜSEYNOĞLU
  10. ↑ Birinci Türkoloji Qurultay: görünən və görünməyən tərəflər. Elmi sessiyanın materialları (10 iyun 2016-cı il). Bаkı: Еlm vә tәhsil nәşriyyatı, 2016.
  11. Исаев М. И. (1979). Языковое строительство в СССР: Процессы создания письменностей народов СССР. М.: Наука. səh. 68.
  12. Milli dirçəliş, I Türkoloji qurultay və ədəbiyyat məsələləri — Tofiq HÜSEYNOĞLU
  13. ↑ Первый Всесоюзный тюркологический съезд. 26 февраля — 5 марта 1926 г. Стенографический отчёт. Б.: Бакинский рабочий. 1926. səh. 68.
  14. ↑ Həsən İmanov, Birinci Türkoloji Qurultay, Yeni yol qəzetinə əlavə, 7 noyabr, 1927, s. 13–14
  15. Hüseyn Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 352.
  16. (PDF). 2014-09-02 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-23.
  17. Татарский энциклопедический словарь (на татарском языке) / Гл. ред. М.Х.Хасанов]]; Отв. ред. Г.С.Сабирзянов. — Казань: Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 2002. — 830 с.: ил. ISBN 5-902375-01-0
  18. Кононов А.Н. /О латинском алфавите/ //Кононов А.Н.Тюркская филология в СССР (1917–1967).-Москва, 1968.-С.7–8.
  19. . 2012-10-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-23.
  20. Tahirzadə Ə. (2002). Salman Mümtaz (Tərcümeyi-hal oçerki). Б.: Kür. 11.
  21. Буниятов З. М. (13 августа). "Следственное дело № 12493". газета. Элм.
  22. Böyük elm fədaisi Hənəfi Zeynallı: metodik vəsait / tərt.ed. A.Əliyeva; red. və burax. məsul Ş.Qəmbərova; F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası. Bakı, 2016, 36 s.
  23. Kənan A. Birinci türkoloji qurultayın qurbanı : Hənəfi Zeynallı // XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar. – Bakı : Azərnəşr, 2011. – S.109–116.
  24. ↑ Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898–2002)). Bakı: 2003, səh.16.
  25. "Вторая республиканская конференция молодых филологов" (Известия Академии наук Туркменской ССР.). Ылым. 1976: 295.
  26. ↑ BİRİNCİ TÜRKOLOJİ QURULTAYIN 80 İLLİK YUBİLEYİ HAQQINDA AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMI
  27. I Türkoloji Qurultay — tarixə düşmüş əlamətdar hadisə
  28. I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
  29. Bakıda "Türkoloji elmi-mədəni hərəkatda ortaq dəyərlər" mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilir
  30. Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyi qeyd olunub
  31. AMEA-nın vitse prezidenti Türkiyədə Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunan beynəlxalq konfransda iştirak edib

Ədəbiyyat

  • Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı. I cild. Bakı: "Abıs Alarco", 2013
  • Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası. Memarlıq və İncəsənət İnstitutu. Nazim Sadıxov. Azərbaycan bədii kinosu (1920–1935-ci illər). Bakı: Elm, 1970.
  • Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898–2002)). Bakı: 2003, səh.16.
  • Ahmet Akgündüz. Belgeler gerçekleri konuşuyor. 5 cilddə.Ic., İzmir: Nil yayınları, 1990, 1010 s.
  • Bahaeddin Ögel. Prof. Dr Türk kültür tarihine giriş. 9 cilddə. Ankara: Kültür bakanlığı, 1991, 4603 s.
  • Babayev A. Bəkir Çobanzadə. Bakı: Şərq-Qərb, 1998.
  • Buran A. Kurşunlanan Türkoloji. Elazığ: Manas Yayıncılık, 2007
  • Çobanzadə.Б. Türk dili. Bakı: Azərnəşr, 1928. −219 s.(Latın qrafikasında).
  • Çobanov M. I Türkoloji Qurultay və türk dillərinin müasir problemləri. Bakı: AzAtam, 2006
  • Çobanzadə.Б., Ağazadə.F. Türk qrameri. Bakı: Azərnəşrр, 1929. 200 s. (Latın qrafikasında).
  • Qəhrəmanlı.N. Köhnə-yeni əlifba. Bakı: "Yurd" NPB, 2002.-120 s.
  • Xalid Səid. Yeni əlifba əski xatirə və duyğularım. Bakı, 1929. — 147 с. (Latın qrafikasında).
  • Xəlilov B. Birinci Beynəlxalq türkoloji qurultay. Bakı: Elm, 1999.
  • Xəlilov B. Türkologiyanın intibah dövrü. Bakı: Adiloğlu, 2001.
  • Musayeva.T. Azərbaycan xalqının əlifbasının inkişafı yolunda mühüm mərhələ. Bakı: Elm,2006.
  • Мусаева.T. Борьба за развития народного образования в Азербайджане в годы первой пятилетки. Баку, 1964, 134 с.
  • Мусаева.T. Революция и народное образование в Азербайджане. Баку, 1980, 288 с.
  • Türkoloji araşdırmalar −1 (monoqrafik tədqiqatlar toplusu). Bakı: Elm və təhsil, 2015
  • Türk Dünyası El Kitabı. Üçüncü Cilt. Edebiyat.) Ankara: Sistem ofset Matbaaçılık Limited Şirketi, 1992, 778 s.
  • Türk Dünyası El Kitabı. İkinci Cilt. Dil-kültür-sanat. Ankara: Sistem ofset Matbaaçılık Limited Şirketi, 1992,535 s.
  • Ашнин Ф.Д., Алпатов В.М., Насилов Д.М. Репрессированная тюркология. Москва, 2002.
  • Закиев.М.З. Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы. Москва, "Инсан", 2005
  • О латинском алфавите //Народное образование в Азербайджане: (1920–1927). Баку, 1928.- С.110–111, 115–119.
  • Кононов А.Н. /О латинском алфавите/ //Кононов А.Н.Тюркская филология в СССР (1917–1967).-Москва, 1968.-С.7–8.
  • 1926-cı il I Bakı Türkoloji Qurultayı (stenoqram materialları, biblioqrafiya və foto-sənədlər). Bakı: Çinar-Çap, 2006
  • 1926. Bakı Türkoloji Konqresinin 70 yıl dönüm toplantısı: (29–30 kasım, 1996). Ankara, 1999.

Xarici keçidlər

  • Bakı Türkoloji Qurultayı II — 1926
  • 1926 Bakü Türklük Bilimi Kurultayı Türk Dünyasında Latin Alfabesinin Kabulü
  • Azərbaycan dili haqqında
  • Azərbaycan dilinin ərəb alifbasıyla yazı qaydaları (1-ci və 2-ci Türk Dili Ortoqrafiya Seminarının qəbul etdiyi qaydalar)[ölü keçid]
  • Latın və Ərəb Qrafikalı Azərbaycan Əlifbası
  • Azərbaycan dilinin öyrənilməsi 2018-06-05 at the Wayback Machine
  • Latın Əsaslı yeni türk əlifbası və I Bakı Türkoloji Qurultayı[ölü keçid]
  • AMEA-nın birinci vitse prezidenti Türkiyədə Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunan beynəlxalq konfransda iştirak edib[ölü keçid]

Avqust 08, 2021
birinci, türkoloji, qurultay, 1926, ilin, fevral, mart, tarixlərində, bakı, şəhərində, ssri, ərazisində, yaşayan, türk, xalqlarının, tarixi, ədəbiyyatı, dili, əlifbası, etnoqrafiyası, mədəniyyəti, ilə, bağlı, yaxın, gələcək, üçün, düşünülmüş, sıra, mühüm, əhəm. Birinci Turkoloji Qurultay 1926 ci ilin 26 fevral 6 mart tarixlerinde Baki seherinde SSRI erazisinde yasayan turk xalqlarinin tarixi edebiyyati dili elifbasi etnoqrafiyasi ve medeniyyeti ile bagli yaxin gelecek ucun dusunulmus bir sira muhum ve ehemiyyetli qerarlarin qebul edildiyi qurultay 1 Qurultayda latin qrafikali elifbaya kecidin elmi metodik prinsipleri etrafli sekilde islenib hazirlanib Birinci Turkoloji QurultayKecirilme tarixi 26 fevral 6 mart 1926 ci ilKecirilen yer Ismailiyye Sarayi Baki seheri SSRIIstirakcilar SSRI de yasayan turk xalqlari numayendeleri ve xarici qonaqlarMuzakire edilen meseleler SSRI de yasayan turk xalqlarinin tarixi edebiyyati dili elifbasi etnoqrafiyasi ve medeniyyeti muzakire edilibNeticeler Turk xalqlarinin vahid latin qrafikali elifbaya kecidin elmi metodik prinsipleri hazirlanibBirinci Turkoloji Qurultay XX yuzillikde turk xalqlarinin o cumleden Azerbaycan xalqinin medeni heyatinda bas vermis en elametdar hadiselerden biri kimi tarixe dusub Qurultayin isinde Sovet birliyi mekaninda yasayan turk xalqlari ile yanasi xarici qonaqlar umumilikde ise 131 nefer numayende alimler dilciler tarixciler sairler yazicilar ve diger gorkemli muttefekirler istirak edib 2 Turk xalqlarinin medeni inteqrasiyasinda muhum bir merhelenin esasini qoymus bu mohtesem Qurultay ilk novbede genis vuseti ve boyuk bir cografi mekanda yasayan coxsayli turk xalqlari ucun bir sira taleyuklu meselelerin qoyulusu islenib hazirlanmasi ve ardicil sekilde gerceklesdirilmesi baximindan mustesna ehemiyyet dasiyib 3 4 5 Qurultayin iclaslarina Azerbaycan SSR Merkezi Icraiyye Komitesinin sedri Semed Agamalioglu sedrlik etmis qurultayin Reyaset Heyetine Semed Agamalioglu Azerbaycandan Ruhulla Axundov Hebib Cebiyev taninmis serqsunas tarixci alim akademik Vasili Bartold akademik Sergey Oldenburq Avropa alimlerinin numayendesi professor F F Mensel RSFSR Xalq Maarif Nazirliyinden Naqovitsin professor Bekir Cobanzade professor Aleksandr Samoylovic Qazaxistandan Ehmed Baytursunov Yakutiyadan Isidor Baraxov Serqsunasliq Assosiasiyasindan Ilya Borozdin ve M Pavlovic Tataristandan Qelimcan Ibrahimov Basqirdistandan Idelquzin Turkiyeden Mehmed Fuad Koprulu Dagistandan Celaleddin Qorxmazov Ozbekistandan Nahamov Qara Qirgizistandan Tunstanov Turkmenistandan Berdiyev Krimdan Osman Nuri Akcokrakli Simali Qafqazdan Eliyev Umar secilmisdiler 6 Eli bey Huseynzade Banq Mustafa Quliyev akademik Nikolay Marr Anatoli Lunacarski ve Tomsen Qurultayin Reyaset Heyetine fexri uzvu olmusdular Qurultay istirakcilarinin sonraki fealiyyeti fecievi olmusdur Onun isinde istirak eden 100 den artiq istirakci sonradan panturkizmde ittiham edilerek represiyaya ugramisdir Ekser alim ve muttefekirler hebs ve fiziki mehvle uzlesdiler 7 Qurultayin muhum neticesi olan turk xalqlarinin latin qrafikali elifbaye kecidi ise 1939 cu ilde legv edilmis ve Sovet Birliyi erazisinde yasayan turk xalqlari ucun kutlevi olaraq kiril elifbali yazi tetbiq edilmisdir Mundericat 1 Tarixi 1 1 Qurultaya hazirliq 2 Qurultayin gedisi 2 1 Meruzeler 2 2 Qurultayda verilen qerarlar 3 Neticesi 3 1 Qurultay istirakcilarinin taleyi 4 Xatiresi 5 Qalereya 6 Istinadlar 7 Edebiyyat 8 Xarici kecidlerTarixi RedakteAzerbaycan Rusiya terefinden ilhaq olunduqdan sonra Yaxin Serqde elifba islahati meselesi ilk novbede gorkemli Azerbaycan mutefekkiri boyuk maarifci Mirze Feteli Axundzade terefinden gundeme getirilmisdir Lakin onun bu istiqametdeki seyleri netice vermemisdir Sonraki dovrlerde ise Ismayil bey Qaspirali Uzeyir bey Hacibeyli Celil Memmedquluzade Memmedaga Sahtaxtili Firidun bey Kocerli Veli Xuluflu Huseyn Cavid de bu yonde semereli fealiyyet gostermisler 8 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti de elifba islahatini diqqetde saxlamis lakin 23 ayliq omru bu heyati ehemiyyet kesb eden meseleni hell etmeye imkan vermemisdi Azerbaycan sovetlesdikden sonra ise bu mesele daha da aktuallasdi Hele 1922 ci ilde N Nerimanovun sedrliyi ile Bakida latin elifbasina kecid komitesi yaradilmisdi ve bu prosese tekce Baki alimleri deyil o zamanki SSRI nin diger elm merkezlerinde calisan turkoloqlar da xususi diqqet yetirirdiler 9 Artiq 1922 ci ilde Celil Memmedquluzadenin rehberliyi altinda Yeni yol qezeti latin elifbasi ile nesr olunurdu Elece de hemin il Yeni turk elifbasi komitesi yaradilaraq ona Azerbaycan SSR Merkezi Icraiyye Komitesinin sedri Semed Agamalioglu rehberlik edirdi Hetta 1923 cu il oktyabrin 20 de Azerbaycan hokumeti Yeni turk elifbasinin dovlet elifbasi kimi qebul edilmesi adli qerar da cixarmisdi Ancaq yene de latin qrafikali elifba ile ereb elifbasindan da istifade olunurdu Qurultaya hazirliq Redakte 1925 ci ilin avqustunda SSRI Xalq Komissarlari Surasi Umumittifaq Turkoloji Qurultayinin cagirilmasi haqqinda qerar qebul etdi Ilk defe qurultayin cagirilmasi meselesi hele bir il evvel Azerbaycan SSR hokumeti terefinden SSRI rehberliyine teqdim edilmisdi SSRI hokumetinin Turkoloji Qurultayin cagirilmasi barede qerarindan alti ay evvel latin elifbasina kecilmesi meselelerinin hell edilmesi zerureti 1 ci Azerbaycan Yerli Diyarsunasliq Qurultayinda ve SSRI Elmler Akademiyasinin ve Umumittifaq Serqsunasliq Birliyinde qaldirilmisdi 10 SSRI Xalq Komissarlari Sovetinin qerari ile Qurultayin cagirilmasina hazirliq uzre teskilat komissiyasi yaradildi Teskilat komissiyasinin terkibine Semed Agamalioglu sedr M Pavlovic Hebib Cebiyev Vasili Bartold Aleksandr Samoylovic Celaleddin Qorxmazov Q Broydo Tyuryakulov Zifeld Fitred Bekir Cobanzade Asmarin Odabas Novsirvano Ehmed Baytursunov Yusifzade secildiler Teskilat komissiyasi Umumittifaq Turkoloji Qurultaya hazirliq ucun gorulen butun isleri isiqlandirmaq ucun Xeberler nesr etdirirdi 8 Qurultayin gedisi Redakte Mehmed Fuad Kopruluzade Eli bey Huseynzade ve Salman Mumtaz Bakida Birinci Turkoloji Qurultayin istirakcilari arasinda 1926 ci il fevralin 26 da Bakidaki Ismailiyye Sarayinda Birinci Turkoloji Qurultay isine basladi Qurultayda 131 nefer numayende 20 nefer beynelxalq elm ictimaietinin numayendesi istirak etmis 17 iclas kecirilmis turklerin butovlukde Turk Dunyasinin dili ve tarixine etnogenezisi ve etnoqrafiyasina edebiyyat ve medeniyyetine dair 38 meruze dinlenilmisdi 11 Iclasa Azerbaycan SSR Merkezi Icraiyye Komitesinin sedri Semed Agamalioglu sedrlik etmis qurultayin Reyaset Heyetine asagidaki sexsler secilmisdiler Semed Agamalioglu Azerbaycandan Ruhulla Axundov Hebib Cebiyev taninmis serqsunas tarixci alim akademik Vasili Bartold akademik Sergey Oldenburq Avropa alimlerinin numayendesi professor F F Mensel RSFSR Xalq Maarif Nazirliyinden Naqovitsin professor Bekir Cobanzade professor Aleksandr Samoylovic Qazaxistandan Ehmed Baytursunov Yakutiyadan Isidor Barahov Serqsunasliq Assosiasiyasindan Borozdin ve Pavlovic Tataristandan Qelimcan Ibrahimov Basqirdistandan Idelquzin Turkiyeden Mehmed Fuad Koprulu Dagistandan Celaleddin Qorxmazov Ozbekistandan Sakircan Rahim Qara Qirgizistandan Tunstanov Turkmenistandan Berdiyev Krimdan Osman Nuri Akcokrakli Simali Qafqazdan Eliyev Umar Bundan elave Azerbaycan numayende heyeti ve diger respublikalar adindan Eli bey Huseynzade Banq Mustafa Quliyev akademik Nikolay Marr Anatoli Lunacarski ve Tomsen Qurultayin Reyaset Heyetine fexri uzv secilibler 10 Iclasda SSRI Merkezi Icraiyye Komitesinin sedri Qezenfer Musabeyov tebrik nitqi ile cixis ederek Qurultay istirakcilarini salamlamisdir Qurultay hem de meshur turkoloq Radlovun ve Ismayil bey Qaspiralinin serefine kecirilib Qurultayda Bartold Kopruluzade E Huseynzade Krimski Poppe Asmarin kimi taninmis turkoloq serqsunas alimlerin istiraki da onun boyuk ehemiyyeti ve moteberliyinden xeber verirdi Meruzeler Redakte Qurultayin gedisinde bir cox elmi meruzeler edilmisdir Onlarin arasinda bezileri xususile diqqetcekicidir Bele ki V V Bartold Turk xalqlarinin tarixinin muasir veziyyeti ve oyrenilmesinin yaxin vezifeleri S F Oldenburq Turk xalqlari arasinda olkesunasliq islerinin metodlari A A Muller Turk xalqlarinin tesviri seneti haqqinda F Kopruluzade Turk xalqlarinin edebi dillerinin inkisafi A N Samoylovic Turk dillerinin oyrenilmesinin muasir veziyyeti ve yaxin vezifeleri B Cobanzade Turk lehcelerinin yaxin qohumlugu haqqinda H Zeynalli Turk dillerinde elmi terminologiya sistemi haqqinda S Y Malov Qedim turk dillerinin oyrenilmesinin muasir veziyyeti ve perspektivleri Ferhad Agazade Turk dillerinde duzgun yazi N F Yakovlev Turk milletlerinin sosial ve medeni seraitleri ile bagli elifba sisteminin qurulmasi problemleri C Memmedzade Turk xalqlarinin elifba sistemleri haqqinda Kemanov Turk dillerinin tedrisi metodikasinin esaslari N N Poppe Turk dillerinin altay dillerinin qarsiliqli qohumlugu meselesinin tarixi ve muasir veziyyeti H Seref Ereb ve latin sistemli sriftler ve onlarin turk tatar xalqlari ucun tetbiqi meseleleri T Mensel Balkan turkleri edebiyyatinin oyrenilmesinin yekunlari ve perspektivleri meruzeleri ile Qurultayin isini daha da zenginlesdirmisdiler 10 Qurultayda fonetika uzre gorkemli alim Lev Vladimirovic Serbanin Orfoqrafiyanin esas prinsipleri ve onlarin sosial ehemiyyeti adli meruzesi nezeri baximdan olduqca diqqetelayiq idi Maraqlidir ki ermeni dilcisi R Y Acaryanin Turk ve ermeni dillerinin qarsiliqli tesiri movzusunda meruzesi turk dilinin ermeni diline tarix boyunca butun dil seviyyeleri uzre tesirinin aciqlanmasi uzerinde qurulmusdu Meruzede eski ermeniceden qrabardan yeni ermeniceye asqrabara kecdin esas sebebi ve dil stimulu turkcedir ideyasi baslica yer tuturdu Qeyd edek ki obyektivliyi ile secilen bu meruze yasadigimiz gunlerde zererli ermeni sovinist milletci ideologiyasina qarsi guclu elmi arqumentdir 10 Tataristandan Birinci Baki Turkoloji Qurultayda istirak eden alti neferden ibaret numayendenin bascisi gorkemli yazici ve edebiyyatsunas Q Ibrahimov ereb qrafikasi esasinda yeni elifbaya kecmeye prinsipce etiraz etmese de bu meselede telesmek olmaz fikrini ireli surmus ve qurultayda bu barede meruze etmisdir Ancaq eslinde Q Ibrahimov qurultayda orfoqrafiya meselesi barede meruze etmis buna dair tekliflerini vermisdir Onun meruzesi uc hisseden ibaret olmusdur Birinci hisse XIX esrin II yarisina qeder movcud olmus kohne orfoqrafiyalarin tenqidi tehliline hemcinin uygur Orhun ve kohne ereb elifbalarinin tehliline hesr edilmisdir Ikinci hissede ereb elifbasinin islahatina ve nehayet turk xalqlarinin orfoqrafiyasinin islahatina yoneldilen hereketler tesvir olunmusdur 12 Muellif umumiyyetle turk orfoqrafiyasinin deqiqlesdirilmesi ucun turk dillerinin nezere alinmali xususiyyetlerini mueyyenlesdirib qurultay numayendelerinin nezerine catdirmisdir Lakin onun cixis ve tekliflerinde elifbada latinizasiya eleyhine hec bir isare olmamisdir S Mumtaz qurultayin gedisinde istirakcilara Nesimi adli yeni kitabini tanidaraq hediyye etmisdi Qurultayda istirak edenler arasinda tatar edebiyyatci Eziz Qubaydullinde var idi Eziz Qubaydullin qurultayda cixis ederek Salman Mumtazin azerbaycanli sairlerin eserlerini Kommunist qezetinde nesr etdiyini bildirdi ve her bir nesrden evvel Salman Mumtaz terefinden sairler haqqinda yazilan bioqrafiya melumatlarini en qiymetli bioqrafiya melumati oldugunu bildirerek zehmetini yuksek qiymetlendirdi 13 Qurultayda verilen qerarlar Redakte Uygunlasdirilmis latin qrafikali ilk ortaq turk elifbasi Qurultayin qerarini ise teskilat komissiyasinin hemsedri Celaleddin Qorxmazov teqdim etdi 13 Birinci Baki Turkoloji Qurultayinda turk dillerinin asagidaki yeddi boyuk problemi muzakire obyekti oldu ve muvafiq qerarlara imza atildi 14 1 Elifba meselesi 2 Imla orfoqrafiya problemi 3 Termin meselesi 4 Tedris metodika meselesi 5 Qohum ve qonsu dillerin qarsiliqli elaqesi ve interferensiya problemleri 6 Turk dillerinin edebi dil problemleri o cumleden ortaq edebi dil meselesi 7 Ulu dil nezeriyyesi ve turk dillerinin tarixi problemleri Bu qerarlarin qebul edilmesinde bir sira prinsipler esas tutulurdu Bele ki Imla orfoqrafiya meselesinde fonetik prinsipe ustunluk verilmesine baxmayaraq morfoloji ve tarixi enenevi prinsip meseleleri de nezere alinirdi Termin meselesinde baslica qaynaq olaraq turk dillerinin oz daxili imkanlarina ve beynelmilel seciyyeli sozlere ustunluk verildi Tedris metodika meselelerinde ana dilinin tedrisinde Avropa standartlari ile yanasi milli eneneye de ehemiyyet verilmesi ayrica olaraq qeyd olundu Qohum ve qonsu dillerin elmi metodlarla oyrenilmesi ile bagli muzakireler zamani altaysunasliq ve komprativistikanin perspektivlerinin ehemiyyeti one cekildi 14 Birinci Turkoloji Qurultayda turk edebi dillerinin norma ve uslub xususiyyetleri elece de turk xalqlarinin ana yurdu meselesi de muzakire obyekti oldu Qurultay numayendeleri boyuk ozbek sairi Elisir Nevainin 500 illik yubileyinde de istirak etdiler Qurultayin qerarina gore II Turkoloji Qurultayin 1927 ci ilde Semerqend seherinde kecirilmesi nezerde tutulsa da bu qerar melum sebebler uzunden bas tutmadi Qurultayin qebul etdiyi qerarlar sirasinda ortaq elifba ortaq edebi dil ortaq terminologiya kimi meseleler xususile muhum yer tuturdu 15 Neticesi Redakte1923 cu ilden Azerbaycanda Yeni turk elifbasinin dovlet elifbasi kimi qebul edilmesine baxmayaraq mehz bu qurultaydan sonra resmi sekilde yekdillikle latin qrafikali elifba kecid gerceklesdi Buna qeder respublika erazisinde ereb yazisindan istifadeye de genis yer verilirdi Qurultayin qerarina esaslanaraq 1929 cu il yanvarin 1 den Sovet hokumeti ereb elifbasinin istifadesine qadaga qoydu 16 Iri kitab yandirma kampaniyasi da bu yazini yaddan cixartmaq meqsedi gudurdu Qurulytayin qerari ile Sovetler birliyine daxil olan diger turk respublikalarinda da ereb elifbasinin yerine latin qrafikali yaziya kecildi Bezi turk respublikalarinda bu kecid daha erken tetbiq olundu Bele ki 1927 ci il iyulun 3 de Tataristan respublikasinin partiya teskilati Yeni elifba ya tatar Jaŋalif kecidi resmi sekilde elan etdi 17 18 Azerbaycan SSR latin qrafikali elifbaya kecenden 5 il sonra Turkiye Cumhuriyyeti de bu elifbaya kecdi Belelikle Qurultayin qerari neticesinde butun turk respublikalari erazisinde 1929 1939 cu illerde latin qrafikali elifbadan istifade edildi Lakin 30 cu illerin sonunda Sovet Ittifaqi rehberliyi terefinden latin qrafikali elifbanin deyisdirilmesi yonunde islere baslanildi 8 1939 cu ilde ise SSRI nin milli respublikalarinda umumi kirill elifbasindan istifadesi qerari qebul edildi Resmi aciqlamaya gore Latin elifbasindan kiril qrafikasina kecid zehmetkeslerin umumi isteyi ile perdelendi 19 Qurultay istirakcilarinin taleyi Redakte 30 cu illerin sonlarinda qurultayin bir cox istirakcisi pan turkculuk milletcilik eks inqilabi fealiyyetde gunahlandirildi repressiya edildi ve olduruldu 20 Bunlarin arasinda Ruhulla Axundov Aleksandr Samoylovic Celaleddin Qorxmazov Bekir Cobanzade Osman Akcokrakli Ehmed Baytursunov Salman Mumtaz 21 Isidor Barahov Henefi Zeynalli 22 Hikmet Cevdet zade ve basqalari var idi Umumilikde qurultayin 100 den artiq istirakcisi muxtelif formada repressiyalara meruz qaldi 23 Xatiresi Redakte Isa Hebibbeylinin Ankarada Turkiye Elmler Akademiyasinin teskilatciligi ile kecirilen Birinci Turkoloji Qurultayin 90 illik yubileyi ile bagli kecirilmis konfransda cixisi Qurultay bitdikden derhal sonra bu tarixi hadisenin gedisi haqqinda Azdovletkinoda senedli film cekilmisdir 1 ci Turkoloji Qurultay filmi 1926 ci ilde istehsalata buraxilmisdir 24 Burada dunyada ilk defe Azerbaycanda Birinci Turkoloji Qurultayin kecirilmesinden behs edilir Filmde Semed Agamalioglu Qezenfer Musabeyov Eli bey Huseynzade ve Huseyn Cavid istirak etmisdiler Film Turkoloji Qurultayin gedisinden turk xalqlarinin yeni latin elifbasini qebul etmelerinden qurultayin turk xalqlari edebiyyati ve dil problemleri barede yekdil qerarlar vermesinden sohbet acir 24 1976 ci il aprelin 28 de Turkmenistan Elmler Akademiyasinin Maxtumkuli adina Dil ve Edebiyyat Institutunda Birinci Turkoloji Qurultayin 50 illiyine hesr olunmus Turkmen filologiyasinin aktual problemleri movzusunda genc filoloqlarin ikinci respublika konfransi kecirilmisdir 25 Birinci Baki Turkoloji Qurultayina dovlet seviyyesinde huquqi qiymet Azerbaycan XX esrde ikinci defe oz dovlet musteqilliyini berpa etdikden sonra verildi 2005 ci ilin noyabr ayinin 5 de Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Ilham Eliyev bu moteber tarixi hadisenin 80 illik yubileyinin kecirilmesi haqqinda serencam imzaladi 26 Hemin serencama uygun olaraq 2006 ci ilde Bakida Birinci Turkoloji Qurultayin 80 illik yubileyine hesr olunmus Beynelxalq konfrans kecirildi 26 10 ilden sonra ise yene de dovlet seviyyesinde birinci Turkoloji Qurultayin 90 illik yubileyi qeyd edildi Bele ki Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Ilham Eliyev Qurultayin 90 illik yubileyinin dovlet seviyyesinde kecirilmesini temin etmek meqsedile 18 fevral 2016 ci ilde serencam imzalamisdir Serencamda deyildiyi kimi XX yuzilliyin sonlarina dogru Azerbaycan Respublikasinin oz dovlet musteqilliyini berpa etmesi ile Azerbaycan dilinin resmi dovlet dili statusu qeti suretde tesbit edildi ve Turkoloji Qurultay terefinden vaxtile ireli surulmus qerar ve tovsiyelerin muasir seraitde ugurla heyata kecirilmesi ucun elverisli zemin yarandi Serencamda xususi olaraq vurgulanir ki Qurultaydan beri oten dovr ilk novbede turkologiyaya dair arasdirmalar sahesinde yeni konsepsiyalarin formalasdirilmasi Azerbaycanin dunya miqyasinda aparilan turkoloji arasdirmalarin nufuzlu merkezlerinden biri kimi taninmasi ve turk xalqlarinin medeni menevi birliyinin nezeri elmi bunovresinin yaradilmasi ile elametdardir Qazanilan nailiyyetler eyni zamanda Qurultayin teskili isine tohfeler vermis ve az muddet sonra gunahsiz repressiya qurbanlari olmus gorkemli turkoloq alimlerin xatiresine ehtiramin ifadesidir 27 Serencamdan ireli gelen vezifelere uygun olaraq Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinda adi cekilen yubileyin kecirilmesi istiqametinde tedbirler plani hazirlanmisdir 21016 ci il mart ayinin 3 de Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin birinci vitse prezidenti akademik Isa Hebibbeylinin sedrliyi ile Humanitar Elmler Bolmesi ile Ictimai Elmler Bolmesinin birge yigincagi kecirilmis ve orada Turkoloji Qurultayin 90 illik yubileyinin layiqince kecirilmesi haqqinda muvafiq institutlara ve qurumlara gosterisler verilmis bu yonde gorulecek isler haqqinda fikir mubadilesi aparilmisdir 28 2016 ci il noyabrin 14 ve 15 de ise Bakida I Turkoloji Qurultayin 90 illiyine hesr olunmus beynelxalq konfrans teskil edildi 29 Buna qeder ise Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasini institut ve teskilatlarinda Baki Dovlet Universitetinde Azerbaycan Istiqlal Muzeyinde 30 Turkiyede bu moteber tarixi hadisenin 90 illik yubileyi muxtelif formada qeyd olundu 31 Qalereya Redakte Birinci Turkoloji Qurultay istirakcilarinin kollektiv sekil Respublika kenarindan gelen qurultay istirakcilari Soldan saga Fuad Korpulu FF Mensel Vitter ve Eli bey Huseynzade Qurultay istirakcilari nahar sufresinde Ankarada Turkiye Elmler Akademiyasinin teskilatciligi ile Birinci Turkoloji Qurultayin 90 illiyine hesr edilmis konfrans AMEA AMEA Reyaset Heyetinde Birinci Turkoloji Qurultayin 90 illiyine hesr olunan Turkoloji elmi medeni herekatda ortaq deyerler ve yeni cagirislar movzusunda beynelxalq konfrans Istinadlar Redakte Samojlovich A N 2005 Tyurkskoe yazykoznanie filologiya runika M Vostochnaya literatura seh 1020 Isaev M I 1979 Yazykovoe stroitelstvo v SSSR Processy sozdaniya pismennostej narodov SSSR M Nauka seh 68 Kononov A N 1980 Tyurkskoe yazykoznanie v SSSR na sovremennom etape Itogi i problemy Problemy sovremennoj tyurkologii materialy II Vsesoyuznoj tyurkologicheskoj konferencii 27 29 sentyabrya 1976 g g Alma Ata Alma Ata Nauka Kazahskoj SSR 13 Frings Andreas 2005 Sorevnovanie modelej tatarskaya delegaciya na Tyurkologicheskom sezde v Baku v 1926 g ETNOGRAFIChESKOE OBOZRENIE 44 47 Frings Andreas 2009 Playing Moscow off against Kazan Azerbaijan manoeuvering to Latinization in the Soviet Union Ab Imperio 249 316 Pervyj Vsesoyuznyj tyurkologicheskij sezd 26 fevralya 5 marta 1926 g Stenograficheskij otchet Bakinskij rabochij B 1926 Tahirzade E 2002 Salman Mumtaz Tercumeyi hal ocerki B Kur 11 1 2 3 M Z Zakiev Tyurko tatarskoe pismo Istoriya sostoyanie perspektivy Moskva Insan 2005 Milli dircelis I Turkoloji qurultay ve edebiyyat meseleleri Tofiq HUSEYNOGLU 1 2 3 4 Birinci Turkoloji Qurultay gorunen ve gorunmeyen terefler Elmi sessiyanin materiallari 10 iyun 2016 ci il Baki Elm vә tәhsil nәsriyyati 2016 Isaev M I 1979 Yazykovoe stroitelstvo v SSSR Processy sozdaniya pismennostej narodov SSSR M Nauka seh 68 Milli dircelis I Turkoloji qurultay ve edebiyyat meseleleri Tofiq HUSEYNOGLU 1 2 Pervyj Vsesoyuznyj tyurkologicheskij sezd 26 fevralya 5 marta 1926 g Stenograficheskij otchyot B Bakinskij rabochij 1926 seh 68 1 2 Hesen Imanov Birinci Turkoloji Qurultay Yeni yol qezetine elave 7 noyabr 1927 s 13 14 Huseyn Ehmedov Azerbaycan mekteb ve pedaqoji fikir tarixi Baki Elm ve tehsil 2014 seh 352 Isaxan Isaxanli Ferhad Agazade ve latin elifbasina kecid PDF 2014 09 02 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 08 23 Tatarskij enciklopedicheskij slovar na tatarskom yazyke Gl red M H Hasanov Otv red G S Sabirzyanov Kazan Institut Tatarskoj enciklopedii AN RT 2002 830 s il ISBN 5 902375 01 0 Kononov A N O latinskom alfavite Kononov A N Tyurkskaya filologiya v SSSR 1917 1967 Moskva 1968 S 7 8 Bolshaya Elektronnaya Biblioteka Turklib 2012 10 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 08 23 Tahirzade E 2002 Salman Mumtaz Tercumeyi hal ocerki B Kur 11 Buniyatov Z M 13 avgusta Sledstvennoe delo 12493 gazeta Elm Boyuk elm fedaisi Henefi Zeynalli metodik vesait tert ed A Eliyeva red ve burax mesul S Qemberova F Kocerli adina Respublika Usaq Kitabxanasi Baki 2016 36 s Kenan A Birinci turkoloji qurultayin qurbani Henefi Zeynalli XX esrde repressiyaya meruz qalanlar Baki Azernesr 2011 S 109 116 1 2 Aydin Kazimzade Azerbaycan kinosu 2 filmlerin izahli kataloqu 1898 2002 Baki 2003 seh 16 Vtoraya respublikanskaya konferenciya molodyh filologov Izvestiya Akademii nauk Turkmenskoj SSR Ylym 1976 295 1 2 BIRINCI TURKOLOJI QURULTAYIN 80 ILLIK YUBILEYI HAQQINDA AZERBAYCAN RESPUBLIKASI PREZIDENTININ SERENCAMI I Turkoloji Qurultay tarixe dusmus elametdar hadise I turkoloji Qurultayin 90 illiyine hesr olunmus beynelxalq konfrans Bakida Turkoloji elmi medeni herekatda ortaq deyerler movzusunda beynelxalq konfrans kecirilir Birinci Turkoloji Qurultayin 90 illik yubileyi qeyd olunub AMEA nin vitse prezidenti Turkiyede Birinci Turkoloji Qurultayin 90 illiyine hesr olunan beynelxalq konfransda istirak edibEdebiyyat RedakteAzerbaycan dilciliyi muntexebati I cild Baki Abis Alarco 2013 Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasi Memarliq ve Incesenet Institutu Nazim Sadixov Azerbaycan bedii kinosu 1920 1935 ci iller Baki Elm 1970 Aydin Kazimzade Azerbaycan kinosu 2 filmlerin izahli kataloqu 1898 2002 Baki 2003 seh 16 Ahmet Akgunduz Belgeler gercekleri konusuyor 5 cildde Ic Izmir Nil yayinlari 1990 1010 s Bahaeddin Ogel Prof Dr Turk kultur tarihine giris 9 cildde Ankara Kultur bakanligi 1991 4603 s Babayev A Bekir Cobanzade Baki Serq Qerb 1998 Buran A Kursunlanan Turkoloji Elazig Manas Yayincilik 2007 Cobanzade B Turk dili Baki Azernesr 1928 219 s Latin qrafikasinda Cobanov M I Turkoloji Qurultay ve turk dillerinin muasir problemleri Baki AzAtam 2006 Cobanzade B Agazade F Turk qrameri Baki Azernesrr 1929 200 s Latin qrafikasinda Qehremanli N Kohne yeni elifba Baki Yurd NPB 2002 120 s Xalid Seid Yeni elifba eski xatire ve duygularim Baki 1929 147 s Latin qrafikasinda Xelilov B Birinci Beynelxalq turkoloji qurultay Baki Elm 1999 Xelilov B Turkologiyanin intibah dovru Baki Adiloglu 2001 Musayeva T Azerbaycan xalqinin elifbasinin inkisafi yolunda muhum merhele Baki Elm 2006 Musaeva T Borba za razvitiya narodnogo obrazovaniya v Azerbajdzhane v gody pervoj pyatiletki Baku 1964 134 s Musaeva T Revolyuciya i narodnoe obrazovanie v Azerbajdzhane Baku 1980 288 s Turkoloji arasdirmalar 1 monoqrafik tedqiqatlar toplusu Baki Elm ve tehsil 2015 Turk Dunyasi El Kitabi Ucuncu Cilt Edebiyat Ankara Sistem ofset Matbaacilik Limited Sirketi 1992 778 s Turk Dunyasi El Kitabi Ikinci Cilt Dil kultur sanat Ankara Sistem ofset Matbaacilik Limited Sirketi 1992 535 s Ashnin F D Alpatov V M Nasilov D M Repressirovannaya tyurkologiya Moskva 2002 Zakiev M Z Tyurko tatarskoe pismo Istoriya sostoyanie perspektivy Moskva Insan 2005 O latinskom alfavite Narodnoe obrazovanie v Azerbajdzhane 1920 1927 Baku 1928 S 110 111 115 119 Kononov A N O latinskom alfavite Kononov A N Tyurkskaya filologiya v SSSR 1917 1967 Moskva 1968 S 7 8 1926 ci il I Baki Turkoloji Qurultayi stenoqram materiallari biblioqrafiya ve foto senedler Baki Cinar Cap 2006 1926 Baki Turkoloji Konqresinin 70 yil donum toplantisi 29 30 kasim 1996 Ankara 1999 Xarici kecidler RedakteBaki Turkoloji Qurultayi II 1926 1926 Baku Turkluk Bilimi Kurultayi Turk Dunyasinda Latin Alfabesinin Kabulu Azerbaycan dili haqqinda Azerbaycan dilinin ereb alifbasiyla yazi qaydalari 1 ci ve 2 ci Turk Dili Ortoqrafiya Seminarinin qebul etdiyi qaydalar olu kecid Latin ve Ereb Qrafikali Azerbaycan Elifbasi Azerbaycan dilinin oyrenilmesi Arxivlesdirilib 2018 06 05 at the Wayback Machine Latin Esasli yeni turk elifbasi ve I Baki Turkoloji Qurultayi olu kecid AMEA nin birinci vitse prezidenti Turkiyede Birinci Turkoloji Qurultayin 90 illiyine hesr olunan beynelxalq konfransda istirak edib olu kecid Menbe https az wikipedia org w index php title Birinci Turkoloji Qurultay amp oldid 5933957, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.