fbpx
Wikipedia

Yanacaq-energetika sənayesi

Avqust 03, 2021

Yanacaq-energetika sənayesi — Yanacaq və energetika sənayelərinin adı. Müxtəlif növ enerji hasilatı, istehsalı və istifadəsi ilə əlaqədardır.Dünyada energetika resurslarının istehsalı və istehlakı daima artır.Energetika resursları istehlakında böyük fərqlər var.Dünya əhalisinin 15%-i yaşayan İEÖ-lər (İnkişaf Etmiş Ölkələr) dünya energetika və resurslarının demək olarki, 60%-ni, dünya əhalisinin 5%-i yaşayan ABŞ isə 25%-dən çoxunu istehlak edir.İOÖ-lərdə (İnkişafda Olan Ölkələr) istehsal olunan yanacaq və enerjinin böyük hissəsi ABŞ-a, Qərbi Avropa və Yaponiyaya daşınır. Birinci dünya müharibəsindən sonra avtomobil və aviasiyanın inkişafı, sənayedə daxili yanacaq mühərriklərinin tətbiqi ilə əlaqədar neft və qazın rolu artmışdır.Bu həm də neftin qiymətinin ucuz olması ilə əlaqədar idi.Lakin 1960-cı illərdə yaradılan OPEK, neft hasilatını öz əlinə almış və neftin qiymətini bir neçə dəfə qaldırmışdır.Neftin ölçü vahidi Bareldir.(1 barel = 159 litr). Dünyanın yanacaq energetika balansında dəyişikliklər hər bir ölkənin ayrı-ayrı energetika resursları ilə təmin olunan Norveç, İsveç,Finlandiya və Kanada üçün su enerjisinin, neft və təbii qaz resursları ilə zəngin İran körfəzi sahili dövlətləri üçün bu resursların yüksək çəkisi səciyyəvidir. Respublikamızın da yanacaq-energetika balansının strukturunda neft və təbii qaz üstünlük təşkil edir.

Neft sənayesi

Dünya neft hasilatının 35%-i OPEK ölkələrinin payına düşür.Dünya bazarında neftin qiymətinin sabit saxlanılması, hasil edilən neftin dünya bazarında tələbatdan artıq olmaması məqsədilə OPEK, bu quruma daxil olan hər bir ölkə üçün neft hasilatı üzrə öhdəlik (kvota) verir.OPEK ölkələri bütün ixrac tədarükünün 50%-dən çoxunu təmin edir.Bu rəqəm dünya iqtisadiyyatının OPEK ölkələrinin neftindən nə dərəcədə asılı olduğunu göstərir. Neft ehtiyatları əsasən Yaxın və Orta Şərqdə (xüsusilə İran körfəzində) olduqca yüksək təmərküzləşmişdir.Ona görə də bu regionu "neft kranı" adlandırırlar.Qərbi Sibir,Qvineya körfəzi,Cənub-Şərqi Asiya, Karib dənizinin Cənubi Amerika sahilləri də əsas neft regionlarıdır.Bundan başqa Şimal dənizi, Xəzər dənizi və Meksika körfəzindəki yeni neft yataqlarının mənimsənilməsi, bu bölgələrin də neft sənayesindəki əhəmiyyətini artırırır.XXI əsrin başlanğıcından etibarən Xəzər hövzəsində yerləşən Qazaxıstan,Türkmənistan eləcə də respublikamız neftin iri ixracatçılarına çevrilir.Neftin ən böyük idxalçıları Qərbi və Şərqi Avropa ölkələri, ABŞ və Yaponiyadır. Dünyada neftin əsas hissəsi nəhəng tankerlərlə və boru kəmərləri vasitəsi ilə daşınır.XXI əsrin əvvəllərində neft daşınmasın üçün daha sərfəli olan yeni boru kəmərləri, o cümlədən 2006-cı ildə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri istismara verilmişdir.

Ən çox neft hasil edən ölkələr Hasil edilən neft (mln.ton)
  Səudiyyə Ərəbistanı 500
  ABŞ 400
  Rusiya 330
  İran 190
  ÇXR 160
  Meksika 155
  Norveç 120
  Venesuela 120
  Kanada 120
  BƏƏ 110
  Nigeriya 95
  Böyük Britaniya 80
  Azərbaycan 50

Neft və qaz mühəndisliyi

Neft və qaz üzrə mühəndis neft və qaz yataqlarının kəşfiyyatı, həmçinin neft və qaz hasilatı ilə məşğul olur. Neft və qaz mühəndisliyi ixtisası üzrə təhsil alan tələbələr bu profillərə bölünür: neft və qaz yataqlarının qazılması, neft və qaz hasilatı obyektlərinin istismarı, boru kəməri obyektlərinin tikintisi, geoloji kəşfiyyat texnologiyaları və s. Bu ixtisasın tələbələri boru kəməri nəqliyyatını, neft və qaz yataqlarının işlənməsini öyrənir, neft və qaz quyularının istismarı ilə məşğul olur, qazma işlərində hidromexanikadan istifadə etməyi və s. öyrənirlər. Neft və qaz mühəndisliyi ixtisası üzrə təhsilini bitirən tələbələr qazma, kəşfiyyat, neft və qaz hasilatı ilə məşğul olan böyük neft şirkətlərində, maye və qaz halında olan faydalı qazıntıların daşınması, boru kəmərlərinin tikintisi ilə məşğul olan təşkilatlarda, elmi-tədqiqat təşkilatlarında və digər bu kimi müəssisələrdə çalışa bilər.

Ümumi baxış

İqtisadiyyatda radikal islahatların aparılmasına tələb artdıqca yeni bazar mexanizmlərinin, mütərəqqi iqtisadi texnologiyaların tətbiqinin formalaşdırılması əmək potensialından rasional istifadəsinin məkan-zaman baxımından səfərbər edilməsi, ciddi nəzarətə götürülməsi zəruridir. Neft Azərbaycanın ən qiymətli təbii sərvətlərindən biridir. Müasir dövrdə neft heç bir xammalla əvəz edilməyən təbii sərvət olaraq qalır və yeni enerji mənbələrindən istifadə edilməsi mümkün olana qədər bəşəriyyət hələ uzun müddət neftdən istifadə etməli olacaqdır. Bu baxımdan, neftin tarixini, onun mənşəyini, əmələ gəlməsini və xalq təsərrüfatında rolunu və tətbiqi sahələrini bilmək lazımdır.

Azərbaycan neftinin tarixi

Azərbaycan neftinin tarixi kökləri çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Ərəb tarixçiləri, coğrafiyaşünasları və səyyahlarından Əhməd Əl-Bəlaruri (IX əsr) Abşerondakı iqtisadi həyatın qədimdən neftlə bağlı olduğunu göstərmiş, Əbu-İshaq İstəxri (XI-X əsrlər), Əbu-d-Həsən Əli Məsudi (X əsr) Bakının neftli torpağı, Abşeronun "ağ" və "qara" nefti haqqında məlumat vermişdir.

İtalyan səyyəhı Marko Polo (XIII-XIV əsrlər) Bakı neftinin yaxın Şərq ölkələrinə aparılması, alman diplomatı və səyyahı Adam Oleari (XVII əsr) Bakıdakı neft quyuları, türk səyyahı Evliya Çələbi (XVII əsr) neft mədənləri, neftin İrana, Orta Asiyaya, Türkiyəyə və Hindistana aparılması və neftin gətirdiyi illik gəlir haqqında məlumat vermişdir. Balaxanıdakı neft quyularından birində aşkar edilmiş daş üzərindəki yazı quyunun (35 m dərinliyində) hələ 1594-cü ildə usta Allahyar Məmmədnur oğlu tərəfindən qazılıb istifadəyə verildiyi göstərilir.

Əmin Əhməd Razinin (İran, 1601) məlumatına görə XVI əsrin əvvəllərində Bakı ətrafında 500-ə qədər belə neft çalaları və quyusu mövcud idi ki, bunlardan da həm "qara", həm də "ağ" neft çıxarılırdı. Alman səyyahı, həkim və təbiətşünası Engelbert Kempfer İsveç səfirliyinin katibi kimi 1683-cü ildə Abşeron yarımadasında Balaxanı, Binəqədi, Suraxanı yataqlarında olmuş, neftin Abşeron yarımadasından İrana, Orta Asiyaya və Şimali Qafqaza aparılmasını təsvir etmişdir. 1803-cü (1798) ildə Bakı sakini Qasımbəy Mənsurbəyov Bibiheybət yaxınlığında, dənizdə, sahildən 18 m və 30 m aralı iki neft quyusu qazdırmışdır.

AZƏRBAYCAN neft sənayesinin inkişaf tarixində bir neçə mərhələlər ayrılır ki, bunların da hər birinin özünəməxsus nailiyyətləri olmuşdur.

I mərhələ: 1847-ci ildən neftin mexaniki üsulla qazılmış quyulardan hasil edilməsi ilə başlanır və 1920-ci ilə kimi davam edir. 1847-1848-ci illərdə ilk dəfə Bibiheybət və sonra Balaxanı yataqlarında mexaniki üsulla qazılmış quyulardan sənaye əhəmiyyətli neft alınmış və həmin ildən də Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı başlanır. XIX əsrin əvvəllərində dünyada ilk dəfə olaraq Bibiheybətdə sahildən 30 m aralı dənizdə qazılmış əl quyusundan neft hasil edilmişdir. 1859-cu ildə Bakıda ilk neftayırma zavodu (qurğusu) tikilir. 1863-cü ildə Cavad Məlikov Bakıda kerosin zavodu tikdirdi və dünyada ilk dəfə neftayırma prosesində soyuduculardan istifadə etdi. 1867-ci ildə 15 neftayırma qurğusu fəaliyyət göstərirdi. 1878-ci ildə Balaxanı yatağı ilə Bakı neftayırma zavodunu birləşdirən 12 km uzunluğunda Rusiyada ilk neft kəməri inşa edilir. 1898-ci ildə neft mədənləri ilə Bakı neftayırma zavodlarını birləşdirən neft kəmərlərinin ümumi uzunluğu 230 km idi. Bu kəmərlərdə ildə 1mln. t neft nəql edilirdi. 1883-cü ildə Bakı-Batum dəmir yolu tikilib istifadəyə verilir ki, bu da neft və neft məhsullarının Avropa ölkələrinə ixrac edilməsində mühüm əhəmiyyətə malik idi.

II mərhələ: 1920-ci ildə Azərbaycanda neft sənayesinin milliləşdirilməsindən sonra başlayır və 1949-cu ildə açıq dənizdə "Neft Daşları" yatağının kəşfi dövrünü əhatə edir. 1921-ci ildə neft hasilatı azalaraq 2,4 mln. tona enir. II mərhələdə axtarış-kəşviyyat işlərinin genişləndirilməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda bir sıra yeni neft yataqları (xüsusilə Qala, Buzovna-Maştağa və s.) aşkar edilib istismara verilir və neft hasilatı 1941-ci ildə 23,6 mln. tona çatdırılır. Bu da o dövrdə SSRİ-nin neft hasilatının 76%-ni təşkil edir. 1941-1945-ci illərdə müharibə dövründə neft avadanlıqlarının və neftçi mütəxəssislərin SSRİ-nin şərq rayonlarına (Tatarıstan, Türkmənistan, Başqırdıstan və s.) köçürülməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda neft hasilatı 11,1 mln. tona düşür. 7 noyabr 1949-cu ildə Neft Daşlarında 942 m dərinlikli 1№-li quyu (Qala lay dəstəsindən) gündə 100 t hasilatla istismara daxil oldu və dənizdə neftçıxarmanın əsasını qoydu. Yataq üzrə ilk geoloq Ağa Qurban Əliyev olmuşdur.

III mərhələ: 1950-ci ildə "Neft Daşları" yatağının istismara verilməsi ilə Azərbaycanda dəniz neft sənayesinin inkişafı ilə başlanır və bu 1969-cu ilə kimi davam edir. Bu mərhələdə dəniz geoloji-kəşfiyyat işləri genişlənir, bir sıra neft və qaz yataqları aşkar edilib istismara verilir (Qum-dəniz, Səngəçal-Divannı-dəniz-Xərə-Zirə a.-sı, Bahar, Bulla-dəniz, Darvin küpəsi, Palçıq pilpiləsi və s.), dəniz qazma işlərinin (o cümlədən axtarış – kəşfiyyat qazmasının), hidrotexniki neft qurğularının tikilməsinin texnika və texnologiyası, dənizdə neftçıxarmanın infrastrukturu inkişaf etdirilir. IV mərhələ: 1969-cu ildən başlayaraq Azərbaycanın xalq təsərrüfatının bütün sahələri kimi neft və qaz sənayesinin də yüksək dinamik inkişaf mərhələsinə qədəm qoyması ilə səciyyələnir. 1970-80-ci illərdə neft sənauyseində tətbi ediləcək tenikanın inkişafı sayəsində dənizdən neft çıxarma prosesi genişlənir. 1975-ci ildə neft və qazın ümumi hasilatı 27,1 mln. t-a (şərti yanacaq) çatdırıldı. 80-ci illərdə üzən qazma qurğularının sayı 11-ə çatdı və onlardan istifadə nəticəsində, indi Azərbaycan neftinin əsas hissəsini təşkil edən dənizin 80–350 m dərinlkdə yatan zəngin neft ehtiyatlarına malik olan yataqlar kəşf olundu (Günəşli, Çıraq, Azəri və b.). V mərhələ: SSRİ dağıldıqdan sonra Azərbaycanda Neft hasilatı sahəsi yeni mərhələyə qədəm qoyur. Respublikada baş verən gərgin ictimai-siyasi proseslər ərəfəsində hökumət bir çox xarci investrorların Azərbaycana cəlb edilməsinə nail olur. 1994-cü il sentyavrın 20-də Bakıda Gülüstan sarayında Xəzərin Azərbaycan sektorundakı "Azəri", "Çıraq", "Günəşli" yatatqlarının dərin su qatlarındakı neftin birgə işlənməsi haqqında "məhsulun pay bölgüsü" tipli müqavilə imzalandı. Müqavilə öz tarixi, siyasi və beynəlxalq əhəmiyyətinə görə "Əsrin müqaviləsi" adlanmış, təxminən 400 səhifə həcmində və 4 dildə öz əksini tapmışdıır. Əsrin müqaviləsində dünyanın 8 ölkəsinin (Azərbaycan, ABŞ, Böyük Britaniya, Rusiya, Türkiyə, Norveç, Yaponiya və Səudiyyə Ərəbistanı) 13 ən məşhur neft şirkəti (Amoko, BP, MakDermott, Yunokal, ARDNŞ, LUKoyl, Statoyl, Ekson, Türkiyə petrolları, Penzoyl, İtoçu, Remko, Delta) iştirak etmişdir. Bununla da "Yeni neft strategiyası" və doktrinası uğurla həyata keçirilməyə başlandı. "Əsrin müqaviləsi" Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təsdiq edildi və 12 dekabr 1994-cü ildə qüvvəyə mindi. Hal-hazırda bu müqaviləyə əsasən çalışan müəssisəslərlə bilrikdə əldə edilən neftin hesabına Azərbaycan bir dövlət kimi dünyada öz mövqeyini möhkəmlətməyə nail olmuşdur.

"Neft-qaz sənayesi mühəndisliyi" ixtisası üzrə bakalavrların (BEng) hazırlanması üzrə dərs proqramı:

  • Emal sənayeləri:

A - Fiziki xassələr, kütlə balansı; B - Termodinamika, enerji balansı;

  • Əsaslar:

A - fizika, problemin həlli, ixtisas artımı; B - Biologiya, problemin həlli, ixtisas artımı;

  • Ali təhsilli mütəxəssislər üçün və mühəndislik üzrə riyaziyyat;
  • Kimya:

1 - Kimyanın prinsipləri; 2 - Kimyəvi Reaktivlik;

  • Mexaniki Mühəndislik Elmi;
  • Neft Mühəndisliyinə Giriş.
  • Proses Mühəndisliyi:

A - Hidromexanika; B - Termodinamika;

  • Neft Geofizikası A;
  • Texnoloji Prosesin Layihəsi
  • Təbəqənin Qiymətləndirilməsi;
  • İstehsal Texnologiyası-(Avadanlıqlar);
  • Neft Yatağının İşlənib Hazırlanması(Daşın və Mayenin xassələri);
  • Neft Geofizikası;
  • Qazma;
  • Termodinamika (Çoxfazalı);
  • Neft Yatağının İşlənib Hazırlanması(Layihə: Məsaməli Mühitdə Maye axını);
  • Qabaqcıl Maye Mexanikası və Modelləşdirmə, Yerdəyişmə – Nəzarət & Modelləşdirmə: Neft Yatağının Simulyasiyası və İstehsal üzrə.
  • Neft və Qazın Nəqli və Saxlanılması;
  • Təhlükəsizlik və Davamlılıq, (HAZOP, Təsirin Qiymətləndirilməsi);
  • Neft Yatağının Modelləşdirilməsi;
  • Elmi-araşdırma Layihəsi;
  • Yatağın İstismarı;
  • Yatağın İstismarı;
  • İstehsal Texnologiyası(Layihə);
  • E&P Biznesi və İqtisadiyyatı.

Neft və qazın mənşəyi

XVIII əsrdən başlayaraq neft və qazın mənşəyi barədə irəli sürülən müxtəlif  fərziyyələri iki qrupda birləşdirmək olar: üzvü (biogen) və qeyri-üzvü (abiogen). Neftin üzvü yolla əmələ gəlməsinin tərəfdarları arasında, bəzi mə­sə­lələr haqqında ciddi fikir ayrılığı olsa da, onlar neftin biosferin ilkin canlı maddəsinin dəyişmə məhsulu olduğunu əsas götürürlər [Kalitski, Porfiryev, Mehdiyev (neftin mənşəyinin dərinlik-biogen nəzəriyyəsi) və b.]. Qeyri-üzvü fərziyyənin tərəfdarları (Mendeleev, Sokolov, Kudryavtsev və b.) isə neftin mürəkkəb komponentlərinin sadə ilkin maddələrin (C,H2, CO,CO2, CH4, H2O və b.) qeyri-üzvi sintezinin məhsulu olması fikrini irəli sürür­lər. Eyni zamanda bu maddələrin istər kosmos, istərsə də yer qabığı və ya mantiya mənşəli olmasına fərq qoyulmur. Canlı mad­dənin və onun sonrakı dəyişilmə məhsullarının molekulyar quruluşunun daha dərindən öyrənilməsi neftin üzvü mənşə nəzəriyyəsini əsaslandırmağa imkan verdi. Canlı maddənin öldükdən sonra dəyişmə məhsulları ilə neftin molekulyar səviy­yədə oxşarlığı onların genetik yaxınlığına dəlalət edir. Bunlar üçün ümumi fundamental xüsusiyyətlərindən biri işığın polyarizasiya müstəvisini fırladan güzgü əksli stereoizomerlərin olması ilə şərtlənən optik aktivlikdir. Canlı təbiətdə güz­gü əksolma asimmetriyası üstünlük təşkil edir, yəni bütün biogen amin turşuları sola doğru, şəkər isə sağa doğru güzgü əksolma izomerləridir. Neftin üzvü mənşəliolmasını göstərən digər fundamental xüsusiyyətlərindən biri də onlarda bioüzvi maddələrdən irsi "molekulyar fossillərin" və ya hemofossillərin (molekulyar quruluşlar) işti­ra­kıdır. Neftin tərkibində sonuncuların miqdarı 30-40% təşkil edir. Digər əlamətlərdən biri də onun tərkibində canlı maddəyə xas olan izoprenoid karbohidrogenlərinin, xüsusilə fitan və pristanın olmasıdır. İrsi biogen strukturlara həmçinin bir çox normal alkanlar da (C17-dən yüksək) aiddir. Neftlərdə sonuncuların miqdarı 10-15%, bəzən 40%-dək olur. Litogenezin ardıcıl mərhələlərində neft ana çökünrülərində üzvü maddənin çevrilmə qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi süxurların biogen səpinti üzvü maddəsinin (SÜM) bütün çevrilmə proseslərini (generasiya) izləməklə neft-qazəmələ­gəlmənin çök­mə-miqrasion nə­zəriyyəsi əsalandırılmışdır. Bu nəzəriyyəyə görə, SÜM-in dəyişilərək karbohidrogenlər əmələ gətirməsi 4 mərhələdə gedir. Birinci mərhələdə neft ana çöküntülərin protokatogenez  zonasında gömülməsi baş verir (platformalarda 1,5-2 km).  SÜM-in cüzi dəyişməsi nəticəsində süxurlarda neft karbohidrogenlərinin konsentrasi­yası bir qədər artır. Neft ana süxurlarının 2-3 km-dən az olmayan dərinlikdə və temperaturun 80-900 C-dən 150-1700 C-dək ikinci mezokatogenez mərhələdə SÜM pozulması intensiv neft karbohidrogenlərinin generasiyası ilə müşayiət olunur və neftəmələgəlmənin baş fazası (NBF) tamamlanır. Nəticədə, kiçik molekullu karbohidrogenlər də daxil olmaqla mikroneftin əsəs kütləsi əmələ gəlir. Karbohidrogenlərin neft ana süxurlardan fəal emiqrasiyası başlanır və NBF-in sonunda SÜM-nin neft ana potensialı tükənir. Karbohidrogenlərin miqrasiyası və tələlərdə akkumulyasiyası nəticəsində neft yataqları əmələ gəlir. Neft ana çöntələri 1700 C-dən yüksək tem­pera­tur­da 3,5-4 km və daha çox dərinliyə gö­mül­dükdə SÜM mezokatogenezin sonları (MK4) və apokatogenezin əvvəli (AK1) uyğun gələn üçüncü mərhələyə keçir. Bu mərhələdə qazəmələgəlmənin baş fazası (QBF) SÜM strukturunun NBF-na nisbətən daha yüksək temperaturlu pozulması baş verir və metanın əsas kütləsi generasiya olunaraq QBF zonasında və həmçinin vertikal miqrasiya ilə çökmə qatın daha yuxarıda yatan horizontlarında yataqlar əmələ gətirir. Neft ana süxurların 6-7 km-dən çox dərinliyə gömüldüyü dör­dün­cü mərhələyə uyğun gələn apokatogenez zonasında SÜM ana neft-qaz potensialı tükəndiyindən metanın generasiya intensivliyi zəifləyir. Neftin qeyri-üzvü yolla əmələgəlmə fərziyyələri arasında N.A.Kudryav­tsevin təklif etdiyi model daha geniş yayılmışdır. Bu modelə görə, neft və qaz H2, CO, CO2, CN4 və b. sadə karbon birləşmələrinin qarışığından əmələ gəlmişdir (CO+3H2= CH4+H2O). Bundan başqa,  CH, CH2, CH3 və b. radikalların polimerizasion reaksiyaları da mümkündür. Güman edilir ki, bu çevrilmələr litosferin, reaksion qarışıqların toplandığı və dəyişilmə prosesləri gedən, hidrostatik təzyiqə nisbətən məsamə və lay təzyiqinin əlavə potensial enerjisinin yarandığı dərinlik yarıqları ilə parçalanmış sahələrində baş verir. Təzyiq ifrat yük­sək olduqda reaksion məhsullar ocağında  karbohidrogen birləşmələri ayrılıb tələlərə toplana bilər. Neftin qeyri-üzvü mənşəli olmasına dair aşağıdakı dəlillər irəli sürülür: Yerdən kənar (kosmik) maddədə karbon, o cümlədən karbohidrogen birləşmələrinin (amin turşuları, normal alkanlar, pristan, fitan, bəzi porfirinlər) və optik aktiv maddələrin olması; termodinamik tədqiqatlarla Yerin mantiya şəraitində 1300-15000 C temperaturda metanın və aşağı uçuculuq qabiliyyəti olan oksigenin mövcudluq mümkün­lüyü; mantiya mənşəli maqmatizm məhsullarında karbonlu birləşmələrin (H2O, CO, spirtlər, CH4 və bəzi daha mürəkkəb karbohidrogenlər) olması; mantiya maddəsindən karbohidrogen deqazasiyası; neftli-qazlı höv­zələrin çoxunun genetik cəhətdən qraben və dərinlik yarıqları ilə bağlılığı; çökmə hövzələrdəki  neftlərin tərkibində V, Ni, Fe, Cu, Mo, Mn, Co, Zn, Cr, Hd, As, Sb, və b. metalların yüksək miqdarı; dünyanın neft və qaz ehtiyatlarının qlobal və regional qeyri-bərabər paylanması; neft və qazın kəsiliş boyu fundamentə qədər paylanması halları və b. Lakin bu dəlillərin çoxu neftin əmələ gəlməsinin çökmə-miqra­sion üzvi nəzəriyyəsi ilə də izah oluna bilər. ===Neft və qaz geologiyası=== Kkarbohidrogenlərin axtarış və kəşfiyyatına tətbiq olunan geoloji elmlər toplusudur.

 
Neft və qaz yatağı

Çökmə hövzə analizi

Neft və qaz geologiyası başlıca olaraq çöküntü hövzələrində (sedimentary basins) neft və qazın əmələgəlmə (generation) və toplanmasını (accumulation) şərtləndirən yeddi əsas elementin təyini ilə məşğul olur.

  • Ana (neft-qaz əmələgətirici) süxur
  • Kollektor süxur
  • Örtük
  • Tələ
  • Zamanlama
  • Maturasiya
  • Miqrasiya

Ümumilikdə, bütün bu elementlər adətətn çox dar "çərçəvədə" yalnız bir quyu (və bəzən daha çox) məlumatları əsasında tədqiq edilir. Bu quyular yer təkinin yalnız 1-ölçülü seqmentidir və bu məlumatlardan hövzənin 3-ölçülü təsvirini almaq neft-qaz geolgiyasının fundamental məsələsidir. Son illərdə ucuz və yüksək keyfiyyətli 3-ölçülü (3D) seysmik üsulların meydana çıxması ilə bu məsələnin həllində kifayət qədər dəqiq nəticələr almaq mümkün olmuşdur.

Ana süxurların (source rock) tədqiqi süxurdakı üzvi maddələrin (organic matter) təbiətinin təyininə əsaslanır və bir qayda olaraq geokimyəvi üsullardan istifadə olunur. Üzvi maddələrin tipi təyin edilməklə ana süxurdan ayrılan karbohidrogenlərin tip və keyfiyyət tərkibi haqqında məlumat əldə etmək olar.

Kollektor (və ya reservuar) (reservoir rock) süxur məsaməli (porous) və keçirici (permeable) olub özündə karbohirogenləri saxlayır. Süxurun kollektor xüsusiyyətlərinin təyini məsaməlik (porosity) və keçiriciliyin (permeability) hesablanmasına əsaslanır. Kollektorların analizində stratiqrafiya, sedimentologiya və reservaur mühəndisliyi (reservoir engineering) fənnlərindən istifadə olunur.

Örtük süxur (Seal) aşağı və ya pis keçiricilikli süxur qatı olub karbohidrogenlərin kollektorlardan sızmasının qarşısını alır. Ən geniş yayılmış örtük süxurlara evaporitlər, təbaşir və gilli şistləri (shale) misal göstərmək olar. Örtük süxurların analizı onların qalınlığı və lateral yayılmasının ölçülməsinə əsaslanır.

Tələ (trap) kollektor və ğrtüklərin bir-birinə yanaşıqlı olmasını təmin etməklə karbohidrogenlərin yığımlarda saxlanılmasını təmin edir. Əks halda karbohidrogenlər Arximed qüvvəsinin (natural buoyancy) təsiri altında yer səthinə sızır və beləliklə itirlər.

Süxurların maturasiya (yetkinlik) (maturation) analizi ana süxurların termal tarixlərinin (thermal history) tədqiqi və beləliklə karbohidrogenlərin əmələ gəlməsi və ana süxurdan ayrlması (expulsion) zamanı və həcmini təyin etməyə imkan verir.

Miqrasiya (migration) analizi karbohidrogenlərin ana süxurdan kollektor süxurlara hərəkətini və bəlli bir ərzidə karbohidrogen mənbələrinin ("mətbəxlərinin") təyininə yardım edir.

Ən sonda zamanlama (timing) faktoru nəzər alınmalıdır. Zamanlama dedikdə, məsələn, tələlər neft-qaz sıralı karbohidrogenlər ana süxurlardan ayrılmadan öncə movcud olmalıdırlar. Əks halda karbohidrogenlər yataq sala bilmir və yer səthinə sızaraq itirlər. Neft-qaz əmələgətici süxur, miqrasiya yolları (migration pathways) , kollektor və tələnin iştirakı, lakin yalnız örtük süxurların olmaması da neft-qazın itməsinı gətirib çıxarır və qazılan quyuların "boş" çıxması ilə nəticələnir.

Neft və qaz ehtiyatları

Ehtiyatlar xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə görə balans və balansdan kənar olmaqla iki hissəyə bölünür. Yataqların balans ehtiyatları hazırda işlənməyə cəlb olunması iqtisadi cəhətdən səmərəli olan; balansdan kənar ehtiyatlar isə hazırda işlənməyə cəlb olunması iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun olmayan və yaxud texniki və texnoloji cəhətdən işlənməsi mümkün olmayan, gələcəkdə balans kateqoriyalı ehtiyatlara keçə bilən ehtiyatlardır. Balans ehtiyatlarına geoloji və çıxarıla bilən ehtiyatlar aid edilir. Geoloji ehtiyatlar çıxarılmasının mümkünlüyündən asılı olmayaraq yataqda olan ehtiyatların ümümi miqdarıdır. Çıxarıla bilən ehtiyatlar isə onların müasir texnologiya vasitələri ilə çıxarıla bilən hissəsidir.Çöküntütoplanma zonalarının geoloji öyrənilmə dərəcəsindən asılı olaraq proqnoz ehtiyatlar iki yarımqrupa (D1 və D2) ayrılır: 1) D1 - regional geoloji-geofiziki tədqiqatlar aparılmış, sənaye neft-qazlılığı sübut olunmuş ərazilərin litoloji-stratiqrafik komplekslərinin neft və qaz ehtiyatlarıdır; 2) D2 - sənaye neft-qazlılığı hələ sübut olunmamış, zəif öyrənilmiş ərazilərin litoloji-stratiqrafik komplekslərinin neft və qaz ehtiyatlarıdır. Perspektiv ehtiyatlar üç kateqoriyaya bölünür: C1, C2, C3. Aşağıdakı hallarda yatağın ehtiyatı bu kateqoriyalardan birinə aid edilə bilər: C1- quyularda sənaye əhəmiyyətli neft və qaz hasilatı alındıqda və sınanmış quyularda obyekt müsbət geoloji və geofiziki səciyyəyə malik olduqda; C2 - geoloji və geofiziki tədqiqatların nəticələri müsbət olduqda, daha yüksək kateqoriyalı ehtiyatı olan sahələrə qonşu olan və hələ kəşf olunmamış sahələrin yataqları, neftli-qazlı layların (komplekslərin) arasında və eləcə də onlardan yuxarıda yatan layların ehtiyatı; C3-neftli-qazlı rayonda aşkar edilmiş və dərin qazımaya hazırlanmış strukturların ehtiyatları. Kəşf olunmuş (və ya sənaye) ehtiyatları A və V kateqoriyalarına ayrılır. A kateqoriyasına mükəmməl öyrənilmiş, neftli-qazlı sahəsi, faydalı qalınlığı, kollektorluq qabiliyyəti, onun dəyişmə xüsusiyyəti, neftin, qazın və kondensatın fiziki-kimyəvi xassələri, lay rejimi, lay təzyiqi və süxur məlum olan yataqlar aid edilir. V kateqoriyasına neft-qazlılığı yatağın (və ya onun hissələrinin) müxtəlif hipsometrik nöqtələrdə quyulara sənaye əhəmiyyətli neft (qazın) axınlarına əsaslanan ehtiyatları aiddir.

Neft və qaz yataqlarının təsnifatı

İ.M.Qubkin, M.V.Abramoviç, İ.O.Brod, M.F.Mirçink, N.Y.Uspenskaya, B.Q.Babazadə, A.A.Bakirov, K.S.Maslov, K.K.Qostintsev, V.A.Qrosqeym, F.Q.Salmanov və bir çox başqa alimlər müxtəlif illərdə neft və qaz yataqlarının təsnifatlarını vermişlər. Bu təsnifatların bir çoxu struktur formalara, digərləri genetik və ya morfoloji əlamətlərə əsaslanır. M.F.Mirçink genetik prinsipə əsaslanaraq bütün yataqları üç əsas tipə ayırır: struktur, stratiqrafik və litoloji yataqlar. Struktur tip yataqlar üç qrupa (antiklinal qırışıqlarla əlaqədar yataqlar - tağ yataqları, monoklinal yataqlar, tektonik məhdud yataqlar); stratiqrafik tip yataqlar isə iki qrupa (eroziyaya uğramış gömülmüş strukturlarla əlaqədar yataqlar, gömülmüş struktur çıxıntılar və massivlərlə əlaqədar yataqlar) bölünürlər. Hər qrup öz növbəsində növlərə ayrılır. Litoloji tip yataqlara aşağıdakılar aid edilir: neftsaxlayan layın pazlaşma sərhədində yerləşən yataqlar, keçirici süxurların qeyri-keçirici süxurlara keçid sahələrinin yataqları, linzavari yataqlar, qolvari yataqlar və yuvavari yataqlar. Qeyd edilən təsnifatlardan başqa, neft və qaz yataqlarının tələdəki flüidlərin faza halı və nisbətlərinə görə (V.Q.Vasilyev, N.S.Yerofeyev və b, 1966); neft, qaz və kondensatın miqdarına görə (N.A.Yeremenko); sənaye yığımlarının sayına, faza halına, ehtiyatlarına, konturlarının münasibətlərinə və başqa əlamətlərə görə (A.Y.Kontoroviç, İ.İ.Nesterov, F.Q.Salmanov və b., 1975) və başqa təsnifatlar da məlumdur.

Neft və qaz yataqlarının axtarışı

Geoloji-kəşfiyyat işləri etapının yekun axtarış mərhələsi. Axtarış obyektləri, bir qayda olaraq, geoloji-geofiziki üsullarla axtarış qazımasına hazırlanmış dərin lokal strukturlar və ya başqa tip tələlər, o cümlədən "yataq" tipli anomaliyaların daxil olduğu perspektiv sahələr sayılır. Yeni obyektlərin axtarışı, sənaye neft-qazlılığı sübut olunmuş və yaxud artıq işlənməkdə olan sahələrdə aparılır. Neft və qaz yataqlarının axtarışı mərhələsinin əsas vəzifəsi geoloji kəsilişdə neft-qazlı və neft-qazperspektivli komplekslərin, kollektorların, örtüklərin və həmçinin onların xüsusiyyətlərinin təyini, neft və qazla doymuş layların və hoizontların seçilməsi və sınanması, neft və qazın sənaye axınlarının alınması, flüidlərin xassələrinin təyini və layların həcm parametrlərinin ölçülməsi, seçilmiş yataqların C2 və bəzən C1 kateqoriyaları üzrə neft və qaz ehtiyatlarının hesablanması, dəqiqləşdirici geofiziki və qiymətləndirici qazıma işlərinin aparılması üçün obyektlərin seçilməsi məsələlərindən ibarətdir. Bu məsələlər, əsas etibarilə, axtarış quyularının qazılması və bu quyularda müxtəlif geoloji-geofiziki və geoloji-mədən üsulları ilə kompleks tədqiqatlar aparmaqla həll olunur. Axtarış işləri müsbət nəticələndikdə kəşfiyyat layihəsi tərtib edilir, əks təqdirdə isə perspektivsizliyin əsaslandırılması haqqında hesabat verilir.

Neft və qazın miqrasiyası

Maddələrin Yer qabığında müxtəlif aqreqat halında yerdəyişməsi. Neft və qazın miqrasiyası əsas amilləri: ağırlıq qüvvəsi, təzyiq və temperatur qradiyentləri və karbohidrogen konsentratı. Neft və qazın miqrasiyası iki mərhələyə ayrılır: 1) neft-qaz ana süxurlarda baş verən ilkin miqrasiya; 2) ana süxurlardan kənarda gedən və yataqlar əmələ gətirən və eləcədə sonradan onların dağılmasına səbəb olan törəmə miqrasiya. Miqrasiya üç əsas formasına ayrılır: 1) karbohidrogenlərin suda sərbəst həll olmuş, həqiqi və kalloid məhlulları, yaxud emulsiya halında birlikdə yerdəyişməsi (passiv miqrasiya); 2) sərbəst faza halında və diffuziya yolu ilə (aktiv miqrasiya); 3) qaz-kondensat məhlulu halında (kombinasion miqrasiya). Neft və qazın miqrasiyası əsas amili ağırlıq qüvvəsi olduğundan miqrasiya əsasən qalxan istiqamətdə gedir, kəsiliş üzrə fasiləsiz keçirici mühitdə miqrasiya subşaqulu, etibarlı örtüklə məhdudlaşdıqda isə sublateral baş verir. Neft və qazın miqrasiyası prosesinin baş verməsini təmin edən geoloji məkanın başlıca xüsusiyyəti onun həm litoloji (məsaməlik və keçiricilik) və həm də struktur-tektonik baxımdan qeyri-bircinsli olmasıdır. Miqrasiya bir qayda olaraq keçirici layın qalxımı boyu onun tavan (və ya ona yaxın) hissəsi üzrə tektonik (antiklinal əyilmə, dizyunktiv pozulma) və yaxud litoloji (pazlaşma, fatsial dəyişmə) ekrana qədər davam edir. Lateral miqrasiya üstünlük təşkil etdiyi miqrasiya bəzən rezervuardaxili miqrasiya adlanır. Miqyasına görə neft və qazın miqrasiyası lokal, zonal (neft-qaz toplanma zonalarına uyğun gələn), regional (birinci və daha yüksək tərtibli strukturlara uyğun gələn) miqrasiyalara ayrılır. Şaquli miqrasiya diapozonu hövzənin çöküntü qatının qalınlığı ilə məhdudlaşır. Qalxan subşaquli neft və qazın miqrasiyası zəif keçirici süxur örtüklərindən yüksək çatlılıq zonaları üzrə baş verir. Kollektorluq xassəsi nisbətən sabit olan süxurlarda neft və qazın qravitasion diferensasiyası baş verə bilər. Bu zaman, V.K. Qassou və S.P. Maksimovun "diferensial tutulma" prinsipə görə daha yüngül flüidlə tam doymuş tələ daha ağır flüidi tuta bilmir, lakin yüngül flüid daha ağır flüidi hipsometrik yuxarıda yerləşən qonşu tələyə ötürür. Nəticədə daha çox gömülmüş tələlərdə qaz, daha yuxarıda yerləşən tələdə isə neft (bəzən qaz papağı ilə) yerləşir. Karbohidrogenlərin bu sxem üzrə toplanması az hallarda baş verə bilər, çünki karbohidrogen yığımlarının formalaşması dövründə struktur planlar dəyişə bilər. Neftin qazla sıxışdırılması zamanı tələdə həcm etibarilə 50%-dək neft qala bilər. Beləliklə, neftin bir tələdən digər tələyə yerdəyişməsi zamanı itki nəticəsində ilkin yataq iki-üç tələyə toplaşa bilər.

Neft və qaz axtarışının geokimyəvi üsulları

Neft və qaz yataqları ətrafında səpinti oreallarının əmələ gəlməsi kimi təbii hadisəyə əsaslanan axtarış üsulları. Bunlardan biri Sokolov tərfindən işlənilib hazırlanmış neft-qaz planalması üsuludur ki, bunun da hazırda 20-dən çox modifikasiyası məlumdur. Neft və qaz axtarışının geokimyəvi üsulları bu və ya digər parametrlərə görə fon qiymətindən yüksək olan anomaliyaların sahə üzrə yayılma zonalarını müəyyən etmək və bu anomaliyaları dərində yatan neft (qaz) yataqları ilə əlaqələndirməyə əsaslanır. Anomaliyalar iki növ olur: 1) neft və qaz yatağını örtən süxur qatlarında karbohidrogen komponentlərinin yüksək miqdarı ilə seçilən ilkin anomaliyalar; 2) yatağın səpinti oreolları karbohidrogenlərin yerləşdiyi süxurlarla və yeraltı sularla qarşılıqlı təsirindən alınan məhsulların yüksək (fona nisbətən) olması ilə səciyyələnən törəmə anomaliyalar. Müşahidə üsullarına görə, anomaliyaların müəyyən edilməsinə yönəlmiş neft və qaz axtarışının geo-kimyəvi üsulları. 2 qrupa ayrılır: səth (torpaq və torpaqaltı) və dərinlik planalmaları (qazıma quyuları vasitəsilə). Səth üsullarına neft-qaz planalması və radiometrik planalma aiddir. Dərinlik planalmasına isə qaz-kern planalması, qaz karotajı (qazların tərkibi və elastikliyi, lay sularında həll olmuş üzvi maddələrin öyrənilməsi) daxildir. Törəmə anomaliyaların səth planalmasına lüminessen-bitumoloji, duz, su-bakterial, dərinlik üsullarına isə su bakterial planalmalar aiddir.

Qaz sənayesi

Hazırda boru kəmərlərinin çəkilməsi, Yaxın və Orta şərqdə təbii qazın mayeləşdirilməsi üzrə müəssisələrin tikilməsi və onun daşınması üçün metandaşıyan gəmilərin sürətlə artması təbii qaz hasilatı və ixracatının həcmini əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır.Başlıca qaz idxal edən ölkələr Qərbi Avropa, Yaponiya və ABŞ-dır.Sıxılmış halda təbii qazın ixracatında əsas yeri Əlcəzair, İndoneziya, Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Bruney, idxalında isə Yaponiya, ABŞ, Almaniya, Fransa, İtaliya kimi dövlətlər tutur.Həmçinin Liviya, Kanada, Niderland, Avstraliya, Rusiya, Norveç və s. kimi ölkələr də dünyada iri qaz ixracatçıları kimi tanınır.

Qaz hasil edən ölkələr Hasil edilən qaz (mlrd. m³)
  Rusiya 590
  ABŞ 525
  Kanada 160
  Böyük Britaniya 90
  Niderland 85
  Türkmənistan 60
  Əlcəzair 60
  İndoneziya 55
  Səudiyyə Ərəbistanı 35
  Azərbaycan 25

Kömür sənayesi

Neftin qiymətinin bahalaşması ilə əlaqədar 70-ci illərdə kömür hasilatı sürətlə artmış və XXI əsrin əvvəllərində 6 mlrd. tonu keçmişdir.Onun 1 mlrd. tonu qonur kömürün payına düşür.Kaloriliyinə görə daş kömürdən geri qalan qonur kömür hasilatına görə Almaniya dünyada birincidir. Metallurgiya sənayesində istifadə olunan kokslaşan kömürün əsas idxalçıları Yaponiya, İtaliya, Fransa, Belçika və digər Avropa İttifaqı ölkələridir.

Dünyada başlıca kömür yataqları:

Daş kömür ixracatçıları

  1. Çin
  2. ABŞ
  3. Almaniya
  4. Avstraliya
  5. Polşa
  6. Hindistan
  7. Kolumbiya
  8. Venesuela
  9. CAR
  10. Ukrayna

Daş kömür idxalçıları:

  1. Yaponiya
  2. Koreya
  3. Fransa
  4. İtaliya
  5. Yunanıstan
  6. Belçika
  7. Niderland
  8. Finlandiya
  9. Norveç
  10. Braziliya

ABŞ,Avstraliya,və CAR-da kömür zəngin laylardan açıq üsulla çıxarılır və mexanikləşdirmə səviyyəsi yüksəkdir.Ona görə də burada kömürün maya dəyəri Avropa ölkələrinə nisbətən ucuz başa gəlir.ABŞ,Avstraliya,və CAR-dan Qərbi Avropa ölkələrinə gətirilən kömür, yerli hövzələrdən çıxarılan kömürdən 3 dəfə ucuz başa gəlir.Bunun nəticəsində Qərbi Avropa ölkələrinin kömür hövzələri tənəzzülə uğraşmışdır.

Kömür hasil edən ölkələr Hasil edilən kömür (mln.ton)
  ÇXR 1.400
  ABŞ 1.000
  Almaniya 260
  Hindistan 250
  Rusiya 250
  Avstraliya 230
  CAR 200
  Polşa 200
  Qazaxıstan 100
  Ukrayna 95
  Çexiya 75

Elektroenergetika

Elektrik enerjisi demək olar ki, bütün ölkələrdə istehsal edilir.Lakin onun 70%-i İEÖ-lərin (İnkişaf Etmiş Ölkələr) payına düşür.Elektrik enerjisinin istehsalına görə ABŞ, adambaşı istehsalına görə isə Norveç dünyada birinci yeri tutur. Respublikamızda olduğu kimi, dünya elektrik enerjisi istehsalında da ənənəvi yanacaq növlərindən istifadə edən (kömür, qaz, yanar şist, mazut) istilik elektrik stansiyaları (İES) başlıca yer tutur (65-67%).Elə bu stansiyalar da energetikanın coğrafi mənzərəsini müəyyən edir. Elektrik enerjisi istehsalında su elektrik stansiyaları (SES) da mühüm rol oynayır (20%).Lakin hal-hazırda, planetimizin hidroenerji potensialının cəmi 17%-i istifadə edilir.Hidroenergetikadan istifadəyə görə ABŞ və Rusiya başlıca yer tutur.SES-lər Avropanın Skandinaviya və Alp bölgələrində, Kanadada, Çində, Cənubi Amerikanın bir sıra ölkələrində mühüm rol oynayır.SES-lərdə istehsal edilən elektrik enerjisi ucuz başa gəlir. Hidroenerji potensialı çox olan ölkələr:

  1. Çin
  2. Rusiya
  3. Braziliya
  4. Kanada
  5. Konqo Demokratik Respublikası
  6. ABŞ

Hidroenerji stansiyalarının başlıca üstünlüyü bərpa olunan hidroenerji resurslarından istifadə etməsi və İES-lərdən fərqli olaraq, havanı və su hövzələrini çirkləndirməməsidir.SES-lərin mənfi cəhəti isə tikilməsinin baha başa gəlməsi və geniş ərazilərin su altında qalmasıdır. Elektrik enerjisinin istehsalında atom energetikası getdikcə böyük rol oynayır.İndi dünyada elektrik enerjisi istehsalının 18%-ə qədəri atom elektrik stansiyalarının (AES) payına düşür.Ən güclü AES-lər ABŞ, Fransa, Yaponiya, Almaniya, və Rusiyadadır. AES-lərə sahib İOÖ-lər (İnkişafda Olan Ölkələr):

  1. Hindistan
  2. Braziliya
  3. Pakistan
  4. Argentina #İran #Ermənistan
  5. Qazaxıstan
  6. Rusiya

AES-lər enerji xammalı az, lakin enerjiyə tələbatın çox olduğu ərazilərdə tikilir.AES-lərin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, onların enerji mənbəyi olan uran və toriomun təbii ehtiyatları, üzvi yanacağın ehtiyatından xeyli çoxdur.AES-lərin nöqsan cəhətləri tikintisi üçün yüksək xərclərin tələb olunması, su hövzələrini xeyli çirkləndirməsi və tam təhlükəsizliyin təmin edilməsi ilə əlaqədar çətinliklərdir. Enerji istehsalında payının azalmasına görə elektrik stansiyalarının ardıcıllığı:

  1. İES
  2. SES
  3. AES
  4. Qabarma ES

Uran yataqlarına sahib ölkələr:

  1. ABŞ
  2. Kanada
  3. CAR
  4. Namibiya
  5. Niger
  6. Fransa
  7. Avstraliya
  8. Qabon

Ənənəvi olmayan enerji mənbələri

Bu mənbələrin əsasını günəş, külək, geotermal, qabarma-çəkilmə, enerji mənbələri təşkil edir.Hazırda dünya yanacaq-energetika balansında ənənəvi olmayan enerji mənbələrinin sayı 1-2%-dən artıq deyil.Ekoloji cəhətdən təmiz olan bu enerji mənbələri tükənməyən ehtiyatlar qrupuna aiddir.

Elektrik enerjisi istehsalında fərqlənən ölkələr:

  1. ABŞ
  2. Yaponiya
  3. Braziliya
  4. Rusiya
  5. Almaniya
  6. Kanada
  7. Fransa
  8. Hindistan
  9. Çin

Polşa və Niderlandda demək olar ki, elektrik enerjisinin hamısı İES-lərin, Norveçdə isə SES-lərin hesabınadır.Adambaşına düşən elektrik enerjisi istehsalında Norveç, İsveç, Kanada kimi ölkələr daha irəlidədədir. GeoES-lərə (Geotermal Elektrik Stansiyası) İslandiya, ABŞ, Filippin, Meksika, İtaliya, Yaponiya və Yeni Zelandiyada, qabarmaES-lərə isə Fransa, ABŞ, Kanada, Rusiya, Çin kimi ölkələrdə rast gəlmək olur.

  • Şərti yanacaq vahidi- yandığı zaman 7000 kkal. enerji verən 1 kq daş kömürdür. Kömürə nisbətən neft və qaz daha çox (1,5 dəfə); torf,ağac və yanar şistlər isə daha az enerji verir.
  • Yanacaq energetika balansı- müxtəlif növ yanacağın çıxarılması və enerji istehsalının (gəlir) onların xalq təsərrüfatında istifadə olunmasına (çıxar) deyilir.

İstinadlar

  1. Abdullayev Z.S. Neft sənayesinin iqtisadiyyatı və idarə edilməsi. Bakı: 2002.-s.40.
  2. Neftyığılan, Nəql Edən Mühəndis Qurğuları Və Avadanlıqları
  3. ↑ Pərviz H.Rüstəmov, Müasir İdarəetmə sistemində İnnovasiyalı yanaşma, «İqtisad Universiteti» Nəşriyyatı, Bakı 2015, s.17,25.

Həmçinin bax

Avqust 03, 2021
yanacaq, energetika, sənayesi, yanacaq, energetika, sənayelərinin, adı, müxtəlif, növ, enerji, hasilatı, istehsalı, istifadəsi, ilə, əlaqədardır, dünyada, energetika, resurslarının, istehsalı, istehlakı, daima, artır, energetika, resursları, istehlakında, böyü. Yanacaq energetika senayesi Yanacaq ve energetika senayelerinin adi Muxtelif nov enerji hasilati istehsali ve istifadesi ile elaqedardir Dunyada energetika resurslarinin istehsali ve istehlaki daima artir Energetika resurslari istehlakinda boyuk ferqler var Dunya ehalisinin 15 i yasayan IEO ler Inkisaf Etmis Olkeler dunya energetika ve resurslarinin demek olarki 60 ni dunya ehalisinin 5 i yasayan ABS ise 25 den coxunu istehlak edir IOO lerde Inkisafda Olan Olkeler istehsal olunan yanacaq ve enerjinin boyuk hissesi ABS a Qerbi Avropa ve Yaponiyaya dasinir Birinci dunya muharibesinden sonra avtomobil ve aviasiyanin inkisafi senayede daxili yanacaq muherriklerinin tetbiqi ile elaqedar neft ve qazin rolu artmisdir Bu hem de neftin qiymetinin ucuz olmasi ile elaqedar idi Lakin 1960 ci illerde yaradilan OPEK neft hasilatini oz eline almis ve neftin qiymetini bir nece defe qaldirmisdir Neftin olcu vahidi Bareldir 1 barel 159 litr Dunyanin yanacaq energetika balansinda deyisiklikler her bir olkenin ayri ayri energetika resurslari ile temin olunan Norvec Isvec Finlandiya ve Kanada ucun su enerjisinin neft ve tebii qaz resurslari ile zengin Iran korfezi sahili dovletleri ucun bu resurslarin yuksek cekisi seciyyevidir Respublikamizin da yanacaq energetika balansinin strukturunda neft ve tebii qaz ustunluk teskil edir Mundericat 1 Neft senayesi 1 1 Neft ve qaz muhendisliyi 1 1 1 Umumi baxis 1 1 2 Azerbaycan neftinin tarixi 1 2 Neft ve qazin menseyi 1 2 1 Cokme hovze analizi 1 3 Neft ve qaz ehtiyatlari 1 4 Neft ve qaz yataqlarinin tesnifati 1 5 Neft ve qaz yataqlarinin axtarisi 1 6 Neft ve qazin miqrasiyasi 1 7 Neft ve qaz axtarisinin geokimyevi usullari 2 Qaz senayesi 3 Komur senayesi 4 Elektroenergetika 5 Enenevi olmayan enerji menbeleri 6 Istinadlar 7 Hemcinin baxNeft senayesi RedakteDunya neft hasilatinin 35 i OPEK olkelerinin payina dusur Dunya bazarinda neftin qiymetinin sabit saxlanilmasi hasil edilen neftin dunya bazarinda telebatdan artiq olmamasi meqsedile OPEK bu quruma daxil olan her bir olke ucun neft hasilati uzre ohdelik kvota verir OPEK olkeleri butun ixrac tedarukunun 50 den coxunu temin edir Bu reqem dunya iqtisadiyyatinin OPEK olkelerinin neftinden ne derecede asili oldugunu gosterir Neft ehtiyatlari esasen Yaxin ve Orta Serqde xususile Iran korfezinde olduqca yuksek temerkuzlesmisdir Ona gore de bu regionu neft krani adlandirirlar Qerbi Sibir Qvineya korfezi Cenub Serqi Asiya Karib denizinin Cenubi Amerika sahilleri de esas neft regionlaridir Bundan basqa Simal denizi Xezer denizi ve Meksika korfezindeki yeni neft yataqlarinin menimsenilmesi bu bolgelerin de neft senayesindeki ehemiyyetini artiririr XXI esrin baslangicindan etibaren Xezer hovzesinde yerlesen Qazaxistan Turkmenistan elece de respublikamiz neftin iri ixracatcilarina cevrilir Neftin en boyuk idxalcilari Qerbi ve Serqi Avropa olkeleri ABS ve Yaponiyadir Dunyada neftin esas hissesi neheng tankerlerle ve boru kemerleri vasitesi ile dasinir XXI esrin evvellerinde neft dasinmasin ucun daha serfeli olan yeni boru kemerleri o cumleden 2006 ci ilde Baki Tbilisi Ceyhan neft kemeri istismara verilmisdir En cox neft hasil eden olkeler Hasil edilen neft mln ton Seudiyye Erebistani 500 ABS 400 Rusiya 330 Iran 190 CXR 160 Meksika 155 Norvec 120 Venesuela 120 Kanada 120 BEE 110 Nigeriya 95 Boyuk Britaniya 80 Azerbaycan 50Neft ve qaz muhendisliyi Redakte Neft ve qaz uzre muhendis neft ve qaz yataqlarinin kesfiyyati hemcinin neft ve qaz hasilati ile mesgul olur Neft ve qaz muhendisliyi ixtisasi uzre tehsil alan telebeler bu profillere bolunur neft ve qaz yataqlarinin qazilmasi neft ve qaz hasilati obyektlerinin istismari boru kemeri obyektlerinin tikintisi geoloji kesfiyyat texnologiyalari ve s Bu ixtisasin telebeleri boru kemeri neqliyyatini neft ve qaz yataqlarinin islenmesini oyrenir neft ve qaz quyularinin istismari ile mesgul olur qazma islerinde hidromexanikadan istifade etmeyi ve s oyrenirler Neft ve qaz muhendisliyi ixtisasi uzre tehsilini bitiren telebeler qazma kesfiyyat neft ve qaz hasilati ile mesgul olan boyuk neft sirketlerinde maye ve qaz halinda olan faydali qazintilarin dasinmasi boru kemerlerinin tikintisi ile mesgul olan teskilatlarda elmi tedqiqat teskilatlarinda ve diger bu kimi muessiselerde calisa biler Umumi baxis Redakte Iqtisadiyyatda radikal islahatlarin aparilmasina teleb artdiqca yeni bazar mexanizmlerinin mutereqqi iqtisadi texnologiyalarin tetbiqinin formalasdirilmasi emek potensialindan rasional istifadesinin mekan zaman baximindan seferber edilmesi ciddi nezarete goturulmesi zeruridir 1 Neft Azerbaycanin en qiymetli tebii servetlerinden biridir Muasir dovrde neft hec bir xammalla evez edilmeyen tebii servet olaraq qalir ve yeni enerji menbelerinden istifade edilmesi mumkun olana qeder beseriyyet hele uzun muddet neftden istifade etmeli olacaqdir Bu baximdan neftin tarixini onun menseyini emele gelmesini ve xalq teserrufatinda rolunu ve tetbiqi sahelerini bilmek lazimdir 2 Azerbaycan neftinin tarixi Redakte Azerbaycan neftinin tarixi kokleri cox qedim dovrlere gedib cixir Ereb tarixcileri cografiyasunaslari ve seyyahlarindan Ehmed El Belaruri IX esr Abserondaki iqtisadi heyatin qedimden neftle bagli oldugunu gostermis Ebu Ishaq Istexri XI X esrler Ebu d Hesen Eli Mesudi X esr Bakinin neftli torpagi Abseronun ag ve qara nefti haqqinda melumat vermisdir Italyan seyyehi Marko Polo XIII XIV esrler Baki neftinin yaxin Serq olkelerine aparilmasi alman diplomati ve seyyahi Adam Oleari XVII esr Bakidaki neft quyulari turk seyyahi Evliya Celebi XVII esr neft medenleri neftin Irana Orta Asiyaya Turkiyeye ve Hindistana aparilmasi ve neftin getirdiyi illik gelir haqqinda melumat vermisdir Balaxanidaki neft quyularindan birinde askar edilmis das uzerindeki yazi quyunun 35 m derinliyinde hele 1594 cu ilde usta Allahyar Memmednur oglu terefinden qazilib istifadeye verildiyi gosterilir Emin Ehmed Razinin Iran 1601 melumatina gore XVI esrin evvellerinde Baki etrafinda 500 e qeder bele neft calalari ve quyusu movcud idi ki bunlardan da hem qara hem de ag neft cixarilirdi Alman seyyahi hekim ve tebietsunasi Engelbert Kempfer Isvec sefirliyinin katibi kimi 1683 cu ilde Abseron yarimadasinda Balaxani Bineqedi Suraxani yataqlarinda olmus neftin Abseron yarimadasindan Irana Orta Asiyaya ve Simali Qafqaza aparilmasini tesvir etmisdir 1803 cu 1798 ilde Baki sakini Qasimbey Mensurbeyov Bibiheybet yaxinliginda denizde sahilden 18 m ve 30 m arali iki neft quyusu qazdirmisdir 3 AZERBAYCAN neft senayesinin inkisaf tarixinde bir nece merheleler ayrilir ki bunlarin da her birinin ozunemexsus nailiyyetleri olmusdur I merhele 1847 ci ilden neftin mexaniki usulla qazilmis quyulardan hasil edilmesi ile baslanir ve 1920 ci ile kimi davam edir 1847 1848 ci illerde ilk defe Bibiheybet ve sonra Balaxani yataqlarinda mexaniki usulla qazilmis quyulardan senaye ehemiyyetli neft alinmis ve hemin ilden de Azerbaycanin neft senayesinin inkisafi baslanir XIX esrin evvellerinde dunyada ilk defe olaraq Bibiheybetde sahilden 30 m arali denizde qazilmis el quyusundan neft hasil edilmisdir 3 1859 cu ilde Bakida ilk neftayirma zavodu qurgusu tikilir 1863 cu ilde Cavad Melikov Bakida kerosin zavodu tikdirdi ve dunyada ilk defe neftayirma prosesinde soyuduculardan istifade etdi 1867 ci ilde 15 neftayirma qurgusu fealiyyet gosterirdi 1878 ci ilde Balaxani yatagi ile Baki neftayirma zavodunu birlesdiren 12 km uzunlugunda Rusiyada ilk neft kemeri insa edilir 1898 ci ilde neft medenleri ile Baki neftayirma zavodlarini birlesdiren neft kemerlerinin umumi uzunlugu 230 km idi Bu kemerlerde ilde 1mln t neft neql edilirdi 1883 cu ilde Baki Batum demir yolu tikilib istifadeye verilir ki bu da neft ve neft mehsullarinin Avropa olkelerine ixrac edilmesinde muhum ehemiyyete malik idi II merhele 1920 ci ilde Azerbaycanda neft senayesinin millilesdirilmesinden sonra baslayir ve 1949 cu ilde aciq denizde Neft Daslari yataginin kesfi dovrunu ehate edir 1921 ci ilde neft hasilati azalaraq 2 4 mln tona enir II merhelede axtaris kesviyyat islerinin genislendirilmesi ile elaqedar Azerbaycanda bir sira yeni neft yataqlari xususile Qala Buzovna Mastaga ve s askar edilib istismara verilir ve neft hasilati 1941 ci ilde 23 6 mln tona catdirilir Bu da o dovrde SSRI nin neft hasilatinin 76 ni teskil edir 1941 1945 ci illerde muharibe dovrunde neft avadanliqlarinin ve neftci mutexessislerin SSRI nin serq rayonlarina Tataristan Turkmenistan Basqirdistan ve s kocurulmesi ile elaqedar Azerbaycanda neft hasilati 11 1 mln tona dusur 7 noyabr 1949 cu ilde Neft Daslarinda 942 m derinlikli 1 li quyu Qala lay destesinden gunde 100 t hasilatla istismara daxil oldu ve denizde neftcixarmanin esasini qoydu Yataq uzre ilk geoloq Aga Qurban Eliyev olmusdur III merhele 1950 ci ilde Neft Daslari yataginin istismara verilmesi ile Azerbaycanda deniz neft senayesinin inkisafi ile baslanir ve bu 1969 cu ile kimi davam edir Bu merhelede deniz geoloji kesfiyyat isleri genislenir bir sira neft ve qaz yataqlari askar edilib istismara verilir Qum deniz Sengecal Divanni deniz Xere Zire a si Bahar Bulla deniz Darvin kupesi Palciq pilpilesi ve s deniz qazma islerinin o cumleden axtaris kesfiyyat qazmasinin hidrotexniki neft qurgularinin tikilmesinin texnika ve texnologiyasi denizde neftcixarmanin infrastrukturu inkisaf etdirilir IV merhele 1969 cu ilden baslayaraq Azerbaycanin xalq teserrufatinin butun saheleri kimi neft ve qaz senayesinin de yuksek dinamik inkisaf merhelesine qedem qoymasi ile seciyyelenir 1970 80 ci illerde neft senauyseinde tetbi edilecek tenikanin inkisafi sayesinde denizden neft cixarma prosesi genislenir 1975 ci ilde neft ve qazin umumi hasilati 27 1 mln t a serti yanacaq catdirildi 80 ci illerde uzen qazma qurgularinin sayi 11 e catdi ve onlardan istifade neticesinde indi Azerbaycan neftinin esas hissesini teskil eden denizin 80 350 m derinlkde yatan zengin neft ehtiyatlarina malik olan yataqlar kesf olundu Gunesli Ciraq Azeri ve b V merhele SSRI dagildiqdan sonra Azerbaycanda Neft hasilati sahesi yeni merheleye qedem qoyur Respublikada bas veren gergin ictimai siyasi prosesler erefesinde hokumet bir cox xarci investrorlarin Azerbaycana celb edilmesine nail olur 1994 cu il sentyavrin 20 de Bakida Gulustan sarayinda Xezerin Azerbaycan sektorundaki Azeri Ciraq Gunesli yatatqlarinin derin su qatlarindaki neftin birge islenmesi haqqinda mehsulun pay bolgusu tipli muqavile imzalandi Muqavile oz tarixi siyasi ve beynelxalq ehemiyyetine gore Esrin muqavilesi adlanmis texminen 400 sehife hecminde ve 4 dilde oz eksini tapmisdiir Esrin muqavilesinde dunyanin 8 olkesinin Azerbaycan ABS Boyuk Britaniya Rusiya Turkiye Norvec Yaponiya ve Seudiyye Erebistani 13 en meshur neft sirketi Amoko BP MakDermott Yunokal ARDNS LUKoyl Statoyl Ekson Turkiye petrollari Penzoyl Itocu Remko Delta istirak etmisdir Bununla da Yeni neft strategiyasi ve doktrinasi ugurla heyata kecirilmeye baslandi Esrin muqavilesi Azerbaycan Respublikasinin Milli Meclisi terefinden tesdiq edildi ve 12 dekabr 1994 cu ilde quvveye mindi Hal hazirda bu muqavileye esasen calisan muessiseslerle bilrikde elde edilen neftin hesabina Azerbaycan bir dovlet kimi dunyada oz movqeyini mohkemletmeye nail olmusdur Neft qaz senayesi muhendisliyi ixtisasi uzre bakalavrlarin BEng hazirlanmasi uzre ders proqrami Emal senayeleri A Fiziki xasseler kutle balansi B Termodinamika enerji balansi Esaslar A fizika problemin helli ixtisas artimi B Biologiya problemin helli ixtisas artimi Ali tehsilli mutexessisler ucun ve muhendislik uzre riyaziyyat Kimya 1 Kimyanin prinsipleri 2 Kimyevi Reaktivlik Mexaniki Muhendislik Elmi Neft Muhendisliyine Giris Proses Muhendisliyi A Hidromexanika B Termodinamika Neft Geofizikasi A Texnoloji Prosesin Layihesi Tebeqenin Qiymetlendirilmesi Istehsal Texnologiyasi Avadanliqlar Neft Yataginin Islenib Hazirlanmasi Dasin ve Mayenin xasseleri Neft Geofizikasi Qazma Termodinamika Coxfazali Neft Yataginin Islenib Hazirlanmasi Layihe Mesameli Muhitde Maye axini Qabaqcil Maye Mexanikasi ve Modellesdirme Yerdeyisme Nezaret amp Modellesdirme Neft Yataginin Simulyasiyasi ve Istehsal uzre Neft ve Qazin Neqli ve Saxlanilmasi Tehlukesizlik ve Davamliliq HAZOP Tesirin Qiymetlendirilmesi Neft Yataginin Modellesdirilmesi Elmi arasdirma Layihesi Yatagin Istismari Yatagin Istismari Istehsal Texnologiyasi Layihe E amp P Biznesi ve Iqtisadiyyati Neft ve qazin menseyi Redakte XVIII esrden baslayaraq neft ve qazin menseyi barede ireli surulen muxtelif ferziyyeleri iki qrupda birlesdirmek olar uzvu biogen ve qeyri uzvu abiogen Neftin uzvu yolla emele gelmesinin terefdarlari arasinda bezi me se leler haqqinda ciddi fikir ayriligi olsa da onlar neftin biosferin ilkin canli maddesinin deyisme mehsulu oldugunu esas gotururler Kalitski Porfiryev Mehdiyev neftin menseyinin derinlik biogen nezeriyyesi ve b Qeyri uzvu ferziyyenin terefdarlari Mendeleev Sokolov Kudryavtsev ve b ise neftin murekkeb komponentlerinin sade ilkin maddelerin C H2 CO CO2 CH4 H2O ve b qeyri uzvi sintezinin mehsulu olmasi fikrini ireli surur ler Eyni zamanda bu maddelerin ister kosmos isterse de yer qabigi ve ya mantiya menseli olmasina ferq qoyulmur Canli mad denin ve onun sonraki deyisilme mehsullarinin molekulyar qurulusunun daha derinden oyrenilmesi neftin uzvu mense nezeriyyesini esaslandirmaga imkan verdi Canli maddenin oldukden sonra deyisme mehsullari ile neftin molekulyar seviy yede oxsarligi onlarin genetik yaxinligina delalet edir Bunlar ucun umumi fundamental xususiyyetlerinden biri isigin polyarizasiya mustevisini firladan guzgu eksli stereoizomerlerin olmasi ile sertlenen optik aktivlikdir Canli tebietde guz gu eksolma asimmetriyasi ustunluk teskil edir yeni butun biogen amin tursulari sola dogru seker ise saga dogru guzgu eksolma izomerleridir Neftin uzvu menseliolmasini gosteren diger fundamental xususiyyetlerinden biri de onlarda biouzvi maddelerden irsi molekulyar fossillerin ve ya hemofossillerin molekulyar quruluslar isti ra kidir Neftin terkibinde sonuncularin miqdari 30 40 teskil edir Diger elametlerden biri de onun terkibinde canli maddeye xas olan izoprenoid karbohidrogenlerinin xususile fitan ve pristanin olmasidir Irsi biogen strukturlara hemcinin bir cox normal alkanlar da C17 den yuksek aiddir Neftlerde sonuncularin miqdari 10 15 bezen 40 dek olur Litogenezin ardicil merhelelerinde neft ana cokunrulerinde uzvu maddenin cevrilme qanunauygunluqlarinin oyrenilmesi suxurlarin biogen sepinti uzvu maddesinin SUM butun cevrilme proseslerini generasiya izlemekle neft qazemele gelmenin cok me miqrasion ne zeriyyesi esalandirilmisdir Bu nezeriyyeye gore SUM in deyisilerek karbohidrogenler emele getirmesi 4 merhelede gedir Birinci merhelede neft ana cokuntulerin protokatogenez zonasinda gomulmesi bas verir platformalarda 1 5 2 km SUM in cuzi deyismesi neticesinde suxurlarda neft karbohidrogenlerinin konsentrasi yasi bir qeder artir Neft ana suxurlarinin 2 3 km den az olmayan derinlikde ve temperaturun 80 900 C den 150 1700 C dek ikinci mezokatogenez merhelede SUM pozulmasi intensiv neft karbohidrogenlerinin generasiyasi ile musayiet olunur ve neftemelegelmenin bas fazasi NBF tamamlanir Neticede kicik molekullu karbohidrogenler de daxil olmaqla mikroneftin eses kutlesi emele gelir Karbohidrogenlerin neft ana suxurlardan feal emiqrasiyasi baslanir ve NBF in sonunda SUM nin neft ana potensiali tukenir Karbohidrogenlerin miqrasiyasi ve telelerde akkumulyasiyasi neticesinde neft yataqlari emele gelir Neft ana conteleri 1700 C den yuksek tem pera tur da 3 5 4 km ve daha cox derinliye go mul dukde SUM mezokatogenezin sonlari MK4 ve apokatogenezin evveli AK1 uygun gelen ucuncu merheleye kecir Bu merhelede qazemelegelmenin bas fazasi QBF SUM strukturunun NBF na nisbeten daha yuksek temperaturlu pozulmasi bas verir ve metanin esas kutlesi generasiya olunaraq QBF zonasinda ve hemcinin vertikal miqrasiya ile cokme qatin daha yuxarida yatan horizontlarinda yataqlar emele getirir Neft ana suxurlarin 6 7 km den cox derinliye gomulduyu dor dun cu merheleye uygun gelen apokatogenez zonasinda SUM ana neft qaz potensiali tukendiyinden metanin generasiya intensivliyi zeifleyir Neftin qeyri uzvu yolla emelegelme ferziyyeleri arasinda N A Kudryav tsevin teklif etdiyi model daha genis yayilmisdir Bu modele gore neft ve qaz H2 CO CO2 CN4 ve b sade karbon birlesmelerinin qarisigindan emele gelmisdir CO 3H2 CH4 H2O Bundan basqa CH CH2 CH3 ve b radikallarin polimerizasion reaksiyalari da mumkundur Guman edilir ki bu cevrilmeler litosferin reaksion qarisiqlarin toplandigi ve deyisilme prosesleri geden hidrostatik tezyiqe nisbeten mesame ve lay tezyiqinin elave potensial enerjisinin yarandigi derinlik yariqlari ile parcalanmis sahelerinde bas verir Tezyiq ifrat yuk sek olduqda reaksion mehsullar ocaginda karbohidrogen birlesmeleri ayrilib telelere toplana biler Neftin qeyri uzvu menseli olmasina dair asagidaki deliller ireli surulur Yerden kenar kosmik maddede karbon o cumleden karbohidrogen birlesmelerinin amin tursulari normal alkanlar pristan fitan bezi porfirinler ve optik aktiv maddelerin olmasi termodinamik tedqiqatlarla Yerin mantiya seraitinde 1300 15000 C temperaturda metanin ve asagi ucuculuq qabiliyyeti olan oksigenin movcudluq mumkun luyu mantiya menseli maqmatizm mehsullarinda karbonlu birlesmelerin H2O CO spirtler CH4 ve bezi daha murekkeb karbohidrogenler olmasi mantiya maddesinden karbohidrogen deqazasiyasi neftli qazli hov zelerin coxunun genetik cehetden qraben ve derinlik yariqlari ile bagliligi cokme hovzelerdeki neftlerin terkibinde V Ni Fe Cu Mo Mn Co Zn Cr Hd As Sb ve b metallarin yuksek miqdari dunyanin neft ve qaz ehtiyatlarinin qlobal ve regional qeyri beraber paylanmasi neft ve qazin kesilis boyu fundamente qeder paylanmasi hallari ve b Lakin bu delillerin coxu neftin emele gelmesinin cokme miqra sion uzvi nezeriyyesi ile de izah oluna biler Neft ve qaz geologiyasi Kkarbohidrogenlerin axtaris ve kesfiyyatina tetbiq olunan geoloji elmler toplusudur Neft ve qaz yatagi Cokme hovze analizi Redakte Neft ve qaz geologiyasi baslica olaraq cokuntu hovzelerinde sedimentary basins neft ve qazin emelegelme generation ve toplanmasini accumulation sertlendiren yeddi esas elementin teyini ile mesgul olur Ana neft qaz emelegetirici suxur Kollektor suxur Ortuk Tele Zamanlama Maturasiya MiqrasiyaUmumilikde butun bu elementler adetetn cox dar cercevede yalniz bir quyu ve bezen daha cox melumatlari esasinda tedqiq edilir Bu quyular yer tekinin yalniz 1 olculu seqmentidir ve bu melumatlardan hovzenin 3 olculu tesvirini almaq neft qaz geolgiyasinin fundamental meselesidir Son illerde ucuz ve yuksek keyfiyyetli 3 olculu 3D seysmik usullarin meydana cixmasi ile bu meselenin hellinde kifayet qeder deqiq neticeler almaq mumkun olmusdur Ana suxurlarin source rock tedqiqi suxurdaki uzvi maddelerin organic matter tebietinin teyinine esaslanir ve bir qayda olaraq geokimyevi usullardan istifade olunur Uzvi maddelerin tipi teyin edilmekle ana suxurdan ayrilan karbohidrogenlerin tip ve keyfiyyet terkibi haqqinda melumat elde etmek olar Kollektor ve ya reservuar reservoir rock suxur mesameli porous ve kecirici permeable olub ozunde karbohirogenleri saxlayir Suxurun kollektor xususiyyetlerinin teyini mesamelik porosity ve keciriciliyin permeability hesablanmasina esaslanir Kollektorlarin analizinde stratiqrafiya sedimentologiya ve reservaur muhendisliyi reservoir engineering fennlerinden istifade olunur Ortuk suxur Seal asagi ve ya pis keciricilikli suxur qati olub karbohidrogenlerin kollektorlardan sizmasinin qarsisini alir En genis yayilmis ortuk suxurlara evaporitler tebasir ve gilli sistleri shale misal gostermek olar Ortuk suxurlarin analizi onlarin qalinligi ve lateral yayilmasinin olculmesine esaslanir Tele trap kollektor ve grtuklerin bir birine yanasiqli olmasini temin etmekle karbohidrogenlerin yigimlarda saxlanilmasini temin edir Eks halda karbohidrogenler Arximed quvvesinin natural buoyancy tesiri altinda yer sethine sizir ve belelikle itirler Suxurlarin maturasiya yetkinlik maturation analizi ana suxurlarin termal tarixlerinin thermal history tedqiqi ve belelikle karbohidrogenlerin emele gelmesi ve ana suxurdan ayrlmasi expulsion zamani ve hecmini teyin etmeye imkan verir Miqrasiya migration analizi karbohidrogenlerin ana suxurdan kollektor suxurlara hereketini ve belli bir erzide karbohidrogen menbelerinin metbexlerinin teyinine yardim edir En sonda zamanlama timing faktoru nezer alinmalidir Zamanlama dedikde meselen teleler neft qaz sirali karbohidrogenler ana suxurlardan ayrilmadan once movcud olmalidirlar Eks halda karbohidrogenler yataq sala bilmir ve yer sethine sizaraq itirler Neft qaz emelegetici suxur miqrasiya yollari migration pathways kollektor ve telenin istiraki lakin yalniz ortuk suxurlarin olmamasi da neft qazin itmesini getirib cixarir ve qazilan quyularin bos cixmasi ile neticelenir Neft ve qaz ehtiyatlari Redakte Ehtiyatlar xalq teserrufati ehemiyyetine gore balans ve balansdan kenar olmaqla iki hisseye bolunur Yataqlarin balans ehtiyatlari hazirda islenmeye celb olunmasi iqtisadi cehetden semereli olan balansdan kenar ehtiyatlar ise hazirda islenmeye celb olunmasi iqtisadi cehetden meqsedeuygun olmayan ve yaxud texniki ve texnoloji cehetden islenmesi mumkun olmayan gelecekde balans kateqoriyali ehtiyatlara kece bilen ehtiyatlardir Balans ehtiyatlarina geoloji ve cixarila bilen ehtiyatlar aid edilir Geoloji ehtiyatlar cixarilmasinin mumkunluyunden asili olmayaraq yataqda olan ehtiyatlarin umumi miqdaridir Cixarila bilen ehtiyatlar ise onlarin muasir texnologiya vasiteleri ile cixarila bilen hissesidir Cokuntutoplanma zonalarinin geoloji oyrenilme derecesinden asili olaraq proqnoz ehtiyatlar iki yarimqrupa D1 ve D2 ayrilir 1 D1 regional geoloji geofiziki tedqiqatlar aparilmis senaye neft qazliligi subut olunmus erazilerin litoloji stratiqrafik komplekslerinin neft ve qaz ehtiyatlaridir 2 D2 senaye neft qazliligi hele subut olunmamis zeif oyrenilmis erazilerin litoloji stratiqrafik komplekslerinin neft ve qaz ehtiyatlaridir Perspektiv ehtiyatlar uc kateqoriyaya bolunur C1 C2 C3 Asagidaki hallarda yatagin ehtiyati bu kateqoriyalardan birine aid edile biler C1 quyularda senaye ehemiyyetli neft ve qaz hasilati alindiqda ve sinanmis quyularda obyekt musbet geoloji ve geofiziki seciyyeye malik olduqda C2 geoloji ve geofiziki tedqiqatlarin neticeleri musbet olduqda daha yuksek kateqoriyali ehtiyati olan sahelere qonsu olan ve hele kesf olunmamis sahelerin yataqlari neftli qazli laylarin komplekslerin arasinda ve elece de onlardan yuxarida yatan laylarin ehtiyati C3 neftli qazli rayonda askar edilmis ve derin qazimaya hazirlanmis strukturlarin ehtiyatlari Kesf olunmus ve ya senaye ehtiyatlari A ve V kateqoriyalarina ayrilir A kateqoriyasina mukemmel oyrenilmis neftli qazli sahesi faydali qalinligi kollektorluq qabiliyyeti onun deyisme xususiyyeti neftin qazin ve kondensatin fiziki kimyevi xasseleri lay rejimi lay tezyiqi ve suxur melum olan yataqlar aid edilir V kateqoriyasina neft qazliligi yatagin ve ya onun hisselerinin muxtelif hipsometrik noqtelerde quyulara senaye ehemiyyetli neft qazin axinlarina esaslanan ehtiyatlari aiddir Neft ve qaz yataqlarinin tesnifati Redakte I M Qubkin M V Abramovic I O Brod M F Mircink N Y Uspenskaya B Q Babazade A A Bakirov K S Maslov K K Qostintsev V A Qrosqeym F Q Salmanov ve bir cox basqa alimler muxtelif illerde neft ve qaz yataqlarinin tesnifatlarini vermisler Bu tesnifatlarin bir coxu struktur formalara digerleri genetik ve ya morfoloji elametlere esaslanir M F Mircink genetik prinsipe esaslanaraq butun yataqlari uc esas tipe ayirir struktur stratiqrafik ve litoloji yataqlar Struktur tip yataqlar uc qrupa antiklinal qirisiqlarla elaqedar yataqlar tag yataqlari monoklinal yataqlar tektonik mehdud yataqlar stratiqrafik tip yataqlar ise iki qrupa eroziyaya ugramis gomulmus strukturlarla elaqedar yataqlar gomulmus struktur cixintilar ve massivlerle elaqedar yataqlar bolunurler Her qrup oz novbesinde novlere ayrilir Litoloji tip yataqlara asagidakilar aid edilir neftsaxlayan layin pazlasma serhedinde yerlesen yataqlar kecirici suxurlarin qeyri kecirici suxurlara kecid sahelerinin yataqlari linzavari yataqlar qolvari yataqlar ve yuvavari yataqlar Qeyd edilen tesnifatlardan basqa neft ve qaz yataqlarinin teledeki fluidlerin faza hali ve nisbetlerine gore V Q Vasilyev N S Yerofeyev ve b 1966 neft qaz ve kondensatin miqdarina gore N A Yeremenko senaye yigimlarinin sayina faza halina ehtiyatlarina konturlarinin munasibetlerine ve basqa elametlere gore A Y Kontorovic I I Nesterov F Q Salmanov ve b 1975 ve basqa tesnifatlar da melumdur Neft ve qaz yataqlarinin axtarisi Redakte Geoloji kesfiyyat isleri etapinin yekun axtaris merhelesi Axtaris obyektleri bir qayda olaraq geoloji geofiziki usullarla axtaris qazimasina hazirlanmis derin lokal strukturlar ve ya basqa tip teleler o cumleden yataq tipli anomaliyalarin daxil oldugu perspektiv saheler sayilir Yeni obyektlerin axtarisi senaye neft qazliligi subut olunmus ve yaxud artiq islenmekde olan sahelerde aparilir Neft ve qaz yataqlarinin axtarisi merhelesinin esas vezifesi geoloji kesilisde neft qazli ve neft qazperspektivli komplekslerin kollektorlarin ortuklerin ve hemcinin onlarin xususiyyetlerinin teyini neft ve qazla doymus laylarin ve hoizontlarin secilmesi ve sinanmasi neft ve qazin senaye axinlarinin alinmasi fluidlerin xasselerinin teyini ve laylarin hecm parametrlerinin olculmesi secilmis yataqlarin C2 ve bezen C1 kateqoriyalari uzre neft ve qaz ehtiyatlarinin hesablanmasi deqiqlesdirici geofiziki ve qiymetlendirici qazima islerinin aparilmasi ucun obyektlerin secilmesi meselelerinden ibaretdir Bu meseleler esas etibarile axtaris quyularinin qazilmasi ve bu quyularda muxtelif geoloji geofiziki ve geoloji meden usullari ile kompleks tedqiqatlar aparmaqla hell olunur Axtaris isleri musbet neticelendikde kesfiyyat layihesi tertib edilir eks teqdirde ise perspektivsizliyin esaslandirilmasi haqqinda hesabat verilir Neft ve qazin miqrasiyasi Redakte Maddelerin Yer qabiginda muxtelif aqreqat halinda yerdeyismesi Neft ve qazin miqrasiyasi esas amilleri agirliq quvvesi tezyiq ve temperatur qradiyentleri ve karbohidrogen konsentrati Neft ve qazin miqrasiyasi iki merheleye ayrilir 1 neft qaz ana suxurlarda bas veren ilkin miqrasiya 2 ana suxurlardan kenarda geden ve yataqlar emele getiren ve elecede sonradan onlarin dagilmasina sebeb olan toreme miqrasiya Miqrasiya uc esas formasina ayrilir 1 karbohidrogenlerin suda serbest hell olmus heqiqi ve kalloid mehlullari yaxud emulsiya halinda birlikde yerdeyismesi passiv miqrasiya 2 serbest faza halinda ve diffuziya yolu ile aktiv miqrasiya 3 qaz kondensat mehlulu halinda kombinasion miqrasiya Neft ve qazin miqrasiyasi esas amili agirliq quvvesi oldugundan miqrasiya esasen qalxan istiqametde gedir kesilis uzre fasilesiz kecirici muhitde miqrasiya subsaqulu etibarli ortukle mehdudlasdiqda ise sublateral bas verir Neft ve qazin miqrasiyasi prosesinin bas vermesini temin eden geoloji mekanin baslica xususiyyeti onun hem litoloji mesamelik ve keciricilik ve hem de struktur tektonik baximdan qeyri bircinsli olmasidir Miqrasiya bir qayda olaraq kecirici layin qalximi boyu onun tavan ve ya ona yaxin hissesi uzre tektonik antiklinal eyilme dizyunktiv pozulma ve yaxud litoloji pazlasma fatsial deyisme ekrana qeder davam edir Lateral miqrasiya ustunluk teskil etdiyi miqrasiya bezen rezervuardaxili miqrasiya adlanir Miqyasina gore neft ve qazin miqrasiyasi lokal zonal neft qaz toplanma zonalarina uygun gelen regional birinci ve daha yuksek tertibli strukturlara uygun gelen miqrasiyalara ayrilir Saquli miqrasiya diapozonu hovzenin cokuntu qatinin qalinligi ile mehdudlasir Qalxan subsaquli neft ve qazin miqrasiyasi zeif kecirici suxur ortuklerinden yuksek catliliq zonalari uzre bas verir Kollektorluq xassesi nisbeten sabit olan suxurlarda neft ve qazin qravitasion diferensasiyasi bas vere biler Bu zaman V K Qassou ve S P Maksimovun diferensial tutulma prinsipe gore daha yungul fluidle tam doymus tele daha agir fluidi tuta bilmir lakin yungul fluid daha agir fluidi hipsometrik yuxarida yerlesen qonsu teleye oturur Neticede daha cox gomulmus telelerde qaz daha yuxarida yerlesen telede ise neft bezen qaz papagi ile yerlesir Karbohidrogenlerin bu sxem uzre toplanmasi az hallarda bas vere biler cunki karbohidrogen yigimlarinin formalasmasi dovrunde struktur planlar deyise biler Neftin qazla sixisdirilmasi zamani telede hecm etibarile 50 dek neft qala biler Belelikle neftin bir teleden diger teleye yerdeyismesi zamani itki neticesinde ilkin yataq iki uc teleye toplasa biler Neft ve qaz axtarisinin geokimyevi usullari Redakte Neft ve qaz yataqlari etrafinda sepinti oreallarinin emele gelmesi kimi tebii hadiseye esaslanan axtaris usullari Bunlardan biri Sokolov terfinden islenilib hazirlanmis neft qaz planalmasi usuludur ki bunun da hazirda 20 den cox modifikasiyasi melumdur Neft ve qaz axtarisinin geokimyevi usullari bu ve ya diger parametrlere gore fon qiymetinden yuksek olan anomaliyalarin sahe uzre yayilma zonalarini mueyyen etmek ve bu anomaliyalari derinde yatan neft qaz yataqlari ile elaqelendirmeye esaslanir Anomaliyalar iki nov olur 1 neft ve qaz yatagini orten suxur qatlarinda karbohidrogen komponentlerinin yuksek miqdari ile secilen ilkin anomaliyalar 2 yatagin sepinti oreollari karbohidrogenlerin yerlesdiyi suxurlarla ve yeralti sularla qarsiliqli tesirinden alinan mehsullarin yuksek fona nisbeten olmasi ile seciyyelenen toreme anomaliyalar Musahide usullarina gore anomaliyalarin mueyyen edilmesine yonelmis neft ve qaz axtarisinin geo kimyevi usullari 2 qrupa ayrilir seth torpaq ve torpaqalti ve derinlik planalmalari qazima quyulari vasitesile Seth usullarina neft qaz planalmasi ve radiometrik planalma aiddir Derinlik planalmasina ise qaz kern planalmasi qaz karotaji qazlarin terkibi ve elastikliyi lay sularinda hell olmus uzvi maddelerin oyrenilmesi daxildir Toreme anomaliyalarin seth planalmasina luminessen bitumoloji duz su bakterial derinlik usullarina ise su bakterial planalmalar aiddir Qaz senayesi RedakteHazirda boru kemerlerinin cekilmesi Yaxin ve Orta serqde tebii qazin mayelesdirilmesi uzre muessiselerin tikilmesi ve onun dasinmasi ucun metandasiyan gemilerin suretle artmasi tebii qaz hasilati ve ixracatinin hecmini ehemiyyetli derecede artirmisdir Baslica qaz idxal eden olkeler Qerbi Avropa Yaponiya ve ABS dir Sixilmis halda tebii qazin ixracatinda esas yeri Elcezair Indoneziya Seudiyye Erebistani BEE Bruney idxalinda ise Yaponiya ABS Almaniya Fransa Italiya kimi dovletler tutur Hemcinin Liviya Kanada Niderland Avstraliya Rusiya Norvec ve s kimi olkeler de dunyada iri qaz ixracatcilari kimi taninir Qaz hasil eden olkeler Hasil edilen qaz mlrd m Rusiya 590 ABS 525 Kanada 160 Boyuk Britaniya 90 Niderland 85 Turkmenistan 60 Elcezair 60 Indoneziya 55 Seudiyye Erebistani 35 Azerbaycan 25Komur senayesi RedakteNeftin qiymetinin bahalasmasi ile elaqedar 70 ci illerde komur hasilati suretle artmis ve XXI esrin evvellerinde 6 mlrd tonu kecmisdir Onun 1 mlrd tonu qonur komurun payina dusur Kaloriliyine gore das komurden geri qalan qonur komur hasilatina gore Almaniya dunyada birincidir Metallurgiya senayesinde istifade olunan kokslasan komurun esas idxalcilari Yaponiya Italiya Fransa Belcika ve diger Avropa Ittifaqi olkeleridir Dunyada baslica komur yataqlari Rusiya Kuznetsk Pecora Tunquska Lenaboyu Moskvaetrafi Ukrayna Donetsk Lvov Volin Almaniya Rur Saar ABS Appalac Qazaxistan Qaraqan Avstraliya Polsa Yuxari Sileziya Cin Fusun Ingiltere Midlend Cexiya Ostrava Karvin CARDas komur ixracatcilari Cin ABS Almaniya Avstraliya Polsa Hindistan Kolumbiya Venesuela CAR UkraynaDas komur idxalcilari Yaponiya Koreya Fransa Italiya Yunanistan Belcika Niderland Finlandiya Norvec BraziliyaABS Avstraliya ve CAR da komur zengin laylardan aciq usulla cixarilir ve mexaniklesdirme seviyyesi yuksekdir Ona gore de burada komurun maya deyeri Avropa olkelerine nisbeten ucuz basa gelir ABS Avstraliya ve CAR dan Qerbi Avropa olkelerine getirilen komur yerli hovzelerden cixarilan komurden 3 defe ucuz basa gelir Bunun neticesinde Qerbi Avropa olkelerinin komur hovzeleri tenezzule ugrasmisdir Komur hasil eden olkeler Hasil edilen komur mln ton CXR 1 400 ABS 1 000 Almaniya 260 Hindistan 250 Rusiya 250 Avstraliya 230 CAR 200 Polsa 200 Qazaxistan 100 Ukrayna 95 Cexiya 75Elektroenergetika RedakteElektrik enerjisi demek olar ki butun olkelerde istehsal edilir Lakin onun 70 i IEO lerin Inkisaf Etmis Olkeler payina dusur Elektrik enerjisinin istehsalina gore ABS adambasi istehsalina gore ise Norvec dunyada birinci yeri tutur Respublikamizda oldugu kimi dunya elektrik enerjisi istehsalinda da enenevi yanacaq novlerinden istifade eden komur qaz yanar sist mazut istilik elektrik stansiyalari IES baslica yer tutur 65 67 Ele bu stansiyalar da energetikanin cografi menzeresini mueyyen edir Elektrik enerjisi istehsalinda su elektrik stansiyalari SES da muhum rol oynayir 20 Lakin hal hazirda planetimizin hidroenerji potensialinin cemi 17 i istifade edilir Hidroenergetikadan istifadeye gore ABS ve Rusiya baslica yer tutur SES ler Avropanin Skandinaviya ve Alp bolgelerinde Kanadada Cinde Cenubi Amerikanin bir sira olkelerinde muhum rol oynayir SES lerde istehsal edilen elektrik enerjisi ucuz basa gelir Hidroenerji potensiali cox olan olkeler Cin Rusiya Braziliya Kanada Konqo Demokratik Respublikasi ABSHidroenerji stansiyalarinin baslica ustunluyu berpa olunan hidroenerji resurslarindan istifade etmesi ve IES lerden ferqli olaraq havani ve su hovzelerini cirklendirmemesidir SES lerin menfi ceheti ise tikilmesinin baha basa gelmesi ve genis erazilerin su altinda qalmasidir Elektrik enerjisinin istehsalinda atom energetikasi getdikce boyuk rol oynayir Indi dunyada elektrik enerjisi istehsalinin 18 e qederi atom elektrik stansiyalarinin AES payina dusur En guclu AES ler ABS Fransa Yaponiya Almaniya ve Rusiyadadir AES lere sahib IOO ler Inkisafda Olan Olkeler Hindistan Braziliya Pakistan Argentina Iran Ermenistan Qazaxistan RusiyaAES ler enerji xammali az lakin enerjiye telebatin cox oldugu erazilerde tikilir AES lerin ustunluyu ondan ibaretdir ki onlarin enerji menbeyi olan uran ve toriomun tebii ehtiyatlari uzvi yanacagin ehtiyatindan xeyli coxdur AES lerin noqsan cehetleri tikintisi ucun yuksek xerclerin teleb olunmasi su hovzelerini xeyli cirklendirmesi ve tam tehlukesizliyin temin edilmesi ile elaqedar cetinliklerdir Enerji istehsalinda payinin azalmasina gore elektrik stansiyalarinin ardicilligi IES SES AES Qabarma ESUran yataqlarina sahib olkeler ABS Kanada CAR Namibiya Niger Fransa Avstraliya QabonEnenevi olmayan enerji menbeleri RedakteBu menbelerin esasini gunes kulek geotermal qabarma cekilme enerji menbeleri teskil edir Hazirda dunya yanacaq energetika balansinda enenevi olmayan enerji menbelerinin sayi 1 2 den artiq deyil Ekoloji cehetden temiz olan bu enerji menbeleri tukenmeyen ehtiyatlar qrupuna aiddir Elektrik enerjisi istehsalinda ferqlenen olkeler ABS Yaponiya Braziliya Rusiya Almaniya Kanada Fransa Hindistan CinPolsa ve Niderlandda demek olar ki elektrik enerjisinin hamisi IES lerin Norvecde ise SES lerin hesabinadir Adambasina dusen elektrik enerjisi istehsalinda Norvec Isvec Kanada kimi olkeler daha irelidededir GeoES lere Geotermal Elektrik Stansiyasi Islandiya ABS Filippin Meksika Italiya Yaponiya ve Yeni Zelandiyada qabarmaES lere ise Fransa ABS Kanada Rusiya Cin kimi olkelerde rast gelmek olur Serti yanacaq vahidi yandigi zaman 7000 kkal enerji veren 1 kq das komurdur Komure nisbeten neft ve qaz daha cox 1 5 defe torf agac ve yanar sistler ise daha az enerji verir Yanacaq energetika balansi muxtelif nov yanacagin cixarilmasi ve enerji istehsalinin gelir onlarin xalq teserrufatinda istifade olunmasina cixar deyilir Istinadlar Redakte Abdullayev Z S Neft senayesinin iqtisadiyyati ve idare edilmesi Baki 2002 s 40 Neftyigilan Neql Eden Muhendis Qurgulari Ve Avadanliqlari 1 2 Perviz H Rustemov Muasir Idareetme sisteminde Innovasiyali yanasma Iqtisad Universiteti Nesriyyati Baki 2015 s 17 25 Hemcinin bax RedakteYanacaq EnergetikaMenbe https az wikipedia org w index php title Yanacaq energetika senayesi amp oldid 4540309, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.