İspaniya mirası uğrunda müharibə

İspaniya mirası uğrunda müharibə (1701–1714) — XVIII əsrin əvvəllərində 1700-cü ilin noyabrında vəfat edən və varisi olmayan İspaniya kralı II Karlın ölümü ilə başlanan ümumavropa müharibəsi. II Karl taxt-tacını daha sonra İspaniya Kralı V Filip olan Fransız kralı XIV Lüdovikin nəvəsi olan Anju hersoqu Filipə vəsiyyət etmişdi. Müharibə Müqəddəs Roma İmperatoru I Leopoldun sülaləsinin (Habsburqların da) İspan mülkləri hüququnu müdafiə etmək cəhdi ilə başladı. XIV Lüdovik torpaqlarını daha aqressiv şəkildə genişləndirməyə başladıqda, bəzi Avropa ölkələri (əsasən İngiltərə və Hollandiya Respublikası) Fransanın güclənməsinin qarşısını almaq üçün Müqəddəs Roma İmperiyasının tərəfini tutdu. Fransa və İspaniya arasındakı ittifaqda yeni dövlətlər təzə ərazilər qazanmağa və ya mövcud torpaqlarını müdafiə etməyə çalışırdılar. Müharibə yalnız Avropada deyil, lokal qarşıdurmanın getdiyi və ingilis kolonistləri tərəfindən kraliça Anna Stüart müharibəsi adlandırdıqları Şimali Amerikada da gedirdi.

İspaniya mirası uğrunda müharibə
Jan Alo. Denene döyüşü
Tarix	1701—1714-cü illər
Yeri	Avropa, Şimali Amerika, Qərbi Hindistan, Qərbi Afrika
Nəticəsi	Utrext sülhü Raştat sülhü Baden sülhü
Münaqişə tərəfləri
Müqəddəs Roma İmperiyası Böyük Britaniya Krallığı Yeddi Birləşmiş Əyalət Respublikası Habsburqlar İspaniyası Prussiya krallığı (1702-ci ildən) Savoya kralığı (1703-cü ildən) Portuqaliya Krallığı (1703-cü ildən) Fransa krallığı İntibah dövrü İspaniyası Bavariya knyazlığı Savoya kralığı Köln Arxiyeparlığı Lyej yepiskopluğu
Komandan(lar)
VI Karl (Müqəddəs Roma imperatoru) I Leopold(Müqəddəs Roma imperatoru) I İosif(Müqəddəs Roma imperatoru) Savoyalı Yevgeni Lüdviq Vilhelm (Baden-Baden makkrafı) Qvido Fon Ştarenberq Viktor Amadeu I Fridrix Karl Aleksandr İoqan Ernst (Nasau-Velburq knyazı) Anna Stüart Harli Robert Con Malboro Çörçill Antoni Qeynzius Henri de Nasau I Fridrix (Prusiya kralı) Antonio Luis Sousa XIV Lüdovik Kloud Vilar Lui Jozef de Vandom Ceym Fitceyms Lui Fransua Buffler Fransua Vilrua V Filip II Maksimilian
Tərəflərin qüvvəsi
100 min nəfər 250 min nəfər 100 min nəfər 50 min nəfər 500-600 min 100 min nəfərdən artıq
Ümumi itkilər
235-400 min nəfər (digər məlumatlara görə - 400-700 min nəfər.)
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Müharibə on üç ildən bir az çox davam etdi. Müharibə hersoq DE Villyar və hersoq Bervik (Fransa), hersoq Marlboro (İngiltərə) və Savoy şahzadəsi Yevgeni (Avstriya) kimi istedadlı sərkərdələri üzə çıxarıb məşhurlaşdırdı. Müharibə Utrext (1713) və Raştatt (1714) müqavilələrinin imzalanması ilə sona çatdı. Nəticədə V Filip İspaniya kralı olaraq qaldı, lakin Fransa taxt-tacına varis olmaq hüququnu itirdi və bu da İspaniya və Fransa sülalələrinin ittifaqını pozdu.

İspaniya mülklərinin əsas hissəsini özündə saxladı, lakin İtaliyadakı mülklərini Avstriya və Savoyaya güzəştə getdilər. Həmçinin avstriyalılar Hollandiyada İspan mülklərinin çoxuna yiyələndilər. İngiltərə Cəbəllütariq və Minorkaya yiyələndi, İspan Amerikasında əhəmiyyətli ticarət güzəştləri qazandı və Hollandiyanı dəniz lideri və ticarətdə Avropa birinciliyindən saldı. Hollandiya iqtisadiyyatı müharibədən böyükziyan gösədə, böyük bir ticarət gücü olaraq qaldı və indiki Avstriya Hollandiyasında gücləndirilmiş müdafiə xətti qazandılar.

Fransızlar öz növbəsində, XIV Lüdovikin əvvəlki bütün fəthlərini qorular, Oranj knyazlığını və Barselonnet şəhərini aldılar. Nəticədə, Habsburqların mülkləri tərəfindən Fransanın mühasirəyə alınması təhlükəsi aradan qaldırıldı.

Müqəddəs Roma İmperiyasının mərkəzsizləşdirilməsi davam etdi, Prussiya, Bavariya və Saksoniya getdikcə müstəqil dövlətlər rolunu oynamağa başladı. Osmanlılar üzərindəki qələbələrlə birlikdə Avstriya Habsburqları getdikcə daha çox diqqətlərini Avropaya yönəltdilər.

Tarixi

 

İspaniyanın son Habsburq kralı II Karl (1665–1700)

1665-ci ildə II Karl İspaniya Kralı oldu. Ömrü boyu səhhətindən əziyyət çəkən, II Karlın ölümü demək olar ki, doğulduğu andan etibarən gözlənilən idi. Səhhəti imkan vermədiyindən varisi də yox idi. Habsburqların ispan qolunda başqa varislər olmadığından bu da öz növbəsində illər boyunca diplomatik mübahisələrə səbəb olmuşdu. İspaniya ilə yanaşı, İtaliyada, Amerikada, Belçika və Lüksemburqdakı mülkləri də əhatə edən nəhəng İspaniya İmperiyasının mirası məsələsi daim müzakirə mövzusu idi.

İki nəhəng Avropa xanədanı İspaniya taxtına iddia edirdi: Fransız Burbonları və Avstriya Habsburqları; hər iki kral ailəsi son İspan kralı ilə yaxından qohumluq əlaqələrinə malik idi.

1670-ci ildə İngiltərə Duver müqaviləsinin şərtlərinə görə XIV Lüdovikin İspaniya taxtına hüquqlarını dəstəkləməyi qəbul etdi. 1688-ci il də Böyük İttifaqın şərtlərinə görə İngiltərə və Hollandiya Respublikasını I Leopoldu dəstəkləməyi öhdəsinə götürdülər.

1700-cü ildə İspaniya İmperiyası, İtaliyada, İspan Hollandiyasında, Filippinlərdə və Amerikada mülkləri özündə birləşdirirdi və artıq hakim böyük güc olmasa da, böyük ölçüdə iri dövlət sayılırdı. Bu səbəbdən İspaniya taxtına yiyələnmək əlavə güc demək idi. Bu gücün ya Avstriya Habsburqları ya da Fransız Burbonları tərəfindən alınması Avropadakı güc nisbətini dəyişdirəcəkdi Bu səbəbdən İspan mirası Avropada böyük dövlətlərin əksəriyyətinin qoşulduğu müharibəyə səbəb oldu. O, İsveç, Saksoniya, Danimarka-Norveç və Rusiya kimi dövlətlərin iştirak etdiyi 1700–1721-ci illərdə baş vermiş Şimal müharibəsinə də təsir göstərmişdir.

1688–1697-ci illərdə baş vermiş doqquz illik müharibə zamanı ordular 1648-ci ildə ortalama 25.000-dən, 1697-ci ilə qədər 100.000-ə qədər böyümüşdü. Bu da sənaye inqilabı öncəsi iqtisadiyyatların davamlılıq səviyyəsini aşağı salırdı. 1690-cı illər eyni zamanda kiçik buz dövrünün ən aşağı nöqtəsinə çatmış, daha soyuq və rütubətli hava dövrü Avropada məhsul istehsalını kəskin şəkildə azaltmışdı. 1695–1697-ci illərdə olan böyük qıtlığın indiki Şotlandiya, Estoniya, Finlandiya, Latviya, Norveç və İsveçdəki əhalinin 15-25%-ni, Fransa və Şimali İtaliyada da isə iki milyon nəfərin öldürdüyü təxmin edilir.

1697-ci il Reysvik müqaviləsinin şərtlərinə görə Fransanın müttəfiqlər olmadan hər hansı bir siyasi hərəkət etməsi qəbul edilməz idi. Doqquz illik müharibə sona yaxınlaşdıqca, İspan mirası məsələsi kritik hal aldı. II Karlın səhhətinin pisləşməsi isə böyük döyüş ərəfəsində səssizlik idi.

Mirasın bölünməsi müqavilələri

 

XIV Lüdovik (1638-1715), (oturmuş); onun oğlu Böyük Doufin Lüdovik (1661–1711), (solda); nəvəsi Burqundiya hersoqu Lüdovik (1682–1712) (sağda); böyük nəvəsi XV Lüdovik (1710–1774)

Fransa və ya Avstriyadan fərqli olaraq, İspaniya taxt-tacı ana xətti ilə miras alına bilərdi. II Karlın bacıları Fransa və Avstriya krallarının həyat yoldaşları idilər. Mariya Tereza (1638-1683-cü illər) Fransa kralı XIV Lüdoviklə, Matqarita Tereza (1651-1673-cü illər) isə Müqəddəs Roma imperatoru I Leopoldla evli idi. Bu səbəbdən hər iki monarx evinin uşaqları taxta iddia edirdilər. Bununla belə 1689-cu ildə İngiltərə Kralı Orleanlı III Vilhelm 9 illik müharibədə imperatorun dəstəyini aldığından, imperatorun bütün İspan imperiyasına iddialarını dəstəkləyəcəyinə söz vermişdi.

İspan taxtına başqa bir namizəd isə 1692-ci ildə anadan olan Bavariya şahzadəsi İosif Ferdinand idi. Onun anası Mariya Antoniya (1669–1692) I Leopoldun Matqarita Terezadan olan qızı idi. O ata tərəfdən Vittelsbax sülaləsinə aid olduğundan nə Burbonlara, nə də Habusbuqlara bağlılığı yox idi. Bu səbəbdən əgər o, İspaniya taxtına çıxardısa Avropada qüvvələr nisbəti dəyişməzdi. 1698-ci ildə Fransa, İngiltərə və Hollandiya Respublikası arasında imzalanan Haaqa müqaviləsinə əsasən, beş yaşlı İosif II Karlın varisi olaraq təyin edildi. İspaniya taxtına iddialarından imtina etmək müqabilində Fransa və Avstriya İspaniyanın Avropa ərazilərinin bir hissəsini alacaqdılar.

İspaniyada bu razılaşma böyük narazılığa səbəb oldu. Onlarsız imperiyanın ərazisinin bölünməsi böyük hiddətlə qarşılandı. Üstəlik ispanlar imperiya mülklərinin bölünməsini istəmirdilər. 1699-cu ilin fevralında İosifin ölümü anası Mariya Antonianı qane edəcək yeni bir həll yolunu tələb edirdi. 1685-ci ildə İspan taxtına iddiasını I Leopoldun oğulları İosif və Ferdinand Vensel irəli sürdü.

Bu addım ciddi hüquqi şübhələr doğursa da, lakin Lüdovik və Vilyam bundan 1700-cü il London Müqaviləsini hazırlamaq üçün istifadə etdilər. Bu şərtlər Ferdinand Venseli yeni varis etdi, Fransa, Savoya və Avstriya ərazi təzminatını aldı, lakin nə Leopold nə də Karl bununla razılaşmadığından müqavilə təsir gücünə malik deyildi. 1700-ci ilin oktyabrında II Karl vəfat etdi. Ölməzdən əvvəl o, Böyük Doufinin ikinci oğlu Anju hersoqu Filipi varisi elan etdi. Əgər o, imtina edərdisə, o zaman ikinci varis onun kiçk qardaşı Beriyalı Karl olurdu.

Müharibəyə hazırlıq

Məqsədlərinin çoxunun diplomatiya ilə reallaşmasına baxmayaraq, XIV Lüdovik müharibəni qaçılmaz etmək üçün bir sıra siyasi gedişlər etdi. İngiltərə parlamentində üstünlük təşkil edən torilər ərazi bölünməsi müqavilələrinə, əsasən də fransızların Siciliyanı əldə etməsinə qarşı etiraz etdilər. Torilər hesab edirdilər ki, bu müqavilələr ingilislərin şərq ölkələri ilə gəlirli ticarətinə təsir göstərə bilər. Lakin xarici diplomatiya İngiltərə ticarəti zərər görməyincə, Avropa müharibəsinə qarışmaqdan imtina etmələrinin doğru olduğu qənaətinə gəldi. XIV Lüdovik torilərin bu gedişini lazımınca dəyərləndirmədi, bəlkə də görməməzliyə vurdu. Onun hərəkətləri torilərin səbrini tədricən daşırdı.

 

1700-cü ildə Avropa, İspaniya mirası uğrunda müharibənin başlanğıcında

II Karlın vəsiyyəti ilə bağlı xəbər Fransa sarayına çatdıqda, XIV Lüdovikin məsləhətçiləri onu 1700-cü il London müqaviləsinin şərtlərini qəbul etmək və bütün İspaniya mirası üçün müharibəyə qarışmamağın daha etibarlı olacağına inandırdılar. Bununla belə, Fransa Xarici İşlər Naziri krala izah etdi ki, Fransa İspaniya imperiyasının hamısına və ya yalnız bir hissəsinə iddia edərsə, London müqaviləsində nəzərdə tutulan İspaniya mülklərinin bölünməsi ilə razılaşmayan Avstriya ilə müharibə qaçılmazdır. Dəniz güclərinin - İngiltərə və Hollandiya Respublikasının - İspaniya imperiyasını bölmək cəhdində Avstriya və İspaniya ilə müharibədə onu dəstəkləməyəcəyini bilən XIV Lüdovik, İspaniya kralının iradəsini qəbul etməyə və nəvəsinin bütün İspaniya mülklərini miras almasına icazə verməyə qərar verdi. XIV Lüdovik və Anjulu Filipin II Karlın vəsiyyəti qəbul etdiklərini öyrəndikdə, İspaniya səfiri sarayı tərk edərək, yüksək səslə elan etdi: "Artıq Pireneyler yoxdur".

XIV Lüdovikin Fransanın Avropadakı hegemonluğunu təmin etmək üçün çox aqressiv yol seçmişdi. O, İngiltərə və Hollandiyanı İspaniya ilə ticarət əlaqələrini kəsmişdi, bu da bu iki ölkənin ticari maraqlarını ciddi şəkildə təhdid edirdi. İngiltərə ticarətini təhdid edən Fransanın hərəkətləri adada müharibə üçün açıq bir çoxluğu meydana gətirdi və 1701-ci ilin mayında parlament III Vilhelmi anti-Fransa ittifaqı üçün danışıqlar aparmağa çağırdı. III Vilhelm 1701-ci ilin sentyabrında Hollandiya Respublikası və Avstriya ilə Haaqa müqaviləsini imzaladı, buna görə V Filip hələ də İspaniya kralı olarak tanınırdı, lakin Avstriya İtaliyada istənən İspaniya mülklərini alırdı. Avstriyalılar ayrıca İspaniya Hollandiyasını da himayəyə götürməli və bununla da bölgəni fransızların müdaxiləsindən müdafiə etməli idilər. Avstriya və Hollandiya yenidən İspaniyada ticarət etmək hüquqlarını aldılar.

 

Antverpen və donmuş Şeldt hövzəsi; fransızların bu strateji əraziyə qarşı iddiaları həm İngiltərə, həm də Hollandiya Respublikasını təhdid edirdi.

Müqavilənin imzalanmasından bir neçə gün sonra, 1688-ci ildə II Vilhelm tərəfindən taxtdan endirilən İngiltərənin əvvəlki kralı II Yakov Fransada öldü. XIV Lüdovik əvvəlki razılaşmalara görə II Vilhelmi kral kimi tanısa da, indi o, taxt-taca yeganə varis kimi II Yakovun oğlu Ceyms Fransis Edvard Stüartı gördüyünü elan etdi. Bu halda müharibə qaçılmaz oldu və II Vilhelm özü 1702-ci ilin martında öldükdə, varisi Kraliça Anna Haaqa müqaviləsini dəstəklədiyini təsdiqlədi. Bundan qəzəblənən İngiltərə və Hollandiya Respublikası (XIV Lüdovik Fransa əsgərlərinin İspaniya Hollandiyasına daxil olması onu qəzəbləndirmişdi) cavab olaraq ordularını toplamağa başladılar və 1702-ci il mayın 14-də Fransa və İspaniyaya müharibə elan etdilər. Avstriya mayın 5-də İngiltərə və Hollandiyaya qoşuldu.

Strateji maraqlar

 

Fransanın mərkəzdə yerləşməsi Böyük İttifaqın kənar ərazilərə hücum etməsini tələb edirdi

İqtisadiyyat

Müharibədə iştirakçıları üçün ticarət və iqtisadi maraqlar əhəmiyyəti dərəcədə böyük qiymətləndirilir. Belə ki, bir çox tədqiqatçılar Hollandiya və İngilislərin Habsburqları dəstəkləməsinin əsas səbəbininj onların Amerika bazarlarına giriş arzusundan qaynaqlandığını düşünürlər. Müasir iqtisadçılar ümumiyyətlə daim böyüyən bir bazarı əsas götürürlər, lakin o zaman hakim olan merkantilizm nəzəriyyəsi onu nisbətən statik hesab edirdi. Pay artırmaq, onu başqasından almaq deməkdir. Hökumətin rolu ticarət gəmilərinə və koloniyalarına hücum edərək öz müstəmləkələrində xarici rəqabəti məhdudlaşdırmaq idi.

Əsas məqsədləri ticarəti genişləndirmək və gəlir olan tərəflər müharibəni Şimali Amerika, Hindistan və Asiyanın digər bölgələrinə qədər yayılmasına səbəb oldular. 1690-1704-cü illərdə xarici mallara ingilis idxal rüsumları 400 % artdı və dəniz ticarətinin inkişafı 1651–1663-ci illər İngilis-holland müharibələrində əsas amil oldu. 1700-cü il sentyabrın 6-da Fransa, parça kimi ingilis istehsalı olan malların idxalını qadağan etdi. Həmçinin ərazisində və koloniyalarında ingilis ticarətini məhdudlaşdıran geniş miqyaslı qadağalar tətbiq etdi.

Hərbi

Doqquz illik müharibədə müntəzəm orduların sayı tez-tez sənaye inqilabı öncəsi iqtisadiyyatlar üçün davamlı olmayan səviyyələri 100.000 nəfəri aşırdı. Belə ki, 1701-1714-cü illər arasında müntəzəm ordu sayı ortalama 35.000-50.000 nəfər arasında idi. Çox saylı ordunu yürüşə aparmaq xüsusilə böyük su hövzələrinin olması mümkünsüz edirdi. Belə ki, Şimali İspaniya kimi yoxsul bölgələrdə Reyn və Adda kimi bol sulu çaylar üzərindən böyük sayda ordu və ağır silahların daşınması mümkün deyildi. Daha yaxşı maddi-texniki təchizat, vahid komandanlıq və daha sadə daxili rabitə xətləri Bourbon ordularına rəqiblərinə qarşı hərbi əməliyyatlarda üstünlük verirdi.

Müharibəyə qoşulanların məqsədləri və əsas tərəflər

Böyük Britaniya (1707-ci ilədək İngiltərə və Şotlandiya)

 

İngiltərə-Hollandiya eskadrası, İspaniya kral xəzinə donanmasını, Viqo körfəzində ələ keçirir, 1702-ci il oktyabr

Fransanın gücünün azaldılması və İngiltərə taxtı üçün protestant varisliyinin təmin edilməsinə nail olmaq, fransızların saraya təsir vasitələrini zəiflətmək məqsədi gedülürdü. Ümumiyyətlə torilər öz ticarətlərini qorumaq və genişləndirməklə bərabər Fransa və İspaniya ticarətinə hücum etmək üçün kral donanmasını istifadə edən bir merkantil strategiyanı dəstəkləyirdi. Onlar quru ərazilərdə müharibə öhdəliklərini bahalı və başqalarına fayda gətirən kimi qiymətləndirirdilər. Viqlər isə yalnız Fransanı dəniz gücü ilə məğlub edə bilməyəcəyini iddia edir və kontinental strategiyanı vacib sayırdılar. İngiltərənin maddi gücü onu ittifaqın Fransaya qarşı bütün cəbhələrdə fəaliyyət göstərən yeganə üzvü halına gətirirdi.

Hollandiya respublikası

Marlboro hersoqu Con Çörçil tarixi Niderland əraziləri ilə ittifaqın komandanı olsa da, holland döyüşçülər xeyli sayda olduğundan müharibədə səhnəsində strategiya onların istəyinə tabe idi. 1672-1678 Fransız-Hollandiya müharibəsi ispanların Cənubi Hollandiyanı müdafiə edə bilməyəcəyini göstərdi və bu səbəbdən 1697-cı il Reysveyk müqaviləsinə görə hollandların səkkiz əsas şəhərdə qarnizon yerləşdirməsinə icazə verildi. Bu sərhədlə Amsterdam ətrafındakı ticarətin və əhalinin cənubdan gələn hücumlara qarşı qorumaq üçün lazım olan strateji təhlükəsizliyi təmin edəcəyinə ümid edirdilər. XVIII əsrin sonlarına qədər sərhəd müqaviləsi qüvvədə qaldı. Bununla belə, Hollandiyanın əsas prioriteti sərhəd qalalarını bərpa etmək və möhkəmləndirmək, iqtisadi cəhətdən vacib olan Şeldt hövzəsi üzərində nəzarəti ələ keçirmək və İspaniya imperiyasında sərbəst ticarətə giriş əldə etmək idi.

Avstriya/ Müqəddəs Roma İmperiyası

Avstriyalılar Müqəddəs Roma İmperiyası daxilində hakim güc olmalarına baxmayaraq, Avstriya və İmperiya maraqları heç də həmişə üst-üstə düşmürdü. Habsburqlar VI Karlı parçalanmamış İspaniya imperiyasının taxtına oturtmaq istəyirdi. Müttəfiqləri isə burbonların və ya habsburqların İspaniya monarxı olmaması üçün mübarizə aparırdılar. İmperiya daxili fikir ayrılığı və Avstriyanın 1703-cü ildəki maliyyə çöküşü İspaniyadakı kampaniyanın İngiltərə-Hollandiya dəniz qüvvələrinin dəstəyinə və 1706-cı ildən sonra İngiltərənin maliyyəsinə arxalanması demək idi. Xüsusilə I Yozefin hakimiyyəti dövründə Habsburqlar üçün əsas prioritet, Şimali İtaliyadakı cənub sərhədlərini Fransa müdaxiləsindən qorumaq və Raksinin Macarıstanda qaldırdığı istiqlaliyyət mübarizəsini yatırmaq idi.

 

Fransis Raksi, 1703-1711-ci illərdə macar üsyanının lideri. Avstriyanı zəiflətmək üçün Fransa tərəfindən maliyyələşdirilirdi.

İspan zadəganlarının çoxu 1700-cü ildə avstriyalıları təkəbbürlü saydıqlarına görə namizəd seçimində Filipə üstünlük verdilər. İngilis dəstəyi müqabilində VI Karl onlara imperiya daxilində böyük ticari güzəştlərə getməyi və ingilislərin Cəbəllütariq və Minorkaya nəzarətini qəbul etdi. Bu güzəştlər onu ispan cəmiyyətinin bütün səviyyələrində hörmətdən saldı. O, kral donanmasının üstünlüyə malik olduğu sahil bölgələrindən kənarda heç bir uğur qazana bilmədi.

Vitelsbax sülaləsi tərəfindən idarə olunan Bavariya knyazlığı, Lyej yepiskopluğu və Köln əyaləti Fransa ilə müttəfiq oldular. Lakin imperiyanın böyük hissəsi müharibədə bitərəf qaldı və ya onların iştirakı muzdluların təchizatı ilə məhdudlaşdı. Bavariya kimi daha böyük dövlətlər öz siyasətlərini davam etdirirdilər; Polşa taxt-tacına iddia, Saksoniya kralı Böyük Auqustun Şimal müharibəsinə girməsi, Leopoldun Prussiya kralı I Fridrixi bir kral olaraq tanımağı onun Böyük İttifaqın bərabərhüquqlu üzvü halına gəldiyindən xəbər verirdi. Hannover sülaləsinin nümayəndəsi Corc da İngiltərə taxtının varisi olduğundan, dəstəyi daha etibarlı idi. Lakin burda əsas məsələ Hannoverin özünün maraqları idi.

Fransa

XIV Lüdovik dövründə Fransa rəqiblərini xeyli üstələyən, böyük qazanc əldə etmək qabiliyyətinə malik Avropanın ən güclü dövləti idi. Onun coğrafi mövqeyi olduqca böyük taktiki çeviklik təmin edirdi; Avstriyadan fərqli olaraq donanmasına sahib idi və 1708–1710-cu illərdəki yürüşlərdə göründüyü kimi, güclü təzyiq altında belə sərhədlərini qorumaq iqtidarına malikdir. Doqquz illik müharibə Fransanın dəstək olmadan hədəflərinə çata bilməyəcəyini göstərdi, lakin İspaniya və Bavariya ilə ittifaq müvəffəqiyyətli bir nəticə əldə etməyə imkan yaradırdı. Parçalanmamış İspaniya imperiyasını başqalarına verməməkdən savayı, XIV Lüdovikin məqsədi Müqəddəs Roma İmperiyası ilə sərhədlərini qorumaq, Avstriyanı zəiflətmək və Amerika ticarətinə geniş giriş yolu ilə Fransanın ticarət gücünü artırmaq idi.

İspaniya

İspaniya böyük bir dövlət olaraq qalsa da, XVII əsrdə müntəzəm olaraq davam edən müharibələr iqtisadiyyatı uzun müddət aşağı məhsuldarlığa və depressiyaya məruz qoydu. Siyasi və ya iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi son dərəcə mürəkkəb mələsə idi, çünki Habsburq İspaniyası hər biri çox fərqli siyasi mədəniyyətlərə sahib Kastiliya və Araqon taxt-tacları arasında şəxsi bir birlik idi. Filipin dəstəyinin əksəriyyəti Kastiliya elitasından gəlirdi.

Savoyya

 

Savoyyalı II Viktor Amadeu (1666–1732).

Doqquz illik müharibə zamanı Savyoya 1696-cı ildə Fransa ilə ayrı bir sülh barədə razılığa gəlmədən əvvəl 1690-cı ildə Böyük İttifaqa qatıldı. Hersoqluq Avstriya və Fransanın cənub sərhədlərinə çıxışı təmin etdiyi üçün strateji əhəmiyyət daşıyırdı. 1701-ci ildə Filipin İspaniya Kralı olaraq elan edilməsi vaxtı Savoyyu ispanların idarə etdiyi Milan hersoqluğu ilə ayıran Nitsa hersoqluğu transalp Fransasında idi. Bu səbəbdən onu müdafiə etmək çox çətindi.

II Viktor Amadeu 1701-ci ildə Fransa ilə müttəfiq oldu, lakin onun əsas hədəfi Milanın alınması idi. Amma nə Fransa, nə Avstriya, nə də İspaniya Milandan könüllü olaraq imtina etməyəcəkdi. Bu səbəbdən İngiltərə bu istəyi yerinə yetirəcək yeganə dövlət olaraq qalırdı. Kral Donanması 1703-cü ildə Aralıq dənizinin qərb hissəsində nəzarəti ələ aldıqdan sonra Savoya tərəfini dəyişdirdi. 1704-cü il ərzində fransızlar Villefrans və Savoyya əyalətinə hücum edərək Pyemonta nəzarəti ələ aldılar. 1705-ci ilin sonunda Savoyyalı Viktor Amadeu yalnız paytaxtı Turinə nəzarət edirdi.

Birinci döyüşlər 1701-1708

Avropadakı hərbi əməliyyatların əsas yerləru Hollandiya, Cənubi Almaniya, Şimali İtaliya və İspaniyanın özü idi. Dənizdə əsas hadisələr Aralıq dənizi hövzəsində baş verirdi. İflas olmuş və yoxsulluq içində batan İspaniya üçün müharibənin başlaması əsl fəlakətə çevrildi. Dövlət xəzinəsi boş idi. Hökumətin nə gəmiləri, nə də ordusu var idi; 1702-ci ildə böyük çətinliklə İtaliyaya bir ekspedisiya üçün iki min əsgər toplandı. Dağılmış qalalarda son dərəcə əhəmiyyətsiz qarnizonlar yerləşdirilmişdi. 1704-cü ildə Cəbəllütariqin itirilməsinə səbəblərdən biri də bu idi. Pulu, silahı və paltarları olmayan əsgərlər əsgər andını pozaraq fərarilik edirdilər və Fransa geniş İspaniya mülklərini qorumaq üçün donanma və ordularından istifadə etmək məcburiyyətində qaldı.

1702-ci ilin yazında İngiltərə Portuqaliyaya eskadra göndərdi və bu kral II Pedronu Fransa ilə mütəffiqliyi ləğv etməyə məcbur etdi. 22 oktyabr 1702-ci il tarixində 30 ingilis və 20 holland gəmisi admiral Corc Rukun komandanlığı ilə bütün maneələri dəf edib, Viqo Körfəzinə girdi və burada quruya 4000 nəfərlik desant çıxardı. Armadanın əhəmiyyətli bir hissəsi batdı, Amerikadakı İspan mülklərindən gümüş gətirən armada darmadağın edildi və gümüşün bir hissəsi ələ keçirildi. 1702-ci ildə Savoyya şahzadəsi Yevgeni Şimali İtaliyada Fransaya qarşı fəaliyyət göstərməyə başladı və ilk vaxtlar uğurlar qazandı.

Eyni zamanda, 1702-ci ilin iyununda Marlboro hersoqu Flandriyaya daxil oldu və Hollandiya ilə aşağı Reyndə də döyüşlər başladı. Marlboro ingilis, holland, almanların birləşmiş qüvvələri ilə İspaniyanın şimal mülklərinə basqın etdi və Lyej də daxil olmaqla bir neçə mühüm qala aldı. Reyndə Baden makqrafı Lüdviqin rəhbərlik etdiyi imperiya ordusu sentyabr ayında Landaunu ələ keçirdi, lakin Bavariya knyazı II Maximilianın Fransa tərəfində müharibəyə girməsindən sonra Elzas üçün təhlükə azaldı. Lüdviq Reyndən geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı və burada Fridlinqen (oktyabr) döyüşündə marşal de Villardın komandanlığı altında Fransız ordusu tərəfindən məğlub edildi.

 

Anjulu Filip, 1700-ci ilin noyabr ayında Fransa taxtına sahib olmaq hüququndan imtina etmədən İspaniya kralı oldu. Həmçinin İtaliya ve Hollandiyadakı İspaniya mülklərindən də əl çəkməməsinə cavab olaraq Habsburqlar və müttəfiqləri ona qarşı müharibəyə başladılar.

1703-cü ildə Marlboro hesoqu Bonnu tutdu və Köln knyazını qaçmağa məcbur etdi, lakin Antverpeni ala bilmədi və fransızlar Almaniyada sərbəst hərəkət etdilər. Mayın 1703-cü ildə Macarıstanda milli üsyan başladı. İyun ayında Transilvaniya şahzadələri nəslindən olan zadəgan II Ferens Rakoçi üsyana rəhbərliyə başladı. İlin sonuna qədər qiyam Macarıstan krallığının bütün ərazisini bürüdü və Avstriya qüvvələrinin böyük hissəsini şərqə tərəf yönəltdi. Amma elə həmin ildə Portuqaliya və Savoyya anti-Fransa birliyinə qoşuldular. İngiltərə isə İspaniya taxtında V Filipin yerinə II Karlın oturacağı təqdirdə öz ticarət maraqlarının daha yaxşı qorunacağı qənaətinə gəldi.

1704-cü il martın ortalarında hersoq Karl 30 müttəfiq gəmisində İngiltərə-Avstriya ordusu ilə Lissabona gəldi, lakin ingilislərin Portuqaliyadan İspaniyaya hücumu uğursuzluqla nəticələndi. 1704-cü ilin mayında macar üsyançıları (kurutlar) şərqdən Vyananı təhdid etdilər, imperator Leopold onsuz da Praqaya getmək niyyətində idi, lakin macarlar Fransadan dəstək almadan geri çəkildilər. Avqustun 13-də Marlboro hersoqu və Savoyyalı Yevgeninin qoşunları Tallardın komandanlıq etdiyi Fransa ordusu ilə ikinci Qoxştedt döyüşündə üz-üzə gəldilər. Fransız ordusu darmadağın oldu və onlardan təkcə 15 min nəfər əsir düşdü. Bu miqyasına görə kardinal Rişelye dövründən Fransanın qarşılaşdığı ilk darmadağın idi. Bu qələbə həm də Fransaya daha bir mütəffiqinin Bavariyanı itirməsinə gətirib çıxardı. Knyazlıq müharibədən çıxdı. 1704-cü ilin mayında İngiltərə böyük uğur qazandı. Rukun komandanlğı ilə donanma Cəbəllütariqi ələ keçirdi. Avqustun 24-də Malaga yaxınlığında, XIV Lüdovikin mənəvi oğlu Tuluza şahzadəsi Lui Aleksandrın komandanlığı ilə fransız dönanması ingilis donanmasına hücum etdi. Fransızların əsas məqsədi Cəbəllütariqin nəyin bahasına olursa olsun geri alınması idi. Lakin döyüşdə hər iki tərəf ciddi itki versə də, qalib müəyyənləşmədi. Ruk əsas hədəf kimi Cəbəllütariqi qorumağı seçdiyindən Fransa donanmasını təqib etmədi. Fransızlar isə bu döyüşdən sonra Tulona çəkilib, orda qapandılar və müharibə ərzində Aralıq dənizindən kənara çıxmadılar. İkinci Qoxştedt döyüşündən sonra Marlboro və Yevgeni yenidən ayrılıb öz cəbhələrinə qayıtdılar.

1705-ci ildə cəbhələrdə vəziyyət praktik olaraq dəyişməz qaldı: Marlboro və Viller Hollandiyada, Yevgeni və Vandom isə İtaliyada manevr edirdilər. İngilis donanması Kataloniya sahillərində peyda oldu və 14 sentyabr 1705-ci il tarixində Barselonaya hücum etdi. Oktyabrın 9-da qraf Piterboro şəhəri ələ keçirdi. katalanların əksəriyyəti Madridə nifrət etdikləri üçün mütəffiqlərin tərəfinə keçdilər və Habsburq nümayəndəsini kral olaraq tanıdılar.

1706-cı ilin fevralında Piterboro Valensiyaya daxil oldu. V Filip Barselonaya doğru yürüş edib, şəhəri mühasirəyə aldı. Ancaq ağır məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildi. 1706-cı il mayın 23-də, Marlboro Ramilia döyüşündə Villeruanın qüvvələrini məğlub etdi və Antverpen və Dünkerki tutdu. Fransızları İspaniya Hollandiyasının çox hissəsini itirdilər. Vandomun Hollandiyaya vəziyyəti düzəltmək üçün gedişindən sonra şahzadə Yevgeni bu fürsətdən yararlanmaq, qərarına gəldi. O, Savoyyalı Viktor Amadeu ilə birləşərək Turin yaxınlıqdakı döyüşdə fransızları ağır məğlubiyyətə uğratdı. Bu qələbə ilin axrında fransızları Şimali İtaliyadan qovmağa imkan verdi.

 

Marşal Villar (1653-1734) İspaniya mirası uğrunda müharibədə Fransanı xilas etmişdir. Tyurenn və Lüksemburqla birlikdə Lüdovikin ən bacarıqlı generallarından biri idi.

Fransızlar Almaniyadan, Hollandiyadan və İtaliyadan qovulduqdan sonra İspaniya hərbi əməliyyatların mərkəzinə çevrildi. 1706-cı ildə Portuqaliyalı generalı Markiz Minaş Portuqaliyadan İspaniyaya hücuma başladı. Aprel ayında Alkantaranı, sonra Salamankanı götürdü və iyun ayında Madridə girdi. Ancaq Habsburq namizədi taxt tacı görmədi, çünki V Filip sarayı Burqosa köçürmüş və son damla qanına qədər taxtı qoruyacağına and içdi. Kastiliyalılar ingilislərin və şərq əyalətlərinin (katalanlar) onlara kral təyin etmək istəməsindən qəzəbləndilər. İspaniyada hər yerdə xalq hərəkatı başladı, zadəganlar silaha sarıldılar, ərzaq təchizatı və pul töhfələri hər tərəfdən fransız düşərgəsinə axmağa başladı. İspanlar Madridin qərbində üsyan etdilər və Karlın Portuqaliya ilə əlaqələrini kəsdilər. Heç bir dəstək almayan mütəffiqlər 1706-cı ilin oktyabrında Madridi tərk etdilər. V Filip Madridə döndü. Müttəfiqlər Valensiyaya çəkildi, Barselona 1711-ci ilə qədər Habsburqların nümayəndəsi Karlın iqamətgahı oldu.

Qraf Qoluvey 1707-ci ilin yazında Valensiyadan irəliləyərək Madridi almağa yeni bir cəhd etdi. Lakin marşal Bervik aprelin 25-də Almanse döyüşündə onu sarsıdıcı məğlubiyyətə uğratdı. 10 min ingilis əsir düşdü. Valensiya qapılarını qaliblərə açdı, Araqon tezliklə V Filipə tabe oldu. Kataloniya xaric bütün İspaniya yenə V Filipin tabeliyinə keçdi. Bundan sonra İspaniyadakı müharibə ümumi mənzərəni dəyişdirməyən bir sıra kiçik toqquşmalara çevrildi. Şimal müharibəsinin qızışması ilə müharibədə əsas döyüşlər səngiməyə başladı. Mütəffiqlər XIV Lüdoviki sülhə məcbur etmək üçün Fransanın daxilinə yürüşə cəhd etdilər. 1707-ci ilin iyun ayında 40.000 minlik Avstriya ordusu Alp dağlarını keçərək Provensı işğal etdi və Toulonu bir neçə ay mühasirədə saxladı. Lakin şəhər ciddi qorunduğundan, mühasirə uğursuz oldu. Ancaq 1707-ci ilin yayında imperiya ordusu Papa ərazilərindən Neapola keçdi və bütün Napoli krallığını ələ keçirdilər. Marlboro hersoqu isə Hollandiyada bir-birinin ardınca fransız və ispan qalalarını ələ keçirməklə uğurlu hərbi kompaniya aparırdı.

1708-ci il mütəffiqlər üçün uğurlu başladı. Fransa ordusu komandanlığında ikitirəlik hökm sürürdü. Belə ki, marşal Vandom XIV Lüdovikin nəvəsi Burqundiya hersoqu ilə yola getmirdi. Bu Marlboro Hersoqu və şahzadə Yevgeninin yenidən qoşunlarını birləşdirməyə imkan verdi. Birləşmiş müttəfiq ordusu may ayının 11-də Audenarde döyüşündə fransızları əzdilər və daha sonra Brügge, Gent, Lilli tutdular. Eyni zamanda ingilis donanması Siciliya və Sardiniyanı Habsburqların hökmranlığını tanımağa məcbur etdi. Sentyabrın 5-də ingilislər bu müddətdə fransız qarnizonunun saxlandığı Minorka adasındakı Port Maqon qalasını aldılar. O andan etibarən İngiltərə Aralıq dənizində yeganə hegamon gücə çevrildi.

Avstriyalılar demək olar ki, eyni vaxtda Trençin döyüşündə macar üsyançılarını ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Yeni imperator I İosif üsyançıları əhv etdiyindən və protestantlara qarşı dözümlük göstərdiyindən macarlar kütləvi şəkildə Habsburqların tərəfinə keçməyə başladılar. Audenarde və Lilldəki fəlakətli uğursuzluqlar Fransanı məğlubiyyət həddinə çatdırdı və XIV Lüdoviki sülh danışıqlarına razı olmağa məcbur etdi. Fransa kralı Xarici işlər naziri Markiz de Torsini müttəfiq komandanlığın yerləşdiyi Haaqaya danışıqlara göndərdi. Lüdovik Napoli ve Siciliya xaricində İspaniyanı və onun bütün ərazilərini müttəfiqlərə verməyə, İngiltərə taxtına köhnə iddiaçını Fransadan qovulmasına və Anna Stüartın İngiltərə kraliçası olarak tanınmasına razı oldu. Üstəlik o, V Filippin İspaniyadan qovulmasını maliyyələşdirməyə hazır olduğunu da bildirdi. Ancaq müttəfiqlər Fransa üçün daha alçaldıcı şərtlər irəli sürdülər: Qərbi Hindistan və Cənubi Amerikadakı fransız mülklərinin verilməsini tələb etdilər və XIV Lüdovikin nəvəsini taxtdan uzaqlaşdırmaq üçün ordu göndərməsinidə israr etdilər. XIV Lüdovik bütün şərtləri rədd etdi və sona qədər mübarizə aparmaq qərarına gəldi. O, kömək üçün fransız xalqına müraciət etdi və orduya minlərlə yeni çağrışçı qoşuldu.

İtaliyada hərbi əməliyyatlar

1701 - 1704-cü illər

 

Şimali İtaliya; Milan, Savoyya və Mantua müharibənin getdiyi əsas ərazilər idi

1701-ci ildə XIV Lüdvik İtaliyada fəaliyyətini yalnız müdafiə hərəkətləri ilə məhdudlaşdırmağa qərar verdi. Mantua hersoqu ilə ittifaqdan faydalanan XIV Lüdvik buradan Marşal Katinanın ordusunu İtaliyaya keçirib yerləşdirə bildi. Fransız qoşunları Mantua və Milan şəhərlərini işğal etdi. Fransa ilə müttəfiq olan Savoyya Hersoqu II Viktor Amadeu isə qızı Maria Luisanı V Filiplə evlənməsinə razılıq verdi. Hərbi əməliyyatlar hələ 1701-ci ilin yazında başlamışdı. Savoyya hersoqu II Viktor Amadeu, Pyemont qoşunlarının başında Şimali İtaliyaya yürüş etdi və çətinlik çəkmədən Milana girdi. 1702-ci ilin fevralına qədər Karpi, Kyari və Kremon döyüşlərində ki, qələbələr fransızların Adda çayının arxasına keçməyə məcbur etdi.

Marşal Lui Vendom 1702-ci il iyulun 28-də Sent Vittoriadan Novellaraya doğru yola çıxdı. Reccio, Carpi, Modena ve Coreccionu işğal etmək üçün kiçik dəstələr ayırdı və Borqhofort istiqamətində hücumu davam etdirmək üçün o, qoşunlarının bir hissəsini (Montanaro və Kurtatoneni işğal etmişdi) cəlb etməyə ümid edirdi. Avqustun 1-nə keçən gecə avstriyalılar Po çayını keçərək Soletoya çıxdılar. Avqustun 14-də Vaudemontdan 7 min əlavə qüvvə alan marşal Vendomun ordusu (30 minə qədər; 49 tabor və 103 eskadron) avqustun 15-i səhər 8-də gəldiyi Lutsara yola düşdü. Öz növbəsində Avstriya şahzadəsi Yevgeni fransızların hücum xəbərini alaraq, səhər saat 10-da Soletodan Lutsara doğru hərəkət etdi (25 min nəfər; 38 tabor, 80 eskadron və 57 top). Burada Lutsar yaxınlığında bütün gün davam edən qanlı döyüş oldu. Yalnız gecənin qaranlığı və qoşunların yorğunluğu qalibin müəyyən edilmədiyi döyüşün davamına mane oldu. Döyüşdə avstriyalılar - 2.700 nəfər öldürülmüş və yaralanmış, fransızlar isə təxminən 3 min nəfəri ölü olaraq itirdilər.

Sonra açıq düzənlərdə döyüşlər yenidən başlamadı və yalnız marşal Vandom noyabrın əvvəllərində şahzadə Yevgenin sol cinahından yan keçməyə qərar verdi. Noyabrın 5-də fransızlar Reccioloya doğru hərəkət etdilər. Noyabrın 7-də Vandom Bandanello körpüsünü tutdu və orada düşərgə qurdu. Şahzadə Yevgeni Vandomun qışı Seki və Panaro çayları sahilində keçirmək istədiyini anlayınca, Seki çayı sahillərinə 4 süvari taboru göndərdi. Marşal güclü Avstriya hissələri ilə döyüşə girməkdən qorxdu və noyabrın 14-də süvari Borqhofortu ələ keçirdi, dekabrda Qovernello ələ keçirildi.

1703-cü ilin oktyabrında Viktor Amadeu Fransaya müharibə elan etdi. 1704-cü ilin əvvəllərində imperiya qüvvələri Milan bölgəsini və Ferraranı işğal etdilər. Viktor Amadeunun 30 minlik ordusu Savoyya sərhədlərində dayanmışdı. Vandom (62 minlik ordu) imperiya qüvvələrini İtaliyadan qovub Savoyyanı işğal etmək üçün kraldan təlimatı aldı. Onun ordusu daha 24 batalyon və 12 eskadronla gücləndirilməli idi.

 

İtaliyada 1701-ci il kampaniyası.

1704-cü il kampaniyası yanvarın 11-də 600 nəfər ölən və yaralanan itirən Solarisin 5 minlik dəstəsinin məğlub olduğu Kastelnuovo di Bormidadaki Vandomun zəfəri ilə başladı. Ancaq bu əhəmiyyətsiz qələbənin heç bir xüsusi nəticəsi olmadı, xüsusən ondan sonra fransızlar 3 aya yaxın fəaliyyətsiz qaldılar. Nəhayət Viktor Amadeunun (19 min) qoşunlarının Kazaleyə hərəkət etməsi xəbərini alan Vandom savoyyalılara hücum etmək qərarına gəldi və mayın 8-də 29 minlik qüvvə ilə Kreçentinoya getdi. Ancaq düşmənin gəldiyini öyrənən Viktor-Amadeu yalnız mayın 11-də Kreçentinoda məhv edilən arxa bölmələrini qurban verərək geri çəkildi. 1704-cü ildə İtaliyada sonrakı hadisələr yalnız bir sıra qalaların mühasirəsi ilə məhdudlaşdı.

1705 - 1707-ci illər

İtaliyada 1705-ci ilin əvvəllərində fransızlar 77 minlik orduya sahib idilər. Bunlardan da 22 min Vandomla - Pyemontda, 15 min qardaşının komandanlığı ilə - Breşiya bölgəsində, de Lafelladanın komandanlığı ilə 11 min Nitsada, Laparın komandanlığı ilə 5 min Mirandolanı mühasirəyə almışdı və təxminən 24 min qarnizonlarda yerləşdirilmişdi. Qraf Ştaremberq və hersoq Victor-Amadeunun birləşmiş qüvvələri heç 17 min nəfərə də çatmırdı, Lakin ilin əvvəlində Savoyyalı Yevgeninin komandanlığı ilə İtaliyaya 28 min əlavə qüvvə göndərildi. Bu əlavə qüvvə hersoq Victor-Amadeunun qoşunları ilə birləşdikdən sonra Vandoma qarşı hücuma keçməli idi. İl ərzində müharibə meydanında üstünlük növbə ilə hər iki ordunun tərəfində oldu. İlin sonuna yaxın fransızlar Nitsada üstünlük əldə etdilər. Noyabrın 14-də marşal Bervik (8 min əsgərlə) şəhəri, daha sonra 1706-cı il yanvarın 4-də qalanı ələ keçirdi. Beləliklə Vandom hərəkətlərinin sürətinə və qətiyyətinə görə, Yevgeninin Pyemonta getmək və bu kampaniyada qarşısına qoyduğu hədəfə çatmaq üçün etdiyi bütün cəhdləri boşa çıxardı.

İtaliyadakı 1706-cı il kampaniyası bu müharibənin ən yadda qalanı və ən maraqlısı idi. 1706-cı ilin əvvəlinə qədər Avstriya qoşunları (15 min nəfər) Qarda gölünün qərbindəki qışlaqlarda yerləşdilər. Şahzadə Yevgeninin yoxluğunda, müvəqqəti komandanlıq general Raventlauya həvalə edildi. Qraf Ştaremberqin 25 minlik ordusu isə Turində idi. Şahzadə Yevgeninin yoxluğunu fürsət bilən Vandom avstriyalıları İtaliyadan qovmaq üçün hücuma başlamağı və bununla da Turinin de Lafellada tərəfindən tutulmasını təmin etməyə qərar verdi. Aprelin 19-da gecə vaxtı Ponte San Marko ələ keçirildi. Bundan sonra Vandom şəxsən (36 min nəfər) Kalçinatodakı avstriyalıların sol cinahına edilən hücuma rəhbərlik etdi. Ağır döyüşdən sonra Raventlaunun 20 minlik ordusu məğlub edildi və 3 min itki ilə Roverdoya geri çəkildi. Fransızların itkisi 500 nəfər oldu. Bununla belə Vandom uğurun davamını gətirmək üçün Roverdoya hücum etmədi.

Bu arada şahzadə Yevgeni kiçik bir dəstə ilə (3.600 nəfər) Vyanadan Roverdoya gəldi və geri çəkilən birlikləri yenidən toplayaraq Adij çayının sol sahilində yerləşən Veronaya doğru hərəkət etdi. Vandom (39 min) mayın 13-dan etibarən De Lafellad tərəfindən mühasirədə saxlanılan Turini ələ keçirmək üçün ora doğru hərəkət etdi. De Lafelladın sərəncamında 42 minlik ordu var idi. Turini müdafiə edən qraf Daunun isə tabeliyindəki ordu sayı 20 min nəfər idi. 8 min ilə Carmaqnolaya çəkilən Savoyyalı Viktor-Amadeu isə 8 minlik qoşunu ilə Karmaqnolaya doğru çəkilmişdi. II Viktor-Amadeu Turini müdafiə etmək üçüç şahzadə Yevgenidən əlavə qüvvələr göndərməyi xahiş etmişdi. Öz növbəsində şahzadə Yevgeni Turinin itiriləcəyi təqdirdə II Viktor-Amadeunun fransızların tərəfinə keçəcəyindən ehtiyat edərək Turinə kömək etməyə tələsdi.

7 sentyabr 1706-cı il tarixində Turin yaxınlığında ağır döyüş başladı. Döyüş ərəfəsində fransızların 60 min, müttəfiqlərin isə 36 minlik qüvvəsi var idi. Say üstünlüyünə baxmayarq, fransızlar bu döyüşdə ağır məğlubiyyətə uğradılar. Bu arada Hessen şahzadəsi (18 min) Qoitonu tutdu və Kastiqlionenin mühasirəsinə başladı. Ona kömək etmək üçün Medavi (13 min) Mantuadan tələsik çıxaraq yola düşdü, lakin sentyabrın 8-də da Solferinoda imperator qoşunları ilə toqquşdu. İmperator ordusu darmadağın edildi və Mincio çayının sol sahilinə qovuldu. Bu qələbəyə baxmayaraq, fransızların İtaliyadakı müharibəsi son çatdı.

İtaliyada və Fransanın cənubunda, Napoli Krallığının fəthindən və Medavi ilə 1706-cı il martın 13-də müqavilə bağlandıqdan sonra müttəfiqlər faktiki olaraq İtaliyanın sahibləri oldular. İndi onlar müdafiəsi İspaniyadan çağırılan marşal Tessaya həvalə edilmiş (43 min ordu) cənubi Fransanın istilasını düşünürdülər. Müttəfiqlərə gəldikdə (44 min), Fransanı istila etməyə qərar verərək və Tulonu ələ keçirtmək niyyətində olduqları halda, 108 gəmidən (bunlardan 48 döyüş gəmisi) ibarət olan İngilis-Holland donanmasının şəhərə gəlib onlara kömək etməsi lazım olduğunu düşünürdülər. İyulun 1-də müttəfiqlər İvri, Piqnerol və Koni istiqamətlərindən irəliləməyə başladılar və Tenda keçidi boyunca Alp dağlarını keçərək iyulun 10-da Nitsaya yaxınlaşdılar və iyulun 26-da Toulonu görən La Vallettada yerləşdilər. Toulonu ələ keçirmək cəhdləri uğursuz oldu və avqustun 20-də müttəfiqlər mühasirəni qaldıraraq Suza (şahzadə Yevgeni), Piqnerol və Saviqliano (Victor-Amadeu) tərəfə çəkildilər. Suzanın oktyabrın 3-də tutulması ilə 1707-ci il döyüş əməliyyatları sona çatdı. Ordular qışı keçşirmək üçün mövqelərinə çəkildilər.

Niderlandda hərbi əməliyyatlar

 

İspaniya Hollandiyasında Fransa müdafiə xəttləri.

Eyni zamanda Niderlandda müharibə üçün geniş hazırlıqlar davam edirdi və Breda yaxınlığında general Marlboronun komandanlığını təhvil alacağı İngiltərə-Hollandiya qoşunları toplaşmışdı. Hollandiyadakı müharibənin həlledici əhəmiyyətini nəzərə alaraq, marşalların ən böyüyü Buffler Fransa ordusunun oradakı baş komandanı təyin edildi. Onun sərəncamında 123 batalyon və 129 eskadron (75 min nəfər) var idi. Bundan əlavə Tyalyaronun 15 minlik korpusu Moselle üzərində dayanmışdı və eyni sayda qoşun İspaniya Hollandiyasının ən vacib şəhərlərinin (Nyuport, Oudenard, Şarlerua, Namur və s.) qarnizonlarında yerləşmişdi. Ancaq bu il burada heç bir hərbi əməliyyat olmadı.

Hollandiyada 1702-ci il kampaniyası, Blenvillin 5 minlik fransız qarnizonun qapandığı Kaizersvert (Düsseldorf yaxınlığında) şəhərinin mühasirəsi ilə başladı. Aprelin 18-də Nassau hersoqunun komandanlığı ilə ingilis-holland ordusu (19 min nəfər) iyunun 15-də təslim olan şəhəri mühasirəyə aldı. Ümumilikdə 1702-ci il ərzində Venlo (11 sentyabr), Rurmond (9 oktyabr) və Lyej şəhərləri ilə birlikdə sərhəd qalaları da fransızlardan geri alındı. Hollandiyadakı 1702-ci ilin əməliyyatları həlledici deyildi və yalnız qala və şəhərlərin müharibəsi ilə məhdudlaşdı.

Hollandiyada 1703-cü ildə əməliyyatların əvvəlində fransız ordusu (105 minə qədər) Dünkerk - Geldern xəttində yerləşmişdi. Müttəfiqlər daha zəif idi və bu vəziyyət, ingilislər və hollandlar arasındakı fikir ayrılıqları səbəbiylə Marlboronun qətiyyətli davranmasına mane olurdu. Əməliyyatlar Raynsberqin hollandiyalı general Lottumun dəstəsinə təslim edilməsi ilə başladı (9 fevral), bundan sonra müttəfiqlər, Marlboronun komandanlığı altında (təxminən 40 min) aprelin 24-də Bonnu mühasirəyə aldılar və mayın 15-də onu təslim olmağa məcbur etdilər. Mayın 5-də Marlboro Fransa ordusunu Antverpendən qovmaq və sonra bu şəhəri mühasirəyə almaq üçün Maastrixtdən yola çıxdı. Lakin yenə də ingilislər və hollandlar arasındakı fikir ayrılıqları səbəbiylə o, qəti addımlar ata bilmədi və Qyui qalasını mühasirəyə almağa məcbur oldu. Qala qarnizonu avqustun 26-da təslim oldu. Lakin iyun ayında hollandların Ekerendəki məğlubiyyəti acı nəticələrə səbəb oldu.

 

Ramiliyadan sonra olan hərbi əməliyyatlar.

Hollandiyada 1706-cı il döyüş əməliyyatları Villeruanın ordusunu (mayın 19-da) Dildən keçməklə Tirlemontda düşərgə salması ilə başladı. Onun qüvvələri 40 min piyada və 30 min süvariyə çatmışdı. Elə həmən günü ingilislər Maastrixə gəldilər və mayın 20-də müttəfiqlərlə birləşdilər. Onların qüvvəsi 16 min süvari olmaqla 62 min nəfər təşkil edirdi. Hersoq Marlboronun Namura doğru irəlilədiyini təxmin edərək, Villerua onu qabaqlamaq istədi və mayın 23-də həlledici döyüşün baş tutduğu Ramiliaya getdi. Fransızlar Ramiliya döyüşün də biabırçı məğlubiyyətə uğrayaraq, dağınıq şəkildə Brüsselə doğru çəkildilər. Menin qalasanı ələ keçirildikdən sonra Marlboro avqustun 27-də Dendermondu (Gent yaxınlığında) mühasirəyə aldı Sentyabrın 5-də Dendermond təslim oldu. Sentyabrın 6-da mühasirəyə alınmış At isə oktyabrın 2-də təslim oldu. Bunun ardınca hər iki ordu (noyabrın 6-da) qışı keçirmək üçün düşərgələrinə çəkildi.

1707-ci il may ayının əvvəllərində Marlboro ordusunu (76 min nəfər) Brüssel yaxınlığında cəmləşdirmişdi. Vandom (80 min nəfər) Mons yaxınlığında idi və mayın 26-da Marlboro Suan meşəsinə yaxınlaşdıqda Linyiyə tərəf hərəkət etdi. Bununla Vandom ingilis-holland ordusunun cinahına keçdi. Bu da ona müttəfiqlərin Maasa ilə əlaqələrini kəsməyə və Brabant ilə bütün əlaqə xəttini kəsmək imkanı verdi. Bu istiqamətdə tərəflər heç bir həlledici döyüş keçirmədilər və ilin axrında qışı keçirmək məqsədi ilə mövqelərinə doğru hərəkət etdilər.

Sonrakı illərdə isə bu istiqamətdə əsas döyüşlərin meydanı Flandriya və Reyn sahilləri oldu.

Reyn üzərində hərbi əməliyyatlar

 

Dunay üzərinə yürüş.

1701 - 1704-cü illər

Almaniyada müharibənin ilk ilində İtaliyaya və Macarıstana göndərilən hissələri çıxmaqla, 50-60 mindən çox hərbi qüvvələr var idi. Onlardan Reyndə Baden makqrafı Lüdviqin komandanlığı altında təxminən 15 min piyada və 6,5 min süvari, Avstriya mülklərində isə 11 min piyada və 7 min süvari yerləşmişdi. Reyndəki fransız ordusu (62 batalyon və 100 eskadron, ümumilikdə 41.000 min nəfər) əvvəlcə marşal Villeruanın komandanlığı altında idi. 16-ya qədər batalyon isə (8 min nəfər) Elzas vilayətində səpələnmişdi. Məqsədlərinə diplomatik danışıqlar yolu ilə çatmaq üçün orduya döyüş meydanlarında qəti şəkildə müdafiə xarakterli hərəkətlərlə məhdudlaşdırmaq əmri verən XIV Lüdovik özünü və ordusunu bütün döyüş üstünlüklərindən məhrum etdi.

1702-ci ildə Elzas və Bavariyada döyüş kampaniyası Baden makqrafı Lüdviqin (32 min piyada və 14 min süvari) Reyn üzərindən Mayns ilə Speer arasından keçməsi ilə başladı (27 aprel). İtaliyadan çağırılan marşal Katina Strasburqu qoruyan 5 minlik qarnizona kömək etməyə çalışdı, lakin ordusu sayca az olduğu üçün buna nail ola bilmədi. Sntyabrın 9-da müttəfiqlər 3 aylıq mühasirədən sonra Landaunu tutdular. Sentyabrın sonunda fransızlar Fridlinqen və onun ətrafında olan yüksəklikləri ələ keçirib (oktyabrın 15-də), müttəfiqləri geri çəkilməyə məcbur etdilər.

Reyn və Bavariyada 1703-cü il müharibəsi aşağıdakı məqsədlə aparılırdı: imperatorlar üçün - Bavariyalı Maksimilianın qüvvələrini məhv etmək və mülklərini ələ keçirmək; XIV Lüdovik üçün - Almaniyanın özündə ona kömək edərək tək müttəfiqini dəstəkləmək. Maksimilianın ordusunun sayı İnnu və İnqloşdatda yerləşməklə 52 min nəfər idi. Müttəfiq qoşunlarının sayı isə 35 min nəfər təşkil edirdi. Bavariya ordusundan fərqli olaraq onlar cəm halında idi. İl ərzində tərəflər arasınfa bir neçə həll edici döyüşlər oldu. Martın 3-də fransızlar Vandel, 9-da isə Kel qalasını tutdular. Fevralın 4-də Maksimilian avstriyalıların dunay üzərindən keçid məntəqəsi olan Neyburqu ələ keçirdi. Martın 11-də isə Ziqxardinqe kəndi yaxınlığında avstriyalıları ağır məğlubiyyətə uğratdı. Sentyabrın 20-də isə Birinci Qoxştedt döyüşü baş tutdu. Marşal Villar və Bavariya knyazı II Maksimilianın komandanlığı altında fransa-Bavariya qoşunları qraf II Otto və şahzadə I Leopoldun komandanlığı altında imperiya ordusunu məğlub etdilər. 1703-cü il kampaniyası 6 minlik qarnizona malik Auqsburqun Maksimiliana təslim olması sona çatdı (3-16 dekabr).

 

Baden-Badenli Lüdviq Vilhelm (1655-1707)

1704-cü ildə Reyn və Bavariyada hərbi əməliyyatlar aprelin 23-də Talların ordusunun (təxminən 18 min nəfər) Mainz və aşağı Reyni təhdid altında saxlamaq üçün Saarbrüken və Pfalz istiqamətində yürüşü ilə başladı. Fransızların daha çox irəliləməməsi və müttəfiqlərim ilə birləşməməsi üçün hersoq Marlboro təxminən 31 minlik qoşunla Maastrixtdən yola çıxdı və Bois-le-Duk və Roermonddan Bonna getdi.

Avqustun 13-də Marlboro hersoqu və Savoyyalı Yevgeninin qoşunları Talların komandanlıq etdiyi Fransa-Bavariya ordusu ilə üz-üzə gəldi. Burada İkinci Qoxştedt döyüşü baş tutdu. Fransızlar və bavariyalılar ağır məğlubiyyət aldılar. Tallar əsir düşdü və Marsen fransız ordusunun qalıqlarını Strasburqa apardı. Maksimilian Belçikaya doğru çəkildi. Çünki bu məğlubiyyət bütün Bavariyanın ələ keçirilməsinə şərait yaradırdı. Müttəfiqlər avqustun 19-na qədər döyüş meydanında qaldılar və yalnız Baden marqrafı İnqolştaddan gəldikdən sonra oranı tərk etdilər. Müttəfiqlər sentyabrın 11-də Ulm, oktyabrın 29-da Trir, noyabrın 11-də isə Landaunu tutdular. Dekabrın 20-də Traerbaxın ələ keçirilməsi ilə 1704-cü il kampaniyası bitdi.

1705 - 1707-ci illər

Hollandiyada və Reyndə 1705-ci ilin əvvəlinə qədər fransızlar 3 ordu yerləşdirmişdilər. Maastrixtdə Villerua (32 min nəfər), Flandriyada - Villar (46 min nəfər) isə Ren-Marsendə (26 min) Villara kömək etməli və Elzası qorumalı idi. Ostenddən Reynə qədər bütün ərazilərdə çoxlu qarnizonlar da yerləşdirilmişdi. Müttəfiqlər isə qış düşərgələrində yerləşmişdilər: İngiltərə-Hollandiya ordusu - Maasın sol sahilində və qismən Maas ilə Mozel arasında, Baden makqrafı Lüdviqin - Lauter boyunca və Stolhofen xəttlərində mövqe tutmuşdu.

Mayın 15-də döyüş əməliyyatları başladı. Hersoq Marlboro Vize çayını keçərək Moselə doğru irəlilədi. İyunun 3-də Marlboro ordusu ilə Moseldən keçirərək İqelə gəldi və iyunun 14-də tarixində 90.000 minlik qoşunun başında Yelendorfa daxil oldu. Bu arada Villar 55 minlik ordu ilə Lüksemburqla Saarlerua arasında mövqe tutmuşdu. Lakin qoşunun sayca çox olmasına baxmayaraq, ingilis baş komandan ona hücum etməyə cəsarət etmədi və 16-17 iyun gecəsi Trierə çəkildi. İyulun 18-də Vanqen yaxınlığında Marlboro 15 minlik fransız qoşununu darmadağı edərək rəqibini Dill çayının arxasına çəkilməyə məcbu etdi. Bundan sonra hər iki tərəf yalnız manevrlər edərək ciddi toqquşmalardan yan keçdilər. Bununla da Flandriya və Maasda hərbi əməliyyatlar sona çatdı. Reyndə isə Baden makqrafı 20 minlik ordu ilə Saar üzərinə yerisə də Villar onun qarşısını kəsdi. Villar bu istiqamətdə üstünlük əldə etsə də, kifayyət qədər qüvvəsinij olmaması, uğurun ardını gətirməyə imkan vermədi. Yalnız iyulun 3-də Marsenlə birləşdikdən sonra Lautenburq üzərinə yeridi. Amma onu ala bilmədi. Lakin iyulun 27-də Qomburqu, sentyabrın 24-də Drausenqeymi, oktyabrın 6-da isə Qaqenaunu ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Noyabrın 22-də tərəflər qış düşərgələrinə fransızlar Strasburqa və Savernaya, müttəfiqlər Bişveylerə çəkildilər.

Elzas və Reyndə döyüş əməliyyatları həlledici deyildi və əsasən manevr və qala müharibəsi ilə məhdudlaşırdı. 1706-cı ilin əvvəlinə qədər Baden makqrafı 20 min ilə Bişveyler və Drusenheymdə yerləşmişdi. Həmçinin o, Stolhofen xəttində təxminən 10 minlik qüvvəyə də malik idi. Mayı 1-də Villar 46 minlik ordu ilə Bişveylerdəki imperiya qüvvələrinin üstünə hücuma keçdivə makqrafı Reynin sağ sahilini boşaltmağı məcbur etdi. Drusenheym və Qaqenau Vilların əlinə keçdi. Lakin uğurun davamını gətirə bilmədi. Villeruanın Ramilyada məğlub olduğunu eşitdikdən sonra 18 min nəfəri Niderlandda məğlub olmuş ordunun köməyinə göndərdi. Bununla da onun əlində cəmisi 28 minlik qüvvə qaldı. İmperiya ordusu isə yeni qüvvələr əldə edərək, hətta Strasburqa təhlükə belə yaradırdı. Ancaq böyük döyüş baş tutmadı və ordular qış fasiləsinə getdilər.

1707-ci il əməliyyatları mayın 21-də Vilların 44 minlik ordu ilə gizlicə hərəkət edərək Stolhofen müdafiə xəttlərinə hücum edib onu ələ keçirməsi ilə başladı. İyunun 8-də o, hətta Ştutqartı ələ keçirdi. Ancaq kralın əmri ilə Tulona köməyə 6 minlik ordu göndərməyə məcbur oldu. Qüvvə çatışmazlığı fransızlara uğuru davam etdirməyə imkan vermədi. Müttəfiqlər isə bir neçə kiçik toqquşma il əvvəlki mövqelərini bərpa edə bildilər və Reynin sağ sahilinə keçə bilməyə müvəffəq oldular. Növbəti ildə əməliyyatla əsasən Elzasda aparıldı.

Flandriya və Elzasda hərbi əməliyyatlar

1708-ci il aprelin ortalarında Fransa ordusu (90 min nəfər) Mons üzərində cəmləşmişdi. Brüsselə doğru hərəkət edən İngiltərə-Hollandiya ordusunun sayı 85 minə çatırdı. Reyn, Strasburq yaxınlığında fransızlar 53 min, imperatoriya qüvvələri isə Şahzadə Yevgeninin qoşunu (Etlinqen yaxınlığında) ilə 60 min nəfərə qədər idi. Bir neçə ay manevr edən tərəflər, nəhayət iyul ayında hərbi əməliyyatlara başladılar. Fransızlar iyulun 4-də gözlənilməz bir həmlə ilə Genti, ardınca isə Brüggeni ələ keçirdilər. Müttəfiq ordusu komandanı hersoq Marlboro Gentə doğru hərəkət etdi və Aşda qərarlaşdı. Burada o, şahzadə Yevgeninin qüvvələri ilə birləşdi, bundan sonra müttəfiqlər Udenarda yürüş etdilər. Udenarda tərəflər arasında böyük döyüş oldu. Fransa ordusu darmadağın edilərək tələsik Gentə doğru geri çəkildi. Müttəfiqlər isə Lill qalasını mühasirəyə aldılar. Qalanın mühasirəsi 12 avqust - 10 dekabr 1708-ci il tarixinədək davam etdi. Mühasirə şəhərin təslim olması ilə sona çatdı. Dekabrın 30-da isə müttəfiqlər Genti tutdular.

Bu müddət ərzində Elzasda nəzərə çarpacaq heç bir toqquşma olmadı. Şünki burada qalan qüvvələr ciddi hərbi əməliyyatların aparılması üçün kifayyət etmirdi.

Alp dağlarında hərbi əməliyyatlar

Alp dağları sərhədlərində fransızların qüvvələri 39 min nəfərə çatırdı, bunlardan da 17 mini qarnizonlara səpələnmişdi. Buna görə də hərbi əməliyyatlar başlayanda Cenevrədən Nitsaya qədər bütün ərazini əhatə etmək üçün marşal Vilların sərəncamında 22 minə qədər qüvvə var idi. Savoyalı Viktor Amadeunun ordusu (40 min nəfər) Turin yaxınlığında qərarlaşmışdı. İyulun 20-də Savoyya birlikləri Mont Senis və Kiçik Sant Bernardda yerləşən fransız hərbi qüvvələrinin üzərinə hücuma keçdilər. Sona qədər müqavimətə baxmayaraq, fransızlar Barrota çəkildilər. Lakin əlavə qüvvələr ilə güclənən Villar əks-hücuma keçdi və avqustun 27-də savoyylıları Fenestrellaya doğru qovdu. Bununla belə, bu kiçik müvəffəqiyyətin heç bir xüsusi nəticəsi olmadı və Viktor-Amadeunun sentyabrın 3-dfə qalanı tutmasına maneçilik törətmədi. Marşal Vilların qalanı xilas etmək üçün göstərdiyi bütün səylər isə nəticəsiz qaldı.

Dənizdə hərbi əməliyyatlar

  Əsas məqalə: Cəbəllütariqin ələ keçirilməsi

 

Admiral Corc Ruke (1650-1709). Maykl Dahlın rəsmi.

1701 - 1704-cü illər

Avropada dənizdə hərbi əməliyyatlar İspaniya və İtaliya sahillərində gedirdi və ümumiyyətlə qurudakı əməliyyatlarla sıx əlaqəli idi. Donanmaların hazırlanması və hərəkəti (səfərbərlik və strateji yerləşdirmə) 1701-ci ildən başlamışdı. Hollandiya döyüşlərə 24 gəmi ayırmışdı. Fransanın İspaniya Hollandiyasından hücum edəcəyindən qorxaraq çox sayda döyüş freqatını Niderland sahillərində saxlamışdı. Admiral Almondun komandanlığı ilə döyüş gəmilərinin çoxu, admiral Rukun komandanlığı altında aprel ayında Portsmutda yığılmağa başlayan İngilis donanmasına qoşuldu. Müttəfiq donanmasının əsas vəzifəsi İspaniyaya təzyiq göstərmək, onun sahillərində etibarlı bazalara sahib olmaq, Tulon və Brestdə yerləşən Fransa dəniz qüvvələri ilə birləşməsinə imkan verməmək və onların İspaniya limanlarında baza yaratmalarının qarşısını almaq idi. Lüdovik isə öz növbəsində İspaniya hökumətindən Kadis, Cəbəllütariq və Port Maqonun möhkəmləndirilməsini və təchiz edilməsini tələb etmişdi.

Bu arada fransızlar avqust ayında koloniyalarına və Qərbi Hindistana Brestdən iki dəstə (admiral Ketloqon və Şato-Reno) göndərdi. Onların əsas vəzifəsi İsapaniyanın müharibə aparması üçün Cənubi Amerikadan maddi vəsait gətirən "gümüş donanmanın" mühafizəsi idi. İngilislər bu xəbəri alandan sonra "gümüş donanmanı" ələ keçirmək qərarına gəldilər. Bunun üçün admiral Ruk vitse-admiral Con Benbeunun komandanlığı ilə 25 ingilis və 10 holland gəmisi ayırdı.

1702-ci il avqustun 1-də Ruk Kadisi ələ keçirmək üçün Portsmutdan ayrıldı. O, Şato-Renonun mart ayında "gümüş donanma" ilə yola çıxdığını Qərbi Hindistanda olan Con Benbeudan xəbər almışdı. Avqustun 23-də Ruk Kadisə gəldi, amma onun ələ keçirilməsi cəhdi tamamilə uğursuz oldu. Eyni zaman da Benbeu Kolimbiya sahillərində Fransa donanmasına hücum etdi. Lakin tabeliyyindəki, kapitanların qətiyyətsizliyi və qərarsızlığı ona qələbə çalmağa imkan vermədi. Döyüşdə Benbeu ayağından ciddi yara aldı və cəmisi iki ay sonra öldü.

Şato-Reno "gümüş donanma" ilə sentyabrın 27-də Viqoya gəldi və admiral Şauvelin Brestdən Finisterre burnuna hərəkət etmək əmri aldığı üçün yola çıxdı. Lissabondakı ingilis elçisi vasitəsiylə "gümüş donanma"nın Brestə olması xəbəri Ruka çatdı və o, onu ələ keçirmək qərarı verdi. Oktyabrın 23-də Ruk basqın etdi. Şato-Renonun eskadrası məhv edildi və "gümüş donanmanın" əhəmiyyətli bir hissəsini ələ keçirdi. Bu müttəfiqlər üçün böyük və vacib bir müvəffəqiyyət idi. Fransızların bu hücumun qarşısını ala bilmədilər, çünki müttəfiqlərin donanmasına qarşı açıq dənizdə döyüşmək üçün kifayət qədər güclü bir donanma toplaya bilmədilər. Fransa donanması yenidən müxtəlif limanlarda yerləşən kiçik dəstələrə bölündü və əsas məqsədi düşmənin ticarət gəmilərinə qarşı hücumu təşkil etmək idi. Fransızların dənizdə heç bir ciddi fəaliyyət göstərməməsi 1703-cü ildə artıq müttəfiq donanmasının Aralıq dənizində görsənməsinə səbəb oldu.

1703-cü il iyulun 12-də admiral Şovel 35 döyüş gəmisi ilə Aralıq dənizinə yola düşdü. Bu donanmanın əsas məqsədi Fransız şimal sahillərini müşahidə etməklə məhdudlaşdı. Şovelin əsas işi isə Maltadan gələn ticarət gəmilərinin təhlükəsizliyini təmin etmək və Afrika sahilindəki bərbər dəniz quldurlarını Fransaya qarşı ittifaqa cəlb etmək, Lüdoviklə ittifaqa meyl edən Toskana və Venesiyanın neytral qalmasını və Avstriyanın Adriatik dənizinə sərbəst çıxışını təmin etmək idi. Lakin Şovel ona tapşırılan vəzifələrin çoxusunun öhdəsindən gələ bilmədi, 6 döyüş gəmisini Lissabonda qoyaraq İngiltərəyə döndü.

 

İngilis-holland eskadrası Cəbəllütariq qarşısında.

1704-cü ildə müttəfiq donanması 10 min nəfər piyada və 2 min nəfər süvari ilə İspaniya taxtı iddiasında olan III Karlı Lissabona gətirməli idi. 24 Fevralın 24-də admiral Rukun ümumi komandanlığı altında 17 ingilis və 12 holland gəmisi və 300 nəqliyyat vasitəsi ilə müttəfiq donanması Lissabona yola düşdü. Fransızlar bu yürüşün qarşısını ala bilmədi, çünki onların donanması hələ tam hazır deyildi. Lissabona daxil olduqdan sonra Ruk, may ayının əvvəlində 33 döyüş gəmisi ilə Portuqaliyanın paytaxtını tərk etdi (Hessen-Darmşdat şahzadəsi Georqun tabeliyində olan alman muzdlular ilə) və üç həftə sonra Barselonaya gəldi. Anjulu Filippin köməyi ilə Kataloniya canişini olan Fransisko de Velasko müttəfiq eskadronunu top atışlarıyla qarşıladı. Sahilə uğursuz desant çıxarmaq cəhdindən sonra Ruk Tulona getdi, burada Tuluza qrafının yaxınlaşması xəbərini aldı; Ruk dərhal onu qarşılamağa getdi. Tezliklə yenidən Savoyanın qətiyyətsizliyi səbəbiylə müharibənin ağırlıq mərkəzinin yenidən İspaniyaya köçürülməsi lazım olduğu barədə gizli məktub aldı. Bu səbəbdən ona Portuqaliya və İspaniya krallarının sərəncamında olmaq əmri də verildi.

Rukun kəşfiyyatçıları iki gün sonra fransızların yerini aşkar etdilər, ancaq fırtına onların qarşılaşmasını mümkünsüz etdi və Tuluza qrafı döyüşsüz Tulona girməyi bacardı. Bununla da Fransız eskadronları birləşdi. Ruk Lissabona geri döndü. Eyni zamanda admirallığın lordları iki il əvvəl ingilislərin tuta bilmədikləri Kadis limanını mütləq ələ keçirmək qərarı verdilər. Lakin bu cəhd uğursuz oldu. Uğursuz döyüşlərini kompensasiya etmək üçün İttifaq komandanları İspaniyanın cənub sahillərində yerləşən kiçik bir liman qəsəbəsi olan Cəbəllütariqin ələ keçirilməsinə qərar verdilər.1704-cü il avqustun 1-də 45 ingilis və 10 holland gəmisindən ibarət müttəfiq donanması Cəbəllütariq qalalarına yaxınlaşdı. Aramsız top atəşlərindən sonra şəhər ingilis krallıq donanması və holland dənizçiləri tərəfindən işğal edildi. Qubernator Dieqo de Salinas avqustun 4-də Cəbəllütariq və kiçik qarnizonunu təslim etməyi qərara aldı. Üç gün sonra şahzadə Georg VI Karlın adına Avstriya və İspaniya Habsburqlarının qoşunları ilə qəsəbəyə girdi.

Cəbəllütariqin ələ keçirilməsindən sonra ittifaq donanması su ehtiyyatı götürmək üçün Tetuana qayıtdı. Lissabondan yeni əmrlər gəlmədən əvvəl Ruk Tuluza qrafının komandanlığı altında Fransız donanmasının Cəbəllütariqə hücum üçün göndərildiyi barədə məlumat aldı. Dəniz piyadalarının yarısını Cəbəllütariqin mühafizəsinə buraxan Ser Corc Ruk fransızları qarşılamaq üçün birləşmiş İngiltərə-Holland donanması ilə yola çıxdı. Avqust ayının 24-də hər iki donanma Malaqa yaxınlığında üz-üzə gəldi. Döyüş hər iki tərəf üçün böyük itkilərlə nəticələndi. Həm müttəfiqlərin, həm də ingilislərin donanması öz bazalarına tərəf çəkildilər. Admiral Ruk Cəbəllütariqdə kiçik qarnizon qoyaraq, Lissabona doğru çəkildi. Fransızlar isə Tulona doğru getdilər.

1705 - 1707-ci illər

 

Pireney yarımadası 1702-1714-ci illər.

1705-ci ildə fransızlar və ispanların əsas məqsədi Cəbəllütariqi geri almaq idi və bunun üçün onlar çox səy göstərdilər. Portuqaliya sərhədindəki əməliyyatlar dayandırıldı və marşal Tessenin rəhbərlik etdiyi qoşunlar Cəbəllütariqə göndərildi. Tesse donanmanın köməyini tələb etdi. Admiral Puantis martın 16-da 13 gəmi ilə Cəbəllütariqə gəldi. Lakin burdakı buxtanın əlverişsizliyi və təhlükəli həva şəraiti donanmanın uğursuzluğa düçar olmasına səbəb oldu. Martın 20-də qəflətən admiral Lik 32 müttəfiq donnanması (19 ingilis, 4 holland və 9 portuqal) ilə Cəbəllütariq sahillərində görsəndi. Bundan əlavə onun gəmilərində 3 alay piyada və xeyli sayda ərzaq və silah ehtiyyatı vardı. Üç fransız gəmisi alındı, ikisi quruya atıldı və özlərini yandırdı, 8-i Toulona qayıda bildilər. Tesse mühasirəni qaldırmaq məcburiyyətində qaldı.

1705-ci və 1706-cı illərdə admirallar Şovel və Almondun komandanlığı altında olan müttəfiq donanması III Karlın Kataloniyanı ələ keçirilməsində kömək etdi. Bu məqsədlə onsuz da Aralıq dənizindəki qüvvələrə yeni gəmilər qoşuldu və avqustun 5-də müttəfiq donanmasının sayı 58 döyüş gəmisinə, 11 freqata və 9 bombardman gəmisinə çatdı. Oktyabrın 3-də donanmanın köməyi ilə müttəfiq ordusu Barselonaya sahib oldu, bundan sonra bütün Kataloniya III Karlın tərəfinə keçdi. Ardınca Valensiya və Araqon da ələ keçirildi. Müttəfiq donanması oktyabrın 23-də qışlamaq üçün Lissabonda 25 gəmi saxlayaraq Lik və Vassenaarın komandanlığı altında evə yola düşdü.

1707-ci ilin yanvarında admiral Şovel İngiltərədən Aralıq dənizinə gəldi. O, III Karla kömək üçün 7 min əsgərlə Alikanteyə gəldi, lakin donanması Aralıq dənizində bazadan çox uzun bir yerdə qalmağa hazır olmadığından Lissabona qayıtmaq məcburiyyətində qaldı. İyunun 4-də müttəfiq donanması şahzadə Yevgeninin Avstriya ordusunun sahil boyunca Genuya və Livornodan Toulona təhlükəsiz hərəkət etməsi üçün Şimali İtaliya sahillərinə yollandı. İyulun 29-da Toulon quru və dənizdən mühasirəyə alındı. Lakin avqustun 22-də mühasirənin mənasız olduğu aydınlaşdı. Tulon çox güclü qorunurdu. Tulona edilən hücumun yeganə nəticəsi, fransızların donanmasının bombalamaqla məhv olacağından qorxaraq onu batırması oldu. Bu batırılan donanmadan yalnız kiçik bir hissəsi sonradan yararlı hala gətirildi. Avstriya ordusu ilə birgə əməliyyatlar bitdikdən sonra müttəfiq donanması Cəbəllütariqdə 12 ingilis və 6 holland gəmisi qoyaraq, 1708-ci ilin mart ayının 24-də kontr-admiral Dilkin rəhbərliyi altında əsgərləri Barselonadan Livornoya apararaq Lissabona yola düşdü. İngilis kanalının girişində eskadra şiddətli fırtınaya düşdü və donanmanın 4 gəmisi batdı. Qəzadan sonra sahilə atılan admiral Şovel özü isə quldurlar tərəfindən öldürüldü.

Aralıq dənizində etibarlı hərbi baza üçün Minorka adasında olan Port-Maqon seçildi. Admiral Likin komandanlığı ilə müttəfiq donanması dənizə doğru hərəkət etdi. Onun tabeliyində 31 döyüş gəmisi var idi. Fransa donanması dənizdə aktiv müharibə apara bilmədiyindən Likin əsas işi onların ticarət donanmasını ələ keçirmək oldu. May ayının 22-nə qədər o, Fransanın 100 sahil ticarət gəmisindən 67-sini tutmağı bacardı. Bu gəmilər İspaniyada fəaliyyət göstərən fransız ordusuna təhcizat daşıyırdılar. Donanmanın Fransa gəmilərini ələ keçirməsi III Karlın hərbi əməliyyatlarına son dərəcə faydalı təsir göstərdi. III Karlın əmri ilə Lik avqustun 12-də Kallyari sahillərinə gəldi və Sardiniya adasını ələ keçirdi. Şəhərin bombalanmasından qorxan qubernator III Karla biəyyət etmək məcburiyyətində qaldı. Bundan sonra Lik general Stenxoup ilə birlikdə Port Maqona hücum etdi və sentyabrın 28-də Minorka müttəfiqlərin əlinə keçdi.

İspaniyada hərbi əməliyyatlar

Portuqaliyanın XIV Lüdovik əleyhinə ittifaqa qoşulması müttəfiqlərə Pireney yarımadasında Anjulu Filipə qarşı yeni bir cəbhə yaratmaq imkanı verdi. Özünü İspaniya kralı elan edən III Karl martın 9-da ingilis-holland gəmilərində general Şhomberqin 10 minlik ordusu ilə Lissabona gəldi. III Karl ora gəlməsi ilə İspaniyada tərəfdar qazanacağına ümid edirdi. Anjulu Filipin də ixtiyarında 26-27 minlik ordu var idi. O, bu ordu ilə Portuqaliyaya yürüş etməyi planlaşdırırdı. Mayın 4-də qoşunlar hərəkətə başladı, həmin gün Filipin mütəfiqi Fransa marşalı Bervik iki gündən sonra təslim olan Salvatieranı mühasirəyə aldı və sonra mayın 22-nə qədər Segura, Monsanto və Kastel Branko və Rosmaninqaleni tutdu. Bunun ardınca o, qəfil hücum ilə Syer-Estrexonu da ələ keçirdi. Marşal Bervikin şəhər və qalaların mühasirəsinə başı qarışdığını görən müttəfiqlər Lissabona gedən yolun üzərində olan Villa Veqa ilə Abrantes arasında möhkəmlənməyi bacardılar. Bundan sonra ilin sonuna qədər yalnız mövqe döyüşləri baş tutdu. Yalnız oktyabrın 21-də ingilis admiralı Lik Cəbəllütariq qalasını mühasirəyə aldı.

İspaniyada 1705-ci il kampaniyasının başlanğıcı Cəbəllütariqdəki dəniz döyüşü ilə əlamətdar oldu. Bu döyüşdən sonra 1704-cü il oktyabrın 21-dən mühasirəyə alınan Cəbəllütariq, qarnizonun qəhrəmancasına döyüşməsinə baxmayaraq, müttəfiqlər tərəfindən 1705-ci il aprelin 30-da alındı ​​və o zamandan bəri İngiltərə hakimiyyəti altına keçdi. Kataloniyada III Karl 11 minlik ordu ilə oktyabrın 6-da Barselonanı, daha sonra Lleida, Tortosa və digər şəhərləri ələ keçirdi. Lakin general Puebla tərəfindən müdafiə olunan Extremadura, Badajozda mühasirə götürülənə qədər oktyabrın 17-nə qədər alına bilmədi. 1705-ci ildə Avstriya İmperatoru I Leopoldun ölümü və I İosifin (1705-1711) taxta çıxması ilə Pireney yarımadasındakı döyüşlər sona çatdı.

 

Alamansa döyüşü.

1706-cı ilin əvvəllərində İspaniyada iki gəlmə kral hələ də V Karlın taxtı uğrunda bir-birləri ilə mübarizə aparırdılar. Anjulu Filip Madridə və mərkəzi əyalətlərdə dəstəyə malik idi. Onun Kastiliya, Əndəlüs ve Estremadura könüllüləri tərəfindən gücləndirilmiş ordusu 26 min nəfərə çatmışdı. Barselonanı ələ keçirən Eshersoq Karl isə Araqon, Kataloniya və Valensiyadakı tərəfdarlarına arxalanırdı. Onun sərəncamındakı qüvvələrin sayı 32 minə çatırdı. Üstəlik portuqallar və general Qolveyin komandanlığı ilə ingilis-holland hərbiçiləri də ona kömək edirdi. Martın 4-də Filip Ebro üzərində dayanan marşal Tessanın birlikləri ilə birləşərək 17 minlik qüvvə ilə Barselonaya doğru hərəkət etdi və aprelin 3-də şəhərə yaxınlaşdı. Bu arada 30 minlik ingilis-portuqal ordusu sərhədi keçərək İspaniyaya daxil olaraq Madrid üzərinə yeridilər. Barselonada uğur qazana bilməyən fransız-ispan ordusu mayın 10-da ingilislərin şəhərin müdafiəçilərinə köməyə gəlməsini eşidərək geri çəkildilər. Fransızların Barselonadan geri çəkilməsini öyrəndikdən sonra İngiltərə-Portuqaliya ordusuna komandanlıq edən Qolvey, iyunun 3-də Siudad Rodriqodan Madridə doğru hərəkət etdi və iyunun 25-də girdiyi paytaxtda Eshersoq Karlı İspaniya kralı elan etdi. Bununla belə Bervik Tessa ilə birləşərək yenidən avqustun 4-də Madridi ələ keçirdi. Qolvey Valensiya əyalətinə çəkildi və oktyabrın 9-da Kuenzanı təslim olmağa məcbur etdi. Oradan Kartaqenaya keçdi və noyabrın 17-də oranı tutdu. Ardınca Qolvey qışı keçirmək üçün yarımadanın cənub-şərq hissəsində yerləşdi. Pireney yarımadasının qərbində bəxt fransızların üzünə güldü. Onlar Salamanka və Alkantaranı ələ keçirdi.

İspaniyada, 1707-ci ilin əvvəllərində Eshersoq Karl İspaniyanın Kataloniya, Araqon və Valensiya vilayətlərinə nəzarət edirdi. Onun sərəncamında 45 minə qədər ordu, o cümlədən 8 minə qədər portuqaliyalı döyüşçü var idi. Qışı Mursiyada keçirən Anjulu Filip onu qarşısına 38 minlik qüvvəsi, o cümlədən markiz de Bayanın komandanlığı altında Portuqaliya sərhədinə olan 8 minlik qoşun və Navarradan gələn 14 minlik Fransa ordusu ilə çıxa bilərdi. Fransız-ispan ordusu ilə müttəfiq ingilis, portuqal və Avstriya qoşunları Valensiya və Mursiya sərhədindəki Almanse qəsəbəsində üz üzə gəldilər. Almanse döyüşü aprelin 25-də baş tutdu. Fransız-ispan ordusuna marşal Bervik, müttəfiq qüvvələrinə isə markiz De Ruvini və qraf Qolvey komandanlıq edirdi. Döyüş fransız-ispan tərəfinin qələbəsi ilə bitdi. Almansadaki zəfər Anjulu Filipin İspaniya taxtı qorumağında əvəzsiz rolu oldu.

Marşal Bervik müttəfiq qoşunlarını təqibə başladı. Aprelin 21-də Requena təslim oldu, 26-da Valensiya qapıları açdı. Bundan sonra İngiltərə-Hollandiya ordusu Bervikin mayın 2-də yaxınlaşdığı Tortozaya geri çəkildi. Saraqosada ələ keçirildi. Eshersoq Karlın əlində tək Kataloniya qaldı.

Müttəfiqləri Pireney yarımadasından birdəfəlik qovmaq üçün, Anjulu Filip may ayında Tortozaya qoşun göndərdi. Qalanın mühasirəsi iyunun 12-də başladı və elə həmən ayın 15-də tutuldu. Bu, Pireney yarımadasında 1708-ci il hərbi əməliyyatların ən nəzərə çarpacağı idi. Bu əməliyyat İspaniyada hər iki tərəfin strateji vəziyyətində dəyişikliklərə səbəb olmadı.

1709–1714-cü illərdəki döyüşlər

 

Malplakda fransız istehkamlarını nəzərdən keçirən Savoyya şahzadəsi Yevgeni və hersoq Marlboro. Rəssam Lui Laqer 1710-cu il.

1709-cu ildə müttəfiqlər Fransaya qarşı üç hücum təşkil etdilər, bunlardan ikisi kiçik, diqqət yayındırıcı rolunu oynadı. Parisə doğru irəliləyən Marlboro və Yevgeni tərəfindən olan hücum əsas idi. Müharibənin ən qanlı döyüşü olan Malplak döyüşündə Vilların orsusu ilə üz-üzə gəldilər. 1709-cu il sentyabrın 11-də olan döyüş XVIII əsrin ən böyük döyüşü sayılır. Döyüşdə 180 topla 207 min nəfər canlı qüvvə iştirak edirdi. Döyüşün nəticəsində 44 min nəfər ölmüşdü. Müttəfiqlər döyüşdə qalib gəlsələrdə otuz min yaralı və ölü itirdilər. Fransızlar isə on dörd min itki ilə üzləşmişdilər. Mons müttəfiqlərin əlinə keçsə də, onlar uğurlarını möhkəmləndirə bilmədi. Döyüş müharibənin dönüş nöqtəsi oldu, çünki qələbəyə baxmayaraq, müttəfiqlər böyük itkilərə görə hücumu davam etdirməyə gücləri çatmadı. Bununla belə Fransa-İspaniya koalisiyasının ümumi mövqeyi ümidsiz görünürdü: XIV Lüdovik Fransa birliklərini İspaniyadan geri çəkmək məcburiyyətində qaldı və V Filip koalisiyanın birləşmiş qüvvələrinə qarşı yalnız zəif İspaniya ordusu ilə üz-üzə qaldı.

1710-cu ildə müttəfiqlər İspaniyada son əməliyyatlarına başladılar, eshersoq Karlın ordusu Ceym Stanhopun komandanlığı altında Barselonadan Madridə doğru yürüş etdi. İyulun 10-da ingilislər Almenaraya hücum etdi və şiddətli döyüşdən sonra ispanları məğlub etdi. Yalnız gecənin düşməsi V Filipin ordusunu tamamilə məhv olmaqdan qurtardı. Avqustun 20-də Saraqosa döyüşündə 25 minlik ispan və 23 min müttəfiq (avstriyalılar, ingilislər, hollandiyalılar, portuqallar) ordusu qarşılaşdı. İspanlar ağır məğlubiyyətə uğradı. V Filip Madridə qaçdı və bir neçə gen sonra sarayını Valyadolidə köçürdü.

Eshersoq Karl ikinci dəfə Madridi ələ keçirdi. Lakin xalq açıq şəkildə ona qarşı narazılığını bildirirdi. Onun ordusu qışın gəlməsi ilə aclıqdan əziyyət çəkirdi. XIV Lüdovik nəvəsinə taxt-tacdan imtina etməsini tövsiyə etdi, lakin Filip bu qərara qarşı çıxdı. Karl isə ordusuna heç cür azuqə toplaya bilmədiyi üçün Madriddən geri çəkildi. Fransadan yeni bir ordu gəldi. Onlar geri çəkilən müttəfiq qüvvələrini təqib etməyə başladılar. 9 dekabr 1710-cu il tarixində Briueqe döyüşündə Vandom silah-sursatı tükənmiş ingilis dəstəsini təslim olmağa məcbur etdi və general Stanhop əsir götürüldü. Demək olar ki, bütün İspaniya V Filipin hakimiyyəti altına düşdü. Karl Kataloniyanın bir hissəsi ilə yalnız Barselona və Tortozanı qoruya bildi. İttifaq tədricən zəifləməyə və parçalanmağa başladı.

1711-ci ildə müharibənin bütün cəbhələrində qətiyyətli addımlar atılmadı. Tərəflərin hərəkətləri yalnız yürüşlər və kiçik toqquşmalarla məhdudlaşdı. İngiltərədə döyüş əməliyyatlarını dəstəkləyən viqlər, sülh istəyən torilərlə əvəz olundu. Marlboro 1711-ci ildə Britaniyaya geri çağırıldı və yerinə hersoq Ormond təyin edildi. Böyük qardaşı İosifin qəfil ölümündən sonra (17 aprel 1711), hələ də Barselonada olan eshersoq Karl VI Karl adı altında Müqəddəs Roma İmperatou elan edildi. Bu, avstriyalıların qələbəsi halında V Karlın Katolik imperiyasının dirçələcəyi demək idi ki, bu da ingilislərin və hollandların maraqlarına cavab vermirdi. İngilislər markiz de Tonsi ilə gizli birtərəfli danışıqlara başladılar. Hersoq Ormond ingilis qoşunlarını müttəfiq ordu tərkibindən geri çəkdi və fransızlar 1712-ci ildə Vilların komandanlığı altında itirilən ərazilərin bir çoxunu geri ala bildilər.

24 iyul 1712-ci il tarixində marşal Villar Denene döyüşündə müttəfiqlərini məğlub etdi, Savoyyalı Yevgeni vəziyyəti xilas edə bilmədi. Bundan sonra müttəfiqlər Parisə üzərinə hücum planlarını ləğv etdilər və Yevgeni İspaniya Hollandiyasından qoşunlarını geri çəkməyə başladı. 1712-ci il sentyabrın 11-də uzun müddət fəaliyyət göstərməyən Fransa donanması Rio-de-Janeyroya hücum etdi, şəhərdən böyük məbləğdə təzminat alaraq sağ-salamat Avropaya qayıtdı.

İngilis-holland müttəfiqləri ilə Fransa arasında sülh danışıqları 1713-cü ildə baş tutdu. Böyük Britaniya və Hollandiyanın Fransa ilə müharibədən geri çəkildiyi Utrext Sülh Müqaviləsi imzalandı.

Flandriya və Elzasda hərbi əməliyyatlar

Hərbi əməliyyatların başlaması ilə marşal Villar 60 minlik qüvvə ilə Fransaya girişi bağlamaq üçün Flandriyaya göndərildi. Bu arada müttəfiqlər iyunun 26-da Turneni mühasirəyə aldılar. Sentyabrın 3-də Turne təslim oldu və sentyabrın 4-də müttəfiqlər Monsa doğru hərəkət etdilər. Müttəfiqlərin Şelda çayını keçdiyini öyrənən Villar tələsik bu çayı keçərək Mansda onları qarşılamağa getdi. Müttəfiqlər Malplakda qərar tutdular. Sentyabrın 11-də burada XVIII əsrin ən böyük və qanlı döyüşü baş verdi. Müttəfiqlər ağır itkilər versələrdə qələbə qazandılar. Monsa doğru irəliləyərək sentyabrın 24-də onu mühasirəyə aldılar. Qala oktyabrın 20-də təslim oldu.

 

Denen əməliyyatının kontur-xəritəsi.

1710-cu ildə Flandriyada hərbi əməliyyatlar aprelin 23-də də Due qalasının müttəfiqlər tərəfindən mühasirəyə alınması ilə başladı. Fransa ordusundan (75 min nəfər) sayca iki dəfə çox olan müttəfiqlər (160 min nəfər) iyunun 27-də Due, avqustun 28-də Betyun (Arras yaxınlığında), sentyabrın 29-da Sent-Venan və noyabrın 8-də Era qalalarını ələ keçirdilər. Bu dövrdə Elzasda isə tərəflər öz qərargahlarından kənara çıxmadılar.

Müqqədəs Roma imperatoru I İosifin ölümü ilə Avropada siyasi vəziyyət təmamilə dəyişdi. İngiltərə artıq müharibədən çıxmaq barədə düşünməyə başladı. İngilislər fransızlarla gizli danişiqlara başladılar. İngiltərə hökuməti Fransa ilə Utrextdə sülh konqresi çağırmaq üçün razılığa gəldi. Bu səbəbdən ingilis ordusunun komandanı hersoq Orlanda hücuma keçməmək və yalnız müdafiə xarakterli hərəkətlər etmək tapşırıldı. Tezliklə Fransa kral sarayı marşal Vilardı bu anlaşma haqda xəbərdar etdi. Beləlklə müharibənin bütün ağırlığı tək Avstriyanın üzərinə düşürdü. Avstriya höküməti şahzadə Yevgenininj qarşısında fransızların özünə gəlməməsi üçün təcili hərbi əməliyyatlar keçirmək vəzifəsi qoymuşdu. Lakin şahzadə bunun əvəzinə yenidən qalaların mühasirəsi ilə məşğul oldu. Xüsusən Landersi qalasının mühasirəsi və tutulması Yevgeniyə Paris üzərinə yolunu aça bilərdi. Bu səbəbdən Fransa höküməti marşal Villara onu dayandırmaq əmri verdi. Villar şahzadə Savoyyalı Yevgenini dayandırmaq üçün Denen əməliyyatını həyata keçirdi. 1712-ci il iyulun 24-də baş verən döyüşdə fransızlar qələbə qazandılar və Villar Parisi xilas edərək Landersi qalasını mühasirədən çıxardı. Qələbədən ruhlanan fransızlar sentyabrın 8-də Due, oktyabrın 4-də Kenua, 14-də isə Beşua qalalarını tutdular.

Alp dağlarında hərbi əməliyyatlar

1709-cu ildə Alp dağları sərhədlərində Bervikin fransız ordusu (45 min nəfər) Brianson, Provans və Valluare bölgələrində yerləşmişdi. 40 minlik qüvvəyə sahib olan müttəfiqlər iyulun 11-də 3 sütunla hücuma başladılar, lakin bir neçə toqquşmadan sonra əhəmiyyətli nəticələr əldə etmədən sentyabr ayında Pyemonta döndülər.

1710-cu ildə ingilis desantının köməyinə baxmayaraq müttəfiqlər iyul ayında Komo üzərinə hücuma keçsələrdə uğursuzluqla üzləşdilər və geriyə Pyemonta döndülər. Fürsətdən istifadə edən Bervik tərk edilmiş mövqeləri yenidən ələ keçirdi.

Sülh danışıqları Alp dağlarındakı sərhədlərdə gedən hərbi əməliyyatlara təsirsiz ötüşmədi. 1712-ci il iyulun 12-də marşal Bervik 22 minlik qoşunla Barseloneta və Duranc vadisinə doğru hərəkət etdi. Savoyya hersoqu 35 minlik ordu ilə onunla görüşmək üçün Fenestrella istiqamətində hərəkət etdi. Lakin həlledici döyüş baş tutmadı və bir sıra manevrlərdən sonra Bervik əsas qərargahını köçürdüyü Şianala, savoyyalılar isə Suza çəkildilər.

İspaniyada hərbi əməliyyatlar

 

Denen, 1712-ci il iyul ayı. Bu döyüşdə məğlubiyyət Avstriya və Hollandiyanın danışıqlar masasında mövqeyini yaxşılaşdırmaq ümidlərini öldürdü.

İspaniyada 1709-cu ildə hərbi əməliyyatlara aprelin 20-də Alikantenin ələ keçirilməsiylə start verildi. Mayın 7-də Badaxosada yerləşən markiz de Bi Qolveyin ingilis-portuqal ordusuna hücum etdi və Qudindəki ağır döyüşdən sonra onları məğlub etdi. Lakin müvəffəqiyyəti möhkəmləndirmək mümkün olmadı və fransızlar Badaxosya çəkildilər. Kataloniyada döyüşlər kiçik toqquşmalarla məhdudlaşaraq sentyabr ayının sonuna qədər davam etdi.

1710-cu ildə böyük ordu toplayan V Filip iyunun 10-da müttəfiqlərin üzərinə yeridilər. Balaqer yaxınlığında möhkəmlənən Ştarenberqin üzərinə gedən Fransa-ispan birləşmiş qüvvələri sayca çox olsa da, onları güclü sayıb hücum etməkdən çəkindilər. Bu vaxt əlavə qüvvələr alan Ştarenberq qəflətən hücum edərək iyunun 27-də Almenarada fransızları məğlub etdi. Ancaq imperiya tərəfdarları uğuru davam etdirə bilmədilər. Sentyabrın 16-da general Vandomun Valyodolidə gəlişi ilə Pireney yarımadasında müharibə fərqli bir dönüş aldı. Ordunun yenilənməsi ilə məşğul olan Vandom müttəfiqlərə qarşı birbaşa döyüşə başlamadı. O, Portuqaliya ilə müttəfiqlərin əlaqəsini kəsdi. İmperiya qüvvələrinin Saraqosa ilə də rabitəsi nəzarət altına alındı. Madridin qalan İspaniya ilə əlaqələri kəsldi. Vandom paytaxtı aclığa məhkum etməyə müvəffəq oldu. Onun gücü tədricən artmağa başladı.

Bu vaxt eshersoq Karl Madriddən ayrılmaq məcburiyyətində qaldı. Lakin qüvvələrin zəifliyi səbəbi ilə Vandom ilə döyüşməyə cəsarət etmədiyi üçün portuqaliyalılarla əlaqələr axtarmağa qərar verdi. Bunun üçün noyabrın 12-də Taqusu keçib Toledo və Aranjuez arasında yerləşdi. Amma ingilis-portuqal ordusu ilə birləşmək mümkün olmadı. Qraf Ştarenberq Araqona çəkilməyə qərar verdi və noyabrın 29-da Toledonu tərk etdi. Bu arada Vandom general Stenholun bölmələrinin Briquetaya (Madridin şimal-şərqi) getdiyi barədə xəbər aldı. Dekabrın 9-da Vandom ona hücum etdi. Bütün günü davam edən döyüşdən sonra ingilis generalı 3400 əsgər, xeyli aqraba azuqə və toplarla təslim oldu. Döyüş meydanında ingilislərin təxminən 6 min ölü və yaralısı qaldı. Fransızların itkiləri isə təxminən 1,5 min nəfər idi. Səhəri gün Vilya-Visosda Vandom general Stenholun köməyinə tələsən qraf Ştarenberqin üzərinə hücum edərək, ağır döyüşdən sonra onu darmadağın etdi. Dekabrın 23-də qraf Ştarenberq Saraqosaya gəldi, oradan Kataloniyaya qış düşərgəsinə çəkildi.

1712-ci ildə İspaniyada fransızlar iyunun 11-də Tortozada vəfat edən Vandomun şəxsində böyük bir itki ilə üzləşdilər. Bu ölümü dürsət bilən qraf Ştarenberq İtaliyadan əlavə qüvvələr alaraq, iyulun 29-da Balaqeraya hücum etdi. Lakin ingilislərin müharibədən çıxması səbəbindən onun sərəncamında olan hərbi qüvvələr o qədər zəiflədi ki, o, möhkəmləndirilmiş istehkamlarına doğru çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Buna baxmayaraq noyabrın 1-dən Heronu tutmaq üçün onu mühasirədə saxlamağa davam etdi. 3 yanvar 1713-cü il tarixində fransız əlavə qoşunlarının Heronaya yaxınlaşaraq Barselonanı təhdid etdikdə, Ştarenberq mühasirəni qaldıraraq düşərgəsinə geri çəkildi.

1714-cü ilin əvvəllərində İspaniyada İmperiyanın məğlubiyyəti açıq-aşkar bəlli idi və bu səbəbdən Ştarenberq Kataloniyanı tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Yalnız 1705-ci ildən İspaniya taxtı uğrunda mübarizədə ershersoq Karlın əsas istinad dayağı olan Barcelona dururdu. 1714-cü il iyulun 12-də marşal Bervick (40 minlik ordu və 87 top) qarnizonu 16 mini keçməyən Barselonanı mühasirəyə aldı. Katalanlar cəsarətlə müdafiə olunsa da, sentyabrın 11-də şəhəri Bervikə təslim etmək məcburiyyətində qaldılar. Katalan separatçılarının bir çox lideri repressiyaya məruz qaldı, edam edildi. Kataloniyanın bütün muxtariyyət hüquqları məhdudlaşdırıldı. Barselonanın təslim günü bu gün Kataloniyanın Milli Günü kimi qeyd olunur. Bu məğlubiyyətdən sonra müttəfiqlər nəhayət İspaniyadakı bütün mövqelərini itirdilər. Barselonanın təslim olması, İspaniya mirası üçün böyük bir mübarizənin son səhnəsi idi.

Fransa ilə Avstriya arasındakı hərbi əməliyyatlar, Raştat və Baden müqavilələrinin imzalanmasına ilin sonuna qədər davam etdi. İspaniya Mirası müharibəsi başa çatsada, İspaniya 1720-ci ilə qədər rəsmi olaraq Avstriya ilə müharibə şəraitində yaşadı.

Dənizdə hərbi əməliyyatlar

1709-1712-ci illərdə müttəfiq donanması düşmənin əhəmiyyətli dəniz gücünün olmaması və həmçinin bütün vacib hədəflərə (Cəbəllütariq, Minorka, Sardiniya) çatıldığı üçün hər hansı bir böyük döyüş əməliyyatlarında iştirak etmək məcburiyyətində qalmadı. Əsas məqsəd ələ keçirilmiş yerlərin qorunması oldu. Donanma əsasən quru əməliyyatlarına dəstək verir və lazımi təhcizat və azuqələri çatdırırdı. Həmçinin müttəfiq donanması Fransa sahillərini nəzarətdə saxlamağa çalışırdı. Amma bəzən fransız gəmiləri onların diqqətindən yayınaraq, okeana çıxış əldə edirdi. Məsələn 1712-ci ildə Aralıq dənizindən Qərbi Hindistana doğru gedən Fransa gəmiləri bəzi ingilis və holland müstəmləkələrini qarət etməyi bacarmışdı. Bu illərdə bir nüçə Fransa kapitanları müttəfiqlərin dənizdə üstünlüyünə baxmayaraq, fərqlənməyi bacarmışdılar. İgidlik göstərən Fransa kapitanları arasında Forben, Sent Pol, Dyuqe-Truen, Kassar və admiral Du Kassı göstərmək olar.

Digər yerlərdə hərbi əməliyyatlar

 

Qərbi Hindistan; kölə ticarəti ilə əlaqədar bu bölgə çox əhəmiyyətli idi.

Koloniyalarda hərbi əməliyyatlar əsasən Qərbi Hindistanda və Şimali Amerikada gedirdi. Qərbi Hindistanda müharibənin əvvəlindən rəqiblərin döyüş gəmiləri dəstələri var idi: fransızlara admiral Ketloqon və Şato-Reno və ingilislərə isə admiral Benbou rəhbərlik edirdi. Ketloqon və Şato-Renonun "gümüş donanması" ilə yola düşməsindən sonra, ddmiral Dyu Kass İspan koloniyalarının qarnizonlarını gücləndirmək üçün 1702-ci ildə 4 döyüş gəmisi və 8 nəqliyyat vasitəsi ilə oraya göndərildi. İngilis qüvvələrinin sayca üstün olmasına baxmayaraq, Dyu Kass Benbounun göndərdiyi gəmillərə inadlı müqavimət göstərərək onları Yamaykaya çəkilməyə məcbur etmişdi. O, Kartaxenaya ordu çıxarmış, sonra isə gümüşlə dolu gəmiləri Avropaya aparmağa müvvəfəq olmuşdu.

1708-ci və 1711-ci illərdə də o, bunu bacarmışdı və bununla da Fransa və İspaniya üçün müharibənin aparılmasını çox asanlaşdırmışdı. Qalan döyüş əməliyyatları isə ayrı-ayrı adalara qarşılıqlı basqınlarla məhdudlaşmışdı. Yalnız buna baxmayaraq, burda da demək olar ki, ingilislər həmişə üstün olmuşdu.

Şimali Amerikada uzun müddət mübarizə ancaq müstəmləkəçilərin könüllü silahlı dəstələri ilə silahlanan ticarət gəmiləri vasitəsi ilə aparılmışdı. Bu səbəbdən fransızların üstünlüyü açıq-aşkar idi. Ancaq 1710-1711-ci illərdə ingilis eskadraları və qoşunlarının gəlməyi ilə vəziyyət dəyişdi. Fransızlar Yeni Şotlandiyadakı Port Royalı itirdilər və bununla da onların dəniz ticarəti və balıq ovu məhdudlaşdı. Bununla belə, 1711-ci ildə ingilislərin Kvebekə sahib çıxmaq cəhdi uğursuzluqla nəticələndi.

Fransız ekspedisiyalarının ən uğurlusu 1712-ci ildə kapitan Dyuqe-Truen tərəfindən Rio-de-Janeyroya edilən basqın idi. O, şəhərdən böyük miqdarda təzminat alaraq, geriyə zəngin qənimətlərlə döndü. Bu ekspedisiya sülhün əldə edilməsinə böyük təsir göstərdi, çünki zərbə Portuqaliyanın ən həssas yerinə, onun sərvətinin mənbəyi yerləşən Braziliyaya vurulmuşdu.

Danışıqlar və sülh

  Əsas məqalə: Utrext sülhü

 

1714-cü ildə Utrext və Rastatt müqavilələrindən sonra Qərbi Avropa

Fransa və Böyük Britaniya 1711-ci ilin oktyabrında, Londonda sülh öncəsi sənədlərin imzalanması nəticəsində barışdılar. Öncəki danışıqlar İspaniyanın Avropa mülklərinin bölünməsini təmkinli şəkildə qəbul etməyə əsaslandı. Bunun ardınca, Utrext Konqresi, 29 yanvar 1712-ci ildə, İngilis nümayəndələri Con Robinson, Bristol yepiskopu və Tomas Ventvors, Lord Straffordun iştirakı ilə açıldı. V Filipp hələ də kral olaraq tanımadığı üçün, İspaniya əvvəlcə səlahiyyətli şəxsləri göndərmədi, ancaq Savoyya hersoqunu tək göndərdi, Portuqaliya Krallığını Luis de Kunha təmsil etdi. Müzakirə olunan ilk məsələlərdən biri Fransa və İspaniyanın taclarının ayrı saxlanılacağı zəmanətləri idi, V Filipp imtina sənədinə imza atanadək 10 iyul 1712-ci ilə qədər danışıqlarda cüzi irəliləyişlər oldu.

Böyük Britaniya, Fransa və İspaniya ilə avqustun 19-da Parisdə İspaniyanı əhatə edən "silahların dayandırılması" (saziş) ilə razılaşılaraq, danışıqlar tempi sürətləndi. Utrextdə imzalanan ilk müqavilə Fransa ilə Portuqaliya arasında 7 noyabrda imzalanan, 14 mart 1714-cü ildə Fransa ilə Savoy arasında olan barışıq idi. Elə həmin gün İspaniya, Böyük Britaniya, Fransa və İmperiya Kataloniyanın boşaldılmasına və İtaliyada silahlı birləşmənin olmasına razılıq verdi. Sülh haqqında əsas müqavilələrə 1713-cü il 11 aprel tarixində əməl edildi. Bunlar Fransa və Böyük Britaniya, Hollandiya, Savoyya, Prussiya və Portuqaliya arasında beş ayrı müqavilə idi. İspaniya V Filippin nəzarətində, 13 iyulda Utrextdə Savoyya və Böyük Britaniya ilə ayrıca sülh müqavilələri bağladı. Utrextdəki danışıqlar növbəti il sürətlə davam etdi, İspaniya ilə Hollandiya arasında sülh müqaviləsi yalnız 26 iyun 1714-cü ildə, İspaniya ilə Portuqaliya arasında isə 6 fevral 1715-ci ildə imzalandı.

Beləliklə Utrext sülh müqaviləsinin imzalanması ilə Avropada Grand Siècle (qızıl əsr) xarakterizə edən Fransa hegemonluğu sona çatdı. V Filipin Cənubi İtalya torpaqlarına sahib olmaq üçün revanşist müharibəsi xaric (1718-1720), Burbon sülaləsindən olan monarxlar tərəfindən idarə olunan Fransa və İspaniya sonrakı illərdə müttəfiq olaraq qaldı ("Burbon ailəsi müqaviləsi"). İtaliya və Hollandiyadakı mülklərindən məhrum olan İspaniya, gücünün böyük bir hissəsini itirdi və qitə arenasında kiçik bir güc oldu. Avstriya İtaliyada hakim gücə çevrildi və Avropadakı mövqeyini kəskin şəkildə gücləndirdi.

Nəticə

 

Şimali Amerika 1750-ci ildə; burada sadalanan bəzi fransız qalaları 1713-cü ildən sonra növbəti otuz il müddətində tikilməmişdir.

Utrext sülh müqaviləsinə görə Burbonların namizədi V Filip İspaniya kralı olaraq təsdiqləndi. Bunun müqabilində Filip Fransa taxtına həm özü, həm də varisləri üçün iddiadan imtina edərək, Fransa və İspaniya tacları arasındakı əlaqəni kəsdi.

İngiltərə müharibədən əsas mənfəətli tərəf kimi çıxdı. Sülhün X maddəsinə görə İspaniya, Cəbəli-Tariq və Menorka limanlarından imtina edərək, İngiltərəyə Qərbi Aralıq dənizində dominant mövqe verdi. İngilislər Afrika və İspaniya Amerikası arasında Asiento və ya qul ticarəti üzərində inhisar qazandı.

İngilislərin danışıqlarının kommersiya maraqlarına verdiyi önəm, Fransanın "Dyunkerk qalalarını düzəltməyə, limanı bağlamağa və limanda dolu olan (heç yenidən qurulmayacaq) şlakları sökməyə" razı olduqları tələbi ilə nümayiş olundu. Bunun səbəbi Dyunkerkin fransız kaperiları (fr. corsaire) üçün əsas bazası olması idi,tək bir bərzəxdə Şimali dənizinə çatmaq və La-Manşda İngilis patrullarından qaçmaq mümkün idi. Bu nəticə etibarsız olduğunu sübut etdi.

XIII maddəyə əsasən İspaniya, ingilislərin müharibə əsnasında Katalon müttəfiqlərinə verdiyi dəstəyin qarşılığında Katalonanın tarixi hüquqlarını qorumaq tələbinə razı oldu. Savoyya Siciliyanı və Milan Hersoqluğunu aldıqdan sonra, İtaliyada və Flandriyadakı İspaniya əraziləri bölündü. Keçmiş İspaniya Hollandiyası, Neapol Krallığı, Sardiniya və Milan Hersoqluğunun böyük hissəsi imperator VI Karla mənsub oldu. İspaniya Cənubi Amerikadakı, müasir Uruqvaydakı Sakramento koloniyasını Portuqaliyaya qaytardı, Braziliyada olan Amazon və Oyapok çayları arasındakı torpaqlar üzərində Portuqaliya suverenliyini tanıdı.

Avropadakı Fransa sərhədlərində böyük bir dəyişiklik olmadı. Fransızlar ələ keçirdikləri əraziləri itirməsələr də, mərkəzi Avropaya doğru genişlənmələri dayandırıldı. Fransa ingilis taxtına Stuart iddiaçılarını dəstəkləməyi dayandırdı və Annanı qanuni kraliça olaraq tanıdı. Şimali Amerikada Fransa ingilislərin İrokezlər üzərində feodal ağalığını tanıdı, Yeni Şotlandiya və Nyufaundlend (ada) və Rupert Torpağındakı ərazilərə iddialarını irəli sürdü. Qərbi Hindistandakı Sent Kitsin fransızlara məxsus hissəsi də tamamilə İngiltərəyə verildi.

Hollandiya İspaniya Hollandiyasında bir neçə qala və İspaniya Qelderlandının bir hissəsini ilhaq etmək hüququ aldı. Eyni zamanda müharibə Hollandiyanı çox əhəmiyyətli dərəcədə zəiflətdi, bu da dəniz ticarətində İngiltərə ilə rəqabətə girə bilməyəcək dərəcədə onun gücdən düşməsinə səbəb oldu.

Fransa, Şimali Amerikanın ən bahalı hərbi qurğusu olan Liusburq qalasını inşa etdiyi Keyp-Breton adası da daxil olmaqla digər müharibə öncəsi Şimali Amerikadakı mülklərini qorudu.

Raştat və Baden müqavilələri

1713-cü ildəki uğurlu Fransız Reynland kampaniyası, nəhayət Karlosu 1714-cü ildə Rastatt və Baden müqavilələrini imzalamağa məcbur etdi, baxmayaraq ki, İspaniya ilə 1720-ci ildə Haaqa müqaviləsinə qədər şərtlər razılaşdırılmadı. Sentyabrın 7-də Müqəddəs Roma İmperiyası Baden Müqaviləsi ilə müqaviləyə qatıldı; Kataloniya və Mayorka 1715-ci ilin iyun ayına qədər nəhayət burbonlar tərəfindən tam tutulmasa da, müharibə başa çatdı.

İstinadlar

1. Clodfelter, M. (2017). Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492-2015 (4th ed.). Jefferson, North Carolina: McFarland. ISBN 978-0786474707.
2. "Statistics of Wars, Oppressions and Atrocities of the Eighteenth Century (the 1700s)". 2012-07-22 tarixində .
3. Falkner, 2015. səh. 7
4. Борисов Ю. (1991). Дипломатия Людовика XIV. М.: Международные отношения. ISBN 5-7133-0305-5.
5. Hochedlinger, 2003. səh. 171
6. Storrs, 2006. səh. 6–7
7. Frey, 1995. səh. 191-192
8. Childs, 1991. səh. 1
9. White, 2011. səh. 542-543
10. de Vries, 2009. səh. 151–194
11. Meerts, 2014. səh. 168
12. Frey, 1995. səh. 389
13. McKay, 1983. səh. 54-55
14. Ingrao, 2000. səh. 105
15. Rule, 2017. səh. 91–108
16. Falkner, 2015. səh. 508–510
17. Gregg, 1980. səh. 126
18. Somerset, 2012. səh. 166
19. Falkner, 2015. səh. 96
20. Legrelle A. La diplomatie fransaise et la succession d’Espagne. — Gand. 1890. TIII. — P. 650
21. Somerset, 2012. səh. 167
22. Somerset, 2012. səh. 168
23. Wolf, 1974. səh. 514
24. Schmidt Voges, Solana Crespo, 2017. səh. 2
25. Rothbard
26. Schaeper, 1986. səh. 1
27. Childs, 1991. səh. 2
28. Shinsuke, 2013. səh. 37-40
29. Ostwald, 2014. səh. 100–129
30. Lesaffer
31. Ingrao, 1979. səh. 39-40
32. Hattendorf, 1979. səh. 50-54
33. Cowans, 2003. səh. 26–27
34. Symcox, 1983. səh. 147
35. Symcox, 1983. səh. 149
36. Kramer, Johannes (1986). English and Spanish in Gibraltar. Buske Verlag, p.10, note 9. ISBN 3-87118-815-8
37. Marx, Robert: Treasure lost at sea: diving to the world's great shipwrecks. Firefly Books, 2004, page 66. ISBN 1-55297-872-9
38. Marx, Robert: The treasure fleets of the Spanish Main. World Pub. Co., 1968
39. Trevelyan: England Under Queen Anne: Blenheim, p. 249
40. The Spanish Succession 1702
41. "Hungary," Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2008. Archived 2009-10-31.
42. The Treaties of the War of the Spanish Succession: An Historical and Critical Dictionary by Linda Frey and Marsha Frey, 1995, pg. 290
43. Chandler: Marlborough as Military Commander, p. 125
44. Black, 1994. səh. 80
45. Chandler: Marlborough as Military Commander, 154
46. "The siege of Turin chapter 7". The Spanish Succession. İstifadə tarixi: 21 December 2013.
47. Lynn, стр. 65
48. Three Victories and a Defeat: The Rise and Fall of the First British Empire, 1714-1783. Basic Books. 2008. səh. 56. ISBN 978-0-7867-2722-3.
49. Chandler, 1973. səh. 222
50. Henderson: Prince Eugen of Savoy, p. 162
51. «Minorca». en:Британская энциклопедия Volume 15. 8th edition. Edinburgh, Adam and Charles Black, 1858. p. 251.
52. Dhondt, 2015. səh. 16–17
53. Lynn, 1999. səh. 270-271
54. Lynn, 1999. səh. 276-277
55. Sundstrom, 1992. səh. 196
56. Symcox, 1985. səh. 155
57. Lynn, 1999. səh. 275
58. Lynn, 1999. səh. 280-281
59. Perrett B. (1992) The Battle Book: Crucial Conflicts in History from 1469 BC to the Present, Arms and Armour Press; ISBN 978-1-85409-328-8
60. Bühl und Stollhofen
61. Nolan, Cathal J. (2008), Wars of the Age of Louis XIV, 1650-1715, Greenwood encyclopedias of modern world wars, ABC-CLIO, səh. 253, ISBN 9780313359200
62. Bodart, 1908. səh. 158
63. The Oxford History of the British Army
64. De Paz Sánchez, Manuel; García Pulido, Daniel (2015). El corsario de Dios. Documentos sobre Amaro Rodríguez Felipe (1678-1747). Documentos para la Historia de Canarias. Francisco Javier Macías Martín (ed.). Canarias: Archivo Histórico Provincial de Santa Cruz de Tenerife. ISBN 978-84-7947-637-3. İstifadə tarixi: 8 June 2016.
65. Matthew, 2004. səh. 50–68
66. "Biography: John Benbow". The National Museum. The Royal Navy. 2004. İstifadə tarixi: 2009-06-07.
67. John B. Hattendorf, ed., "Benbow's Last Fight: Documents relating to the Battle of Cape Santa Marta, 19-24 August 1702," in N.A.M. Rodger, ed., Naval Miscellany, vol. 5. Publications of the Navy Records Society, vol. 125. (London: Naval Records Society, 1984),pp. 143-206.
68. Francis: The First Peninsular War: 1702–1713, 104
69. Trevelyan: England Under Queen Anne: Blenheim, 405
70. Francis: The First Peninsular War: 1702–1713, 107
71. Trevelyan: England Under Queen Anne: Blenheim, 406
72. Le Fevre & Harding: Precursors of Nelson: British Admirals of the Eighteenth Century, 68
73. Trevelyan: England Under Queen Anne: Blenheim, 410
74. Trevelyan: England Under Queen Anne: Blenheim, 415
75. Francis: The First Peninsular War: 1702–1713, 115
76. Kramer, Johannes (1986). English and Spanish in Gibraltar. Buske Verlag, p.10, note 9. ISBN 3-87118-815-8
77. Jaques, Tony (2007). Dictionary of Battles and Sieges. Westport, Conn. [u.a.]: Greenwood Press. səh. 666. ISBN 0313335389.
78. Bodart, 1908. səh. 144
79. Lynn, John (1999). The Wars of Louis XIV, 1667–1714 (Modern Wars In Perspective). Longman. 296. ISBN 978-0582056299.
80. Ермаков А. (2017-09-05). Великие полководцы. 100 историй о подвигах и победах. Litres. ISBN 5457037436.
81. Tucker, Spencer C. (2009-12-23). A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East [6 volumes]: From the Ancient World to the Modern Middle East. ABC-CLIO. səh. 872. ISBN 978-1-85109-672-5. ... it was in effect a strategic victory for France.
82. Bergin, Joseph (2001). The Seventeenth Century: Europe 1598-1715 (ingilis). Oxford University Press. 125–126. ISBN 978-0-19-873168-9.
83. R.R. Palmer, A History of the Modern World 2nd ed. 1961, p. 234.
84. John Edgecombe Daniel (1820). Journal of an Officer in the Commissariat Department of the Army: Comprising a Narrative of the Campaigns Under His Grace the Duke of Wellington, in Portugal, Spain, France, and the Netherlands, in the Years 1811, 1812, 1813, 1814, & 1815: And a Short Account of the Army of Occupation in France, During the Years 1816, 1817, & 1818. author. səh. 478. İstifadə tarixi: 23 April 2013.
85. Jamel Ostwald (2007). Vauban Under Siege: Engineering Efficiency and Martial Vigor in the War of the Spanish Succession. BRILL. səh. 299. ISBN 978-90-04-15489-6. İstifadə tarixi: 23 April 2013.
86. Kamen, 2001. səh. 101
87. . 2010-02-13. İstifadə tarixi: 2018-08-28.
88. Kamen, Henry (2001). Philip V of Spain: The King who Reigned Twice. Yale University Press. ISBN 0-30008-718-7. İstifadə tarixi: 16 November 2013., p. 222
89. "Friedensschlüsse von Rastatt und Baden im Aargau, 1714 März 6/September 7" [Peace treaties of Rastatt and Baden, 6 March and 7 September 1714]. Kult.Doku (alman). University of Klagenfurt.
90. The first Indian War was King Philip's War, the second was King William's War, and the fourth was Father Rale's War. See Alan Taylor, Writing Early American History, University of Pennsylvania Press, 2005, pg. 74.
91. Parkman, Francis (1892). A Half-Century of Conflict, Volume 1. Boston: Little, Brown. OCLC 767873.
92. Simms, 2008. səh. 60–64
93. The staunch Tory Strafford was hauled before a committee of Parliament for his part in the treaty, which the Whigs considered not advantageous enough.
94. James Falkner (2015). The War of the Spanish Succession 1701-1714. Pen and Sword. səh. 205.
95. Randall Lesaffer, "The Peace of Utrecht and the Balance of Power", Oxford Public International Law.
96. Somerset, Anne (2012). Queen Anne: The Politics of Passion. Harper Press. səh. 470. ISBN 978-0007203765.
97. Pincus, Steven. "Rethinking Mercantilism: Political Economy, The British Empire and the Atlantic World in the 17th and 18th Centuries" (PDF). Warwick University: 7–8. İstifadə tarixi: 10 May 2018.
98. Moore, John Robert (1950). "Defoe, Steele, and the Demolition of Dunkirk". Huntington Library Quarterly. 13 (3): 279. doi:10.2307/3816138.
99. Bromley, JS (1987). Corsairs and Navies, 1600–1760. Continnuum-3PL. səh. 233. ISBN 978-0907628774.
100. George Chalmers, Great Britain (24 January 1790). "A Collection of Treaties Between Great Britain and Other Powers". Printed for J. Stockdale – Internet Archive vasitəsilə.
101. "Gelderland". Britannica.com. İstifadə tarixi: 13 July 2015.
102. Royle, Trevor (2016). Culloden; Scotland's Last Battle and the Forging of the British Empire. Little, Brown. səh. 148. ISBN 978-1408704011.
103. "Treaties of Utrecht - European history". Encyclopedia Britannica.

Ədəbiyyat

• Anderson, MS (1995). The War of Austrian Succession 1740–1748. Routledge. ISBN 978-0582059504.
• Atkinson, CT (1944). "The Peninsula Second Front in the War of the Spanish Succession". Journal of the Society for Army Historical Research. JSTOR 44228346.
• Bromley, JS (1970). The New Cambridge Modern History: Volume 6, The Rise of Great Britain and Russia (1979). Cambridge University Press. ISBN 978-0521293969.
• Carlos, Ann; Neal, Larry; Wandschneider, Kirsten (2006). "The Origins of National Debt: The Financing and Re-financing of the War of the Spanish Succession". International Economic History Association.
• Childs, John (1991). The Nine Years' War and the British Army, 1688–1697: The Operations in the Low Countries (2013). Manchester University Press. ISBN 0719089964.
• Clodfelter, M. (2008). Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492–2015 (2017). McFarland. ISBN 978-0786474707.
• Colville, Alfred (1935). Studies in Anglo-French History During the Eighteenth, Nineteenth and Twentieth Centuries. Forgotten Books. ISBN 978-1528022392.
• Cowans, Jon (2003). Modern Spain: A Documentary History. U. of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-1846-6.
• de Vries, Jan (2009). "The Economic Crisis of the 17th Century". Journal of Interdisciplinary Studies. 40 (2).
• Dhondt, Frederik (2015). De Ruysscher, D; Capelle, K (eds.). History in Legal Doctrine; Vattel and Réal De Curban on the Spanish Succession; the War of the Spanish Succession in Legal history; moving in new directions. Maklu. ISBN 9789046607589.
• Elliott, John (2014). Dadson, Trevor (ed.). The Road to Utrecht in Britain, Spain and the Treaty of Utrecht 1713–2013. Routledge. ISBN 978-1909662223.
• Falkner, James (2015). The War of the Spanish Succession 1701 – 1714. Pen & Sword. ISBN 978-1781590317.
• Francis, David (May 1965). "Portugal and the Grand Alliance". Historical Research. 38 (97): 71–93. doi:10.1111/j.1468-2281.1965.tb01638.x.
• Frey, Linda; Frey, Marsha, eds. (1995). The Treaties of the War of the Spanish Succession: An Historical and Critical Dictionary. Greenwood. ISBN 978-0313278846.
• Gregg, Edward (1980). Queen Anne (Revised) (The English Monarchs Series) (2001). Yale University Press. ISBN 978-0300090246.
• Hattendorf, John (1979). A Study in the English View and Conduct of Grand Strategy, 1701 - 1713 (PhD). Pembroke College Oxford.
• Hochedlinger, Michael (2003). Austria's Wars of Emergence, 1683–1797. Routledge. ISBN 0582290848.
• Holmes, Richard (2008). Marlborough: England's Fragile Genius. Harper. ISBN 978-0007225729.
• Ingrao, Charles (1979). In Quest & Crisis; Emperor Joseph I and the Habsburg Monarchy (2010). Cambridge University Press. ISBN 978-0521785051.
• Ingrao, Charles (2000). The Habsburg Monarchy, 1618–1815 (2010). Cambridge University Press. ISBN 978-0521785051.
• Israel, Jonathan (1989). Dutch Primacy in World Trade, 1585–1740 (1990). Oxford University Press. ISBN 978-0198211396.
• Kamen, Henry (2001). Philip V of Spain: The King Who Reigned Twice. Yale University Press. ISBN 978-0300180541.
• Kann, Robert (1974). A History of the Habsburg Empire, 1526-1918 (1980). University of California Press. ISBN 978-0520042063.
• Kubben, Raymond (2011). Regeneration and Hegemony; Franco-Batavian Relations in the Revolutionary Era 1795–1803. Martinus Nijhoff. ISBN 978-9004185586.
• Lesaffer, Randall (10 November 2014). "The peace of Utrecht and the balance of power". Blog.OUP.com. İstifadə tarixi: 5 May 2018.
• Lesaffer, Randall. "Fortress Belgium – The 1715 Barrier Treaty". OUP Law. İstifadə tarixi: 4 July 2020.
• Lindsay, JO (1957). The New Cambridge Modern History: Volume 7, The Old Regime, 1713–1763. Cambridge University Press. ISBN 978-0521045452.
• Lynn, John (1999). The Wars of Louis XIV, 1667–1714 (Modern Wars In Perspective). Longman. ISBN 978-0582056299.
• McKay, Derek; Scott, HM (1983). The Rise of the Great Powers 1648 – 1815 (The Modern European State System). Routledge. ISBN 978-0582485549.
• Meerts, Paul Willem (2014). Diplomatic negotiation: Essence and Evolution (PhD). Leiden University. hdl:1887/29596.
• Myers (1917). "Violation of Treaties: Bad Faith, Nonexecution and Disregard". The American Journal of International Law. 11 (4): 794–819. doi:10.2307/2188206. JSTOR 2188206.
• Nicholson, Lt.-Col. G. W. L. (1955). Marlborough and the War of the Spanish Succession. Queens Printer.
• Ostwald, Jamel (2014). Murray, Williamson; Sinnreich, Richard (eds.). Creating the British way of war: English strategy in the War of the Spanish Succession in Successful Strategies: Triumphing in War and Peace from Antiquity to the Present. Cambridge University Press. ISBN 978-1107633599.
• Pincus, Steven. "Rethinking Mercantilism: Political Economy, The British Empire and the Atlantic World in the 17th and 18th Centuries". Warwick University.
• Rothbard, Murray (23 April 2010). "Mercantilism as the Economic Side of Absolutism". Mises.org. Good summary of the concept. İstifadə tarixi: 7 April 2018.
• Rule, John (2017). The Partition Treaties, 1698–1700 in A European View in Redefining William III: The Impact of the King-Stadholder in International Context. Routledge. ISBN 978-1138257962.
• Schaeper, Thomas (March 1986). "French and English Trade after Utrecht". Journal for Eighteenth Century Studies. 9 (1). doi:10.1111/j.1754-0208.1986.tb00117.x.
• Schmidt Voges, Inken; Solana Crespo, Ana, eds. (2017). Introduction to New Worlds?: Transformations in the Culture of International Relations Around the Peace of Utrecht in Politics and Culture in Europe, 1650–1750). Routledge. ISBN 978-1472463906.
• Shinsuke, Satsuma (2013). Britain and Colonial Maritime War in the Early Eighteenth Century. Boydell Press. ISBN 978-1843838623.
• Simms, Brendan (2008). Three Victories and a Defeat: The Rise and Fall of the First British Empire, 1714–1783. Penguin. ISBN 978-0140289848.
• Somerset, Anne (2012). Queen Anne; the Politics of Passion. Harper. ISBN 978-0007203765.
• Storrs, Christopher (2006). The Resilience of the Spanish Monarchy 1665–1700. OUP Oxford. ISBN 978-0199246373.
• Sundstrom, Roy A (1992). Sidney Godolphin: Servant of the State. EDS Publications Ltd. ISBN 978-0874134384.
• Symcox, Geoffrey (1985). Victor Amadeus; Absolutism in the Savoyard State, 1675–1730. University of California Press. ISBN 978-0520049741.
• Szechi, Daniel (1994). The Jacobites: Britain and Europe, 1688–1788. Manchester University Press. ISBN 978-0719037740.
• Thompson, Andrew (2014). Dadson, Trevor (ed.). The Utrecht Settlement and its Aftermath in Britain, Spain and the Treaty of Utrecht 1713–2013. Routledge. ISBN 978-1909662223.
• Thompson, RT (1973). Lothar Franz von Schönborn and the Diplomacy of the Electorate of Mainz. Springer. ISBN 978-9024713462.
• Vives, Jaime (1969). An Economic History of Spain. Princeton University Press. ISBN 978-0691051659.
• Ward, William, Leathes, Stanley (1912). The Cambridge Modern History (2010). Nabu. ISBN 978-1174382055.
• White, Ian (2011). Rural Settlement 1500–1770 in The Oxford Companion to Scottish History. OUP. ISBN 978-0192116963.
• Wolf, John (1968). Louis XIV (1974). WW Norton & Co. ISBN 978-0393007534.
• Navarro i Soriano, Ferran (2019). Harca, harca, harca! Músiques per a la recreació històrica de la Guerra de Successió (1794-1715). Editorial DENES. ISBN 978-84-16473-45-8

Xarici keçidlər

• "The Spanish Succession and the War of the Spanish Succession" (ingilis). 2011-08-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-27.
• İspaniya mirası uğrunda müharibə // Кругосвет  (rus.)
•  (ing.)
• Acton, J. E. E., 1st Baron. (1906). Lectures on Modern History. London: Macmillan and Co. (ing.)
•  (ing.)